بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان: لە ئایدیۆلۆژییه‌وە بۆ ناسنامە

پێنووس  05, 06, 2018

ناوەند و چەقی گرنگیپێدانی بەشێك لە زانستە كۆمەڵایەتییەكان، بەتایبەتی زانستە سیاسییەكان، لە ڕوانگەیەكەوە بریتییە لە نەزم و سەقامگیریی سیاسی لە لایەك و، نەبوونی ئەوانە لە لایەكی دیكەوەیە. لە كۆنەوە ناسەقامگیرییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان، ناڕەزایەتی و شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكان، بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان، ڕیفۆرم و شۆڕشەكان وەكوو چەمكگەلێكی تیۆری بۆ هۆكاری گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان و، هەروەها پرۆسە و ڕەوتی ئەم گۆڕانكارییانە و ئاسەوار و لێكەوتەكانی و دستكەوتەكانی، جێگەی بایەخی بیرمەندانی سیاسی بووە. شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكان دیاردەگەلێك بوونە كە كەم تا زۆر ڕەگەز و چەمكەكانی تری گۆڕانكاریی سیاسییان لە خۆیاندا هەڵگرتووە. بەم پێیەیش، لە دەیەكانی سەرەتای سەدەی بیستەم، هەوڵی بەرفراوان بە مەبەستی وه‌ڵامدانەوەی پرسیارەكانی پەیوەندیدار بەو گۆڕانكارییانە و چۆنێتی و هۆكاری سەرهەڵدان و دروستبوونی ئەو دیاردانە دراوە.

تیۆرییە نەریتییەكان دەربارەی چۆنێتیی تەیاركردنی كۆمەڵایەتی و دروستبوون و سەرهەڵدانی بارودۆخی شۆڕش، واتا تیۆرییەكانی خەباتی چینایەتی و یەكگرتووییی كۆمەڵایەتی و درووستبوونی كاریزما و بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی، ڕیاڵیزم و دەروونناسیی تاكگەرایانە بوو. بۆیە هەر یەكە لە كارڵ ماركس و ئێمیل دۆركهایم و ماكس ڤیبەر و پارێتۆ و ئەلێكسی دۆتۆكڤیل و…، ڕوانگەیەكی جیاوازیان خستۆتە ڕوو.

ئەم تیۆرییە نەریتییانە كە زیاتر لەسەر هەلومەرجی شۆڕش و گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و سیاسی كاریان دەكرد، هەوڵیان دەدا كە مۆدێلێكی گشتگیر و یەكگرتوو بۆ هەموو شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكان تیۆریزە بكەن. بۆیە ئەم تیۆرییانە بە نەوە/جیلی یەكەمی تیۆرییەكانی شۆڕشی كۆمەڵایەتی هەژمار دەكرێن. بەڵام لە نەوە/جیلی دووەمی تیۆرییەكان، بیرمەندگەلێك وەكوو “ئێسمەلسەر”، “جۆنسۆن”، “دیڤیس وگار” هەوڵیان دەدا بە كەڵكوەرگرتن لە پارادایمی “مۆدێرنیزاسیۆن” هۆكار و كاتی ڕوودانی شۆڕشەكان شرۆڤە و دەستنیشان بكەن، كە ئەوەیش كەوتە بەر ڕەخنەی بیرمەندانی پاش ئەوانەوە. پاشان بەرهەمەكانی زانایانێك وەكوو “ئازێنشتایت”، “پیگ” و “ڕیچارد تیلی” و “تریمبەر گێرد سكاچپۆل” وەكوو ڕوانگەی جیلی سێیەم دەرخرێنە ڕوو، كە زیاتر بە ڕوانگەی پێكهاتەیی یاخود ستراكچرالیزم دەناسرێت؛ بەم واتایە كە ئەم بیرمەندانە هەوڵیان داوە كە ستراكچەری دەوڵەت، گوشارە نێودەوڵەتییەكان، كۆمەڵگەی جووتیاری، هێزە چەكدارەكان و ڕەفتاری دەستەبژێرەكان بخەنە ژیر لێكۆڵینەوە بۆ تێگەیشتن و شرۆڤەكردنی سەرهەڵدان و ڕوودانی شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكان. بەڵام “جۆن فۆرن” بۆ ئەم دابەشكردنەی “ئێسكاچپۆڵ” جیلی چوارەم زیاد دەكات و، بڕوای وایە كە نەوەی چوارەمی تیۆریسییەنەكانی دروستبوون و سەرهەڵدانی بزووتنەوە و شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكان زیاتر گرنگی بە خوێندنەوەی هۆكارگەلێك وەكوو: پەرەپێدانی ناهاوسەنگیی سەرمایەداری، داتەپینی لەناكاوی ئابووری، هەلومەرجی تەیاركردنی كۆمەڵایەتی و كەلتووری و سیاسیی ئۆپۆزیسیۆن و دژبەران، قەیرانەكانی مۆدێرنیزاسیۆن و هاوپەیمانێتییەكانی دەرهاوێشتەی ئەم قەیرانانە، ڕۆڵی دەوڵەت و سەركوتكاری، ئایدیۆلۆژی و بنەما كەلتوورییەكانی ناڕەزایەتیی سیاسی و هەلومەرجی گونجاو و كرانەوەی سیستەمی جیهانی دەدەن.

بەشەكانی ئەم په‌رتووكە لە ساڵی 1994 لە لایەن كۆمەڵێك نووسەر و خاوەن ڕای تایبەت بە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان نووسراوە. ڕوانگەی سەرەكیی ئەم په‌رتووكە، لەسەر تایبەتمەندییەكانی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكانە. نووسەران لەسەر ئەو بڕوایه‌ن كە لە دوو دەیەی كۆتاییی سەدەی بیستەمدا بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییه‌كان لە ئەوروپا و ئەمریكای باكوور، هەموویان لە چوارچێوەی بزووتنەوەكانی ئاشتی، ناڕەزایەتی لە دژی وزەی ناوكی، بزووتنەوەی خوێندكاران و قوتابیان، نەتەوەگەراییی كەمینەكان، مافی هاوڕەگەزخوازەكان، ژنان، ئاژەڵان، بزووتنەوە مەزهەبییه‌ بناژۆخوازه‌كان و بزووتنەوەكانی سەردەمی نوێ، دەركەوتوون و سەریان هەڵداوە. خاڵی گرنگ ئەوەیە كە ئەم بزووتنەوانە لە چوارچێوەی نەریتەكانی باو و زاڵی شیكردنەوەی ئەوروپییەكان نەدەگونجان یاخود واتایان نەبوو، بەڵكوو لەم ساڵانەی دوواییدا بوو كە “ڕەفتار و كردەوەی بەكۆمەڵ” بە واتای توانای گرووپەكان بۆ كۆكردنەوەی سەرچاوەكانی كۆمەڵگە و ڕێبەرایەتیكردنی ڕێكخراوەكان لەسەر بنەمای كردەوەی بەرنامەڕێژكراو و كردەوەی عەقڵانی خوێندنەوەی بۆ كراوە.

چەمك و واتای بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان بە مانای گۆڕانكارییەكانی بواری فۆرم و چوارچێوەی پێكهاتە یاخود ستراكچەر و، هەروەها كردەوە و ڕەفتاری بزووتنەوەكانی سەردەم و پەیوەندییان لەگەڵ گۆڕانكارییە بنەڕەتی و پێكهاتەیییەكانی كۆمەڵگەوە هەیە. سەرهەڵدانی ئەم بزووتنەوانەیش ڕیشەی لەم گۆڕانكارییانەی سەردەمی ئێمەوە هەیە. لە ڕوانگەی نووسەرانی ئەم په‌رتووكەوه‌ تایبەتمەندییەكانی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان بەم شێوەیە پۆلین دەكرێت:

یەكەم: بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان پەیوەندییەكی دیاریكراو و ڕۆشنیان لەسەر ڕۆڵی پێكهاتەییی بەشداریكەران نییە؛ بەم واتایە كە لە سەرووی پێكهاتەی چینایەتین و، پێگە كۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەكان وەكوو گەنجایەتی، ڕەگەز، ڕوانگە و هەڵوێستی ڕەگەزی و پیشەیی و…، لەخۆ دەگرن.

دووەم: تایبەتمەندییە ئایدیۆلۆژییه‌كانی بزووتنەوە نوێێە كۆمەڵایەتییەكان لە دژایەتییەكی ئاشكرا و ڕوون لەگەڵ بزووتنەوەكانی چینی كرێكار و ڕوانگە و تێڕوانینی ماركسیستی، لە ئایدیۆلۆژی وەكوو ڕەگەزێكی كۆكەرەوەی یەكێتی و یەكگرتووییخوڵقێنی گشتگیر بۆ ڕەفتاری بەكۆمەڵدایە. لە ڕوانگەیەیك ترەوە، ئەم بزووتنەوانە فرەیییەكن لە بیروبڕوا و بەهاكان، بەرفراوانكردنی سیستەمی بەشداریی ئەندامان لە بڕیاردروستكردنی بەكۆمەڵ، چالاكیی بەرەو بەدیموكراتیككردنی ژیانی ڕۆژانە و بەرفراوانكردنی ڕەهەندی مەدەنی و شارستانییە بە بەراورد لەگەڵ ڕەهەندە سیاسییەكانی بزووتنەوە نەریتییەكان.

سێیەم: بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان بانگەشە و بانگەوازی سەرهەڵدان و دەركەوتنی ناسنامە و شوناسە نوێێەكان دەكەن. بەم واتایە، ناڕەزایەتییەكان و هۆكارەكانی كۆكردنەوەی تاكەكان لە دەوری پرس و بابەتێكی كەلتووری و هێمایی كە پەیوەندیی لەگەڵ بابەتە ناسنامەیییەكاندایە دەخولێتەوە یاخود دەسووڕێتەوە، نەك لە دەوری ناڕەزایەتی لەسەر پرسێكی ئابووری كە بزووتنەوە كرێكارییەكانی پێناسە دەكرد. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، ئەم بزووتنەوانە بە كۆمەڵێك لە بیروبڕواكان، هێماكان، بەهاكان و واتاكانی دەربارەی هەستی ئەندامبوون و ئۆگری بە گرووپێكی كۆمەڵایەتیی جیاواز، وێنای تاكەكان لە “خود” و ڕوانگە نوێیەكانی كۆمەڵایەتی لە ژیانی ڕۆژانە گرێ داروە. ئەمەیش بە هۆی ئەوەی كە ناسنامە نوێیەكان لە جیهانی مۆدێرندا دروست بوونە یاخود ڕۆ نراون.

چوارەم: لە بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان، پەیوەندیی نێوان تاك و كۆمەڵ نادیار و ناڕوونە. بەم واتایە كە لەم چەشنە بزووتنەوانە كە بنكەیەكی دیاری كۆمەڵایەتی و چینایەتی و ئابوورییان نییە، بزووتنەوەكە دەبێتە ناوەندێك كە تیایدا تاكەكان پێناسەی تاكەكەسیی خۆیان لە بزووتنەوەیەكەدا دەناسێنن و چالاكیی ناوخۆی بزووتنەوەكە بە شێوەی تێكەڵاوێك لەو ناسنامانەی كە دیانەوێت لە ئاستی تاكەكەسی و بەكۆمەڵ خۆیان بسەلمێنن بەرجەستە دەبێت.

پێنجەم: بزووتنەوە نوێێە كۆمەڵایەتییەكان زۆربەی كاتەكان دێنە ناو ڕەهەندە تاكەكەسی و تایبەتییەكانی مرۆڤ. پرسگەلێكی وەكوو گۆڕانكاری لە ڕەفتاری سێكسی و جەستەیی، مافی هاوڕەگەزخوازەكان، لەباربردنی كۆرپەلە، ماددە هۆشبەرەكان و هاوشێوەكانیان، گرێدراونەتە بوارەكانی تایبەتی ژیانی مرۆڤەكانەوە.

شەشەم: شێواز و چوارچێوە و مۆدێلەكانی كۆبوونەوەی تاكەكان لە بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان، لەسەر بنەمای نافەرمانیی مەدەنی و ناتوندوتیژییە، كە جیاواز لە بزووتنەوەكانی پێشووتر وەكوو بزووتنەوەكانی كرێكارییە. هەروەها هەوڵ دەدەرێت كە لە ستراتیژییە سەركەوتووەكانی ئەو بوارە وەكوو ستراتیژیی ناتوندوتیژیی گاندی، كرۆپۆتكین و…، كەڵك وەربگیرێت.

حەوتەم: ڕێكخستن و بەرفراوانبوون و بەربڵاوبوونی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان بەو هۆكارەیە كە حزبە نەریتییە جەماوەرییەكان بوونەتە هۆی بێزاری و نامۆبوونی تاكەكان و، هەروەها كەناڵە نەریتییەكانی بەشداری لە دیموكراسییە باوەكان بوونەتە جێگە ناڕەزایەتی و ڕەخنەی تاكەكان.

هەشتەم: بەپێچەوانەی بیرۆكراسییەكانی ناوەندگەرای حزبە سیاسییەكانی نەریتی و جەماوەری، ڕێكخراوەكانی بزووتنەوە نوێێە كۆمەڵایەتییەكان حەزیان لەوەیە، كە بە شیوەی كەرت كەرت، بەرفراوان و بەربڵاو و ناناوەندی بن.

بە شێوەیەكی گشتی ئەم په‌رتووكە هەوڵێكە بۆ وه‌ڵامدانەوەیەكی كاتی بۆ ئەم پرسیارانەی كە لە سەردەمی ئێستادا ڕووبەڕووی حزبە سیاسییەكان و بزووتنەوە كلاسیكییەكان و حكوومەت و حوكمرانی و…، لە بوار و ڕەهەندە جۆراوجۆرەكانەوە كراوە. زۆربەی بەشەكانی ئەم په‌رتووكە گرنگی بە گریمانە بنەڕەتییەكانی ڕوانگەی پێكهاتەگەراییی كۆمەڵایەتی دەدات. هەروەها ڕوانگە مۆدێرن و نەریتییەكان بە مەبەستی شیكردنەوە و ناساندنی باشتری بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان پێكەوە گرێ دەدات یاخود ئاوێتەیان دەكات. ئەم په‌رتووكە بە پێداگری و جەختكردنەوە لەسەر سێ پرس و بابەتەی سەرەكی، دەچیتە ناو دیبەیت یاخود مشتومڕە تیۆرییەكانەوە:

1. ڕۆڵی ناسنامە لە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان
2. پێگە و شوێنی ئایدیۆلۆژی و پەیوەندی لەگەڵ ناڕەزایەتییەكان
3. ناسنامەی بەكۆمەڵ و ئەو پرسانەی كە دەربارەی بەردەوامیی دامەزراوەیی و بڕوایی كە لە فۆرمە سەردەمییانەكانی بزووتنەوەكاندا دروست دەبن.

په‌رتووكەكە لە چواردە بەش پێك دێت:

بەشی یەكەم/ لە لایەن: لارنا، جۆن ستۆن و گاسفیلد

ناسنامەكان، ناڕەزایەتییەكان و بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان

بەشی دووەم/ لە لایەن:  داگ لێگ ئادام

كەلتوور و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان

بەشی سێیەم/ لە لایەن: جۆزێف گاسفیلد

خۆگونجاندنی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان: ڕەفتاری بەكۆمەڵ و دووبارە پێداچوونە بە تیۆریی كۆمەڵگەی جەماوەری

بەشی چوارەم/ لە لایەن: ڕاڵف ترێندە

ئایدیۆلۆژی و یۆتۆپیا پاش سۆسیالیزم

بە شی پێنجەم/ لە لایەن: ئالبێرتۆ ملێۆچی

ڕەهەندە نوێیەكانی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان

بەشی شەشەم/ لە لایەن: جۆن. دی. مەك كارتی

بزووتنەوە لە دژی لێخۆڕینی سەیارە (ئۆتۆمبێل) بەسەرخۆشی

بەشی حەوتەم/ مۆدێل و چوارچێوەكانی ئەندامێتی لە بزووتنەوەی ئاشتیی هۆلەندا

ناسنامەگەلێك لە قۆناغی گواستنەوەدا

بەشی هەشتەم/ لە لایەن: هانت، بێنفۆرد و سنۆ

گۆڕەپانەكانی ناسنامە لەگەڵ پرۆسەكانی دیزاینكردن و بنیاتەكانی كۆمەڵایەتیی بزووتنەوەكان

بەشی نۆیەم/ لە لایەن: ئێنریك لارنا

بەردەوامی و یەكپارچەیی لە چەشنە نوێیەكانی ڕەفتاری بەكۆمەڵ: شیكردنەوەیەكی بەراوردكارانە دەربارەی بزووتنەوه‌ خوێندكارییەكان

بەشی دەیەم/ لە لایەن: كار دێل سۆلەر

تۆڕەكانی پێكناكۆكی و ڕیشەكانی ئازادیی ژنان

بەشی یازدەیەم/ لە لایەن: هانك و جۆنستۆن

بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان و نەتەوەگەراییی كۆنی ناوچەیی

بەشی دوازدەیەم/ لە لایەن: مێت زابە

سەوزەكان، ئارابانەچی و دژە كۆمۆنیستەكان: ڕەفتاری بەكۆمەڵ لە نێوه‌ندی خولی گواستنەوە لە ڕژێم لە هەنگاریا

بەشی سێزدەیەم/ لە لایەن: خۆزە ئێلوازێر- فانكۆ

بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لە ئیسپانیای مۆدێرن: لە كۆدێلی پێش جەنگی ناوخۆ تاوەكوو بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكانی سەردەم

بەشی چواردەیەم/ ئێستا دەبێت چی بكەین؟

كۆتاییی حزبە سیاسییەكان

بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:

1. Joseph R. Gusfield, Johnston, Enrique Larana, (1994); New Social Movements: From Ideology to Identity, Temple University Press.

انریك لارنا و دیگران، جنبش های نوین اجتماعی، مترجمان: سید محمد كمال سروریان و علی صبحدل، پژوهشكدە مطالعات راهبردی، 1387.