نووسەر: ئەنتۆنی گیدنز (Anthony Giddens)
كۆمەڵناسی تێڕوانینێكی دیار و فره‌ڕووناكبیرانه دەربارەی هەڵسوكەوتی مرۆڤ پێشكەش دەكات. فێربوونی كۆمەڵناسی، واتە ڕەهاكردنی ڕوونكردنەوە كەسییەكان سەبارەت بە جیهان و، تێفكرینە لەسەر ئەو كاریگەرییە كۆمەڵایەتییانەی كە ژیانمان پێك دێنن. كۆمەڵناسی ڕاستەقینە ئەزموونی تاكەكەس ڕەت ناكاتەوە، یانیش بە كەمی سەیر ناكات، بەڵام بە دروستبوونی هەستەوەرییەك سەبارەت بە جیهانێكی بەرفراوان لە چالاكیی كۆمەڵایەتیدا كەوا هەموومان تێیدا دەست و پەنجە نەرم دەكەین، هۆشیارییەكی قووڵترمان دەربارەی تایبەتمەندییە تاكەكەسییەكان و خۆمان و كەسانی تر پێ دەبەخشێت.
ئەمڕۆ ئێمە لە دونیایەكدا دەژین كە بەتوندی نیگەرانكەرە و، لە هەمان كاتیشیدا پڕە لە موژدەگەلێكی سەیروسەمەرە بۆ داهاتوو؛ ئەو دونیایەی، یەكەم: شەپۆلی گۆڕانكارییەكان شڵەقاندوویەتی. دووەم: لە جەنگێكی ناوكیدا تۆقیوە. سێیەم: ڕووبەڕووی هێرشە وێرانكەرەكانی تەكنه‌لۆژیی نوێ بۆتەوە سەبارەت بە ژینگەی سروشتی.
“ئەنتۆنی گیدنز”، پڕۆفیسۆر و كۆمەڵناسی ناوداری بریتانی، لە ساڵی 1938 لە “ئێدمۆنتۆن”ی لەندەن لەدایك بووە. زیاتر لە 34 كتێب و 200 توێژینەوەی زانستیی بڵاو كردۆتەوە كە زۆربەیان وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جیاوازەكانی جیهان و وەكوو سەرچاوە و كتێبی زانكۆیی لە زانكۆكانی جیهاندا دەخوێندرێت. “گیدنز” بڕوانامەی دكتۆراكەی لە زانكۆی كامبریج وەرگرتووە. هەروەها لە ساڵی 1997 تاكوو ساڵی 2003 سەرۆكی “قوتابخانەی زانستە ئابووری و سیاسییه‌كانی لەندەن” (LSE) بووە. چەندین ساڵ ڕاوێژكاری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی بریتانیا، “تۆنی بلێر” بووە و پاشان بۆتە ئەندامی ئەنجومەنی لۆردەكانی بریتانیا. هەروەها جێگەی ئاماژەیە كە بێجگە لە كۆمەڵناسی، “گیدنز” لە بوارەكانی مرۆڤناسی و سیاسەت و ئابووری و فەلسەفە و مێژوو و دەروونناسی و…، خاوەنڕایە.
كتێبی كۆمەڵناسی (Sociology)ی “گیدنز” گشتگیرە و ناوەڕۆكەكەی دوایین لێكۆڵینەوە و پێشكەوتنەكانی ئەو زانستە بەخۆوە دەگرێت؛ لە هەمان كاتدا بە شێوەیەكی ڕەوان و پاراو و سەرنجڕاكێش نووسراوەتەوە و بە هێنانەوەی نموونەگەلێكی ئەزموونی لەسەر كۆمەڵگە و فەرهەنگە جۆراوجۆرەكان، تێگەیاندنی بابەتەكانی بۆ قوتابیانی زانكۆ ئاسان دەكات. دەوڵەمەندیی ئەم كتێبە لە ڕووی ئەو باس و بابەت و توێژینەوە گرنگانەی باسی سەرەكیی كۆمەڵناسین، وای لەم كتێبە كردووە نەك تەنیا لە لایەن قوتابیانی بەشی كۆمەڵناسیی زانكۆ و بەشێك لە بەشەكانی تری زانستی كۆمەڵایەتی، بەتایبەت مرۆڤناسی بەكار دەهێنرێت و سوودی لێ وەردەگیرێت، بەڵكوو دەتوانێت وەكوو كتێبێكی سەرچاوەیش هەمیشە لەبەردەست قوتابیانی زانكۆ، لێكۆڵەرەوان و ئەو بەرنامەداڕێژەر و بەڕێوەبەرانەدا بێت كە لە بوارە جۆراوجۆرەكانی پەروەردە و توێژینەوە یاخود كاروباری كۆمەڵایەتیدا چالاكی دەنوێنن.
لە تایبەتمەندییەكانی تری دەتوانین ئاماژە بە خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی كۆمەڵگە جۆراوجۆرەكان بكەین؛ واتە نەك بەتەنیا وڵاتە پیشەسازییەكانی ئەوروپای ڕۆژاوا و ئەمریكا دەخاتە بەر باس- هەرچەند ئەمانە وەك ئەو وڵاتانە هەژمار دەكرێن كە لە كتێبە كۆمەڵناسییەكاندا باسیان دەكرێت- بەڵكوو كۆمەڵگەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و بەتایبەت وڵاتە كەمتر پێشكەوتووەكانی جیهانی سێیەمیش دەخاتە بەر باس و زۆربەی كات ئەو كۆمەڵگەیانە واتە “كۆمەڵگەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و وڵاتە كەمتر پێشكەوتووەكان” هەر لە بنەڕەتدا یان پشتگوێ دەخرێن و یانیش بەشێك لەو بابەتانەیان كە لە كتێبەكانی تایبەت بە بواری كۆمەڵناسییەوە باس دەكرێن ئەوا كەمتر لە گۆشەنیگایەكی فراوان و لە بوارێكی گشتیی مێژووییی پەرەسەندن و پێگەیشتنی كۆمەڵایەتییەوە ڕەچاو دەكرێن؛ ئەو كۆمەڵگەیانەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و وڵاتە كەمتر پێشكەوتووەكان بە وڵاتانێكی هەژار و دواكەوتوو سەیر دەكرێن كە بەتەواوی لە كۆمەڵگە پیشەسازییەكان جیاوازن. “گیدنز” ئەم جۆرە تێڕوانینە بۆ كۆمەڵگەكانی جیهانی سێیەم بەڕاست نازانێت و باوەڕی وایە كە ئەم كۆمەڵگەیانە لە كۆنەوە پەیوەندییان لەگەڵ وڵاتە پیشەسازییە پێشكەوتووەكاندا هەبووە؛ ئەم پەیوەندییەیش بەرانبەر بووە. بە گوتەی گیدنز كۆمەڵگەكانی جیهانی سێیەم لەژێر كاریگەریی كۆلۆنیالیزم و ئەو پەیوەندییە بازرگانییانەوە دروست بوون، كە لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژاوادا هەیانبوو و ئەو پەیوەندییانەی ڕۆژاوا لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا دروستی كردوون بە نۆرەی خۆیان كاریگەرییەكی بەهێزیان لەسەر پەرەسەندن و گۆڕانكاریی خودی ڕۆژاوا هەبووە.
لە تایبەتمەندییە بەرجەستەكانی تری ئەم كتێبە، بایەخدانییەتی سەبارەت بە بابەتەكانی وەكوو: ناهاوسەنگییە كۆمەڵایەتییەكان، ڕەگەزپەرستی، جیاوازیی تەمەن و جیاوازیی نێوان ژن و مێرد. هەروەها ئەو بایەخدانە تایبەتییەیە كە كتێبی كۆمەڵناسیی “گیدنز” سەبارەت بە دیاردەی بەجیهانیبوونی ژیانی كۆمەڵایەتی داویەتی، ئەم تێڕوانینەی كە دەڵێ “دەتوانین كۆمەڵگەكان وەكوو یەكە جیاوازەكان ڕاڤە بكەین”، ماوەیەكی زۆر بەسەر هزری كۆمەڵناسیدا زاڵ بوو. بە ڕای گیدنز بابەتەكانی وەكوو: پیسبوونی ژینگە، مەترسیی جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی، نایەكسانییەكانی سەروەت و سامان و دەسەڵاتی نێوان كۆمەڵگە دەوڵەمەند و كەمدەرامەتەكان، پانتایەكی جیهانییان هەیە. هەروەها زۆربەی دیاردە نوێیەكانی تری وەكوو: بەجیهانیبوونی میدیاكان و گەشەسەندنی سیستەمی جیهانیی زانیارییەكان لە ئەنجامی پێشكەوتنی پەیوەندیییە ئەلكترۆنییەكان و مانگە دەستكردەكان و، هەروەها بابەتەكانی تری وەكوو: ئیمپریالیزمی هەواڵ، گەشەكردنی كۆمپانیا گەورەكانی فرەنەتەوەیی، فراوانبوونی تۆڕە بازرگانییە نێودەوڵەتییەكان و هتد، بە هەمان شێوەیە.
شەش بەشی ئەم كتێبە، بوارە گشتییەكانی كۆمەڵناسی بە شێوەیەكی بەرفراوان دەخاتە بەر توێژینەوە. بەشی یەكەم، بریتییە لە فەسڵی یەكەم كەوا بابەتە سەرەكییەكانی ئەم بەشە باس دەكات.
بەشی دووەم، لەسەر فەرهەنگی كۆمەڵگە و تاك چڕ كراوەتەوە كە پەیوەندیی بەرانبەری نێوان كاریگەرییه كۆمەڵایەتییەكان و ئەزموونی تاكەكەسی، شی دەكاتەوە، ئەویش بە ڕەچاوخستنی بابەتی “سێكسی” وەكوو بابەتێكی گشتی. فەسڵەكانی تری ئەم بەشە بریتین لە: فەرهەنگ، سەرهەڵدانی جۆرە جیاوازییەكانی كۆمەڵگەی مرۆیی، بەكۆمەڵایەتیبوون، كاردانەوەی بەرانبەری كۆمەڵایەتی لە ژیانی ڕۆژانەدا- هاوسۆزی و تاوان و تاوانكاری.
بەشی سێیەم، بابەتە نایەكسانییەكان، دەسەڵات و توانا و ئایدیۆلۆژی، خراونەتەوە بەر توێژینەوە و، چەندین بواری بنچینەییی كۆمەڵناسی لێرەدا باسیان لێوە كراوە وەكوو: قۆناغبەندی، نەتەوە و ڕەگەز، گرووپ و ڕێكخراوەكان، سیاست و دەوڵەت و سەرباز و جەنگ.
بەشی چوارەم، باس لە دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان دەكات و كاریگەریی ئەو دامەزراوە كۆمەڵایەتییانە شی دەكاتەوە، كە لەسەر بوارە سەره‌كییەكانی هەڵسوكەوتی مرۆڤدا دەینوێنن. فەسڵەكانی ئەم بەشە پەیوەندییان بە: هاوسەرگیری و خێزان، ڕاهێنان و فێركردن و ئامرازەكانی پەیوەندیی گشتی، كار و ژیانی ئابوورییەوە هەیە.
بەشی پێنجەم، ئەو فەسڵانە لەخۆ دەگرێت كە تێیدا بە پێداگیرییەكی تایبەت باس لە بابەتی گۆڕانكاری دەكات و بابەتەكانی: بەجیهانیبوون، پەرەگرتنی شارەكان- لەشساغی و پیربوون، شۆڕش و بزاڤە كومەڵایەتییەكان دەخاتە بەر لێكۆڵینەوە و شیكردنەوە. ئەم بەشە بە باسێك لە گۆڕانكاریی گشتیی كۆمەڵایەتیدا كۆتایی دێت.
لە بەشی شەشەمی كۆتاییی ئەم كتێبەیشدا، ئەو لێكۆڵینەوە و بۆچوونانەی لە كۆمەڵناسیدا بەكار دێن، دەخرێنە بەر باس. ئەگەرچی ئەم بابەتە لە كۆتاییی كتێبەكەدا باس كراوە بەڵام دەتوانێت لە هەر قۆناغێكدا بۆ شرۆڤەكردن و خوێندنەوە كەڵكی لێ وەربگیرێت.
ئەم كتێبه لە پێشەكی و شەش بەشی سەرەكی و بەشێكی كۆتایی (پاشكۆ) و بیست و دوو باس(فەسڵ) پێك هاتووە:
بەشی یەكەم: لێكۆڵینەوەیەك سەبارەت بە كۆمەڵناسی
1- كۆمەڵناسی: بابەت و تێڕوانینەكان
بەشی دووەم: فەرهەنگ، تاك و كارلێكی بەرامبەری كۆمەڵایەتی
2- فەرهەنگ و كۆمەڵگە
3- بەكۆمەڵایەتیبوون و سووڕی ژیان
4- كردەی بەرامبەری كۆمەڵایەتییانە و ژیانی ڕۆژانە
5- هاودەنگی و لادان
6- جۆری ڕەگەز و ئارەزووە سێكسییەكان
بەشی سێیەم: پێكهاتەكانی دەسەڵات
7- چینبەندی و پێكهاتەی چینایەتی
8- نەتەوایەتی و ڕەگەز
9- گرووپەكان و ڕێكخراوەكان
10- سیاسەت، حكوومەت و دەوڵەت
11- شەڕ و سوپا
بەشی چوارەم: دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان
12- خزمایەتی، هاوسەرگیری و خێزان
13- پەروەردە و فێركردن، پەیوەندییەكان و میدیاكان
14- ئایین
15- كار و ژیانی ئابووری
بەشی پێنجەم: گۆرانكاری كۆمەڵایەتی لە جیهانی ئەمڕۆیدا
16- بەجیهانیبوونی ژیانی كۆمەڵایەتی
17- شارنشینیی ئەمڕۆیی
18- دانیشتووان، تەندروستی و بەساڵاچوون
19- شۆڕشەكان و بزاڤەكانی كۆمەڵایەتی
20- گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان ڕابردوو- ئیستا و داهاتوو
بەشی شەشەم: میتۆدەكان و بیرۆكەكان لە كۆمەڵناسیدا
21- كاركردن لەگەڵ كۆمەڵناسی: میتۆدەكانی لێكۆڵینەوە
22- سەرهەڵدان و پەرەسەندنی تیۆریی كۆمەڵناسی
بەشی حەوتەم و كۆتایی: پاشكۆ و فه‌رهه‌نگۆک
وەرگێڕانی كوردی:
ئەنتۆنی گیدنز، كۆمەڵناسی، وەرگێڕانی: حەسەن ئەحمەد مستەفا، هەولێر: چاپخانەی ئاراس، 2009.
لینکی کتێبی کۆمەڵناسی بە زمانی ئینگلیزی
https://ia800206.us.archive.org/15/items/Sociology_6_edition/Sociology_6_edition.pdf
بەشێك لە بەرهەمە ناودارەكانی ئەنتۆنی گیدنز:
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران گەڕانەوەى ترەمپ چی دەگەیەنێ؟… زیاتر
نووسەر: مایکڵ نایتس وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان لەم وتارەدا، مایکڵ نایتس لێکۆڵینەوە لە… زیاتر
ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له یاسا – مامۆستا له كۆلێژی یاسا/ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین پێشەکى نزیکەى پازدە… زیاتر
د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق گەڕانەوەی دۆناڵد… زیاتر
ئامادەکردن و وەرگێڕان: پێنووس بیست و نۆیەمین کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوا بە بەشداریی… زیاتر
ن: یۆرۆنیوز وەرگێڕانی: پێنووس ڕەنگە ماوەی ئێستا تا دەستبەکاربوونی دۆناڵد ترەمپ لە مانگی یەکی ساڵی… زیاتر