(ڕۆڵی ده‌ره‌به‌گ و جووتیار له بنیاتنانی جیهانی مۆدێرندا)
Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World
برینگتۆن مۆڕ (Barrington Moore: 1913-2005 )
په‌رتووكی ڕیشه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی دیكتاتۆری و دیموكراسی كه له لایه‌ن “برینگتۆن مۆر”، كۆمه‌ڵناسی سیاسیی به‌ناوبانگی ئه‌مریكا، نووسراوه، هه‌ر له كاتی یه‌كه‌م وه‌شانی خۆی له ساڵی 1966 تاوه‌كوو ئێستاكه، به هۆی جۆراوجۆره‌وه گرنگی و نفووزێكی زۆری له‌نێو زانا و لێكۆڵه‌رانی زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان په‌یدا كردووه. ئه‌م په‌رتووكه به كه‌ڵكوه‌رگرتن له میتۆدی كۆمه‌ڵناسیی به‌راوردكاری-مێژوویی، به‌دوای دۆزینه‌وه‌ی ڕیشه مێژوویییه‌كانی بارودۆخی سیاسیی جیهانی سه‌رده‌مدایه و، چۆنێتیی گۆڕانكاری و وه‌رچه‌رخان له كۆمه‌ڵگه‌ی نه‌ریتی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی پیشه‌سازی ده‌خاته به‌ر باس و لێكدانه‌وه.
ئامانجی سه‌ره‌كیی ئه‌م په‌رتووكه دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه جۆراوجۆره‌كانی په‌ره‌پێدان و نوێبوونه‌وه و، هه‌روه‌ها یاساكانی وه‌رچه‌رخانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه له ناوچه جیاوازه‌كانی جیهان. بەڵام له‌م ڕوانگه‌یه‌وه ڕۆڵی ڕێبه‌ر و ڕژێمه سیاسییه تایبه‌ته‌كان بۆ په‌ره‌پێدان و نوێبوونه‌وه و وه‌رچه‌رخان چیتر گرنگیی پێشوویان نامێنێت. به بڕوای “برینگتۆن مۆر” ئه‌گه‌ر ڕوودانی شۆڕشێك په‌نجا ساڵیش وه‌پاش بكه‌وێت زۆر گرنگ نییه، به‌ڵكوو ئه‌وه‌ی كه له ڕوانگه‌ی ناوبراوه‌وه گرنگه ئه‌وه‌یه كه ڕێگه و شێوازی مۆدێرنیزاسیۆن و ده‌رهاوێشته و ئاكامه درێژخایه‌نه‌كانییه‌تی.
تیۆریی “مۆر”، له‌گه‌ڵ دوو ده‌سته له تیۆرییه‌كانی زاڵ و باوی سه‌رده‌مدا ناكۆكیی هه‌یه. ئه‌م دوو ده‌سته‌یه‌یش بریتین له تیۆرییه‌كانی نیۆماركسیزم ده‌رباره‌ی په‌ره‌پێدان و دواكه‌وتوویی و تیۆرییه‌كانی په‌ره‌پێدانی هێڵی له‌نێو تیۆریسییه‌نه ڕۆژاوایییه‌كاندا. به ئاگاداربوون و چاوپێداخشاندنێك به‌م تیۆرییانه، باشتر ده‌توانین له به‌ڵگه‌كانی “مۆر” تێ بگه‌ین. “مۆر” هۆكاره ناوخۆیییه‌كانی په‌ره‌پێدان و دوواكه‌وتوویی، به هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌م ڕه‌وشه ده‌زانێت. هه‌روه‌ها “مۆر” پێكهاته جۆراوجۆره‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ئابووریی وڵاتان و ڕیشه و ئاكامه جۆراوجۆر و جیاوازه‌كانیان ده‌خاته به‌رده‌م لێكۆڵینه‌وه. به‌تایبه‌ت شێوازه‌كانی چه‌وساندنه‌وه‌ی ئابووریی چینه به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كان له لایه‌ن چینه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانه‌وه، كه یه‌كێك له گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی هه‌ر پێكهاته‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تییه، به یه‌كێك له ڕێگه سه‌ره‌كییه‌كانی ده‌ستنیشانكه‌ری مۆدێرنیزاسیۆنی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌زانێت. به‌م پێیه هه‌رچه‌نده “مۆر” گرنگیی زۆر به هۆكاره ناوخۆیییه‌كانی په‌ره‌پێدان و نوێبوونه‌وه ده‌دات، به‌ڵام هۆكاره‌كانی ده‌ستنیشانكه‌ر و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ئه‌م پرۆسه‌یه، له پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووریدا ده‌دۆزێته‌وه. هه‌روه‌ها به‌پێچه‌وانه‌ی “ماركس ڤیبه‌ر” و لایه‌نگرانی تیۆرییه‌كانی ناوبراو، هۆكاره كه‌لتوورییه‌كان به ڕه‌نگدانه‌وه‌ی هۆكاره كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌زانێت؛ چونكه “ڤیبه‌ر” لانی كه‌م یه‌كێك له هۆكاره‌كانی ده‌ستنیشانكه‌ری سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌پێدانی سه‌رمایه‌داری له ڕۆژاوا، له پێكهاته‌ی بڕوایی و ئه‌خلاقیی ئایینی كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌دۆزێته‌وه.
“مۆر” ده‌رباره‌ی ڕێگه و شێواز و ئاكامه‌كانی مۆدێرنیزاسیۆن، له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك له تیۆریسییه‌نه‌كانی هاوچه‌رخدا ناكۆكه. “مۆر” ده‌یه‌وێ بڵێ كه مێژووی چه‌ند سه‌ده‌ی دوایی، ئه‌وه ده‌رده‌خات كه سێ ڕێگه‌ی گشتی بۆ مۆدێرنیزاسیۆن له ئارادان: یه‌كه‌م شێواز، ڕێگه‌ی مۆدێرنیزاسیۆنی دیموكراتیك و سه‌رمایه‌دارانه بووه. له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كه به‌م شێوه‌یه نوێ بوونه‌ته‌وه، چینێكی نوێ به بنكه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی ئابووری له چینی ده‌سه‌ڵاتداری نه‌ریتی سه‌ری هه‌ڵدا و دروست بوو و، توانیی له ڕێگه‌ی شۆڕشەوە به‌شێك له‌و چینه ده‌سه‌ڵاتداره له‌ناو ببات، وه‌كوو: بریتانیا و فه‌ڕه‌نسا.
دووه‌مین شێوازی مۆدێرنیزاسیۆنی وڵاتان له ڕێگه‌ی شۆڕشی پارێزگارانه‌وه بووه، كه له ئه‌ڵمانیا و ژاپۆن ڕووی دا. له‌م شێوازه‌دا چینی سه‌رمایه‌داری بازرگان و پیشه‌ساز به هۆی لاوازیی خۆی، ناچار بوو بۆ مۆدێرنیزاسیۆنی كۆمه‌ڵگه له چوارچێوه‌ی نه‌ریته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا، له‌گه‌ڵ چینی خاوه‌ن زه‌وی، هاوپه‌یمانی و هاوبه‌ندییه‌ك پێك بێنێت. بنه‌مای سه‌ره‌كیی ئه‌م شیوازه، پێكهێنانی به‌ره و هاوپه‌یمانێتییه له نێوان ئه‌م دوو چینه‌دا؛ به‌ڵام ئه‌م شێوازه‌یش ڕێگه‌یه‌كی سه‌رمایه‌دارانه‌یه و، له كۆتاییشدا گه‌یشته سه‌رهه‌ڵدانی فاشیزم و نازیزم.
ڕێگه‌ی سێیه‌می مۆدێرنیزاسیۆن له ڕوانگه‌ی “مۆر”ه‌وه، شێوازی مۆدێرنیزاسیۆنی كۆمۆنیستییه. ئه‌م شێوازه له‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا ڕووی دا، كه چینه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانیان نه‌یانتوانیوه مۆدێرنیزاسیۆنی پیشه‌سازی، له سه‌ره‌وه بۆ خوارهوه ئه‌نجام بده‌ن. هه‌روه‌ها بیرۆكراسیی ده‌وڵه‌تییش ڕێگه‌ی له گه‌شه‌كردنی گرووپه بازرگان و پیشه‌سازییه‌كان گرتبوو. له ئاكامدا چینی ناوه‌ڕاست گه‌شه‌ی نه‌سه‌ند تاوه‌كوو لانی كه‌م به شێوازی ڕێگه‌ی دووه‌می مۆدێرنیزاسیۆن له‌گه‌ڵ ئه‌ریستۆكرات و خانه‌دانه خاوه‌ن زه‌وییه‌كان هاوپه‌یمانێتییه‌‌ك پێك بێنێت. له ڕوانگه‌ی “مۆر”ه‌وه، بۆ په‌ره‌پێدان و مۆدێرنیزاسیۆنی پیشه‌سازی، تێپه‌ڕین له یه‌كێك له‌م سێ ڕێگه‌یه به ناچاری بووه و بێجگه له‌م سێ ڕێگه‌یه‌یش ڕێگه‌یه‌كی تر بۆ گۆڕانگاری و مۆدێرنیزاسیۆنی كۆمه‌ڵگه له ئارادا نییه و بوونی نییه. هه‌موو ئه‌م شێوازانه‌یش بۆ دۆزینه‌وه‌ی چۆنییەتی كه‌ڵه‌كه‌بوون و هەروەها به‌كارهێنانی زیاده‌ی ئابووریی و سه‌رمایه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه.
به‌گشتی ئامانجی ئه‌م په‌رتووكه، ڕوونكردنه‌وه و شیكردنه‌وه‌ی ڕۆڵه سیاسییه‌كانی چینه خاوه‌ن زه‌ویی و جووتیاره‌كانە له نوێبوونه‌وه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه كه ئابوورییان له‌سه‌ر بنه‌مای كشتوكاڵییه. له ڕوانگه‌یه‌كی تره‌وه، پرسی سه‌ره‌كیی ئه‌م په‌رتووكه، دۆزینه‌وه و لێكدانه‌وه‌ی چۆنێتیی كاریگه‌ریی ئه‌م چینانه‌یه له سه‌رهه‌ڵدانی دیموكراسیی په‌رله‌مانی و، هه‌روه‌ها دیكتاتۆریی چه‌پ و ڕاسته‌كانه (واتا فاشیزم و كۆمۆنیزم).
ئه‌م په‌رتووكه به‌سه‌ر سێ به‌شی سه‌ره‌كی و نۆ باسدا دابه‌ش كراوه، به‌م شێوه‌یه‌ی خوارهوه:
به‌شی یه‌كه‌م: تیۆری
باسی یه‌كه‌م: ڕێگه‌ی مۆدێرنیزاسیۆنی دیموكراتیك
باسی دووه‌م: شۆڕش له سه‌ره‌وه و ڕێگه‌ی مۆدێرنیزاسیۆنی فاشیستی
باسی سێیه‌م: شۆڕشی جووتیاری و ڕێگه‌ی مۆدێرنیزاسیۆنی كۆمۆنیستی
به‌شی دووه‌م: ڕیشه شۆڕشگێڕانه‌كانی دیموكراسیی سه‌رمایه‌داری
باسی چواره‌م: بریتانیا و ڕۆڵی توندوتیژیی شۆڕشگێڕانه له په‌ره‌پێدانی دیموكراسی
باسی پێنجه‌م: وه‌رچه‌خان و گۆڕانگاریی قۆناغ به قۆناغ و شۆڕش له فه‌ڕه‌نسا
باسی شه‌شه‌م: جه‌نگی ناوخۆی ئه‌مریكا یاخود دوایین شۆڕشی سه‌رمایه‌داری
2- كێشه و گرفتی سێ ڕه‌هه‌ندی په‌ره‌پێدانی سه‌رمایه‌داری له ئه‌مریكا
3- شیكردنه‌وه‌ی ڕیشه‌كانی جه‌نگی ناوخۆ
به‌شی سێیه‌م: سێ ڕێگه‌ی مۆدێرنیزاسیۆن له ئاسیادا
باسی حه‌وته‌م: لاوازبوون و ڕووخانی ئیمپراتۆرییه‌تی چین و، ڕیشه‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی شێوازی مۆدێرنیزاسیۆنی كۆمۆنیستی
6- جووتیاران و شۆڕش
باسی هه‌شته‌م: ژاپۆن و فاشیزمی ئاسیایی
باسی نۆیه‌م: هیندستان و دیموكراسیی ئاسیایی
6- په‌یوه‌ندیی بورژوازی له‌گه‌ڵ جووتیاره‌كان له ڕێگه‌ی سیاسه‌تی ناتوندوتیژییه‌وه
پاشكۆ: تێگه‌یشتن و دركی شۆڕشگێڕی و پاشڤه‌ڕۆخوازانه (كۆنه‌خوازانه)
ناونیشانی په‌رتووك:
Barrington, Moore, (1966). Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World, Beacon Press, Boston. ISBN0-8070-5073-3.
به‌شێك له‌و چه‌مك و واتا نوێیه گرنگانه‌ی كه له‌م په‌رتووكه و له لایه‌ن برینگتۆن مۆڕه‌وه به‌كار هاتووه:
شۆڕشی پارێزگارانه له سه‌ره‌وه‌ڕا: (conservative revolution from above)
ده‌سته‌بژێره خاوه‌ن زه‌وییه‌كان: (landed elite)
خاوه‌ن زه‌وییه سه‌رمایه‌داره‌كان: ( capitalist-landlords)
سه‌رمایه‌داریی دیموکراتیک: ( democratic capitalism)
كۆیله‌داریی كشتوكاڵی: (plantation slavery)
سیسته‌می كۆن: (ancient regime)
فه‌زیله‌ته جووتیارییه‌كان: ( peasant virtues)
خانه‌دان یاخود ئه‌ریستۆكرات: ( aristocratic )
بۆ دابه‌زاندنی په‌رتووكه‌كه به زمانی عه‌ره‌بی:
https://ia801700.us.archive.org/27/items/freeyace_gmail_077/077.pdf
بۆ دابه‌زاندنی په‌رتووكه‌كه به زمانی ئینگلیزی:
http://polisci2.ucsd.edu/foundation/04Moore1966.pdf
به‌رهه‌مه‌كانی نووسه‌ر:
د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ ئەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەکوو… زیاتر
محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکانی زانکۆی تاران پوختە ئەم وتارە لەبارەی حزبی نوێی پەرەگەرا لە… زیاتر
موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له سیسته‌مه سیاسییه‌كان و مامۆستا له به‌شی سیسته‌مه سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی… زیاتر
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران گەڕانەوەى ترەمپ چی دەگەیەنێ؟… زیاتر
نووسەر: مایکڵ نایتس وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان لەم وتارەدا، مایکڵ نایتس لێکۆڵینەوە لە… زیاتر
ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له یاسا – مامۆستا له كۆلێژی یاسا/ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین پێشەکى نزیکەى پازدە… زیاتر