پێگەی هەرێمی كوردستان لە پێشهاتە نوێیەكانی عێراقدا

یاسین تەها، خوێندکاری دکتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاکان، هەروەها شارەزا لە کاروباری عێراق

دەسپێك

پێشهاتە نوێیەكانی عێراق ئەوە دەردەخەن كە قۆناغی پاش دەرچوونی بڕیاری پاریس لەبارەی نەوتی هەرێمی كوردستان و دەرچوونی یاسای بوودجەی فیدراڵی بۆ سێ ساڵ، بارودۆخێكی نوێی داراییی لە هەرێمی كوردستان و بەغدا هێناوەتە پێشەوە كە زیاتر بە ئاراستەی ناوەندگەرایی و بچووككردنەوەی دەسەڵاتە خۆجێییەكانە. یەكێك لەو هۆكارانەیشی یارمەتیی ئەم بارودۆخ و ئاراستەیە دەدات، دابەشبوونە قووڵە سیاسییەكانی ناوخۆی كوردستان و هەوڵی خۆبەهێزكردنی لایەنەكانە بەرامبەر یەكتر، كە هەندێك كات لەسەر حسابی چوارچێوە گشتییەكەی هەرێمی كوردستانە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات خوێندنەوە بۆ ئەو سیناریۆ و ئەگەرانە بكات كە ئێستا لە بەردەم قەوارەی هەرێمی كوردستاندان لەبەر ڕۆشناییی ئەو پێدراوانەی ئێستا لە گۆڕەپانی عێراقدان لەگەڵ ئاییندەی پێشبینیكراوی ئەو پپێشهاتە نوێیانە.

لێكەوتەی كێشە دارایییە هەڵپەسێردراوەكان

بەپێی یاسای بوودجەی فیدراڵی سێ ساڵە (2023، 2024، 2025)، فرۆشتن یان باركردنی نەوتی هەرێم و سەرجەم داهات و خەرجییەكانی لەژێر چاودێریی حكوومەتی فیدراڵدا دەبن([1]). خەرجكردنی بەشە بوودجەی هەرێمی كوردستانیش، مەرجدار كراوە بە كۆمەڵێك پابەندی، كە هەندێكیان گرێوگۆڵ و بڕێك ئاڵۆزییان تێدایە بەهۆی دابڕان و كەلێنی نێوان سیستەمی داراییی هەردوو لا؛ لەمەیش هەستیارتر ئەو كەشە بێمتمانەیییەی كە پەیوەندییەكانی هەردوو لا ئاراستە دەكات و جۆرێك لە هەستیاریی دروست كردووە. لە دەرەوەی ئەم بەندوباوە یاسایی و هونەرییانەیش، فاكتەری سیاسی ئامادەییی هەیە؛ لەم نێوەیشدا باوەڕێكی زاڵ هەیە، پێی وایە دەسەڵاتدارانی عێراق كەڵك لە ڕاگرتن و دواخستنی ناردنی بەشە بوودجەی هەرێم وەردەگرن بۆ ئەوەی مووچەخۆرەكانی زیاتر نیگەران ببن ^([2]). جگە لەوەیش مانەوەی مەسەلەی بوودجە و مووچە بەهەڵپەسێردراوی، وەها دەكات سەرجەم دۆسیە هەڵپەسێردراوەكانی تری نێوان هەولێر و بەغدا، كورت ببەنەوە لە دۆسیەی دارایی و گەڕان بۆ ڕێگەی چارەسەركردن و زاڵبوون بەسەریاندا؛ ئەمەیش لەسەر حسابی كێشەكانی تر كە لە پاش 2003 بەدواوە بەكراوەیی ماونەتەوە كە زەقترینیان ناوچەی جێناكۆك و پێشمەرگە و مەسەلەكانی تری پەیوەست بە تەواوكردنی پایەكانی فیدرالیزمە لە عێراق بە شێوەیەكی كردەیی.

لەو ماوەیەشی حكوومەتی فیدراڵی خاوەخاوی كردووە لە وردبینی و لە ڕەوانەكردنی پشكی هەرێم لە بوودجە لەسەر شێوازی جاران (مقاصة) و، هەردوو لا نەگەیشتوونەتە میكانیزمێكی گونجاو بۆ جێبەجێكردنی بوودجە و یەكتریان تۆمەتبار كردووە، هەندێك لە لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان كەوتوونەتە كێبركێی یەكتر لە گواستنەوەی قسە و لێدوانی محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی فیدراڵی، لەبارەی وادەی هەناردەكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم. بۆ نموونە هەر لە مانگی ئابدا لە ماوەی 12 کاتژمێردا سێ لایەنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان (بەرپرسانی پارتی لە بەغدا، فراكسیۆنی یەكێتی، سەرۆكی نەوەی نوێ) ئاماژەیان بە لێدوانی سوودانی داوە لەبارەی ئەگەری ناردنی مووچە^([3])؛ ئەمە لە كاتێكدا بەر لەوە لە درەنگانێکی شەودا هەردوو حکوومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان ڕێککەوتنێکیان لەبارەی چۆنێتیی جێبەجێکردنی یاسای بوودجە واژۆ كردبوو. پاش ڕاگەیاندنی ڕێککەوتنەکەیش، کاتژمێر نزیکەی 1:30 خولەکی بەرەبەیان بوو کە گوتەبێژی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕاگەیەنراوێكدا گوتبووی “لە زووترین کاتدا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دابەش دەکرێت”^([4]).

پەیوەستبوونەوەی داراییی هەرێم بە بەغداوە بەتەواوەتی، پێشهاتێكی نوێیە لە هەڵكشان و داكشانی پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا و دوا دابڕانی داراییی هەرێم لە بەغدا لە پاش شوباتی 2014 بوو كە دوا مووچە لە بەغداوە هات. لە ئێستادا سەرلەنوێ كوردستان لە ڕووی دارایییەوە بەتەواوەتی پەیوەست بووەتەوە بە بەغدا، لە كاتێكدا وەك جارەكانی تر بژاردەی تر و ڕێگەچارەی تری داراییی لەبەردەستدا نییە بۆ دابینكردنی بوودجە و، ئەمەیش لە ناوەندە سیاسی و میدیایییەكاندا بە لاوازیی هەڵوێست و پێگە لێك دەدرێتەوە و، هەندێك لە میدیا ڕۆژاوایییەكان بەوە گوزارشتیان لێ كردووە: “ئەو سەرکردە کوردانەی کە سەردەمانێک خۆیان لە بەغدا بەدوور دەگرت، ئێستا دەچنە پایتەخت بۆ ئەوەی داوای هاوکاری بکەن.”([5])

هەوڵەكانی بەهەمیشەییكردنی گرێدراویی دارایی

لە پاش دەرچوونی حوكمی دادگەی ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس لە 15ی ئازاری 2023، هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا ڕاگیرا. سەرباری چەند ڕێككەوتنێكیش لە نێوان هەولێر و بەغدا بۆ دەستپێكردنەوەی هەرنادە بەپێی ڕێوشوێنی نوێ كە مەراسیمێكی كەرنەڤاڵئامێزی بۆ كرا (4ى نيسانى 2023)([6])، هێشتا هەناردەی نەوت دەستی پێ نەكردووەتەوە و هیچ ئاسۆیەكی نزیكیش بۆ دەستپێكردنەوەی دیاری نەكراوە. هەندێك سەرچاوەی باڵای دۆسیەی وزە لە یەکێتیی ئەوروپا لە دیدار لەگەڵ Oilprice، باسیان لەوە کردووە حكوومەتی عێراق لە بنەڕەتەوە خواستی نییە هەناردەی نەوتی هەرێم دەست پێ بکاتەوە؛ هەروەها بە مەرجەکانی تورکیاش ڕازی نییە بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت. لەبارەی ئەو بەشەی پەیوەندیی بە عێراقەوە هەیە، سەرچاوە ئەوروپییەكە باسی لەوە كردووە “بەغدا دەیەوێت پێگەی هەرێم لە ڕووی ئابوورییەوە لاواز بکات و خەونی سەربەخۆیی لەبار ببات.” بەپێی ئەم لێكدانەوەیە، لەگەڵ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، چیتر بەغدا ناتوانێت بەتەواوەتی وەك ئێستا کۆنترۆڵی هەناردەی نەوتی هەرێم بکات و، ڕاستەوخۆ نەوتەكە دەچێتە بازاڕەكان و داهاتەكەیشی دێتەوە بۆ ئەژمارێكی بانكی كە بۆ شایستە دارایییەكانی هەرێم خەرج دەكرێت كە جیاوازە لەوەی عێراق لە داهاتی خۆی خەرجی بكات([7]). بەهۆی ئەوەیشی ئەم دۆسیەیە دووچاری گرێوگۆڵ و ئاڵۆزیی زۆر بووەتەوە، پێ ناچێت بەم زووانە جارێكی تر هەناردەی نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە دەست پێ بكاتەوە؛ ئەمەیش بە مانای ئیفلیجبوونی پیشەسازیی نەوت لە هەرێم دێت كە یەكێكە لە كۆڵەكەكانی ماڵجیاییی دارایی لەگەڵ بەغدا.

شارەزایان باس لەوە دەكەن درێژەكێشانی پەككەوتنی هەناردەی نەوتی هەرێم، گوشاری زۆر لەسەر کۆمپانیا نەوتییەکان دروست دەکات. لە ئێستایشدا كۆمپانیاكان بەكردەیی بەرهەمهێنانیان بۆ نزمترین ئاست دابەزاندووە و چالاکییەکانیان لە زۆرێک لە کێڵگەکاندا نزیک بووەتەوە لە سفر؛ لەو کێڵگانەیشی کە بەرهەمهێنانی تێدا دەکرێت، بەرهەمهێنان بۆ نزمترین ئاست دابەزیوە. ئەمە لە كاتێكدا کۆمپانیا نەوتییەکان پێشتر کێشەی پێدانی شایستە دارایییەکانیان هەبوو و شایستەی شەش مانگیان وەرنەگرتووە؛ ئێستایش بە دواکەوتنی بەرهەمهێنان، کێشەی داراییی زیاتریان بۆ دروست دەبێت. كۆی ئەم باروودۆخەیش کاریگەریی دەبێت لەسەر وەبەرهێنان لە کێڵگەکاندا و دەرەنجام کاریگەریی دەبێت لەسەر ئاستی بەرهەم لە كوردستان؛ “ئەمەیش خواستی شاراوەی بەغدایە”([8]). لە ماوەی ڕابردوویشدا كۆمپانیاكان چەند داتا و ئامارێكی زیانكردن و پاشەكشێی بەرهەم و كشانەوە و كەمكردنەوەی كرێكاریان ڕاگەیاندووە([9]) و لە سەرجەم ئەو ڕاگەیەنراوانەیشدا داواكاری و پێداگرییان كردووە لەسەر دۆزینەوەی چارەسەر و هەوڵدان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە؛ بەڵام پێداگرییەكانیان بێئەنجامە.

بە گوێرەی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن، تورکیا داوا دەکات قەرەبوویەکی کەمتری لێ وەرگیرێت، عێراق سکاڵای دووەم لە دادگەی پاریس بکشێنێتەوە، لە نرخی نەوت داشکاندنی بۆ بكرێت و، چەند داواکاریی دیکەی لە چەشنی كشانەوەی عێراق لە ڕێككەوتنی نەوت لەگەڵ ئێران([10]). سەرجەم ئەمانەیش هیچیان لە بەرژەوەندیی خەزێنەی هەرێمی كوردستان نییە و، زیاتر ناچاری دەكەن لە ڕووی دارایییەوە چاوی لە مامەڵە و بڕیار و هەڵوێستی بەغدا بێت، چونكە وا دەردەكەوێ باركردنی 400 هەزار بەرمیل نەوت لە هەرێمەوە بۆ بەغدا (كە لە بوودجەدا هاتووە) كارێكی ئاسان نییە.

مەترسییەكانی سەر قەوارەی هەرێم

هەندێ زانیاری باس لەوە دەكەن هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی هەڵمەتێكی نوێی بەرەنگاریی هەرێمایەتی بووەتەوە بۆ لەباردنی دەسەڵاتە خۆجێیەكانی لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغدا و وڵاتانی دراوسێوە، كە توركیا و ئێرانن، ئەویش لە ڕێگەی سزادان و هەڕەشە و دەستوەردانی ئەمنی و مانۆڕەوە([11])؛ بەڵام بۆچوونی تر هەن پێیان وایە پلانگێڕییە دەرەكییەكان قەبارەیان هێندەی ناجۆرییە ناوخۆیییەكان نییە و هۆكاری سەرەكیی پاشەكشەی هەرێم لە ئاست بەغدا، لە ناوخۆی خۆیەوە سەرچاوەی گرتووە([12])، كە ئەوانیش خراپیی بەڕێوەبردن و ناکۆکیی سیاسی و نەمانی زەمینەی كاری هاوبەشە. لەسەر ئاستە عێراقییەكەی لە بارودۆخی پاش ڕەوینەوەی مەترسییەكانی داعش (كۆتاییی 2017)، گرووپە شیعەكان لە قۆناغی دووبارە هێڵكاریی دابەشكردنی دەسەڵاتەكاندان لەگەڵ پێكهاتەی كورد و سوننە، بە جۆرێك باڵادەستی و هەژموونی هێزە شیعەكان زیاتر بچەسپێنێت، بەتایبەت كە ئەمریكییەكان ڕوویان كردووەتە چین و ڕووسیا و، وەك جاران ئامادەییی سەربازییان لە عێراقدا نییە. بە گوێرەی ئەو خەمڵاندنانەیشی كە هەن، تێكڕای گرووپە سیاسی و ئایینی و چەكدارییەكانی شیعە پێكەوە، باڵادەستیی ئەم پێكهاتەیان بەسەر جومگە گرنگەكانی دەسەڵاتدا مسۆگەر كردووە([13]). لە کاتێکیشدا کە کاریگەریی عەرەبی و شیعیی عێراقی لەسەر کوردستان زیاتر دەبێت، کاریگەریی کورد لە بەغدای پایتەخت بەردەوام ڕوو لە لاوازییە و تەنانەت ناوەندە ڕۆژاوایییەكانیش باسی ئەو ڕاستییە دەكەن شیعەکانی لایەنگری ئێران (چوارچێوەی هەماهەنگی)، کە بەسەر حکوومەتی ناوەندیدا زاڵن، سەرکردە کوردەکان و سوننەكان و مەسیحییەكان پەراوێز دەخەن و “بەرپرسانی بەغدا وەک داهۆڵێك تەماشای سەرۆککۆمارە کوردەکەی عێراق دەکەن”([14])، لە ئێستایشدا پرسیارێك كە لە زۆر لایەنەوە دەورووژێنرێت ئەوەیە: ئایا هەرێمی كوردستان تەواوی تواناكانی بەربەرەكانێی بەرامبەر بە بەغدا لەدەست داوە یان هێشتا دەتوانێت بەرگری بكات؟([15]).

ئەو باڵادەستییە شیعییەی لە عێراق دروست بووە، مەترسییەكی جددییە لەسەر فیدرالیزم و پڕەنسیپەكانی بەشكردنی دەسەڵاتەكان، چونكە سیستەمی لامەرکەزی لە عێراق کە بە دەستووری ٢٠٠٥ پەسەند کراوە، بەرهەمی دیدگەی ڕاستەقینەی زۆرینەی ڕەهای ئەکتەرە سیاسییەکانی عێراق نەبوو، بەڵکوو دوو پاڵنەری سەرەكی هەبوون كە تا ڕاددەی زۆر ئێستا نەماون: حەز و خولیای هەندێك هێزی شیعە بۆ دروستكردنی هەرێم لە باشووری عێراق، چونكە ئەوكات دڵنیا نەبوون لە كۆنترۆڵكردنی بەغدای ناوەند، لەگەڵ كاریگەریی ئەمریكا كە هەزاران سەربازی لە عێراقدا بڵاوە پێ كردبوو؛ بەڵام ئێستا هیچ لەو دوو هاندەرە نەماون، بەڵكوو شیعەكان لە هەوڵدان بۆ گەڕاندنەوەی ناوەندگەرایی كە ئامانج لێی “قۆرخکردنی بڕیاری سیاسییە لە بەرژەوەندیی پێكهاتەی سیاسیی شیعە”. میكانیزمەكانی ئەم باڵادەستییەیش قۆستنەوەی بڕیارەكانی دادگەی فیدراڵی و ئەو یاسایانەیە كە هەن یان لە دەركردندان و بە باڵای ئەم واقعە نوێیەدا دەدوورێن([16])؛ لە لاكەی تریشەوە ئەمریكییەكان تەنیا هۆشداری دەدەن و وەك جاران لە وردەكارییەكانی دۆسیەی عێراق دەستوەردان ناكەن.

ئەگەرچی هەرێمی كوردستان پێی وایە خاوەن گەرەنتییەكی دەستوورییە، بەڵام ئاماژەكان و ئەزموونی پاش 2005 ئەوە دەردەخەن كە پەیوەندیی نێوان عێراق و هەرێم، لەسەر بنەمای یاسا یان دەستوور نییە، بەڵکوو لەسەر بنەمای هێزە([17])؛ بەو واتایەی هەر كات پێگەی بەغدا بەهێز بوو، سڵ ناكاتەوە لە پێشێلكردن یان فەرامۆشكردنی دەستوور؛ ئەو كاتانەیشی هەرێم بەهێز بووە، لەسەر شیكار و ڕاڤە دەستوورییەكان نەوەستاوە بۆ هەنگاونان و هەوڵی خۆدەربازكردن لە ڕێوشوێنە فیدراڵییەكان. ئێستا كە هاوكێشەكە گۆڕاوە، ئەوە بارودۆخەكە لە بەرژەوەندیی هەرێم نابێت، بەتایبەت كە ئێستا ناوبەناو هەندێك ورووژاندنی میدیایی لە بەغدا هەن، كە تیشك دەخەنە سەر لایەنە خراپەكانی فیدرالیزم لە عێراق و گەڕان بە دوای كەموكوڕییەكانی جێبەجێكردن و ئیشكردن لەسەر خراپیی بەڕێوەبردن لە كوردستان و لێكەوتەكانی ململانێی ناوخۆیی و دیاردەی گەندەڵی و ناڕەزاییی خەڵك. ئەم دیدە ناڕازییە لە فیدرالیزم، جگە لە کەموکوڕییەکانی جێبەجێکردن، باس لەوە دەكات توندبوونەوەی ململانێی سیاسی لە نێوان نەوەی دووەم و سێیەمی حوكمڕان لە كوردستان، بەڕووی ئەگەری جۆراوجۆردا كراوەیە و ئەمەیش دەخاتە كۆڵی فیدرالیزم، چونكە پێی وایە “تا سەرچاوەکانی داهات و دەسەڵات لە هەرێم زیاتر بن، ململانێکان گەورەتر دەبن.”([18]) هەندێك ورووژاندنی تری میدیایی ئەوە بیر دەهێننەوە كە هەرێم هێشتا خاوەن دەستووری خۆی نییە([19])؛ ئەمەیش بەو واتایە دێت كە بنەمای كاركردنی، یاسا لۆكاڵییەكانە و لەبەر نەبوونی چوارچێوەی دەستووری، خاوەن پەرژینێكی قایم نییە.

یەكێك لە سیاسییە ناسراوەكانی عەرەبی سوننە، ساڵح موتڵەگ، كە پۆستی جێگری سەرۆکوەزیرانی عێراقی هەبووە (2014_2016)، باسی لەوە كردووە “مانەوەی هەرێمی کوردستانیش وەکوو هەرێمێکی سەربەخۆ لە چوارچێوەی عێراقدا ڕووبەڕووی مەترسیی گەورە بووەتەوە.” لەبارەی هۆكاری ئەم مەترسییەیشەوە ئەوەی باس كردووە كە “ئاڕاستەیەک دروست بووە زوومی لەسەر بایەخدانە بە پارێزگاکان و هەوڵدانی پارێزگاکانە بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانیان”؛ ئەم ئاراستە بەشكارییەیش لەناو هەرێمدا- كە زادەی ناكۆكیی پارتی و یەكێتییە- لە بەرژەوەندیی مانەوەی قەوارەی هەرێم نییە بەیەكگرتوویی یان پارێزراوی. هەروەها دەڵێت “لایەنی تر هیوادارن ناکۆکیی نێوان ئەم دوو حزبە تەشەنە بکات و هەوڵی تەشەنەکردنی ناکۆکییەکەیش دەدەن”([20])؛ كە ئەمە ئاماژەیە بۆ هێزە شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە بەری ناكۆكییەكانی كورد و سوننە دەچننەوە و ئەوان لە ئێستادا بە ئۆقرەیییەكی سیاسیی بێپێشینەدا گوزەر دەكەن كە هۆكارەكەی، كەناركەوتنی سەدرە لە سیاسەت بەیەكجاری.

دیپلۆماتکارێکی ڕۆژاوایی، کە لە بەغداوە چاودێریی پێشهاتەکان دەکات، لە دیداری “ئیكۆنۆمیست”دا، باسی لەوە كردووە “مەترسیی ئەوە هەیە کە پڕۆژەی کوردستان شکست بهێنێت”؛ هەروەها میدیا بریتانییەكە پێی وایە حکوومەتی عێراق كەڵك لە ململانێی ناوخۆییی کوردەکان وەردەگرێت، تا ئەو دەسەڵاتەی حکوومەتی ناوەندیی عێراق لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 لە ناوچە کوردییەکان لەدەستی داوە، بەدەست بهێنێتەوە([21]).

پرۆژە ئاییندەیییەكانی ناوەندگەرایی: نەوت و گاز بە نموونە

ئەو خامۆشی و لاوازییە سیاسییەی بەهۆی كێشە ناوخۆیییەكانەوە لە پێگە و دۆخی هەرێمی كوردستان هەیە لە لایەك و لاوازی بەرامبەر بەغدا لە لاكەی تر، ڕۆژ بە ڕۆژ خەریكە بە یاسا و بڕیاری قەزایی، زیاتر ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەكرێتەوە. یەكێك لە سەرەكیترین ئەو یاسایانەیشی ئێستا بەغدا كاری لەسەر دەكات، پرۆژەی یاسای نەوت و گازی فیدراڵییە كە دەبێتە چوارچێوە بۆ ئاییندەی كەرتی نەوت و گاز لە عێراق و هەرێم و سەرجەم پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی تری وزە؛ لەم نێوەندەیشدا میدیای فەرمیی دەوڵەتی عێراق لەسەر زاری “شارەزایان”ەوە باسی لەوە كردووە “چەکوشەکانی دادگەی فیدڕاڵی، خەوبینانی بەئاگا هێنایەوە و ئێستا ئیتر حکوومەتی هەرێم هەست بە قەبارەی ئیرادەی خۆی دەکات لە بەرامبەر ئیرادەی حکوومەتی فیدڕاڵیدا.” بە وتەی ڕۆژنامە فەرمییەكە (5ی ئابی 2023)، “شارەزایانی یاسایی و چاودێرانی سیاسی پێیان وایە کە، بڕیارەکەی 15ی شوباتی ساڵی 2022ی دادگەی فیدڕاڵ لەبارەى نادەستووریبوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم، توانیی نەخشەڕێگەیەک بۆ ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتی هەرێم بدۆزێتەوە لە بواری دەرهێنان و بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی سامانە سروشتییەکاندا”؛ هەروەها ئەوەیشی دركاندووە كە “ئەو بڕیارە دەبێتە سەرچاوەی سەرەکیی دەرکردنی یاسای گشتیی نەوت و غازی فیدڕاڵی کە 16 ساڵە دوا خراوە بەهۆی نەبوونی ڕێککەوتن و هەماهەنگی لەسەر بڕگە و بابەتەکانی.”([22]) بەم پێیەیش لە لایەك نەفەسێكی تۆڵەسێنانە بەسەر مشتومڕەكانی دەرچوواندنی یاسا بنەڕەتییەكەدا زاڵە، لە لایەكی تر، هەمان سیناریۆی بڕیاری دادگەكە (15ی شوباتی 2022) ئەگەری دووبارەبوونەوەی هەیە كە نكۆلیكردنە لە ڕەوایەتیی مامەڵەی هەرێم لە كەرتی نەوت و گازدا كە شادەماری ئابووریی عێراق و كوردستانیشە.

بەپێی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن حكوومەتی فیدراڵی هەوڵ دەدات، لە یاساكەدا ناوەندگەرایی لە پرۆسەی بەرهەمهێنان و ئیدارەكردنی نەوت و گازدا بچەسپێنێت و دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكان بە ڕاددەیەكی زۆر سنووردار و بەرتەسك بكاتەوە”([23])؛ هەروەها باس لەوە دەكرێت ئەو ڕەشنووسەی بۆ یاسای نەوت و گازی عێراق ئامادە کراوە، دوور لە نوێنەرانی كورد كراوە و، هیچ پسپۆڕێک یان پەرلەمانتارێكی كوردستان گفتوگۆی لەسەر نەکردووە. ئەمەیش ناكۆكە لەگەڵ پڕەنسیپی فیدرالیزم و، بە گوێرەی ئەو لێكدانەوانەی هەن ئەگەر لە یاساكەدا هەرێم مافی دەرهێنانی نەوت و ئەنبارکردن و پاڵاوتن و گواستنەوەی لەدەست بدات، كە تەنانەت دادگەی نێوبژیوانیی پاریس (ICC) لاریی نەبووە لەسەری، یان مافی دامەزراندنی کۆمپانیای نیشتمانیی کوردیی بواری خزمەتگوزارییە نەوتییەکانی پێ نەدرێت؛ ئەوە هەرێمی كوردستان بەتەواوەتی هەموو مافەكانی پەیوەست بە كەرتی نەوت لەدەست دەدات([24]). ئەمەیش لە ڕووی دارایییەوە بە مانای مەرگی یەكجاریی ئابووریی سەربەخۆیە.

لە یاسا چاوەڕوانكراوەكەدا یەکێک لە خاڵە هەرە گرنگەکان، پێکهێنانی ئەنجومەنێکە بە ناوی ئەنجومەنی فیدراڵیی نەوت و گاز كە دەسەڵاتەكانی زۆرن و مانگانە کۆ دەبێتەوە، بڕیارەکانی بە دوو شێوە دەردەچێت یان بە زۆرینەی تایبەتی ٢/٣، یان بە زۆرینەی سادە، ئەندامەكانیشی لە ٩ كەس پێک دێت و لەگەڵ ژمارەیەک ڕاوێژکار کە لە سێ کەس زیاتر نەبن؛ كەچی بەپێی دزەپێكردنەكان كوردستان لەم ئەنجومەنەدا تەنیا یەک ئەندامی هەیە کە ئەویش “وەزیری سامانە سروشتییەکان”ە. ئەمەیش دەكرێت وەها تەماشا بكرێت كە هەرێمی کوردستان وەک پارێزگایەکی عێراق مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و دەسەڵاتی هەرێم لەم ئەنجومەنەدا زیاتر نییە لە دەسەڵاتی پارێزگای بەسرە، چونکە نوێنەری هەرێم و نوێنەری پارێزگای بەسرە، لە ڕووی ماف و دەنگدان و جۆری ئەندامێتییانەوە یەکسانن([25]).

پوختە و ڕاسپاردە

– بڕیاری دادگەی ناوبژیوانی لە پاریس و بە دوایدا بوودجەی 2023 بەتەواوی هەرێمی كوردستانی لە ڕووی دارایییەوە پەیوەست كردەوە بە حكوومەتی ناوەندیی بەغداوە.

ـ گرێدراویی داراییی هەرێم بە بەغدا، لێكەوتەی سیاسیی هەیە و ئێستا بەغدا بووەتە چەق و ناوەند بۆ دابینكردنی مووچە و بژێوی كوردستان و ڕووگەیەك بۆ سیاسییەكانی هەرێم.

ـ ویست و خواستی زۆر هەیە بۆ بەهەمیشەییكردنی گرێدراویی داراییی هەرێم بە بەغداوە لە ڕێگەی دەركردنی یاسای نەوت و گاز و شكستپێهێنانی كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان و كۆتاییهێنان بە پیشەسازیی نەوت لە كوردستان.

ـ جگە لە بژاردەی باشتركردنی مەرج و ژێرخانی دانوستان، لە ئێستادا بژاردەی تری بەردەستی خێرا بۆ هەرێم نییە؛ ئەوەیش پێویستی بە پێداچوونەوەی ناوخۆیی و دروستكردنی گوتارێكی هاوبەش هەیە لەسەر ئەو پرس و خاڵانەی كە بەرژەوەندیی گشتین و، حزبی نین.

ـ كەڵكوەرگرتن لە گوشار و پشتیوانیی دەرەكی كە ئەمریكا و وڵاتانی هاوپەیمانی ڕۆژاوان، پێویستی بە جێبەجێكردنی خواست و داواكارییەكانیان هەیە لە دۆسیەی ئاسایش و پێشمەرگە و ڕەچاوكردنی مافی مرۆڤ و چاكسازی و شەفافییەتی زیاتر.

ـ لەسەر ئاستی عێراق، دەكرێت كار لەسەر كەڵكوەرگرتن لە دژیەكییەكان بكرێت لە نێوان لایەنە شیعەكان لە لایەك و لە نێوان لایەنە شیعەكان و سوننەكان لە لاكەی تر؛ ئەمەیش پەیوەندیی گشتی و پلان و بەرنامەی هاوبەشی پێویستە كە تێیدا لایەنە كوردییەكان ببنە خاوەن پرۆژەیەكی داكۆكیكردن لە هەرێم.

ـ دۆسیەی ئەمنی و مەترسییەكانی داعش و دۆسیەی ئاوارەكان و مەسەلەی ئاو و وشكەساڵی و خزمەتە گەشتیاری و ژینگەیییەكانی هەرێم بۆ بەشەكانی تری عێراق، دەشێت ببنە بنەما بۆ دروستكردنی هەماهەنگی لە نێوان هەرێم و ناوچە فیدراڵییەكان و لە بەرامبەر ئەوەیشدا، دەكرێت ناوەند، هەرێم بە پشتیوان و تەواوكەر بزانێت و هەرێمیش بۆ ناوەند بە هەمان شێوە لە پێناو ئۆقرەییی سیاسی و ئابووریی زیاتر بۆ هەردوو لا.

([1])https://www.moj.gov.iq/upload/pdf/4726_72.pdf

^([2])https://2u.pw/MIvYyxe؛ https://2u.pw/HZ3UxDy

^([3])https://2u.pw/OpYv7X7

^([4])https://2u.pw/ZHGIxcL

([5])https://2u.pw/HZ3UxDy

([6])https://2u.pw/gyM2YeL

([7])https://2u.pw/703lBDv

([8])https://2u.pw/R9sZ5FC

([9])https://2u.pw/Xl4Kczv ؛ https://2u.pw/n9qnj79 ؛ https://2u.pw/t7i2BLn

([10])https://2u.pw/LeErzIT

([11])https://2u.pw/9vb5cLy

([12])https://2u.pw/EqTLLDd