پەیوەندییەکانى هەرێمی کوردستان و بەغدا لە قۆناغی دووڕیانی چارەنووسدا(گەمەکە ئاشکرایە: هەوڵەکە بۆ نەهێشتنى قەوارەى هەرێمە)

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

ستراتیژییەتى ئێستاى بەغدا دەرهەق بە هەرێم

لە ناونیشانەکەدا ڕاشکاوانە ئاماژەمان پێ دا، ئەو گەمەى بەغدا بەرانبەر هەرێم دەیکا ئاشکرایە؛ مەبەست لێی نەهێشتنى هەرێمە، ئەوەى کە تا ئێستا دەستی کردووە بۆ هێرشهێنان دژ بە هەرێم، سێ فاکتەرى سەرەکیین: هەرێم واقعێکی دستوورییە و حکوومەتى هەرێمیش بەو دەستوورەوە پابەندە و تا ئێستاش دەستوورى هەمیشەیی هەر وەک خۆى کە لەلایەن گەلی عیراقەوە پەسەند کراوە لە 2005 بەرکارە. دووەم پشتیوانیی نێودەوڵەتى بۆ هەرێم، سێیەم قۆناغەکە ئەو بەریەککەوتن و شەڕە ناخوازێ لەنێوان هەرێم و بەغدا ئەوەش تەنها لەسەر کات وەستاوە و هیچی تر، چونکە لە کاتى خۆیدا بەغدا پاساو دێنێتەوە و لەو شەڕە دژ بە هەرێم دوودڵ نییە. بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە لەو بارەیەوە ئەوەیە: ئایا بەغدا ئێستا پەیڕەوى کام جۆر و شێواز لە سیاسەت دەرهەق بە هەرێم دەکات؟ ئایا لە ڕوانگەى واقعە دەستوورییەکەوەیە، یان ئەجێندایەکی بیانی و ناوخۆییی تایبەتە؟ وەڵامی دووەمیان دروستە، بەوەى سیاسەتەکە بەپێی ئەجێندایەکی بیانییە بۆ نەهێشتنى هەرێم. ئەدی جۆر و شێوازەکەى چییە؟ بۆ ئەو مەبەستە بەغدا – ئێران جەخت لەسەر چەند تەوەرێک دەکەنەوە، لەوانەیش:

پیادەکردنى سیاسەتى نەگەیشتنە ئەنجام یان ڕێککەوتن؛ بەڵکوو سەپاندنى مەرج و داواکاریى بەغدا بەسەر هەرێمدا؛ ئەوەى هەیشە لە ڕێککەوتنەکان بەهۆى بوونى دەستوورەوەیە، دەنا ئەوەیشیان نەدەدا.
سیاسەتى ماندووکردن؛ تا هەرێم لە ئاکامدا خۆى بەدەستەوە بدا، یان بارودۆخەکە لە ناوخۆى هەرێم بتەقێتەوە. ڕوخسارى ئەو سیاسەتەیش: هیچ ئارەزوویەکیان بۆ ڕێککەوتن نییە، زۆرکردنى دانیشتنەکانى دانوستان، خستنەڕووى داواکاریى نوێ، زەمەن درێژکردنەوە، بیانووهێنانەوە لە هەموو شتێکدا، جیاوازبوون لەسەر هەموو کایەکان و هتد. ڕەگەزەکانى ئەو سیاسەتى ماندووکردنەیش سیانن: ئەجێندایەکی شاراوەى ناوخۆیی و بیانییە کە ناکرێ ئاشکرا بکرێ، لەسەر فێڵ بنیات نراوە، لە ڕووکاریشدا باس لە بەرژەوەندیى هاوبەش و هاوکاریى نیشتمانى دەکات.
سیاسەتى پەرتکردن؛ ئەمەیش جەخت لەسەر جیاوازییە سیاسییەکانى ناوماڵی کوردستانی دەکات و وەبەرهێنانیان تێدا کردووە؛ کەم تا زۆر دەستکەوتیشیان هەبووە.
نانەوەى ئاشوب؛ تا ئەو قۆناغەى هەرێم سیستەمى ئاسایشی تێک دەچێ و بوار بۆ دەستێوەردانی حکوومەتى فیدراڵ دێتە ئاراوە، بەڵام ئەوکات بە یارمەتیى یەکێک لە لایەنەکانى هەرێم دەبێ و، هەر ئەو لایەنەیش دەکرێتە سوورى بەر لەشکر بۆ ماوەیەک؛ دواتر هەمان واقعی شازدەى ئۆکتۆبەر دووبارە دەبێتەوە.
کۆتا قۆناغ، زاڵبوونە بەسەر واقعی سیاسی و دەستووریى هەرێمی کوردستان. ئەودەمیش دەستوور زۆر بەئاسانی دەگۆڕن و هەرێم و ماددەى سەد و چل بوونیان نامێنێ و دیمۆگرافیا دەگۆڕێ و سیاسەتى بەعەرەبکردن و بەمەزهەبکردنیش نەک هەر لە شارەکانى هەرێم، بەڵکوو تا ئەوپەڕى سەرسنوور دەکشێ.

ئایا چی بەر بەو سیاسەتەى گرتووە تا ئێستا؟ وەڵامەکەى: زۆربەى هەرە زۆرى لایەنەکانى هەرێم- بێجگە لە دوو لایەن نەبێ کە دیارە کێن- لە کاتى ڕیفراندۆم و ئێستایش لەگەڵ مانەوەى هەرێم و یەکڕیزین؛ بارودۆخى بێسەروبەر و پەرێشانی عێراق. پشتیوانیی نێودەوڵەتى، جەختکردنەوەى هەرێم لەسەر شایستە دەستوورییەکان و پابەندبوون پێیەوە، بارودۆخی ناسەقامگیری ناوچەکە (بەتایبەت لە نێوان ئێران و ئەمریکا)، هەڵوێستى پشتیوانیی تورکیا بۆ هەرێم.

سیناریۆکانى بەغدا دەرهەق بە هەرێم سیانن: لەباربردنى هەرێمی کوردستان و گەڕانەوە بۆ سیستەمى پارێزگاکان، مانەوەى هەرێم بەڵام سەد و هەشتا نمرە جیاواز لەگەڵ ئەو هەرێمەى کە ئێستا هەیە (واتە مانەوەى هەرێم بە زەینییەتێكی دەوڵەتى مەرکەزى کە ئەوەیش پێویست بە گۆڕینی دەستوور دەکات)، سیناریۆى سێیەم سەرلەنوێ دروستکردنى شەڕى ناوخۆ یان قووڵکردنەوەى جیاوازییە سیاسییەکانى نێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانى تا ئاستى لێکترازان و دابەشکردنى هەرێم بەسەر دوو ئۆتۆنۆمیی سەربەخۆى کارگێڕی و نەهێشتنى ئەو هەرێمەى کە ئێستا هەیە… ئەوەى کە زیاتر ئێران گرنگیى پێ دەدا، تێکەڵەیەکە لە هەرسێکیان بە مەبەستى سەرخستنى سیناریۆى سێیەم، چونکە ئەزموونەکان ئەوەیان سەلماندووە، کە گەڕانەوە بۆ سیستەمى بەپارێزگاکردنى هەرێم کارێکی زۆر قورسە و، تەنیا بە پەیڕەوکردنى دیکتاتۆرییەت دەکرێ. ئەوەیش ئاژاوەی سەرتاسەریى وڵاتى بەدواوەیە.

ئامرازەکانى گوشار لەلایەن بەغداوە دەرهەق بە هەرێم

بۆ سەرخستنى ئەو سیاسەتە، بەغدا هانا بۆ بەگەڕخستنى هەندێ ئامڕاز دەبات لە هەرێم و ناوچەکە، لەوانە:

ئەوپەڕى گوشارخستنە سەر هەرێم لە ڕێگەى سێ وەزارەتەوە: نەوت، پلاندانان، دارایی، کە هەرسێکیان لەژێر هەژموونى “مالیکی”دان و بە ڕێنوێنیی ئەویش دەجووڵێن.
پەرلەمانى عێراق؛ تا هیچ پرۆژەیاسایەک تێ نەپەڕێ کە لە بەرژەوەندیى هەرێم بێت.
دادگەى دەستوورى؛ تا هەرێم پەناگەیەک بەدی نەکات، هاناى بۆ بەرێت.
یەکێتیى نیشتمانى و جووڵانەوەى نەوەى نوێ و هەندێ کەسایەتى و پەرلەمانتار؛ کە هەردووکیان پەرچەکردارى ململانێی سیاسییان لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان هەیە و، مەبەستیانە هەرچییان کردووە لە هەژموونى کەم بکەنەوە. لای ئەو دوو لایەنەیش ئەو هاوکێشەیە دروست بووە کە لێدان و لەباربردنى هەرێم، واتە لەناوچوون و کەمکردنەوەى هەژموونى پارتى دیموکراتى کوردستان. لەلایەن بەغداشەوە هەموو کارئاسانییەكیان لەو بارەیەوە بۆ دەکرێ.
ئێران؛ ئەوەیش بابەتێکێ نوێ نییە و تا ئاستى مووشەکبارانکردنى پایتەختى هەرێم گرژییەکان لەگەڵیدا هەڵکشان.
پەکەکە؛ ئەویش لە پێناو بەردەوامیى ناسەقامگیری لە هەندێ ناوچەى هەرێم وەک سلێمانى و سەرسنوورەکانى تورکیا و ئێران و شەنگال و مەخموور.
گەمارۆخستنە سەر هەرێم لە چەندان بواردا؛ هاوردەنەکردنى نەوتى هەرێم، ئاسانکارینەکردن بۆ هاتنى سووتەمەنى لە ناوچەکانى عێراقەوە بۆ هەرێم و بوارەکانى ترى وەبەرهێنان، تا جووتیارانی هەرێم لە بازاڕەکانى ناوەڕاست و خوارووى عێراق سوودمەند نەبن؛ ئەمە سەرەڕاى هێڵی گەشەپێدان کە پلانى داچۆڕاندنى هەرێمی لەدواوەیە لە تەواوى جووڵە بازرگانییەکانى لەگەڵ تورکیا.
ڕاگەیاندن و ڕای گشتى؛ هەنووکە لە هەموو ساتەکان زیاتر وەختێتی، چونکە زەمینە لەبارە بەهۆى هەڵبژاردنى پارێزگاکانەوە، کە ئامانج تێیدا وێناکردنى هەرێمی کوردستانە بەوەى کە هەڕەشەى ڕاستەقینەیە لەسەر یەکپارچەییی عێراق و هۆکارى دەستتێوەردانە دەرەکییەکانە و دەستیشی هەیە لە ئاژاوەی ناوخۆ و بەهەدەردانى سامانى وڵات.
گوشارخستنە سەر کۆمپانیاکانى نەوت؛ ئەوانەى کە گرێبەستیان لەگەڵ هەرێمدا هەیە، تا لە پێناو بەردەوامبوونیان لە بوارى وەبەرهێنانى وزە، ڕوو بکەنە بەغدا.

دواتر پێویستە ئەوە بپرسین: ئایا هەرێم لە بەرامبەردا لە ڕووى کردەیی و دەستوورییەوە چیی پێ دەکرێ؟ (ئەویش لە پێناو ئەوەى تا نەخشەڕێگەیەکی دروستى بۆ سیاسەت هەبێ و گوشارەکان لەسەر خۆى کەم بکاتەوە و هاوسەنگییش بۆ پرۆسەى سیاسیی عێراق بگێڕێتەوە، لە ئاکامیشدا خۆى لێیان سوودمەند دەبێ.) هەر بۆیە هەرێمی کوردستان بۆ بەرەنگاربوونەوەى ئەو ڕەوتە لە سیاسەتى هەندێ لایەنى عێراقی سەر بە ئێران، دەتوانێ لە ڕووى کردەیییەوە ئەم هەنگاوانەى خوارەوە بنێ، یان بەردەوام بێ لەسەریان، لەوانەیش:

“بەردەوامبوون لە جووڵەى دیپلۆماسیی هەمەلایەنە و گشتگیر، جەختکردنەوە لەسەر یەکڕیزى و هەوڵدان بۆ پەرتنەبوونى ناوخۆ لەوە زیاتر (هەرچەندە دوو لایەنى بەرچاوى پرۆسەى سیاسیی هەرێم، پاڵیان داوەتە بەغدا و دژ بە هەرێم وەستاونەتەوە)، بەردەوامبوونى پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا و زیاتر لێکنزیکبوونەوە تا گرفتەکان چارەسەر ببن، ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێم لە شوباتی 2024، پابەندبوون بە بوودجەوە تا بیانوو نەدرێتە بەغدا لەلایەن هەرێمەوە بۆ گرفتنانەوە و نەناردنى بەشە بوودجەى هەێم، بەردەوامبوون و بەدەمەوەچوونى پشتیوانیی نێودەوڵەتى و فراوانکردنى، بەردەوامبوون لە جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی، گرنگیدان بە سوننە، نزیکبوونەوە و لێکتێگەیشتن لەگەڵ ئەو لایەنانەى کە تێگەیشتنیان هەیە بۆ ماف و شایستە دەستوورییەکانى خەڵکی هەرێم، پێشوەختە بیرکردنەوە لە هاوکێشە و گرفتەکان، گرنگیدان و ئامادەکردنى یاساى نەوت و غاز بەپێی دەستوور (چونکە ئەو ئەنجومەنەى پێشنیار کراوە، هیچ لە سوودی هەرێم نییە)، بەردەوام ناردنى شاندی هاوبەشی لایەنە سیاسییەکان بۆ بەغدا بە سەرۆکایەتیى حکوومەتى هەرێم، بەئاکامگەیاندنى پرۆسەى سیاسی و دیموکراسییەت لە هەرێمی کوردستان، بەشداریپێکردنى لایەنەکانى تر لە هاوکێشە سیاسی و حوکمدارییەکانى هەرێم بەدەر لە ئەنجامەکانى هەڵبژاردن (ئەمەیش بە هەنگاوێک هاتنەدواوەى پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانى دەکرێ، تا پانتایییەک بۆ لایەنەکانى تر بەدی بێت)، هێنانەکایەى سیاسەتى تەوافوقی لە هەرێمی کوردستان (بەڵام نەک دووجەمسەرى بەڵکوو ئەم جارە، دەبێ فرەجەمسەرى بێت تا هەمووان خۆیان بە خاوەن هاوکێشە سیاسییەکان بزانن و پشت لە حکوومەتى هەرێم نەکەن)، گوشارنەخستنە سەر یەکێتیى نیشتمانى (چونکە هەواگۆڕكێكەی لە بەغداوە دەردەچێ نەک لە پرۆسەى دیموکراسیی هەرێم)، لەمەودوا کارکردن لەگەڵ لایەنە عێراقییەکان دەبێ بەبەرامبەر بێت (بەتایبەتیش دەبێ لایەنى یاسایی، پێش ڕێکكەوتن بخرێ نەک بەپێچەوانەوە چونکە ئەوەى گوزەرا، ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن کە دواى ڕێککەوتنەکان فێڵ لە کورد کراوە و پابەند نەبوون بە ڕێککەوتنەکانەوە). لە کۆتاییدا دەبێ سەرکردایەتیى کورد لە هەرێم لەوە تێ بگا: “ململانێ و جەنگەکە لە دژى هەرێم هەمەلایەنە و گشتگیرە و بەردەوامیش دەبێت تا لەباربردنى هەرێم.”

بەڵام لە ڕووى دەستوورییەوە هەرێمی کوردستان دەرفەت و بوارەکانى کەمترن، ئەویش بەهۆى ئەوەى کە: لایەنە عێراقییەکان هیچ نییەتێکیان نییە بۆ جێبەجێکردنى دەستوور، بەڵکوو ڕژدن لەسەر هەوڵەکانیان بۆ هەموارکردنى، دامەزراوەیەکیش نییە کە بێلایەنانە کێشەکانى نێوان هەرێم و بەغدا یەکلایی بکاتەوە و پێشوەختە سەنگەرى لە هەرێم گرتووە؛ بۆ زانین و تێگەیشتن لە هەندێ چەمکی دژوارى دەستوورییش هەر بە هەمان شێوە، بەوەى کێ شرۆڤەیان دەکات؟ تا ئێستا دادگەى دەستووریى باڵا سەلماندوویەتی کە لایەنگیرە بۆ ڕەوتێکی دیاریکراوى سیاسی و مەزهەبیی ناو عێراق… ئەوەى کە دەمێنێتەوە بۆ هەرێم لەسەر ئاستى دەستووری جێبەجێی بكات، ئەوەیە کە: جەختکردنەوە لەسەر دەستوور کە تەنیا بەڵگەى یاسایییە بۆ یەکلاکردنەوەى کێشەکان تا لە بەردەم ڕای گشتیى عێراقی و نێودەوڵەتى بیسەلمێنێ کە تەنیا ئەوە لە عێراق دەستوورى لا مەبەستە و داواى جێبەجێکردنى دەکات (هەر ئەویشە لە عێراق بە ناوى دەستوور و نیشتمانپەروەرییەوە ستەمی لێ دەکرێ)، بەرزکردنەوەى داواى یاسایی لە دادگەى باڵاى فیدراڵی سەبارەت بە هەموو ئەو پێشێلکارییە دەستوورییانەى کە دەرهەق بە هەرێم دەکرێن (گەرچی قەناعەتێکیش هەیە سەبارەت بەوەى کە هیچ کات دادگەى فیدراڵی لە سوودی هەرێم بڕیارى نەداوە؛ لەوانەیە هەندێک بپرسن ئەدی ئەوەى چەند ڕۆژى ڕابردووى سەرەتاى مانگى هەشت چی بوون؟ ئەوانە شتی بەڵگەنەویست بوون کە هەر دەبوایە لە بوودجەدا نەبوایە و بە ڕۆژى ڕووناک نادەستووری بوون و پێشتریش هەمووان لە هەرێم دەنگیان بەرز کردەوە و وتیان ئەوانە نادەستوورین و چەندان ماددە و بڕگەى تریش، بەڵام کەس نەیبیست و دادگەى باڵاى فیدراڵییش سەرەڕاى ئەوەى هەرێم داوایشی بەرز کردەوە، بەڵام لە سوودى هەرێم بڕیارى نەدا، کە لە هەمان کاتدا نادەستوورییەکى ئاشکران. لە لایەکی ترەوە دەکرێ لەو بارەیەوە هەرێم دادگەى فیدراڵی پشتگوێ نەخات و جارێکی دی پەیوەندییەکانى خۆى لەگەڵیدا ڕێک بخاتەوە. پێویستە زۆر جەخت لەسەر پڕەنسیپى فیدراڵییەت بکرێتەوە و تەواوى پۆستە فیدراڵییەکان کە لە پشکی کوردن پڕ بکرێنەوە، چونکە سەرانی بەغدا بە فیدراڵییەت زۆر قەڵسن و، هەوڵ درا لە یاساى بوودجەدا دواهەمین فاتیحە لەسەر تەڵقینەکەى دابدەن و جاڕى مەرگی فیدراڵییەتیان دا.

مشتومڕ (جەدەلییەتێک)ی دی ئەوەیە کە ئایا حکوومەتى هەرێم چۆن دەتوانێ لەو گوژمە گوشارانە کەم بکاتەوە لەسەر ئاستى هەرێم و عێراق و ناوچەكە؟ لە دووتوێی ئەمەوە، دەبێ لەسەر هەرسێ ئاستەکە ئاماژە بدەین.

لەسەر ئاستى ناوخۆ

لەو بارەیەوە دەکرێ جەخت لەسەر چەند ڕەهەندێک بکرێتەوە، تا کاریگەریى گوشارەکان کەم بکرێنەوە، لەوانەیش: بەرزکردنەوەى ئاستى تەوافوقی سیاسی، جەختکردنەوە و کارکردنى کردەیی بۆ یەکڕیزی، ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى و ئەنجومەنى پارێزگاکان، بەردەوامبوون لەسەر جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی، پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى ناوخۆ چڕتر بکرێنەوە و هەوڵ بدرێ ئاکامێکی ئەرێنییان لێ بکەوێتەوە، سەرخستنى پرۆسەى دیموکراسی و بکرێتە سەنگی مەحەک بۆ حوکمڕانیی هەرێم و، دوورکەوتنەوە لە لۆژیکی هێز، گوشارنەخستنە سەر یەکێتیى نیشتمانى تا دەستێوەردانەکانى بەغدا کەمتر ببنەوە، جێبەجێکردنى یاساى بوودجە؛ دەبێ پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانى هەنگاوێک لە حوکمڕانی بچنە دواوە تا جۆرێک لە تەوافوقى سیاسی دروست ببێ و ئاستى ململانێی سیاسیی نێوان ئەو دوو لایەنە سووک ببێ.

لەسەر ئاستى عێراق

بژاردەکان کەمترن بە بەراورد لەگەڵ ناوچەیی و ناوخۆ، چونکە ئەوەى کە کاریگەرە لەناو حکوومەت و پەرلەمانى عێراقی، ڕاى دژیان بەرامبەر هەرێم هەیە و چەندان جومگەى سەرەکیی دەسەڵاتیشیان لایە، بەتایبەت مالیکی و عەسائیبی ئەهلی هەق؛ بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە زۆرێک لە سەرکردایەتیى کورد بێئومێد بووبن یان لەگەڵ سەرانی بەغدا هەماهەنگ بن. هەر بۆیە لەو بارەیەوە پانتایییەک بۆ کار و پەیوەندی لە بەغدا ماوە، کە دەکرێ هەندێ جووڵەى کاریگەرى سیاسیی تێدا بکرێ، وەک: هێشتنەوەى پەیوەندیی ئەرێنی لەگەڵ خودی حکوومەتى عێراقی (هەرچەندە تەواوى ڕایەڵەکان لە چنگی ئەودا نییە، بەڵام وەک دەسەڵاتى جێبەجێکردن کاریگەریى تایبەتى خۆى هەیە)، هەوڵدان بۆ دروستکردنى ڕایەڵەیەک لەگەڵ میدیا و دەستەبژێرى عێراقی و پێگەیاندنى پەیامی حکوومەتى هەرێم پێیان، گرنگیدان بە تیمە تەکنیکییەکان کە دەنێردرێنە بەغدا بۆ چارەسەرى دۆسیە ناکۆکەکان (بەوەى هەرچی دەکرێ تیمەکان پرۆفیشناڵ بن، چونکە کەسایەتییە سیاسییەکان ناتوانن قسە لەبارەى تەواوى دۆسیەکانەوە بکەن)، زیاتر ئەکتیڤکردنى بەرپرسانی کورد لە بەغدا تا ئەرکی نیشتمانى و نەتەوەیییان دەرهەق بە هەرێم بەجێ بگەیەنن (چونکە ئەوان نوێنەرى خەڵکی کوردستانن)، دروستکردنى ڕایەڵەى تایبەت لەگەڵ ئەو لایەنانەى کە دۆستى گەلی کوردن و لە مافەکانى کورد تێ دەگەن، لەگەڵ ئەو لایەنانەیش کە دژن تا لەو نێوەندەوە پەیوەندییەکى ئەرێنی بێتە کایەوە و دواجار ڕای گشتیى عێراقی تێ بگا، كە ئەوە هەرێمە بە چارەسەرە ئاشتییەکان ڕازییە و، ڕکابەرەکەیانە کە نیازی لەباربردنى هەرێمەکەیانی هەیە…؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە پێویستە پەیوەندییەکانى هەرێم لەگەڵ ڕەوتەکانى سەر بە ئێران سەرلەنوێ ڕێک بخرێنەوە، چونکە پرۆسەى سیاسیی عێراق لەژێر ڕەحمەتى ئەواندایە و هەر ئەوانیشن بە پشتیوانیی ئێران ئاڕاستەى دەکەن. کۆتا ڕەهەند لەسەر ئاستى عێراق کە دەبێ جارێکی دیكە تێی بڕوانین بۆ مامەڵەکردن لەگەڵیدا، “ڕەوتى سەدر”ە؛ هاتنەوەى بۆ ناو سیاسەت نزیک بۆتەوە، بەتایبەت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانى داهاتووى عێراق، کە هەم وەک پشتیوانى و هەم وەک هۆکارى گەڕانەوەى هاوسەنگى بۆ عێراق، پێویستە.

ئایا دەکرێ هەرێم کار لەسەر گێڕانەوەى هاوسەنگی بۆ عێراق بکات؟

بەڵێ دەکرێ، بەڵام کارێکی ئاسان نییە، چونکە پرۆسەى سیاسیی عێراقی 2023 زۆر جیاوازە لەوەى ساڵی 2003. ئێستا هەر هەوڵێک لەو بارەیەوە بدرێ، زۆرینە دژایەتیى دەکات و بە سیاسەتى پەرتەوازە بۆ نیشتمان ئەژمار دەکرێ. بەڵام تا ئێستا هەندێ ڕایەڵەى کاریگەر بۆ بەدیهێنانى ئەو هاوسەنگییە ماون، چونکە عێراق بەبێ هاوسەنگی، هەمیشە بەرەو دیکتاتۆرییەت سەری کێشاوە؛ ئەوەى ئەم جارەیش نەک هەر دیکتاتۆرییەت بەرهەم دێنێ، بەڵکوو ڕوخسارێکی ترى مەترسیداریشی بۆ زیاد دەبێ، کە ئەویش “دیکتاتۆرییەتى مەزهەبی”یە و هێزێکی ئایینیی مەزهەبی دەیپارێزێ؛ بەڵام تا هەنووکە عێراقییەکان تەسلیم بەو واقعە نەبوون. هەر بۆیە دەکرێ چەند بنەمایەکی کار بۆ گێڕانەوەى هاوسەنگی ئاماژە پێ بدرێ کە لە ئاکامدا هەرێم لێی سوودمەند دەبێت و عێراقیش سەقامگیرتر. لەوانەیش:

جارێکی تر گەڕانەوە بۆ سیاسەتى تەوافوقی؛ بەڵام بە دوو ڕەگەزى سەرەکییەوە: فیدراڵییەت و سەروەریى دەستوور.
پێویستە کورد و سوننە ئەو پەیامە بە ڕای گشتیى عێراقی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی بدەن، کە ستەمیان لێ کراوە و پەراوێز خراون و، وڵات بەرەو عەسکەرتارییەتى پێشوو مل دەنێ و لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە دەیشەرعێنن.
پەیوەندیی بەردەوام لەگەڵ لایەنە عێراقییەکان؛ بەتایبەت ئەوانەى کە لە شایستە دەستوورییەکانى هەرێم تێ دەگەن و دژی نین و، هەندێ جاریش پشتیوانیى لێ دەکەن.
گرنگیدان بە سوننەکانى هەر چوار پارێزگاى مووسڵ، کەرکووک، دیالە و سەڵاحەددین؛ چونکە ئەوانە هەم پشتێنەى ئەمنین و هەم بۆ هاوسەنگییش پێویستن.
هەماهەنگیکردن لەگەڵ سوننە لەسەر ئاستى عێراق؛ بەڵام بە جۆرێک کە وەک بەرە دژ بە شیعە سەرنج نەدرێ و، پێویستە قەناعەتیان پێ بهێنرێ و ڕازی بكرێن کە هەوڵ بدەن و جەخت لەسەر پڕەنسیپی فیدراڵییەت بۆ ناوچە سوننەنشینەکان بکەنەوە؛ چونکە تاکە هۆکارى مانەوە و پاراستنیان لە عێراق، فیدراڵییەتە.
هەماهەنگییەکی نەرم لەگەڵ ڕەوتى سەدر لەو چوار پارێزگایەى کە ئاماژەمان پێ دان، بۆ ئەوەى شانس بدرێ بە هەندێ لایەن تا لە هەڵبژاردن سەر کەون و سوودبەخش بن بۆ ئاییندەى عێراق و ڕێگرتن لە هەندێ لایەن کە وڵات بەرەو دیکتاتۆرییەت و پەراوێزخستنى ئەوانى دی دەبەن.

لەسەر ئاستى ناوچەیی

بەردەوامبوونى ڕایەڵەى پەیوەندیی دەرەوە و پشتیوانیی نێودەوڵەتى بۆ هەرێمی کوردستان زۆر گرنگن؛ هەر ئەوەیشە کە ئەم هەرێمەى لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى بەزیندوویی هێشتۆتەوە. ئەمە بوارێکی گرنگە و، دەبێ حکوومەتى هەرێم ئەجێندایەکی تایبەتى لەو بارەیەوە هەبێ، لەوانەیش:

جەختکردنەوە لەسەر پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى دەرەوە؛ تا لە ڕێگەیانەوە دۆستەکان زۆرتر بکرێن و نێوبژیكارانیش زیاتر بن.
بیرکردنەوە لەوەى کە پێویستە جارێکی تر چاو بە ڕێکخستنەوەى پەیوەندییەکان لەگەڵ کۆمارى ئیسلامی بخشێنینەوە؛ چونکە کاریگەرترین دەوڵەتى ناوچەکەیە لەسەر پرسی کورد، بەتایبەت لە عێراق؛ چونکە هەر ئەوە کە پرۆسەى سیاسیی عێراق ئاڕاستە دەکات.
تورکیا بۆ هەرێم خاڵی جیاکەرەوەى هاوکێشەکانى ململانێى عێراقە؛ کورد زۆر پێویستیى بە تورکیا هەیە. چەند پەیوەندییەکانى تورکیا و هەرێم بەهێز بێت، ئەوەندەیش پێگەى هەرێم دەچێتە ئاستێکی باشترەوە و پشتیوانییشی بۆ پەیدا دەبێت و، لەوێیشەوە دەگاتە بازاڕەکانى جیهان و ناوەندەکانى بڕیاردروستکردنى ئەوروپا و ئەمریکا. باشترین هەنگاویش کە دەبێ گرنگیى پێ بدرێ، سەرلەنوێ هەناردەکردنەوەى نەوتە لە تورکیاوە، کە ئەمەیش گرنگییەکى زۆرى هەیە و مشتومڕی زۆر هەڵدەگرێ.
دەوڵەتانى کەنداو ڕۆڵێکی گرنگ و میحوەرییان هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دونیا بەگشتى، بەتایبەت دواى ئاساییکردنەوەى پەیوەندیەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل؛ هەر لەوانەیشەوە کاریگەرى و ڕایەڵەکان لاى دەوڵەتانى ئەوروپی و ئەمریکا پتەوتر دەبن. هەر بۆیە لەو نێوەندەوە پێویست بە جووڵەیەکی کاریگەر هەیە.
لەسەر ئاستى ناوچەکە، دەبێ ئەو پەیامە بە دەوڵەتانى ناوچەکە و ئەوروپا بگات کە سەقامگیرى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەبێ یەکلانەبوونەوەى پرسی کورد مەحاڵە و ئاستى ئاژاوە و پشێوی هەڵدەکشێ؛ بەتایبەتتر ئەگەر حکوومەتى هەرێم ئەو ڕۆڵە ئەرێنییە ئەمنی و سیاسی و ئابوورییەى کە هەیەتی لەبار ببردرێ، تەواوى هاوکێشەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەکەوێتە مەترسی و ئاژاوەوە و، مەترسیی هەڵکشانی ڕەوتەکانى دژبە بەرژەوەندیى دەوڵەتانى ئەوروپا و تورکیا و ئیسرائیل و ئەمریکا لە ئارادایە.
سەرلەنوێ چاوخشاندنەوە بە پەیوەندی لەگەڵ ئەو ڕەوتانەى کە لە خولگەى ئێرانیدان؛ چونکە مەرج نییە هەموویان دژ بە بەرژەوەندییەکانى هەرێم بن، بەڵکوو دەکرێ لەسەر هەندێ دۆسیەى چارەنووسساز بۆ وڵات لەگەڵیان ڕێک بکەون.

ئایا عێراق تا کوێ دەتوانێ گوشار لە حکوومەتى هەرێم بکات؟

ئێمە ناتوانین عێراق وەک یەک کوتلە ئەژمار بکەین؛ هەرێم ڕێککەوتنى لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵیی کرد، بەڵام ڕەوتەکانى سەر بە ئێران هیچ دانیان پێدا نەنا، بەڵکوو ڕایان گەیاند کە ئەو ڕێکكەوتنە لەگەڵ حکوومەت کراوە نەک پەرلەمان. پەرلەمان ئەوەندە دەستی وەردایە بوودجەوە کە تەواو پێچەوانەى دەستوور و بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵی بوون. جا لەبەر ئەوە ئێمە باشترە بڵێین ئەجێنداى بیانی دژ بە هەرێم، چۆن دەڕوانێتە هەرێم؟ یان دەکرێ بپرسین، ئایا گوشارەکانى حکوومەتى عێراقی و پەرلەمانەکەى کە ئەجێنداى بیانیی بەسەرییەوە زاڵە، هیچ سنوورێکی دیاری هەیە؟ دیارە وەڵامەکە “نەخێر”ە، بەڵام دەکرێ بڵێین: ئایا تا کوێ گوشارەکان بەردەوام دەبن؟ وەڵامەکە پەیوەندیدارە بە بەدیهاتنى ئامانجەکانیان. کەواتە دەتوانین بڵێین کە گوشارەکان بەردەوام دەبن تا هاتنەدیی ئەم ئامانجانەى خوارەوە، هەندێ لە ڕوخسارەکانیشی بەم شێوەیەن:

گەمارۆدانى هەرێم لە هەموو لایەکەوە؛ تا بەناچارى هەرێم خۆى ڕادەستی بەغدا بکا، بەڵام بەو مەرجانەى کە بەغدا دەیەوێ، نەک ڕێککەوتنى دوولایەنە.
دروستکردنى هەندێ ناوچەى هەرێمی کوردستان کە حکوومەتى هەرێم هەژموونى تەواوى بەسەریاندا نییە؛ دواتریش تەمویلکردنیان تا کاتى پێویست و گێڕانەوەى هاوسەنگیی هێز بۆ ناو دوو لایەنەکەى هەرێم.
لەقاڵبدانی پەیوەندییە دەرەکییەکانى هەرێم.
مامەڵەنەکردن لەگەڵ ئەو وەفدە حکوومییانەى کە یەکێتیى نیشتمانییان لەگەڵدا نییە؛ بەپێچەوانەیشەوە دروستە.
شێوازی تێپەڕاندن و نەخوێندنەوە؛ بەوەى وەفدێکی حکوومەتى هەرێم بۆ هەستیارترین بابەت دەچێتە بەغدا، بەڵام لەگەڵیدا ڕێك ناکەون، كەچی نوێنەرى یەکێک لەو دوو لایەنە بەرچاوەى پرۆسەى سیاسیی هەرێم بچێتە بەغد،ا بەدەستبەتاڵی ناینێرنەوە؛ ئەوەیش بۆ زیاتر کەلێنخستنە ناو یەکڕیزیی کوردەوە و نانەوەى ئاژاوە.
پشتیوانیکردنى ناڕاستەوخۆى هەر ئاژاوەیەك لە هەرێم کە بکەوێتەوە؛ ئەویش لەپێناو ناشرینکردنى حکوومەتى هەرێم، دواتریش وێناکردنى هەرێم بەوەى سەرچاوەى ناسەقامگیری و ئاژاوەی عێراقە.
هەوڵدان بۆ نانەوەى شەڕی ناوخۆ لە نێوان دوو لایەنە سەرەکییەکەى حکوومەتى هەرێم؛ بەڵام ئەم قۆناغە نزیک نییە، گەرچی ئەوەندەیش دوور نییە؛ تەنیا ئەوەندە نەبێ، دەبێ لایەنى بەرامبەر پتەو بکرێ و ڕێک بخرێتەوە و هێز و داراییی تەواوى بخرێتە ژێر ڕکێفییەوە.
کارکردن لەسەر نەهێشتنى ڕوخسار و پڕەنسیپەکانى فیدراڵییەت؛ ئەمەیش لە ڕێگەى ڕێوشوێنە کارگێڕی و بڕیار و یاساکانى پەرلەمان و بڕیارەکانى دادگەى باڵاى فیدراڵی و مامەڵەکردن لەگەڵ هەرێم وەک پارێزگاکان و لێسەندنەوەى دۆسیەى نەوت و هتد.
دوا قۆناغیش لەباربردنى هەرێمە؛ ئەودەم ئەو ئەجێندایەى کە لە شازدەى ئۆکتۆبەر جێبەجێ کرا، خراپتر دووبارە دەبێتەوە- ئەوەى کە پێی بڵێی سیماى کورد بە هەرێمی کوردستانەوە ناهێڵن. ئەو قۆناغەیش نەک هەر نەمانى حکوومەتى هەرێمە-هەروەک هەندێ لایەنى دۆستى ئەوان ئاواتى بۆ دەخوازن-، بەڵکوو نەمانى پرسی کوردیشە لە عێراق. دەبێ وا بژى کە لەگەڵ مەرج و وەسفەكانی ئەوان بۆ هاووڵاتیبوون یەک دەگرێتەوە، دەنا شوێنت ئێرە نابێ. ئەمەیش ئەو مەترسییەكە، کە دەبێ سەرکردایەتیى کورد خەمی لێ بخوات.

ئایا هەڵبژاردنى پارێزگاکان شانسێك بۆ گێڕانەوەى هاوسەنگیى تێدایە؟

دەکرێ ئاماژە بەوە بدەین ئەگەر هات و: کار لەسەر ئەوە کرا کورد بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەوانى تر پشتیوانیى ئەو کاندیدانەی كرد کە سوود بە کورد و سوننە دەگەیەنن لە هەر چوار پارێزگاکانى کەرکووک و مووسڵ و سەڵاحەددین و دیالە، ڕێگرییش بکرێ لە دەرچوونى ئەو کاندیدانەى کە لەو چوار پارێزگایە سەنگەریان لە سوننە و هەرێمی کوردستان گرتووە، بۆ پارێزگاکانى تریش جۆرێک لە هەماهەنگی لەگەڵ ڕەوتى سەدر پێویستە تا کاندیدە سەربەخۆکان لە سوننە و شیعە دەربچن، جەختکردنەوە و کردنە دروشمی پەیامی مەزڵوومییەتى کورد و سوننە لە عێراق (پێویستە بۆ سەرخستنى ئەو ڕەوشە لە سیاسەت پشتیوانیى “مەرجەعییەتى سیستانى” هەبێت تا بەدەم داواکارى و پەیامی مەزڵوومییەتى سوننە و کوردەوە بێت لە عێراق)، لە کۆتاییشدا دەبێ دروشمی کاندیدانى سوننە و پارێزگاکانیان، جەختكردن بێت لەسەر دژایەتیى پەراوێزخستن و نادادپەروەرى و هەوڵدان بۆ دروستکردنى هەرێمى فیدراڵ بۆ سوننەکان، چونکە تاکە هۆکار بۆ مانەوەیان فیدراڵییەتە و هیچی تر.

لە کۆتاییدا بۆ دەربازبوون لەو گوشارانە، دەبێ حکوومەتى هەرێم جەخت بکاتەوە لەسەر:

یەکڕیزی؛ چونکە تاکە چارەسەرى ناکۆکییەکان بەرچاوگرتنى بەرژەوەندییە گشتییە باڵاکانى خەڵکە و، تاکە هۆکاریش بۆ گەیشتن بەو ئامانجە یەکڕیزییە.
فیدراڵییەت و جێبەجێکردنى دەستوور و شایستە دەستوورییەکان.
جێبەجێکردنى بوودجە وەک خۆى.
پێکهێنانى لیژنەیەک بۆ سەرپەرشتیکردنى چۆنێتیى دابەشکردنى بوودجە لە هەرێم؛ ئەویش بە بەشداریى تەواوى لایەنە سیاسییەکان، تا بیانووى پارەداركردن (تەمویل)ى پارێزگاکان بۆ بەغدا نەمێنێتەوە و ئەوەى کە داوایشی بکات، دەرچوونە لە ڕێزى نیشتمان و نەتەوە، بەڵام دەبێ هەمووان لەو دادپەروەرییە ئاگادار و بەشدار بن.
زیادکردنى دۆست لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە.
دابینکردنى بەرژەوەندییەکانى ئێران و گەیشتنە ئەنجام؛ چونکە پارسەنگی هەموو کارەکانى بەغدا لاى ئەوە.
هەوڵدان بۆ بەردەوامی و زیاتر پەیداکردنى بەرژەوەندیى نێودەوڵەتى.
پێویستە سەرۆکایەتیى هەرێم وەك “مەرجەعییەتی سیاسی” بمێنێتەوە؛ وەک دامەزراوەیەکی شەرعیی هەرێمی کوردستان و ئەرکی تایبەتى خۆى بەجێ بگەیەنێ.
جووڵەى دیپلۆماسیی بەردەوام لەسەر ئاستى هەرێم و بەغدا و ناوچەکە و دونیا؛ ئەویش هەر یەکەو بە مەبەستى خۆى، بەتایبەت لەسەر ئاستى هەرێم و بەغدا بە مەبەستى گەیشتنە ڕێککەوتن و خاوکردنەوەى هاوکێشە زبرەکان و خۆلادان لە شەڕی بەغدا دژى هەرێم، چونکە ئێستا هەردوو لا لەو قۆناغە زۆر نزیک بوونەتەوە.
زۆر گوشارنەخستنە سەر یەکێتیى نیشتمانى؛ چونکە قۆناغەکە پێویستى بە زەینییەتی بەڕێوەبردنى بەرژەوەندییە باڵاکانى هەرێم هەیە، بەتایبەت لە هاوبەشیی پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى كوردستان.
کارکردنى جددیانە لەسەر ئەنجامدانى هەڵبژاردنی پەرلەمانى هەرێمی کوردستان.
کارکردنى جددی لەسەر بەدەستهێنانى ئەنجامێکی باش بۆ کورد لە هەڵبژاردنى پارێزگاکانى عێراق؛ بەتایبەت لە پارێزگاکانى کەرکووک، مووسڵ، سەڵاحەددین و دیالە.
“ڕاکان جبوورى” نوێنەرى سوننە نییە؛ زەینییەتی بەعسیزمی هەیە. هەر بۆیە ناکرێ پشت لە سوننە بکرێ.
سەدر هەرگیز ناتوانێ ببێتە سۆفییەکی سیاسی؛ ئەو کەسێکى یاخیى سیاسیی مەزهەبییە. بوونى ڕایەڵە لەگەڵیدا کارێکی خراپ نییە بۆ هاوسەنگی.
پێویستە سەرکردایەتیى کورد جارێکی تر نەخشەى سیاسی لەبێژەنگ بداتەوە و پەیوەندییەکانى دابڕێژێتەوە و بە ستراتیژییەتى خۆیدا بچێتەوە، تا بەرچاوڕوونتر بێت.