(پرۆسەى هەڵبژاردن لە نێوان بونیادی دیموکراسییەت و ململانێی سیاسیدا)

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

تەڵەزمەکانى هەڵبژاردن لە هەرێم

گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان ساڵی 1991 دژی ڕژێمی سەرکوتکەرى بەعس ڕاپەڕی و لە ماوەى چەند ڕۆژێکدا بە ئیرادەى بەرزى شۆڕشگێڕانەى خۆى تەواوى کوردستانی باشوورى ڕزگار کرد؛ دواتر بەهۆى گۆڕانکارى لە هاوکێشە سیاسییەکانى ناوچەکە و نەرمیی هەڵوێستى هاوپەیمانان بەرانبەر سەدام بۆ دامرکاندنەوەى ناڕەزایەتییەکانى ئەو کاتى ناوخۆى وڵات بە تایبەت ڕاپەڕینەکانى باشوورى عیراق، کە تەواوکەرى سیستەمى سیاسیی شیعی سەر بە ئێران بوون، هەر بۆیە لەو میانەوە چەندان گۆڕانکارى لە بزاڤى نەتەوەیی هێنایە ئاراوە. سەدامیش لەو نەرمییەى هاپەیمانان بۆ دەستکرانەوە بەرانبەر کوردیش لێی سوودمەند بوو، بەڵام ڕاپەڕینى دووەمى گەلی کورد دژ بە هێزەکانى بەعس، سەرلەنوێ ئه‌و ڕژێمه‌ی ناچار کرد کە تەواوى دامودەزگه‌ ئیدارییەکانى لە پارێزگاى هەولێر و سلێمانی و دهۆک لە ڕۆژى 21/10/1991 بکشێنێتەوە.

بۆ پڕکردنەوەى بۆشاییی ئیداری و پێدانى مانایەکیش بە ڕاپەڕین، ئەوە بوو بەرەى کوردستانى لە ڕێكه‌وتی 8/4/1992 یاساى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نیشتمانیى هەرێمی کوردستانی دەرچوواند. ئەو پڕۆژەیاسایەیش لەلایەن لیژنەیەکی 15 کەسییەوە ئامادە کرابوو لە ماوەى 23/12/1991 – 28/1/1992. دواى پەسەندکردنى پڕۆژەکە لەلایەن بەرەى کوردستانییەوە لە 8/4/1991، وادەیەکیش بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان دیاری کرا کە 19/5/1992 بوو، کە لەلایەن دەستەى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکانەوە سەرپەرشتی کرا و چەندان ڕێکخراو و لایەنى بیانییش وەک چاودێر هاتنە هەرێمی کوردستان.( 1 )

ئەمە ئەو مێژووەیە کە تەواوى سەرەداوەکانى لێوە سەرچاوە دەگرێ، بەڵام ئەوەى مەبەستە، پرسیارە جەوهەرییەکەیە، بەوەى ئایا دواى ئەو هەموو مێژووە و ئەزموونی پرۆسەى سیاسی و دیموکراسی، بۆچی لە هیچ کام لە قۆناغەکان هەڵبژاردن نەبۆتە خاڵی وەرچەرخان؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، پێویستە ئاماژە بە سێ ڕەهەندی سەرەکی بدەین:

ئایا لایەنە سیاسییەکان چۆن دەڕواننە پرۆسەى هەڵبژاردن؟

ئەمە وەڵامێکی قورسە؛ ئەگەر لە خۆیشیان بپرسی وەڵامەکە زۆر سادەیە، بەوەى ئامڕازی دەستاودەستکردنى دەسەڵات و بەرجەستەکردنى ویستى گشتییە لە کاروبارى وڵات و بەهاپێدانی گەلە، بەوەى کە سەرچاوەى دەسەڵاتەکانە. ئەمە دروستە، بەڵام بۆ هیچی وا لەو بارەیەوە نەکراوە و هەموو جار و قۆناغێک دەگەڕێینەوە بۆ خاڵێکی دەستپێک؟ ئەمە ئەو ئیستەیە کە گەلی کوردستان لەسەرى دەوەستێت و وەڵامى نیشتمانى و نەتەوەیییانەى لە لایەنەکان دەوێت. چونکە گەل بە مافی خۆى دەزانێت کە دەستەیەک بە ویستى خۆى هەڵبژێرێت و بە ناوییەوە حوکم بکات و ئاواتەکانى بێنێتە دى؛ نایشکرێ باس لە دیموکراتییەت بکرێ، بەڵام هەڵبژاردن مانا بەدەستەوە نەدا. هەر حکوومەتێکیش لەلایەن گەلەوە سەرچاوەى نەگرتبوو، شەرعییەتى نییە، چونکە لە نێوه‌ندی هەڵبژاردنەوە سەروەریى گەل بەرجەستە دەبێ.( 2 )

بەڵام ئەو واقعە لەلایەن زۆربەى حزبە سیاسییەکانى هەرێمەوە نییە؛ تا ئێستایش زیهنییەتى "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەى کێ جێگەمان بۆ ڕاخا؟" ڕەواجی هەیە. هەر بۆیە هه‌موو پرۆسەیەکی دیموکراسی بێئاکام دەمێنێتەوە گه‌ر لایەنەکانى دیموکراسییان قبووڵ نەبێت و؛ ناکرێ باس لە پرۆسەیەک بکەین بۆ وەرچەرخان، بەڵام زۆربەی لایەنەکان ئەندامانى خۆیان بە ئەنتى-دیموکراسی پەروەردە بکەن، بەوەى کە زۆربەى حزبە سیاسییەکانى هەرێم تا هەنووکەیش شێوازى ڕێکخستنى حزبایەتییان یان شانەیە یان پۆل و باژێڕوانە یان میلیشیایییە، نەک وەک ئەوانەى کە شێوازى لیژنە بۆ ڕێکخستن پەیڕەو دەکەن. چونکە هەر سێ شێوازەکە بێجگە لە لیژنە، واقعێکی ئایدیۆلۆژییان هەیە؛ ئەوەندەى مەبەستیانە ئەندام بە دەوەرى خۆیان کۆ بکەنەوە و بە ئایدیۆلۆژیاکەیان گۆشیان بکەن، ئەوەندە مەبەستیان بەرەوپێشبردنى کۆمەڵگە نییە.( 3 )

لە لایەکی ترەوە پرسیارێکی تر قوت دەبێتەوە: ئایا ئەو پرۆسەیە چۆن بە ئاکام بگەیەنین؟ هەر لە خولی یەکەمەوە ئەو بابەتە گرفتێکی سەرەکییە. لەگەڵ کۆتاییی هەموو خولەکانى پەرلەمان، لایەنەکان دەچنەوە خاڵێکی دەستپێک؛ بە جۆرێک وا خۆیان نمایش دەکەن کە هیچ جۆرە خاڵێکی هاوبەش لە نێوانیاندا نییە. هەر ئەوەیشە جەماوەرى نیگەران کردووە و متمانەى بە خودى پرۆسەکە نەهێشتووە. لەو بارەیەوە بۆردی توێژینەوەى ستراتیژیى پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان لە نێوان 1/1 – 21/1/2022 ڕاپرسییەکى لە هەرسێ پارێزگاکەى هەرێم سەبارەت بە هەڵبژاردنى داهاتووى پەرلەمانى هەرێم ئەنجام دابوو؛ یەکێک لە پرسیارەکان ئەوە بوو کە "ئایا متمانەت بە هەڵبژاردن هەیە وەک میکانیزمێک بۆ دەستاودەستکردنى دەسەڵات؟"؛ لە 39% کە زۆرینە بوو، لە وەڵامدا گوتوویانە "نەخێر". سەبارەت بەوەى کە "ئایا بەشداریى هەڵبژاردنى داهاتوو دەکەیت؟"، تەنیا لە 51% گوتوویانە "بەڵێ"( 4 ).

ئایا لە کام پرۆسەى هەڵبژاردندا لایەنەکان بە گومان و نیگەرانییەوە ئەنجامەکانیان قبووڵ نەکردووە؟ وەڵامە "نەخێر"ە. هەر بۆیە لە پرۆسەى سیاسیی ئێمەدا ئەوەندەى هەڵبژاردن قەیران دروست دەکات، ئەوەندە نەبۆتە خاڵی وەرچەرخان؛ لەو ئاستەیشدا نەبووە کە جەماوەر بۆى دەچێتە سەر سندووقەکانى دەنگدان. ئەوەندەى پەرلەمان شوێنی یەکلاکردنەوەى ململانێ سیاسییەکانە، ئەوەندە خزمەتى جەماوەرى نه‌کردووە. وەزیفەى هەندێ حزبى سیاسی لەناو پەرلەمان تەنیا ئەوەندەیە کە ڕێگه‌ لە پرۆژەى ئەرێنیى حزبی بەرامبەر بگرێ، تا سەداى جەماوەریى لێ نەکەوێتەوە، ئەگەرچی لە بەرژەوەندیى خەڵکیش بێت. هەر بۆیە پەرلەمان لاى زۆرێک لە خەڵکی، وەک جێگەیەک بۆ ئیمتیازات نەبێ، هیچی تر نییە. کاتێک هاووڵاتیی کە ئەندام پەرلەمانێک دەبینێ 8.5 ملێون دینار وەردەگرێ و وەزیرێک 6.8 ملیۆن دینار، بێجگە لە ئیمتیازاتەکانى دی کە هەیانە، هەر بۆیە خەڵک وا بیر دەکاتەوە کاتێک لە ماوەى ساڵێکدا تەنیا مووچەى وەزیر و پەرلەمانتارەکانى، نزیکەى 13 ملیار دینار لەسەرى دەکەوێت، بەڵام لە ئەرزى واقعدا پرۆسەى دیموکراسی و گەشەپێدان هەر لە شوێنى خۆیدا چەقیوە. تەنانەت لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى ساڵی 2018، کار گەیشتە ئەوەى کە ئەنجومەنى کۆمیسیاران بە پاڵنەرى سیاسیی حزبایەتى، بە ڕێژەى دەنگى 5 بە 4 ئەنجامەکانى پەسەند کرد و( 5 ) هەرێم لە بەردەم کۆمەڵگەى نیشتمانى و نێودەوڵەتیدا لەسەر لێوارى ئابڕووچووندا بوو. بەردەوامیش لە هەڵبژاردنەکاندا پێشێلکارى دەرهەق بە پرۆسەکە و بە یەکدى لە هەڵکشاندایە و، هەندێ جاریش ته‌واو جێی مەترسین. ئەمە بێجگە لەوەى کە بونیادی سیاسیی پرۆسەى سیاسی لە هەرێم دووچارى لێکترازان و پەرتەوازەیی بووە و هەر یەک لەوان خۆى بە خاوەنى ڕەهاى واقعەکە دەزانێ؛ بۆ نموونە ژمارەى لیست و قەوارە سیاسییەکان لە خولی یەکەمدا تەنیا 7 بوو، بەڵام هەڵکشا بۆ 31 قەوارە و لیست لە خولی چوارەم( 6 ). زیهنییەتى "ڕێک كەوتووین لەسەر ئەوەى کە ڕێك نەکەوین" سەروەرە. ئەو هەموو هەوڵەیش یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکییەکانى، ڕێگرتنە لە پارتى دیموکراتى کوردستان بۆ کەمکردنەوەى نفووزی لە هەرێمی کوردستان. کەواتە پرۆسەکە لاى هەندێ حزبى سیاسی لە نێوه‌ندى هەڵبژاردنەوە ئەوەندەى ئاڕاستەیە بۆ حزبێکی دیاریکراو، ئەوەندە مەبەست لێی وەرچەرخانى دیموکراسی نییە. 

بەڵام ئەوەى جێی دڵخۆشییە، دواکەوتنى ئاشکراکردنى پەسەندکردنى ئەنجامەکان ئەوەندە نەبووە کە جێی مەترسی و داڕووخان بێت؛ بەڵام گەرچی لایەنە سەرەکییەکان ئەنجامەکانیان قبووڵ کردووە، بەڵام بە زیهنییەتى تۆڵەسەندنەوە مامەڵەیان لەگەڵ بابەتى پێکهێنانى حکوومەت کردووە؛ بەوەى بەداخەوە زۆربەى خولەکانى پەرلەمان، بێجگە لە یەکەم و دووەم و سێیەم، ئەوانى دیکە دوا کەوتوون، ته‌نانه‌ت هەندێ جار گەیشتۆتە زیاتر لە نۆ مانگ. ئەو لایەنە سیاسییەى کە ژمارەى دەنگى کەمتر بووە لە لایەنێکی دی، پشکی لە حکوومەت زیاتر بەرکەوتووە؛ هەروەک چۆن لە خولی چوارەم بینیمان، بەوەى گەرچی ئەنجامەکان لە 6/11/2013 پەسەند کران، بەڵام پێکهێنانى حکوومەت بەکردەیی گەیشتە مانگى حوزەیرانی 2014.

قەیرانی هەڵبژاردن

چۆنێتیی مامەڵەکردن لەگەڵ وادەکانى هەڵبژاردن لە وڵاتانى دیموکراسی، بەو شێوەیە نییە وەک لاى خۆمان؛ ئەوان وەک چارەسەرێک و نوێبوونەوەیەک سەرنجی دەدەن و کێ توانى خزمەت بکا، ڕێگه‌ى بۆ دەکەنەوە و لایەنى دۆڕاو خۆى بۆ جارێکی دی ئامادە دەکات. بەڵام هەر لە سەرەتاوە هەڵبژاردن میکانیزمى ململانێ بووە نەک پرۆسەى دیموکراسی، ئەویش لەسەر هەردوو ئاستى یاسا و بەرپرسیارێتیى نیشتمانى و نەتەوەییی لایەنەکان. ئەوەى پەیوەندیی بە یاساوە هەیە، ئەوەیە کە هەمیشە لەگەڵ خولەکانى پەرلەماندا بیر لە هەموارکردنى یاساى هەڵبژاردن بکرێتەوە، نەک لە پێناو پرۆسەى دیموکراسی و گەشەپێدان، بەڵکوو لە نێوه‌ندى یاساکەوە دەتوانین ئاستى ململانێی لایەنەکان بخوێنینەوە؛ بەو مانایەى کە یاساى هەڵبژاردن ئەوەنده‌ى ڕەنگدانەوەى تەنفیسی ململانێکانە و بوارێک بووە بۆ دەرچوون لەو واقعە چەقبەستویییەى کە هەرێمی تێکەوتووە، هەر جارە بە بیانوویەکی تایبەت و لە قۆناغێکی تایبەتى پرۆسەى سیاسیی هەرێمدا، هەر بۆیە بۆ زیاتر پەرتەوازەنەبوونى واقع و پرۆسەى سیاسی پەنا براوەتە بەر هەموارکردنى یاساکە، بە پێچەوانەوە هیچ پاساوێکی جددیترى نەبووە؛ تەواوى هەموارەکانیش لە 17/6/1992 تا 20/5/2014 ئاڕاستە بوون دژ بە باڵادەستى و نفووزى لایەنێک لە هەرێم. لەم خشتەیەى خوارەوە ئاماژە بە یاساى هەڵبژاردن دەکەین کە تا ئێستا 8 جاران( 7 ) هەموار کراوەتەوە:

هەر بۆیە ئەگەر پەرلەمانێک لەسەر ئەو بونیادە لەرزۆکە سیاسییەوە دروست بووبێ، ئەوەندەى بە ململانێی سیاسییەوە خەریک کراوە، ئەوەندە لایەنەکان پڕۆژەى ئەرێنییان بۆ جەماوەر پێ نەبووە. لەو بارەیەوە پەرلەمانى هەرێم هەر لە ساڵی 1994ه‌وە تا ئێستا خەریکی تەمەندرێژکردنەوەى خۆیەتى. هۆکارە سەرەکییەکەیشی، ناتەباییی لایەنە سیاسییەکانیەتى، بەتایبەت پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان؛ یان بە مانایەکی تر، قبووڵنەبوونى یەکێتیى نیشتمانى بە باڵادەستبوونى پارتى و فراوانبوونى نفووزى لە کوردستان. بۆ ئەو مەبەستەیش سەرۆکی یەکێتیی نیشتمانی بەئاشکرا ئەو ڕستەیەى وەک گوتارى سیاسی بە لایەنە سیاسییەکانى تر گوت.

  ئایا بەرپرسیارێتیی چاککردنى دەکەوێـتە ئەستۆى کێ؟

تەواوى لایەنەکان ئەو بەرپرسیارێتییەیان لە ئەستۆدایە، بەڵام یان شیزۆفرێیناى ڕەفتارى سیاسییان هەیە یان زیهنییەتى خۆپەرستى و خەمخواردنیانە تەنیا لە پشکی خۆیان و، ئامادەیش نین کەمترین قوربانی بە بەرژەوەندییەکانیان بدەن لە پێناو بەرژەوەندیى گشتى. بەڵام ئەوەى کە جێی مەبەستە، تەنیا پێنج حزبە سەرەکییەکەیە کە پشکی شێریان لە بەرپرسیارێتى بەردەکەوێ؛ لەناویشیاندا پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان؛ لەناو ئەو دووانەیشدا یەکێتیى نیشتمانى کە پێویستە چیتر بە زیهنییەتى دوو-زۆنى و ململانێ لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان مامەڵە نەکات، چونکە تەواوى دەسکەوتەکانى کورد لەو ماوەیەدا بوون کە ئەو دوو حزبە تەبا و یەکڕیز بوون. لە لایەکی تریشەوە ئاماژەى دەنگ و کورسییەکانى پەرلەمان ڕاستیى ئەو بەرپرسیارێتییە دەسەلمێنن، کە تا ڕاددەیەکی زۆر پرۆسەى سیاسیی هەرێم لەو پێنج لایەنە سیاسییەدا جەم بووە، کە لە زۆربەى خولەکانى پەرلەمان و حکوومەت زۆرینە بوون.