پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
هەندێک لە حزبەکانى هەرێمی کوردستان زمانى ژمارە و حاڵەتى سیاسی لە یەکدی جیا ناکەنەوە، یان خۆیان لە گێڵی دەدەن! ئەو ژمارەیەى کە لە ماددەکانى 13 و 14 لە بوودجەى عێراقدا هاتووە، هەمان ئەو ژمارانە دەکات کە ئێستا بوونەتە گرفت و پیلانگێڕی دژ بە قەوارەى هەرێم. ئەو ژمارەیە پێش گۆڕینی ناوەڕۆکی ماددەکە کەسێتیى مەعنەوی و قەوارەى هەرێمی بەبەهێزی هێشتبووهوە و بەرژەوەندیى هاووڵاتیانی هەرێمیش مسۆگەر بوو، بەڵام بەم شێوەیەى ئێستاى، هەردووکیان کەوتوونەتە مەترسییەوە. دیارە پێش شایستە دارایییەکان، قەوارەى هەرێم بەرەو داڕووخان دەبەن؛ بۆ ئەو مەبەستەیش پلانێکی داڕێژراوە و زۆر ڕۆشنە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە. هەر بۆیە زمانى ژمارە هەر ژمارەیە، بەڵام “مەغزا” (ناوەڕۆک)ەکەی چییە، ئەوە گرنگە؛ دەبێ هەندێ حزبى هەرێم دەرکی پێ بکەن زمانى ژمارەکانى هەردوو ماددە دەستکاری کراوە کە هیچ پێگە و دەسەڵاتێكی بۆ هەرێم نەهێشتۆتەوە.
لە لایەکی تریشەوە مەبەستەکە لە هەردوو لایەنى هەرێم و بەغدا زۆر ڕۆشنه، بەوەى ئەگەر قەوارەى هەرێمیش نەمێنێ، یان وەک پارێزگایەک مامەڵەى لەگەڵدا بکرێ، گرفت نییە؛ هەر زەرەر لە هەژموونى “پارتى دیموکراتى کوردستان” بدات جێی خۆشحاڵییە؛ ئیدی بارودۆخی ئەو قەوارەیە و دانیشتووانەکەى چارەنووسیان چیی لێ بەسەر دێ، گرفت نییە. تەنانەت ئەزموونى دواى شازدەى ئۆکتۆبەر ڕۆشنە؛ لەگەڵ نەمانى دەسەڵاتى کوردى، ئەگەر زۆر سەقەتیش بێ، ئەو ناوچانەى کە خرانەوە سەر بەغدا چییان لێ بەسەر هات. کەواتە مەغزاى 2 + 2 = 4، بە شێوەیەکی تریش 2 x 2 = 4 بەڵام ئەو دوو بەرەنجامە دوو مەغزاى جیاوازن.
گرفتەکان بابەتى نەوت و غازیان تێ پەڕاند
ئەوەى کە ڕۆژى هەینى لە لیژنەى دارایی ڕووی دا، تەواو لەگەڵ قۆناغەکانى پێشتر جیاواز بوو، بەوەى:
لە دوو ماددەکەدا هیچ دەسەڵاتێک بۆ هەرێم و سەرۆکوەزیرانەکەى ماوە؟
بێ گومان نەخێر، بەڵکوو تەواوى کایەکانى هەرێم خراوەتە ژێر ڕەحمەتى وەزارەتى داراییی عێراق و دیوانى چاودێریی فیدراڵی، ئەویش لە چەند ڕەهەندێکدا، بۆ نموونە:
ئایا هیچ دەرچەیەکى یاسایی بۆ چارەسەرى گرفتەکان هێڵدراوەتەوە؟
ئەوەى کە لەو دوو ماددەیەدا هاتووە، وەڵامەکەى “نەخێر”ە. دیارە مەبەستمان چارەسەرى یاسایییانە و فیدراڵییانەیە. ئەوە ئەو بوارەیە کە تێیدا نییە؛ تەنیا زیاتر باس لە ڕێوشوێنی کارگێڕی و دارایی كراوه، کە خۆیان مەبەستیانە و دژن لهگهڵ بەرژەوەندییەکانى هەرێم، وەک: قانون هيئة العامة لضمان حقوق الاقاليم و المحافظات غير المنتظمة في اقليم رقم 26 لسنة 2016، قانون هيئة العامة لمراقبة تخصيص الواردات الاتحادية رقم 55 لسنة 2017، قانون هيئة المنافذ الحدودية رقم 30 لسنة 2016، قانون شركة النفط الوطنية العراقية رقم 4 لسنة 2018، قانون الادارة المالية الاتحادية رقم 6 لسنة 2019.
بەڵام ئەو زیادانەى کە لە هەردوو ماددەی 13و14 کراون، یەک ناگرنەوە و دژن لەگەڵ بڕیارى ژمارە 35ى ساڵی 2021 دادگهى فیدراڵی، کە ئەمە دەقەکەیەتى: إن اضافة نصوص تشريعية من قبل مجلس النواب الى مشروع قانون الموازنة المرسل من قبل مجلس الوزراء يوجب الحكم بعدم دستورية تلك النصوص أذا رتبت اعباءً مالية على الخزينة العامة ومنعت او أعاقت الحكومة عن تنفيذ برنامجها المصادق عليه من مجلس النواب والمعد وفقاً لصلاحياتها المنصوص عليها في المادة 62 من الدستور بأعتبارها المسؤولة عن رسم وتنفيذ السياسة العامة للدولة ومنها السياسة المالية .
بۆ هەمان مەبەست هاوشێوەى ئەو بابەتە دوو بڕیاری ترى دادگاى باڵای فیدراڵی هەیە لە سەردەمى حەیدر عەبادی و هەمان بەرەنجامى هەبوو و، هەموارەکانى ئەنجومەنى نوێنەران لەلایەن دادگاوە ڕەت کرانەوە، کە ئەمە دەقەکەی بوو: “لایحق لمجلس النواب إجراء تعدیلات جوهریة على مشروع الموازنة المقدم من الحکومة”، ژمارەى بڕیارەکەش 25 لە ساڵی 2012 و بڕیارێکی ترى دادگاى فیدراڵی تر هەیە بۆ هەمان مەبەست ژمارە 21 ساڵی 2015 و هەمان بەرەنجامى هەبوو لەلایەن دادگاى فیدراڵییەوە. کەواتە ئەگەر ئەو مافە نەدرابێ تەنانەت بە ئەنجومەنى نوێنەران، ئەدی چۆن لیژنەى دارایی ئەو مافەى بە خۆی دا دەستکارى دەقەکانى پرۆژە یاساى بوودجە بکات، کە لەلایەن حکومەتەوە ئامادە کراوە؟
ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ كه، نەک هەر حکوومەتى فیدراڵ ناتوانێ جێبەجێی بکات، بەڵکوو سەقامگیریى وڵات بەرەو هەڵدێر دەبات. ئەمهیش وەزیفەیەکی جەوهەریى تری ئەنجومەنى وەزیرانی عێراقییە کە دەبێ بیپارێزێ و ئهنجامی بدات. سەرەڕاى ئەوەى کە خودی لیژنەکە لە ڕووى ژمارە و سەڵاحییەتەوە کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە (لە لایەک لە 23 ئەندامەوە کراوە بە 24 و ئەمەیش بەپێی ماددەى 73ى پەیڕەوى ناوخۆى پەرلەمانى عێراق دژیهكن)، لە لایەکی تریشەوە لە ڕوانگەى بڕیارەکەى دادگهى باڵای فیدراڵیی عێراق ئەو زیادکردنە ناچێتە بوارى دەسەڵاتەکانى ئەوانەوە.
لە ڕووى کاتیشەوە لە ماددەى 14دا هاتووە کە تەنیا 14 ڕۆژ بە حکوومەتى هەرێم دراوە بۆ یەکلاییکردنەوەى کێشەکان لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ. ئەمەیش دوو ڕەهەندی هەیە: لە لایەک ئەوە دەردەخا گرفتەکان دەبێ بە ڕێوشوێنی کارگێڕی چارەسەر ببن نەک یاسایی؛ لە لایەکی تریشەوە هەر پێشوەختە هەرێم تاوانبارە و، ئەو دەبێ چارهسهری ئهمه بكات. بابەتى سزاکەیشی ئەوەیە کە سەرلەنوێ گەڕانەوەیە بۆ بڕیارەکەى “مالیکی” کە دەەستی کرد بە بڕینی شایستە دارایییەکانى هەرێم لە 2014دا.
لە پێناو لاوازکردنى پێگەى جەماوەریى پارتى دیموکراتى کوردستان و هەژموونى لە هەرێم، پەنا براوەتە بەر ئەوەى هەر لە سەرەتاوە قەیران بۆ حکوومەتى هەرێم بنێنەوە. گومان لەوەدا نییە کە پارتى دیموکراتى کوردستان دەسەڵاتەکان لەودا تەعبیر کراون، بەڵام لە هەمان کاتدا حکوومەتەکە ئیئتلافییە و لە چەندان حزبى سیاسیی تر پێک هاتووە؛ لە سەرووى هەموویانەوە “یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان” و “بزووتنەوەى گۆڕان”. ڕوخسارى قەیراننانەوەیش لە هەرێم لە سەروو هەموو هەوڵەکانەوەیه: فرۆشتنى 400 هەزار بەرمیل، بەڵام دەبێ تەواوى بیرەکانى شێخان و خۆرمەڵە و چەند شوێنێکی ترى لێ دەربکرێ. بە لێدەرکردنى ئەو شوێنانە نزیکەى 53%ی بەرهەمی نەوتى هەرێم نامێنێ. ئەدی هەرێم ئەو 400 هەزار بەرمیلە لە کوێ بەرهەم بێنێ؟ هەر بەهۆى ئەو داهاتى نەوتەوە بووە کە هەرێم چەند مانگە توانیویەتى مووچەى کارمەندانى پێ دابین بکات. بە لێدەرکردنى ئەو شوێنانە و خستنەوە سەر بەغدا، وا لە حکوومەتى هەرێم دەکرێ کە جارێکی تر نەتوانێ هەنگاوى سەربەخۆییی ئابوورى بنێ.
بابەتى پاشەکەوتى کارمەندان یەکێکی ترە، کە دەبێتە قەیران بۆ حکوومەتى هەرێم. گەرچی لەسەر حکوومەتى هەرێم پێویستە ڕێوشوێنى یاسایی و دارایی و کارگێڕی بنێ بۆ گێڕانەوەى ئەو مافەى فەرمانبەران کە لایەتى و لە بارودۆخێکی ناچاریدا ئەو بڕیارە دراوە، بەڵام بەپێی ئەو دەقەى کە لە ماددەى 14دا هاتووە، لە هەمان ئەو بڕە دەردەکرێ کە لەلایەن بەغداوە وەک پشکی هەرێم دێ. ئەمەیش ئاڵۆزییەکی تێدایە لەناو ماددەکە خۆى، کە ئاماژە دەکات بەوەى کە ئەو بڕە پارەیەى لەلایەن حکوومەتى فیدراڵییەوە دەنێردرێتە هەرێم، بەرامبەر ئەو خشتەیە لە پێداویستى کە هەرێم هەیەتی و لە بەرامبەردا حکوومەتى فیدراڵ بەپێی ماددەى 121/3 داهاتى بۆ دەنێرێ. پرسیارەکە ئەمەیە: ئەگەر دابینکردنى ئەو بڕە پارەیە لە خشتەى پێداویستییەکان تۆمار نەکرابێ، دەبێ حکوومەتى هەرێم هەر لەسەر حیسابی پارەى فەرمانبەران یان پرۆژەکانى گەشەسەندنەوە بۆى خەرج بکات، کە ئەرکی دانانى پلان بۆ گەشەپێدانی هەرێمەکان لە دەسەڵاتە هاوبەشەکانە بەپێی ماددەى 114/4. لە لایەکی تریشەوە تەبەنیکردنى ئەو بڕگەیە لە ماددەى 14، لە ناوەڕۆکدا بێبەریکردنى حکوومەتى فیدراڵی عێراقە لەو بارودۆخە نالەبارەى کە بەسەر مووچەخۆرانی هەرێمدا هاتووە لە 2014 – 2023 و، تاوانبارکردنی حکوومەتی هەرێمە لەو بارودۆخەی کە هاتۆتە ئاراوە، ئەمەیش بە ناڕاستەوخۆ ئەوەمان پێ دەڵێت کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان مافی داواکاریی نییە بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو پارەیەی کە دەبوو حکوومەتی فیدراڵی بیداتە هەرێم وەک شایستەی دارایی بەپێی دەستووری عێراق، چونکە بە ڕای ئەوان هۆکارەکەیشی سیاسەتى ئابووریى خراپی هەرێمە، نەک بڕینی شایستە دارایییە دەستوورییەکانى هەرێم لەلایەن بەغداوە.
پوختەى قسان ئەوەیە کە:
(دوای ساڵێک لە هەڵبژاردنەکانی عێراق، "ویلایەتی دووەم" یاساکانی جەنگەکە دەگۆڕێت) ن: عەلی سەرای و:… زیاتر
د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق كابینەی محەمەد… زیاتر
نووسەر: فۆریەن پۆلیســـی (foreignpolicy) وەرگێڕان: پێنووس ئەگەر دۆناڵد ترامپ، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا جارێکی دیکە بگاتە… زیاتر
وەرگێڕانی لە فارسییەوە: پێنووس بڕیارە ڕۆژی 4ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ عەبدولفەتاح سیسی، سەرۆکی میسر، بە مەبەستی… زیاتر
د. پەرویز ڕەحیم قادر\ دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان- دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی\ مامۆستای زانکۆ هەرچەند… زیاتر
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران ترامپ وەک مەتەڵێک بۆ… زیاتر