یاسین تەها، خوێندکاری دکتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاکان، هەروەها شارەزا لە کاروباری عێراق
سێ هەفتەی یەكەمی پاش هێرشی پێچەوانەی ئیسرائیل بۆ سەر كەرتی غەززە، بۆ كۆی جومگەكانی سیاسەت و حوكمڕانیی عێراق، دژوار و پڕ لە پێشهات و دڵەخورتێ بوو. لە سیناریۆی درێژەكێشانی جەنگەكە كە ئەگەرێكی زاڵە، یان فراوانبوونی بۆ جەنگێكی هەرێمایەتی كە ئەگەرێكی ڕێتێچووە، بارگرانی و پێشهاتی زیاتر لە عێراق چاوەڕوان دەكرێت. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات خوێندنەوە بۆ لێكەوتەكانی جەنگەكە لەسەر عێراق و ئەگەرە ئاییندەیییەكانیش بكات.
یەكەم_ لێكەوتە ئەمنییەكان: هەڵوێستی گرووپە شیعەكان
لە پاش هێرشەكانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023ی بزووتنەوەی حەماس بۆ ئۆردوگاكانی ئیسرائیل و پەرچەكرداری توندی سوپای ئەو وڵاتە بۆ تۆڵەكردنەوە لە غەززە، زۆر لە گرووپە چەكدارە شیعەكانی عێراق لە ڕێگه‌ی بەیاننامەی جۆراوجۆرەوە هەڕەشەی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایان ڕاگەیاند[1]. هاندەر و پاساوی گرووپە شیعەكانیش لەم پێشهاتە، تۆڵەكردنەوەی كۆمەك و پاڵپشتیی كراوە و بێسنووری واشینگتۆنە بۆ سوپای ئیسرائیل، كە بەپێی زۆر ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان سیاسەتی “خاكی سووتماك” پەیڕەو دەكات. ئەم جموجۆڵەی گرووپە ئێرانییەكان جگە لە بەهاناوەچوونی بزووتنەوەی حەماس كە ئێستا لە پێگەی هاوپەیمانیانە، ڕەهەندێكی تری هەیە كە درككردنە بەو مەترسییە گەورانەی كە ڕووبەڕووی “بەرەی موقاوەمە” بووەتەوە؛ ئەگەر هات و ئیسرائیل و ئەمریكا بگەنە ئامانجی پەڕوباڵكردنی حەماس یان لادانی لە حوكمڕانیی غەززە لە مەودای دووردا. ئەم دوو سیناریۆیە هەر كامیان سەر بگرێت، ئەوە پێشینەیەكی ناخۆش دەبێت بۆ حزبوڵڵا كە بەشێكە لە جەستەی ئێران. ئەگەر ئەو ئامانجە دوورمەودایانەی تریش بەدی بێن، كە دۆزینەوەی چارەسەرێكی سیاسییە بۆ ئەوەی ماوە لە مەسەلەی فەڵەستین، لە پاش لادانی گریمانكراوی حەماس، ئەوە پرسیاری سەخت ڕووبەڕووی “بەرەی موقاوەمە” دەبێتەوە.
جیا لە بەیاننامەی گرووپە شیعە ناسراو و فەرمییەكان، ڕووكارە سێبەرەكانیان ئەوەیشیان ئاشكرا كردووە (18ی ئۆكتۆبەری 2023) كە ژوورێكی عەمەلیات لە عێراق پێك هێنراوە بە ناوی ” پاڵپشتیی گەردەلوولی ئەقسا” كە باڵەكانی “موقاوەمەی ئیسلامی” لەخۆ دەگرێت[2]؛ ئەم ناوەش ناونیشانێكی بەرینە بۆ هەر گرووپێك دژی دۆستایەتیی ئەمریكا و ئیسرائیل بێت و پێداگری لەسەر بەرەنگاربوونەوەیان بكات. هەر لەو چوارچێوەیەیشدا چەند هێرشێكی سنووردار كرانە سەر بنكە و پێگەكانی سوپای ئەمریكا لە هەر یەك لە “هەریر”ی نزیك هەولێر، هەروەها “عەینولئەسەد”ی ڕۆژاوای عێراق (17ی ئۆكتۆبەر)، بەبێ ئەوەی زیانێكی ئەوتۆیان لێ بكەوێتەوە. هێرشەكان لە ماوەی هەفتەیەكدا، هەڵكشان بۆ 13 هێرش دژی بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لە عێراق و سووریا[3]. بەپێی قەبارە و ئاستی هێرشەكانیش، دەشێت ئەوەی لێ بخوێنرێتەوە سەرجەمیان زیاتر گەیاندنی پەیامن بە لایەنی ئەمریكی، تا ئەوەی ڕاگەیاندنی جەنگ بن، چونكە سنووردار و كۆنترۆڵكراون؛ چەند گرووپێكی چەكداریی عێراقیش بەرپرسیارێتیی ئەنجامدانی ئەو هێرشانەیان خستە ئەستۆی خۆیان[4].
هەرچەندە سەرجەم سەكۆ ئەلەكترۆنییەكانی “موقاوەمەی ئیسلامی” ستایشی هێرشەكەی سەر بنكەی سەربازیی هەریریان كرد، بەڵام بە شێوەیەكی فەرمی گرووپی “تشكیل الوارثین” بەرپرسیارێتییەكەی گرتە ئەستۆ[5]. باوەڕیش وایە ئەم پێكهاتە نوێیە سێبەرە، ڕووكاری باڵە سەربازییەكەی بزووتنەوەی “حزب الله النجباء” بێت[6]. ئەم بزووتنەوەیەیش ڕاستەوخۆ سەر بە سوپای پاسدارانی ئێرانییە؛ بەشێك لە چەكدارەكانیشیان لە سووریا ئەرك دەبینن. ئه‌وان لە شەڕە سەختەكانی (2015)ی دژی گرووپە بەرهەڵستكارەكانی ڕژێمی ئەسەد جەنگاون. بەپێی ئاماژە و بەڵگە بەردەستەكانیش، سوپای پاسداران جگە لە كۆمەكی داراییی ئەم گرووپە، زانیاریی هەواڵگرییشی لەگەڵدا بەش دەكات، هەروەها لە هەڵبژاردنی بەرپرسان و شێوازی بەڕێوەبردنیشیدا ڕۆڵی ڕاستەوخۆی هەیە[7].
بەپێی ئاماژەی بەیاننامە و جێپەنجەی هێرشەكانیش بێت، ئەوانەی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەنە ئامانج، هەر هێزەكانی چوارچێوەی هاوئاهه‌نگیی شیعەن، بەڵام بە شاردنەوەی بكەرانی ڕاستەقینە و پەردەپۆشكردنی بە ناوی خوازارو و سێبەر، دوو ئامانج دەپێكن: یەكەمیان، بەڕواڵەت وا خۆیان پیشان دەدەن، كە پابەندن بە بنەماكانی پرۆسەی سیاسی و ڕێككەوتننامەی درێژخایەن لەگەڵ ئەمریكا. دووەمیش لە پشت پەردەیشەوە دەسكەوتی هێرشەكان هەر بۆ شیعەی حوكمڕان حیسابە لای حەماس و شەقامی عەرەبیی هاوسۆز لەگەڵ فەڵەستین و ئێران و شەقامی تووڕەی شیعە؛ لە هەمان كاتیشدا هۆیەكە بۆ خۆهەڵكێشان و ئیحراجكردنی پێكهاتەی عەرەبی سوننەی عێراق و كەنداو، بەو پێیەی ئەوان لەم جەنگە خوێناوییەی غەززەدا شتێكی ئەوتۆیان پێ ناكرێت.
سەرباری ئەم پێشهاتانەیش هێشتا باوەڕێك هەیە، بڕیاری بەرەنگاربوونەوەی سەرانسەری و گشتگیر لەلایەن گرووپە ئێرانییەكانی عێراقەوە لە ئارادا نەبێت؛ بەڵگەیش بۆ ئەمە ڕێكخراویی پەرچەكردار و كاردانەوەكانیان و هەبوونی هه‌ماهەنگییە لەوەی زۆر تەشەنە نەكات و كاردانەوەی توند نەبێت. جگە لەوەیش، تۆنی هەڕەشەكانیشیان بە ئاراستەیەكە ئەوان ڕاستەوخۆ نابنە بەشێك لە جەنگەكەی ئێستا، بەڵكوو دەیبەستنەوە بە فراوانبوونی بازنەی جەنگەكە و پەڕینەوەی لە غەززە. ئەو لایەنەیشی لەم ڕیتمە دەرچوو، “ڕێكخراوی بەدر”ی “هادی عامری”یە كە هەڕەشەكانی ڕاشكاوانەتر و گشتگیرتر بوون، بەراورد بە هاوتا شیعەكانی تری، لە چەشنی “العصائب”، “حركة النجباء”، “كتائب سيد الشهداء” و تا ڕاددەیەكیش “كتائب حزب الله”[8]، بەڵام ڕێكخراوی بەدریش دواتر هەڕەشە سەربازییەكانی گۆڕی بۆ داوای گوشاركردن بۆ كردنەدەرەوەی سوپا بیانییەكان لە عێراق، ئەویش “بەپێی خشتەیەكی كاتی و كورتخایەن”، لە ڕێگه‌ی حكوومەتی عێراقەوە[9]. بەم پێیەیش عامری، كە یەكێكە لە پایەكانی چوارچێوەی هاوئاهه‌نگیی حوكمڕان، تۆپەكەی خستۆتەوە گۆڕەپانی میكانیزمە حكوومی و یاسایییەكان؛ پێداگرییەكەیشی باسی هەنگاوی تاكلایەنەی تێدا نییە. شتێكی زانراویشە شیعەكان ماوەی سێ ساڵە و ڕاستەوخۆ لە پاش كوژرانی “جەنەراڵ سوله‌یمانی” و “ئەبو مەهدی موهەندیس”ەوە (كانوونی دووەمی 2020) داوای چوونەدەرەوەی سوپای ئەمریكا و بیانی دەكەن و ئەمەیشیان لە پەرلەمانی عێراق كردە بڕیار، بەبێ ئەوەی حكوومەتەكانی كازمی و دواتریش سوودانی توانیبێتیان جێبەجێی بكەن[10].
پێشهاتە ئەمنییە چاوەڕوانكراوەكان
بەپێی ئەو زانیاری و لێدوان و ئاماژانەی بەردەستن، تێوەگلانی گرووپە شیعەكانی عێراق لە جەنگی غەززە، پەیوەستە بە هەڵویست و ڕەوشی حزبوڵڵای لوبنان و دوا بریاری سوپای پاسدارانەوە كە “بەرەی موقاوەمە” ئاراستە دەكات و، لەسەروو ئەوانیشەوە ڕێبەری باڵای شۆرشی ئێران. تا ئێستایش بەشداریی حزبوڵڵا لە جەنگەكە سنووردار و كۆنترۆڵكراوە، بەڵام ئەگەر پەرەی سەند و جەنگەكە بوو بە هەرێمایەتی لە نێوان بەرەی ئێرانی و بەرەی ئیسرائیل _ ئەمریكا، ئەوە بەپێی هەموو ئاماژەیەك جگە لە گرووپە عێراقییەكان، باڵە ئێرانییەكان لە سووریا، كۆمەڵی “أنصار الله”ی حووسییەكانی یەمەن، دەچنە جەنگەكەوە، بەهۆی ئەوەیشی ئیسرائیل پێی ناكرێت وەڵامی ئەم هەموو بەرەیە بداتەوە، ئەوكات بەرەنگارییەكە دەكەوێتە نێوان ئەمریكا و باڵە ئێرانییەكان[11]. لە ڕوونترین ئاماژەی ئەم ئەگەرەیشدا حووسییەكانی یەمەن شان بە شانی جموجۆڵی سنوورداری گرووپە عێراقییەكان، هاتنە سەر هیڵی گرژییەكان و لە پێشهاتێكی نوێدا ڕۆكێتی خۆیان هاوێشتە ئیسرائیل (31ی ئۆكتۆبەری 2023)[12]. ئەمەیش ڕوونترین پەیامی كرداری بوو كە لە حاڵەتی پەرەسەندنی جەنگدا، پێكدادان تەنیا لە غەززە نامێنێتەوە و، هەموو بەرە ئێرانییەكان گەرم دەبن، بە “بەرەی جۆڵان”ی سووریاشەوە كە ماوەی 30 ساڵە هێورە. چاوەكانیش لەسەر ئەوەن لە پەرەسەندنی گرژییەكاندا ئەویش هاوشێوەی باشووری لوبنان ببێتە دەلاقەی پێكدادان؛ بەمەیش بەشی زۆری پانۆراما ئێرانییەكە دەكەوێتە چالاكی و جموجۆڵ و دەمێنێتەوە سەر گەرووی هورمز. بەپێی پێدراوە بەردەستەكانیش باڵە سەربازییەكانی عێراق ئێستا خۆیان بۆ ئەو پێشهاتە ئامادە دەكەن؛ زانیاریی ئەوەیش هەیە كە ڕێنوێنی و پەیامیان لە سوپای پاسدارانەوە پێ گەیشتووە كە زیاتر پاڵپشتی و پشتیوانی هاوپەیمان و تەواوكەرەكانیان بن لە ناوچەكە[13].
ئەركی باڵە ئێرانییەكانی عێراق و یەمەن و سووریا، زیاتر ترساندن و گوشاركردنە لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا یان هاوپەیمانەكانی. لەم چوارچێوەیەیشدا هاوكات لەگەڵ هێرشەكانی ڕۆژاوای عێراق و هەریر، گرووپێك كە ڕووكاری باڵە ئێرانییەكانە بە ناوی “ألویة الوعد الحق”، بنكە ئەمریكییەكانی وڵاتانی كوێت و “ئیماراتی عەرەبی”یان بە ئامانجی خۆیان داناوە[14]. ئەم گرووپەیش پێشتر هێرشیان كردووەتە سەر سعوودیا و ئیمارات؛ دواتریش دەركەوت سەرچاوەی هێرشەكان لە عێراقەوە بووە. ئاماژەكانیش لەسەر ئەوەن “ألویة الوعد الحق” ڕووكاری “كتاب حزب الله” بن كە لە لیستی ئەمریكیدایە بۆ ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان[15].
دووەم_ لێكەوتە سیاسییەكان:
جەنگی غەززە مەترسییەكی جددییە لەسەر حكوومەتی سوودانی و كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق. هەر بەم هۆیەیشەوە ماوەی دوو هەفتەیە پەرلەمانی عێراق خراوەتە حاڵەتی پەكخستن و، دوا دانیشتنی لە 17ی ئۆكتۆبەر بووە[16]؛ ئەمەیش بۆ ئەوەی لە دۆخی هەستیاری جەنگدا پەرلەمانتاری پارێزگاكان هەڵمەتی ئیمزاكۆكردنەوە ده‌ست پێ نه‌كه‌ن و گوشار لەسەر حكوومەت دروست نەكەن، لە كاتێكدا بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمان، دەبێت هەفتانە دوو دانیشتن ساز بكات و، نابێت مانگانە لە هەشت دانیشتن كەمتر گرێ بدات[17]. لە ماوەی ساڵێكدا محەمەد شیاع سوودانی هەوڵی دا باڵانسێك لە پەیوەندییە دەرەكییەكانی حكوومەتەكەی دروست بكات و، زۆر باسی ئەوەی دەكرد دەتوانێت دۆستی ئێران و ئەمریكاش بێت. لە سەردانەكەیدا بۆ نیویۆرك (ئەیلوولی 2023) لەلایەن “كۆشكی سپی”یەوە بانگهێشت كرا بۆ سەردانی واشینگتۆن و، بڕیار بوو تا كۆتاییی ساڵ سەردانەكە بكات، بەڵام لە جەنگی غەززەدا و لەژێر گوشاری خرۆشانی ناوخۆییی شەقامی شیعیدا دژ بە ئیسرائیل و پاش كوشتاری زۆری فەڵەستینییەكان، ناچار بوو “گوتارێكی توند” لە “كۆنگرەكەی ئاشتی”ی میسر پێشكەش بكات (21ی ئۆكتۆبەر) كە 31 دەوڵەت و 3 ڕێكخراوی نێودەوڵەتی تێیدا بەشدار بوون[18]. گوتارەكە كە بەرزكردنەوەی دەنگ و پەنجەڕاوەشاندنی تێ كەوت و دانی نەنا بە ئیسرائیلدا وەك دەوڵەت، بووە جێگه‌ی ستایشی زۆری بەرەی ئێرانی؛ لە هەمان كاتدا نیگەرانی و ناڕەزاییی ئەوانەی ترسیان هەیە عێراق لە دەوڵەتێكی پشتیوانی فەڵەستینەوە ببێتە دەوڵەتی بەرەنگاربوونەوە و، بە خراپ بەسەر عێراقدا بشكێتەوە[19].
هەرچۆنێك بێت، گومان لەوەدا نییە گرژییە هەرێمایەتییەكان و ئەو دۆخە ئەمنییەی لە عێراق دروست بووە، پلانەكانی پەرەپێدان و وەبەرهێنان لە عێراق دەخاتە مەترسییه‌وه. هەروەها ئەگەری هێرشی گرووپە شیعەكان بۆ سەر بنكەكانی ئەنبار و هەرێمی كوردستان، لە هەموو كات زیاتر بووە. جگە لەوانەیش، جەنگەكە ڕۆڵی گرووپە چەكدارەكانی زیاتر كردووە و دەیانكاتە ئاراستەكەری ڕەوشە سیاسییەكە، لە كاتێكدا سوودانی لە هەوڵدا بوو وەهای پیشان بدات كە لە عێراق سیاسەت چەك ئاراستە دەكات نەك پێچەوانەكەی. لەمەیش مەترسیدارتر، پەلكێشانی جەنگەكە، دەرگه بۆ دەستوەردانی زیاتری ئێران لە سیاسەتی دەرەكیی عێراق دەكاتەوە؛ هاوتەریب بەو خرۆشانە شیعییەی دژی ئەمریكا و ئیسرائیل لە ناوچەكە هەیە. هەموو ئەمانەیش بە دوای ئەوەدا دێن، سوودانی بانگەوازی بۆ پەرەپێدانی پەیوەندیی عێراق و ئەمریكای دەكرد؛ هەروەها خۆیشی بۆ ئەوە ئامادە دەكرد كۆتاییی ئەمساڵ لە كۆشكی سپی چاوی بە بایدن بكەوێت و بۆ ئەم مەبەستەیش پەیامی ئەرێنییانەی بە میدیای ئەمریكیدا دەنارد[20] و بۆرسە و بازاڕەكانی دراویش چاوەڕوانی ئەو سەردانە بوون بۆ نرخی دۆلار.
خرۆشانی شیعی لە سایەی جەنگەكه وای كرد، چالاكە شیعە ئاراستەكراوەكان هەناردەی نەوتی عێراق لە “بێجی”یەوە بۆ ئوردن ڕابگرن، بە پاساوی ئەوەی پشتیوانی زایۆنیزمە[21]؛ بەردەوامیش گوتاری ڕقاوی لە عێراقەوە بەرامبەر وڵاتانی كەنداو زیاد دەكات. ئەم بەریەككەوتنەیش كە لە میدیای شیعیدا بەرامبەر تەنانەت سوننەی عێراقیش هەیە، لەژێر پاڵنەری ئەوەی “وەك پێویست بەتەنگی جەنگی غەززەوە نین و خیانەت لە فەڵەستین دەكەن”، ڕیسەكەی سوودانی و بەر لەویش هی كازمی و عەبادی بۆ كرانەوه بەڕووی وڵاتانی عەرەبی، دەكەنەوە بە خوری؛ ئەو هیوا زۆرەیشی لەسەر وەبەرهێنانی وڵاتانی كەنداو هەڵچنرابوو لە عێراق، بەتایبەت لە كەرتی وزە و كشتوكاڵ، هەر به‌و دەرده دەچن.
گوشارەكان بۆ داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا
داواكاری و پێداگریی سەدر بۆ دەركردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا[22]، لە هەموو شت زیاتر حكوومەتی سوودانی و ئاییندەی پرۆسە سیاسییەكەیشی خستۆتە بەردەم چەند پرسیار و ئەگەرێكی نەخوازراو. سەدر بەم داوایە هەم خۆی وەك ڕێبەرێكی شیعی و ئیسلامیی ڕاستگۆ لەگەڵ مەسەلەی فەڵەستین وێنا دەكات، هەم ڕكابەرە شیعەكانیشی خستۆتە دۆخێكی دژوارەوە، چونكە ڕوونە بڕیاری داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا، شیعەكان دەخاتە بەرەی ڕاگەیاندنی دوژمنایەتی لەگەڵ ئەمریكا؛ هەروەها دەسكەوتەكانی حوكمڕانییەكەیان ڕووبەڕووی هەمان مەترسی و سزاكانی سەر ئێران و حزبوڵڵا و حووسییەكانی یەمەن دەكاتەوە. ئەمەیش بژاردەیەكە چوارچێوەی شیعەیش نایخوازن، نەك تەنیا لەبەر خۆیان بەڵكوو لەبەر ئەوەی ئەمان سەرچاوەیەكن بۆ یارمەتیدانی تەواوكەرە شیعەكانیان.
چوارچێوەی شیعە پێیان وایە دەركردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا، جاڕدانی دەركردنی سەرجەم باڵیۆزخانە و نێردە ڕۆژاوایی و ئەوروپییەكانی ترە، لەوانەیش هاوپەیمانێتیی ناتۆ. ئەمەیش حكوومەتەكەیان ڕووبەڕووی كەنارگیری و سزادان دەكاتەوە، سەرەنجامیش بەو هۆیەوە عێراقیان لەدەست دەردەچێت؛ دووریش نییە وڵات بكەوێتە دەستی سەدر یان هەر هێزێكی تر[23]. ئەوەیشی باری حكوومەت قورستر دەكات، هەڵمەتی ئیمزاكانی كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دەرەوەی حكوومەتە بۆ هەمان داوای سەدر كە داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكایە[24]. هەرچەند ئەم پەرلەمانتارانە (32 ئيمزا) جەخت دەكەنەوە لە سۆنگەی نیشتمانپەروەرییەوە ئەو كارە دەكەن، بەڵام بەو پێیەی لە حوكمڕانیدا نین و پێشتریش تۆمەتبار كراون بەوەی سەر بە باڵیۆزخانەی ئەمریكان، هەنگاوەكەیان بەدوور نییە لە پیشاندانی پەرێزپاكی؛ لە هەمان كاتیشدا ئیحراجكردنی چوارچێوەی شیعیی حوكمڕان كە سەرباری هەڵگرتنی دروشمی “موقاوەمە”، بەفەرمی و كردەیی و ئاشكرا ناتوانێت دروشمەكانی بكاتە پراكتیك و كردار. لە كۆی ئەم كایەیەیشدا شەعبەوییەتی كۆمەڵایەتی و مەزهەبی، ئامادەیییەكی گەورەی هەیە. ئەگەر چوارچێوەی شیعەیش لەسەر ئەم بێدەنگییە بەردەوام بێت، ئەوە ئەگەری خۆپیشاندانی سەدری و شەقامی شیعی، ئەگەرێكی چاوەڕوانكراوە، بەتایبەت كە سەدر بەڕوونی هۆشداریی داوە ئەگەر حكوومەت و پەرلەمان داواكەی جێبەجێ نەكەن، ئەوە هەڵوێستی تری دەبێت[25]؛ بەبێ ئەوەی جۆرەكەی دیاری بكات.
هەندێك لە شارەزایان پێیان وایە درێژەكێشانی جەنگی غەززە، هەروەها گوشارەكانی سەدر، بە ئەگەری زۆر چوارچێوەی شیعە ناچار بە پەرتبوون و دابەشبوون دەكات بۆ بەرەی حوكمڕانی (الحكمە، النصر) و بەرەی بەرگری (حزب الله، النجباء، سید الشهداء و…)، هەندێ هێزیش لەو نێوانەدا دەمێننەوە (بدر و العصائب). ئەگەرێكی تر ئەوەیە هەر لەم دژیەكیی گوتارەدا كە بەرگری و حوكمڕانی و دۆستایەتیی ئەمریكایە بمێننەوە[26]. ئەم سیناریۆیەی كۆتاییش دەیانكاتە جێگەی ڕەخنە و گوشاری زیاتری سەدری ڕكابەریان؛ ئەمە جگە لە مەترسیی بەئامانجگرتنیان لەلایەن ئەمریكاوە ئەگەر هات و بڕیاری دا وەڵامی وردە هێرشەكانی باڵە شیعەكانی عێراق و سووریا و یەمەن بداتەوە[27].
كورد و سوننەكان
تا ئێستا مامەڵەی هەردوو پێكهاتەی كورد و سوننە لەسەر ئاستی فەرمی، هەستیاریی پێوە دیارە. بۆ لایەنی كوردی بژاردەكان ئاسان نین، چونكە لە لایەك بەرژەوەندیی لەگەڵ ئەمریكادایە و تا ئێستایش بنكە ئەمریكییەكان هاوكاریی دەكەن لە بەرەنگاربوونەوەی پاشماوەی داعش؛ لە لاكەی تر ئەگەر شیعەكان پەرە بە ناڕەزایی و بەرەنگارییەكەیان بدەن، پرسیاری زیاتر لەسەر هەڵوێستی هەرێم دروست دەبێت لەو دابەشبوونە قووڵە، ئەمە جگە لەوەی هەرێم لە بەردەم هەڕەشەی مووشەك و درۆنی زیاتری “بەرەی موقاموەمە”دایە بە پاساوی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ڕۆژاوا. سەبارەت بە سوننەكانیش، بارگرانی، یەكەم بۆ سەرشانی سەرۆكی پەرلەمان “محەمەد حەلبووسی”یە، كە ئەگەر دانیشتەكانی پەرلەمان دەست پێ بكاتەوە، دەبێت ئیمزای پەرلەمانتاران بۆ داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا وەربگرێت یان دانیشتنی تایبەتی بۆ تەرخان بكات؛ ئەگەر ئەمەیش بكات پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكییەكان تێك دەچێت و ئەوكات پێگەی ئەنباریش دەكەوێتە بەر مەترسی. ئەگەریش بێدەنگیی لێ بكات و دانیشتن ساز نەكات، بە نەرمكێشی و خۆدزینەوە لە بەرگری لە فەڵەستین تۆمەتبار دەكرێت و هەر لە ئێستایشەوە بووەتە جێگەی ڕەخنەی هەندێك لە چالاكە شیعەكان و، دەپرسن لە كوێی هاوكێشەكەدایە؟
هەر لەم سەروبەندەیشدا میدیایەكی ئینگلیزی كە لەلایەن قەتەرەوە سەپۆرت دەكرێت و لە بریتانیا پەخش دەبێت، دیسان ئەوەی ورووژاندەوە كە ئیسرائیل پلانی هەیە دانیشتووانی غەززە ڕابگوێزێت بۆ ئەنبار و ڕۆژاوای عێراق. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ماڵپەڕەكە كە سەرنووسەرەكەی، “دیڤید هێرست” نووسیویەتی، ئیسرائیلییەكان لە هۆتێلێكی گرانبەهای سەر دەریای سوور، چەند بەرپرسێكی سوننەیان دیوە و باسی ئەوەیان كردووە لەگەڵ خەڵكی غەززە دەتوانن بەرامبەر شیعە ببنە زۆرینە، هەروەها بە كەڵکوەرگرتن لە سامانە سروشتییە شاراوەكانی ئەنبار، لەوانەیش ئاوی ژێرزەوی، دەتوانن ببنە سەبەتەی خۆراكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست[28]. ئەم جۆرە زانیارییە هەستیار و سەربەگۆبەندانەیش هێندەی تر بەدگومانی لە نێوان هێزە سیاسییەكانی شیعە و سوننەكان دروست دەكات، هەروەها دەرفەتی ئەوەیش دەڕەخسێنێت شیعەكان زیاتر سوننەكان تۆمەتبار بكەن بەوەی بەشێكن لە بەرەی ئاساییكردنەوە (تطبیع) لەگەڵ ئیسرائیل؛ هەروەها وەها لێیان بڕوانن كە پیلان بۆ دابەشكردنی عێراق و ڕووخاندنی حوكمڕانیی شیعە دەگێڕن.
بژاردە و هەنگاوەكان
لەو تەنگژانەی بەهۆی لێكەوتەكانی باهۆزی غەززە ڕووبەڕووی عێراق بووەتەوە، “هەرێمی كوردستان”یش پشكێكی گەورەی بەردەكەوێت؛ لە لایەك چاوی لەسەرە هەڵوێستی هەبێت، لە لاكەی تر وابەستەی كۆتوبەندە. لەگەڵ گەرمبوونی جەنگەكەیش زیاتر هەڵوێستەكان ڕاشكاو و تیژتر دەبن و ڕەنگە بێدەنگی و دانبەخۆداگرتن بژاردەیەكی گونجاوی تاسەر نەبێت. بەو پێیەیشی مەسەلەی فەڵەستین هاوسۆزیی زۆری هەیە لە دنیا، بە ئەمریكا و ئەوروپایشەوە، لەبەر ڕەوایەتیی دۆسیەكە، هەروەها لە سۆنگەی ئەوەی كارەسات و تراژیدیای مرۆییی غەززە سنوورەكانی یاسای نێودەوڵەتیی مرۆییی بەزاندووە، هیچ ڕێگرییەك نییە هەرێمی كوردستان زوو زوو هاوشێوەی 121 وڵاتەكەی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان داوای ئاگربەستی مرۆیی و ڕێزگرتن لە یاسای نێودەوڵەتی و بەهاناوەچوونی لێقەوماوانی خەڵكی كارەساتباری غەززە بكات. ئەمەیش بەشێكە لە ئەركی مرۆیی و داوایەكی نێودەوڵەتییشە، بە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و پزیشكانی بێسنوور و تەندروستیی جیهانییشەوە.
سەبارەت بە پێشهاتە سیاسییەكانی پەیوەست بە مامەڵەیش لەگەڵ ئەمریكا، ڕەنگە كورد و سوننە زەرەرمەندی كردنەدەرەوەی ئەمریكا بن، بەو پێیەی زیاتر دەكەونە ژێر هەژموونی ئێران؛ بەڵام حكوومەتی سوودانی پێویستیی زۆری بە دەنگی عەقڵانی هەیە بۆ پاڵپشتیكردنی بەرامبەر جۆش و خرۆشی جەماوەری تووڕە لە پاڵپشتییە بێسنوورەكانی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل. لە چاوەڕوانیی پێشهاتەكانی ئەم دۆسیەیشدا وریایی و ئامادەكاری بۆ هەموو ئەگەرێك پێویستترن. دەنگی عەقڵانییەتی شیعی ئەوەیان لەبەرچاوە، بەبێ ئەمریكا سەددام نەدەڕووخێنرا، داعشیش تێك نەدەشكێنرا؛ بەبێ گوژمەی دۆلاریش تەنانەت ناتوانن باری داراییی ئێرانی دراوسێیش سووك بكەن. لەم گێژاوەیشدا جموجۆڵ و هاوپەیمانییەكی ڕانەگەیەنراو پێویستە لە عێراق بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە؛ بە جۆرێك وڵاتەكە لە چوارچێوەی كۆمكاری عەرەبی و وڵاتانی ئیسلامی، ئەركی خۆی بەرامبەر فەڵەستینییەكان جێبەجێ بكات و گوشار بكات بۆ ڕاگرتنی لافاوی خوێن و، هاوكاریی پێویست پێشكەش بكات، لە هەمان كاتیشدا ڕێگر بێت لەوەی عێراق بەرەو جەنگی وەكالەت و مایەپووچی بڕوات.
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران گەڕانەوەى ترەمپ چی دەگەیەنێ؟… زیاتر
نووسەر: مایکڵ نایتس وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان لەم وتارەدا، مایکڵ نایتس لێکۆڵینەوە لە… زیاتر
ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له یاسا – مامۆستا له كۆلێژی یاسا/ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین پێشەکى نزیکەى پازدە… زیاتر
د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق گەڕانەوەی دۆناڵد… زیاتر
ئامادەکردن و وەرگێڕان: پێنووس بیست و نۆیەمین کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوا بە بەشداریی… زیاتر
ن: یۆرۆنیوز وەرگێڕانی: پێنووس ڕەنگە ماوەی ئێستا تا دەستبەکاربوونی دۆناڵد ترەمپ لە مانگی یەکی ساڵی… زیاتر