هەڕەشەکانى بەردەم هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024

(دوژمنەکان زۆر بوون؛ پێشوەختە دەبێ کەمێک لە هاوکێشەکانى ئاییندە ڕامێنین)

 پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

ڕووداوەکان پێش ناخەین، پێشیان دەکەوین

ئەمە فەلسەفەى گریمانەییی دەسەڵاتە؛ ئەوەیش بۆ ئەو دەسەڵاتەى کە مەبەستیەتى بمێنێتەوە و بەردەوام بێت، بەردەوام پێش ڕووداوەکان دەکەوێ، نەک پێشیان بخات و، گریمانەکان لە کاتى خۆیدا تاوتوێ دەکات، نەک دواى کارەساتەکان. شرۆڤەکان هەرچەندە هەندێکیان هەندێ جار بێماناش بن، بەڵام بیرکردنەوە لێیان و خوێندنەوەیان و دانانیان لە ڕیزبەندی ئەگەرەکان، کارێکی زۆر باشترە. ئێمەى کورد و بەتایبەت دەسەڵاتى سیاسیی کورد، خۆزگە قووڵتر و وردتر و پێش ڕووداوەکان شرۆڤەمان بۆ دەکردن و مەترسیی هەڕەشەکانمان زووتر دیاری دەکرد. هەندێ جار پێمان سەیر بوو، کە چەند لێکۆڵینەوەیەکى ئەوروپی یان ئەمریکیمان دەخوێندەوە باسی بیست یان چل ساڵى ئاییندەى دەکرد؛ ئەو کاتە پێمان سەیر بوو، بەڵام ئەو لێکۆڵینەوە گریمانەیییانە، زۆرێکیان بەڕێژەیی هەروا دەرچوون. ئەوان ڕێکارى پێویستیان گرتە بەر و خۆیان پاراست، ئێمەیش تەنیا گومانمان هەبوو و هەندێ جاریش ئەوانمان بە ترس و دڵەڕاوکێ تۆمەتبار دەکرد.

پوختە: دەسەڵاتى سیاسیی کوردی بەتایبەت و سەرکردایەتیى سیاسیی کورد بەگشتى، دەبێ بایەخی زیاتر بەم ڕەهەندە بدات. دەبێ سەنتەرە ستراتیژییە ڕاوێژکارییەکان دەرفەتى زیاتر و بایەخی پتریان پێ بدرێ و کارئاسانییان بۆ بکرێ، چونکە لە سەرتاسەرى دونیادا ئەوە سەلمێندراوە کە بەرپرسەکان، ناتوانن لە هەمان کاتدا جێبەجێکار بن و بەپێی پێویست بیریش بکەنەوە. هەر بۆیە دروشمەکە “پێش ڕووداوکەوتن”ە، نەک “پێشخستنى ڕووداوەکان”.

هەڕەشەکانى سەر هەرێم لە دووتوێی دوو ڕەهەنددان: ئەوانەى کە بونیادە سیاسییەکەى هەرێم خۆى دروستیان دەکات و هەندێکی تریش کە لە دەرەوەى خۆى بۆى دێن. بەڵام هەرگیز ئەوانەى دەرەوەى سیستەمەکە بەقەدەر خۆماڵییەکان کاریگەر نین؛ ئەوەى کە حکوومەتى هەرێم زیاتر پێوەى دەناڵێنێ، هەڕەشەکانى ناوخۆی خۆیەتى. لەو نێوەدا دەتوانین هەڕەشەکانى سەر هەرێم بۆ ساڵی 2024 لەسەر چەند ئاستێک کۆیان بکەینەوە: هەرێم، عێراق، ناوچەکە، جیهان.

لەسەر ئاستى هەرێم

1. حکوومەتى هەرێمی کوردستان

لەوانەیە ئەمە ناونیشانێکی سەیر بێت، بەڵام کاریگەرترین هەڕەشە لەو نێوەندەدا حکوومەتى هەرێم خۆیەتى. ئێستا ئەو کاربەڕێکەرە، بەڵام لە بەردەم چەندان پرسی چارەنووسسازدایە کە ناتوانێ بەبێ پەرلەمان بڕیاریان لەسەر بدات. ئەم حکوومەتە یەکانگیر نەماوە، ئەوەیش وای کردووە کە نەتوانێ تەنانەت لە کاربەڕێکەرییشدا بەئاسانی بڕیار بدات. لە بەرپرسیارێتیدا تەنیا یەک لایەن شانى داوەتە بەر کارەکان، ئەوى دی تەنیا بەشدارى ئەودیو پەردەیە، کە مەبەستى زیاتر دزێوکردنى لایەنى یەکەمە؛ چونکە چاوى بڕیوەتە هەڵبژاردن و هەر لە ئێستاوە کارى بۆ دەکات؛ تەنانەت نایشهێڵێ هەڵبژاردن بکرێ ئەگەر بەپێی مەرجەکانى ئەو نەبێت. لەوەیش زیاتر، لە هەندێ کاتدا وا هەست دەکەى کە حکوومەتى هەرێم ئەو بەرنامەیەی کە لە سەرەتاى پێکهێنانییەوە ڕای گەیاندبوو، ئێستایش دواى پێنج ساڵ و ئەو هەموو گۆڕانکارییە لە نفووز و پێگە و گوشارەکانى بەغدا لەسەری و تێکچوونى ڕیزەکانى حکوومەت و نەمانى پەرلەمان و…، هەر لەسەر ئەو بەرنامەیە بەردەوامە. ئەوکات دەرفەتەکانى بەردەمى ئاسایی و ئەرێنی بوون و مووچەیش بەردەوام بوو، نەوتى هەرێم هەناردە دەکرا، پلانەکانى بەغدا بەو قەبارەیە توند نەببوونەوە، هەندێ سیاسەتى حکوومەتى هەرێم و ڕێکارەکانى بەنەرێنی لەسەرى شکانەوە: کەیسەکانى ڕادەربڕین، گوشارە زۆرەکانى باجوەرگرتن، توندی لە بەرامبەر یەکێتیى نیشتمانى، درێژکردنەوەى پەرلەمان، هەوڵدان بۆ گەڕاندنەوەى پێشینەکان کە خەرج کرابوون، وەک هاوسەرگیری و خانووبەرە، نوێترینیان سیاسەتى دە نان بە هەزار دینار و هتد.

پوختە: دەبێ حکوومەتى هەرێم لە مافە بنەڕەتییەکاندا پارێزەر و یاریدەدەر بێت لەگەڵ خەڵک نەک لە بەرامبەریان بوەستێ. حکوومەتە کاربەڕێکەرەکان هەمیشە زۆر بەهەستیارى مامەڵە دەکەن و هەرچییان پێ بکرێ بۆ ئاسانکارى و دابینکردنى بژێوی و خزمەتگوزارى، دەیکەن، نەک ڕووبەڕوویان ببنەوە؛ چونکە هەر کاتێک چووە سەر ئەو بارە، چەندان سیناریۆى بۆ دروست دەکرێ و لە ئاکامدا زەفەرى پێ دەبەن. کەواتە حکوومەتى هەرێم بۆ چارەسەرى گرفتەکان، دەبێ هەوڵەکانى بەردەوام و زیاتر بکات بە مەبەستى دابینکردنى ژیانێکی شایستە بۆ خەڵکی هەرێم و، لە هەوڵی ڕێککەوتندا بێت لەگەڵ بەغدا و گۆڕانکارى لە بەرنامەکەیدا بکات؛ بەو پێیەى کە لەگەڵ بارودۆخى ئێستادا بگونجێ نەک سەردەمی ئاساییی سەرەتاى کابینە، یان تەنیا ئەو بەندانە جێبەجێ بکات کە ژیانی  بنەڕەتیى خەڵکی باشتر دەکەن.

2. پەنگخواردووییی پرۆسەى سیاسی

هەڕەشەکانى سەر هەرێم زۆرێکیان لەم ڕەهەندەوە دێن، ئەوانیش وەک:

• ئەنجامنەدانى هەڵبژاردنى پەرلەمان و ئەنجومەنى پارێزگاکانى هەرێم؛ کە دەبێتە مایەى ئەوەى لایەنەکان زیاتر لە یەکتری دوور بکەونەوە و تەبایی و یەکڕیزی ڕەواجی نەمێنێ، چونکە هیچ ڕایەڵەیەک یان بابەتێک نابێـتە هۆکارى لێکنزیکبوونەوە. تەنانەت نەک هەر ئەوە بەڵکوو لایەنەکان، تایبەت ئەوانەى کە بەشدار نین لە حکوومەت، تا بۆیان بکرێ پەڕگیر دەبن، تا هیچ گلەیییەکیان لەلایەن جەماوەرەوە نەیەتە سەر. یەکێتیى نیشتمانییش وا خۆى پیشان دەدات کە هیچی بەدەست نییە و تەواوى کارەکان و دەسەڵاتە کردارییەکان لە “پارتى دیموکرات”دا چڕ بوونەتەوە.
• حکوومەت کاربەڕێکەرە؛ هەر بۆیە ناتوانێ بڕیارى یەکلاکەرەوە بۆ پرۆسەى سیاسی بدات، چونکە هەندێ لە لایەنەکان نەک هەر مامەڵەى لەگەڵ ناکەن، بەڵکوو دژایەتییشی دەکەن و بەردەوام لە هەوڵیشدان هەر نەمێنێ و، پەنایش دەبەن بۆ بەغدا بۆ لەباربردنى قەوارەکە.
• پەنگخواردووییی پرۆسەى سیاسی دەبێتە هۆکارى لێکدوورکەوتنەوەى لایەنەکان؛ لێکدوورکەوتنەوەیش دەبێتە مایەى دژایەتى و زیاتربوونى حاڵەتى ململانێ و دژایەتیى لایەنەکان دژ بە یەکتر، بەتایبەت بەرامبەر حکوومەتى هەرێم و پارتى دیموکراتى کوردستان.
• ئەو پەنگخواردوویییە لە ڕوانگەى خاڵی سێیەمیەوە دەبێتە مایەى بەردەوام کەمبوونەوەى هەیبەت و هەژموونى حکوومەتى هەرێم؛ سەرەنجامیش ئاشوب و پەرتەوازەییی زیاتر و جیاکردنەوەى سلێمانی لە هەرێمی کوردستان.
• یەکێک لە ناوەندەکانى بەتاڵکردنەوەى ململانێی سیاسی کە بەرەو ئاشوب و نالەبارى نەچێت، بوونى پەرلەمانە؛ نەمانى ئەو دامەزراوەیە لە لایەک بۆتە مایەى دروستبوونى بۆشاییی یاسایی و، لە لایەک لێکترازانى ناوخۆ و بەرەو ئاشوبچوون.

3. ناڕەزایەتییەکانى خەڵک

حکوومەتى هەرێم ئەوەى کە لە بەرنامەیدا بوو، ناتوانێ جێبەجێی بکات و داواکانى خەڵک بێنێتە دی، بەتایبەتى مووچە. پرۆسەى سیاسییش دووچارى پەنگخواردوویی بۆتەوە. هەر بۆیە لەو بارەیەوە دەتوانین جەخت لەسەر چەند بابەتێک بکەینەوە:

• ناڕەزایەتییەکان زۆر دەبن؛ ئەوەیش ئامانجى بەغدایە. بایکۆتەکان لە هەندێ شوێنى هەرێم، بەتایبەت لە سلێمانى، حکوومەت شەکەت دەکەن. نزیکەى سەد هەزار کەس لە چاوەڕوانیى گەڕانەوەدان بۆ هۆڵەکانى خوێندن کە تەنیا پۆلی دوازدەن، و چارەنووسیان نادیارە. ئەو ژمارەیەیش بەشی بزاڤێکی یاخیبوو دەکات، تا حکوومەتى هەرێم بەگیر بێنێ و لە ناوەوە و دەرەوەى هەرێمیش پشتیوانی بۆ خۆى پەیدا بکات.
• ئەو بارودۆخە هۆکارێکی ئەرێنییە تا هەندێ لایەن بتوانن خەڵکی بێننە سەر شەقام و پشتیوانییان لێ بکەن؛ لە بەرامبەریشدا حکوومەت ناتوانێ داواکانیان بێنێتە دی. لەو حاڵەتەیشدا بە دواى دەسەڵاتێکی دیدا دەگەڕێن تا داخوازییەکانیان بێنێتە دی، ئەگەر بەغداش بێت.
• زۆرێک خۆپیشاندان و ناڕەزایەتى لە پارێزگاى سلێمانى ڕوویان دا، کاریگەرییان بۆ سەر حکوومەت کەم بوو؛ دوور نییە لە ئەگەرى زیاتر دوورکەوتنەوەى دوو لایەنە سەرەکییەکە، یەکێـتى هەوڵی هەناردەى ناڕەزایەتى بۆ هەولێری پایتەخت بدات و پشتیوانییان لێ بکات. لەو کاتەیشدا حکوومەت و پارتى دیموکرات لە بەردەم واقعێکی دژواردا دەبن؛ یان دەبێ وەڵامی ئەرێنییان بۆى هەبێت- کە نەهێشتنى حکوومەتى هەرێم و پارتى دیموکراتە چونکە هەر لە بنەڕەتدا ناڕەزایەتییەکان بەلاڕێدا دەبرێن و دژ بە حکوومەت و پارتى ئاڕاستە دەبن- یان دەبێ پارتى دیموکرات و حکوومەت دژ بە ناڕەزایەتییەکان بوەستنەوە؛ کە ئەویش لە ناوخۆ و دەرەوە زۆر لەسەر ئابڕووی سیاسی و نەتەوەییی پارتى دیموکراتى کوردستان دەکەوێ.
• قەیرانى بێکارى و زۆربوونى ژمارەى گەنج؛ ئەویش دیاردەیەکی بۆمبڕێژکراوە، کە ئەگەر ئاوڕێکی جددی لێ نەدرێتەوە، سێ دیاردەى ترسناک بۆ حکوومەتى هەرێم و کۆمەڵگە دەنێنەوە: ئاشوب و تاوان، توندڕەوی و زەفەرپێبردنیان لەلایەن هەندێ گرووپەوە، وێرانکردنى سیستەمى بەهاکانى کۆمەڵگە. چارەسەرى ئەو سێ دیاردەیەیش پێویستى بە نزیکەى پازدە ساڵ دەبێ، بێجگە لە تێچووى دارایی کە زۆر ئەستەمە بۆ کۆمەڵگەى کوردستانى و حکوومەتى هەرێم.

پوختە: بۆ چارەسەرى ئەو پەنگخواردوویییە، پێویستە لەسەر حکوومەتى هەرێم: بەردەوام لە پەیوەندیدا بێـت لەگەڵ لایەنەکان، بەتایبەت لەلایەن سەرۆکایەتیى هەرێمەوە، چونکە چەندان لایەن حکوومەت بە هی خۆیان نازانن بەڵام هەمان هەڵوێستى نەرێنییان بۆ سەرۆکایەتیى هەرێم نییە. پێویستییەکى تریش بریتییە لە ئەنجامدانى هەڵبژاردن، کارکردن لەسەر باشترکردن و دابینکردنى مووچە و بژێوی خەڵک، بایەخدان بە خزمەتگوزارییەکان، هەوڵدان بۆ بەدەمەوەچوونى داواکارییەکانى خەڵک و لێکنزیکبوونەوە لەگەڵیان نەک گوشارى زیاتریان بۆ بهێنرێ.

4. قەیرانی بەها و ئینتما

ئەمە لە هەموویان کاریگەرترە. تەنیا مەبەستمان لە بەها ئاکاری و ئایینییەکان نییە، تەنانەت بەهاکانى کۆمەڵگە و نەتەوەیی و نیشتمانییەکانیش کەوتوونەتە مەترسییەوە. ئەگەر سیستەمى بەهاکان بکەوێتە مەترسییەوە، ئەوا دامەزراوەکانى حکوومەت هەرگیز ناتوانن بەر بە داڕووخانى قەوارە نەتەوەیی و سیستەمە کۆمەڵایەتییەکەى هەرێم بگرن، چونکە هەر کاتێ بەهاکان ڕوویان لە لاوازی کرد، ئەوا گومان لەوەدا نییە بەهاى نیشتمانییش کەم دەبێتەوە. ئەگەر لە دیدی نەوەى نوێ و گەنجاندا بەهاى نیشتمان کەم بووەوە، ئەوا ئینتمایشیان کەم دەبێتەوە. ئەو دەمەى ئینتمایش نەما، ئێمە چووینەتە قۆناغی داڕووخانى کۆمەڵگەوە. ئاکامیش دوژمن لەبەر دەرگامان دەبێ. بە هاتنى دوژمنیش، داڕووخانەکە لەلایەن ئەوانەوە زیاتر تەشەنەى پێ دەدرێ.

پوختە: بۆ ئەوەى کە سیستەمى بەهاکانمان پارێزراو بێت، پێویستە: مووچە و بژێوی هاووڵاتیان مسۆگەر بکرێ، خزمەتگوزارییەکان دابین بکرێن، شەفافیەت هەبێ، خەڵکی هەست بە دادپەروەرى بکەن، بەرپرسەکانمان لە خەمی ئابڕووى سیاسی و نەتەوەییی خۆیاندا بن، دەرفەت بدرێ بە بوارى کەلتوورى نەتەوەیی و سیاسی و ئایینیی هاوسەنگ، تا دەمەزەردی بەهاکان بە هەستێکی نەتەوەیی و نیشتمانییەوە بکرێتەوە، لایەنە سیاسییەکان یەکڕیز بن و یاسا سەروەر بێ.

5. لێکدوورکەوتنەوەى زیاترى پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان

لە سەدا هەشتاى هەڕەشەکان، لە لێکدوورکەوتنەوەى ئەو دوو لایەنە سەرەکییەى هەرێمەوە سەرچاوەیان گرتووە. پێچەوانەکەیشی دروستە؛ بەوەى هەر کاتێک ئەو دوو لایەنە یەکڕیز دەبوون، دەستکەوتەکان زۆرتر و مسۆگەرتر و گوشارە دەرەکییەکانیش کەمبەها دەمانەوە و کاریگەرییان نەدەبوو. هەر بۆیە ئەو لێکدوورکەوتنەوەیە بەرنجامەکەى:

• نەمانى پەرلەمان بوو؛ لەوەیش مەترسیداتر، بووە مایەى بۆشاییی یاسادانان لە هەرێم.
• لەکەداربوونى ئابڕوو و پێگەى هەرێم لەسەر هەردوو ئاستى ناوەوە و دەرەوە.
• نەبوونى پرۆژە و ئەجێنداى سیاسیی هاوبەش؛ هەر یەکەو بەلایەکدا ڕۆیشتن، بەتایبەت یەکێتیى نیشتمانى زۆر لە بازنەى حکوومەتى هەرێم دوور کەوتەوە و مەتەرێزسازدانەکەى گەیاندە بەغدا.
• هاتنەناوەوەى ئێران و بەغدا زیاتر لە جاران و، هەوڵیان بۆ لەباربردنى قەوارەى هەرێم و پارتى دیموکراتى کوردستان.
• کەمبوونەوەى هەیبەتى حکوومەتى هەرێم لە بەغدا؛ تا ئەو ئاستەى کە هیچ حیسابێکی یەکلاکەرەوەى بۆ نەکەن لە هاوکێشەکان. لەوەیش زیاتر، گەمە بە شایستە دەستوورییەکانى خۆیشی دەکەن.

پوختە: بۆ چارەسەرى ئەو هەڕەشەیە، پێویستە: پێش هەڵبژاردنى پەرلەمان و ئەنجومەنى پارێزگاکان سەرلەنوێ ڕێککەوتن لە نێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان سەبارەت بە دابەشکردنى دەسەڵات و سامان بکرێتەوە، ڕێککەوتنى هەردوو لا لەسەر ناوچە دابڕێنراوەکانى دەرەوەى هەرێم سەبارەت بە ئەنجامەکانى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى ساڵی 2023 لە کەرکووک و نەینەوا، بەوەى نەینەوا بدرێتە پارتى و کەرکووکیش بۆ یەکێتى، بوونى ئەجێنداى هاوبەش، پێدانی سەرۆکایەتیى هەرێم بەو شێواز و دەسەڵاتەى ئێستا کە هەیەتی بۆ پارتى و، سەرۆکوەزیران بۆ یەکێتیى نیشتمانى، کە ئەمەیش دەبێتە هۆى هاتنەوەى پارێزگاى سلێمانى بۆ ناو هەرێم و، دامەزراوەى پەرلەمانیش بۆ حزبی سێیەم کە “پارتى دیموکراتى کوردستان”ە و، دەرفەتى جووڵەى زیاتر دەبێ لە بەرامبەر حکوومەت و تەحەکووم بە پڕۆژەیاساکانەوە، تا بەرپرسیارێتییەکە دابەش ببێ و چیدی پارتى دیموکراتى کوردستان نەبێتە سوورى بەرلەشکر، لە بەرامبەریشدا جۆشدانی گوتارى نەتەوەیی و نیشتمانى لەسەر ئاستى شەقام، تا حکوومەت لەو ڕێڕەوە لا نەدا. بەو ڕێگەچارانە هەڕەشەى ئێران کەم دەبێتەوە و گوشارەکانى بەغداش ئەو سیمایە لەدەست دەدەن کە تەنیا دژ بە پارتى دیموکرات بن، بەڵکوو زیاتر دژەنەتەوەیی دەنوێنن.

6. قەیرانی ئابوورى

هەڕەشەیەکی زۆر مەترسیدارە؛ کاریگەریى کردۆتە سەر دوو سێکتەرى بنەڕەتى و سەرەکیی کۆمەڵگە: سیستەمى بەهاکان و پرۆسەى سیاسی و نەتەوەییی گەلی کوردستان؛ بە جۆرێک کە لەژێر ئەو گوشارەدا لایەنەکان لە زۆر ڕەهەندی نەتەوەیی پاشەکشەیان کردووە. هەر ئەو قەیرانەیشە کە ناهاوسەنگیى لە نێوان هەڵوێستى بەغدا و هەرێم هێناوەتە ئاراوە، بە جۆرێک بەغدا ڕۆژ بە ڕۆژ گوشار و مەرجەکانى زیاتر دەکات، ئەویش لە پێناو داڕووخانى کۆمەڵگەى سیاسیی هەرێم و هاندانیان بۆ هەڵگەڕانەوە لە دژى حکوومەتەکەیان. هەر بۆیە ئەگەر قەیرانی ئابوورى چارەسەرى بۆ نەدۆزرێتەوە، ئاکام و ئاییندەیەکی دژوار چاوەڕێی هەرێمی کوردستان دەکات.

پوختە: بۆ ئەوەى لەو قەیرانە قوتار بین و کاریگەرییەکانى کەم بکەینەوە، پێویستە: لەگەڵ بەغدا بگەینە ڕێککەوتن، مووچەى فەرمانبەران مسۆگەر بکرێ، دەرفەتى بژێوی باشتر بێتە ئاراوە، نەوت هەناردە بکرێتەوە.

7. هەژموونى پەکەکە

ئێران و حەشدی شیعی، بەتایبەت وەلائییەکانى سەر بە ئێران، زۆر بایەخی جددی بە هەژموونى پەکەکە دەدەن لە هەرێمی کوردستان، چونکە ئەو بەرفراوانبوونە لە هەژموونى پەکەکە دەبێـتە مایەى ئەوەى:

• زیادبوونى هەژموونى ئێران و حەشدی شیعی لە هەرێم؛ چونکە بوونى پەکەکە وەک بزاڤێکی کوردى، کەمتر ڕێگریى لێ دەکرێ لەسەر ئاستى خەڵک و دامەزراوەکان لە پارێزگاى سلێمانی، لەچاو بوونى هێزى پاسدار و حەشد بە شێوەیەکی ئاشکرا لەو پارێزگایە.
• دەبێتە مایەى زیاتر گەمارۆدانی پارتى دیموکراتى کوردستان؛ بە شێوەیەک کە نەتوانێ لەو پارێزگایە جووڵەى سیاسیی ئازاد بکات. لەوەیش زیاتر، دامەزراوە و کادرەکانیشی بەردەوام لە بەردەم هەڕەشەدا دەبن، بەتایبەت دواى ئەوەى نفووزى پەکەکە گەیشتە گەرمیان و چەمچەماڵ و لەوێیشەوە بۆ کەرکووک و دواتر بۆ مەخموور و بەیەکگەیشتنەوەى لەگەڵ شنگاڵ.
• دووکەرتبوونى حکوومەتى هەرێمی کوردستان؛ کە بەتەواوى هەژموونى نابێ بەسەر 41%ى ڕووبەرى سیاسیى خۆى. تەنانەت لەو حاڵەتەدا یەکێتیى نیشتمانى تەنیا وەک ڕووکار لە حکوومەتدا دەبێت و بەبێ بوونى دەسەڵات و بڕیاردروستکردن لە پارێزگاى سلێمانى. بەو شێوەیە سلێمانى دەکەوێتە ژێر هەژموونى پەکەکە و حەشدی شیعی.
• لەو حاڵەتەدا کێرڤی ململانێی نێوان پارتى دیموکرات و یەکێتیى نیشتمانى بەرزتر دەبێـتەوە و ئاسۆى ڕێککەوتن نامێنێ؛ چونکە هەرگیز پەکەکە و حەشدی شیعی بە لێکنزیکبوونەوە و ڕێککەوتنى ئەو دوو لایەنە ڕازی نابن.
• هەرێمی کوردستان زیاتر دەبێتە گۆڕەپانی یەکلاکردنەوە و ململانێی نێوان تورکیا و ئێران و گەڕانەوەى دوو-زۆنى بە شێوازێکی کردارى و نەمانى حکوومەتى هەرێم؛ چونکە لەژێر ئەو گوشارانە بۆ سەر پارتى دیموکراتى کوردستان، پارتى زیاتر لە تورکیا نزیک دەبێتەوە و یەکێتییش لە ئێران، بەڵام لە ئێستا زیاتر.
• ئەو هەژموون و دروستبوونەوەى دوو زۆنی، لە کاتى هەڵبژاردنەوەى پەرلەمانى هەرێمیش بۆ خولی نوێ، دەنگی دەرکردنى هێزەکانى ئەمریکا لە هەرێمیش دەگرێتەوە، چونکە لە بەرانبەر پشتیوانیی حەشدى شەعبی بۆ هەندێ لایەنى سیاسیی هەرێم، گومان لەوەدا نییە هەندێ داواکاریشیان لەو لایەنانە دەبێ؛ بەمەیش پشتیوانیی دەرەکی بۆ کورد لە هەرێم ناهێڵن. بەڵام پێش ئەوە کۆمەکییەکانى ئەمریکا بۆ وەزارەتى پێشمەرگە بە نادەستوورى ئەژمار دەکرێن و، دوور نییە لەلایەن دادگەى فیدراڵییەوە بڕیارى بۆ دەربچێ کە نادەستوورییە. کۆمەکییەکانى ئەمریکا بۆ پێشمەرگە ئەوەندەى کە بایەخی مەعنەویی هەیە، ئەوەندە کاریگەریى ماددیی نییە و قەیرانی داراییی پێشمەرگەى چارەسەر نەکردووە.

پوختە: پێویستە لەو بارەیەوە جەخت لەسەر چەند ڕێکارێک بکرێتەوە: ڕوونکردنەوەى ئاسەوارى ئەو هەژموونە بۆ ڕای گشتى، ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى و ئەنجومەنى پارێزگاکانى هەرێم، ڕێککەوتن لەگەڵ یەکێتیى نیشتمانى، هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لەگەڵ پەکەکە، بەوەى کە ڕێز لە سەروەریى هەرێمی کوردستان بگرێ.

8-: لەسەر ئاستى عێراق دژ بە هەرێم

گرفتى گەورە لەو نێوەدا ئەوەیە، کە هەموو لایەنە سیاسییەکانى هەرێم ڕوویان کردۆتە بەغدا. حکوومەتى هەرێم چیتر سەنتەرى کار نەماوە؛ هەمووان چاوەڕوانى بڕیارەکانى بەغدان. بەمەیش عەقڵییەتى فیدراڵی لاواز بووە. حکوومەتى بەغدا بانگەشەى فیدراڵیبوون دەکات، بەڵام لەگەڵ تەواوى لایەن و کەسەکان لەسەر بابەتەکانى هەرێم کۆ دەبێتەوە، کە ئەوە خۆى پێشێلکردنى دەستوورە. لەو بارەیەوە دەتوانین جەخت لەسەر چەند ڕەهەندێکی ئەو هەڕەشەیە بکەینەوە:

• بەردەوامبوونى قەیرانى پەیوەندی و ڕێککەوتن لە نێوان هەرێم و بەغدا؛ لێکەوتەکەیشی کەمبوونەوەى بەهاى سیاسی و نەتەوەییی کوردە لە عێراق، چونکە کورد خۆیان یەکڕیز و یەکئەجێندا نین. لەو حاڵەتەیشدا هەرێمی کوردستان قەیرانە ئابوورییەکەى بەردەوام دەبێ و زیاتر ناچار دەکرێ بەرەو بەغدا بڕوا و بە مەرجەکانى ڕازی بێت. لەگەڵ ئەو حاڵەتەیشدا داڕووخانى ناوخۆیی لە هەرێم دێتە ئاراوە؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە کورد گەرچی دەنگى بە بوودجە داوە، بەڵام خۆى هیچ لێی سوودمەند نەبوو. لە لایەکی تریشەوە دەبێتە هۆى زیاتر لێکدوورکەوتنەوەى پارتى و یەکێتى؛ دووریش نییە پارێزگاى سلێمانى داواى جیابوونەوەى بەشەکەى خۆى بکات لە بوودجە، ئەویش بە بیانووى ئەو ناڕەزایەتییە جەماوەرییەى کە لە دژى حکوومەتى هەرێم لە ئارادایە. بەغداش لە بەرامبەردا سوودمەند بووە لە بوودجە؛ لەوەى کە زیاتر حکوومەتى هەرێمی لەقاڵب داوە و لە ڕووی داراییشەوە زیاتر لە 13 ترلیۆن دینارى قازانج کردووە؛ بەوەى کە نەیناردووە بۆ هەرێم.
• دروستبوونى جەنگ. هەر جەنگێک کە دروست ببێ، حکوومەتى هەرێم ناتوانێ لێی بەدوور بێت، چونکە دەکەوێـتە ناوجەرگەى جەنگەکەوە. لە هەمان کاتیشدا پێویستیى جددیی بە پشتیوانیی دەرەکی هەیە، بەتایبەت گوشارە نێودەوڵەتییەکان بەرامبەر بە گوشارەکانى بەغدا؛ چونکە هەر جەنگێک لە عێراق بێتە ئاراوە، ئێران لایەنێکی سەرەکییە.
• دادگەى باڵای فیدراڵی، لەماوەى دوو ساڵی ڕابردوو، دادگە کارى لەسەر ئەوە کردووە کە کارەکانى هەرێم و بڕیارەکانى هەڵوەشێنێ و بیهێنێتەوە ناو بازنەى سەروەریى عێراقەوە؛ ئەو سەروەرییەى کە خۆیان مەبەستیانە. هەر ئەو دادگەیەیش، بووە بە میکانیزمێک لە میکانیزمەکانى ململانێ لە دژى حکوومەتى هەرێم. لە لایەکی تریشەوە لەقاڵبدانى هەرێم بە هەندێ شرۆڤەى دەستوورى و یاسایی، کە عێراق زیاتر لە مەرکەزییەتەوە نزیک دەکەنەوە و لە فیدراڵییەت دووریان خستۆتەوە. لە تێڕوانینى دادگەدا هەرێم بێجگە لە پارێزگایەکی گەورە لە دواى بەغداى پایتەخت، هیچی دی نییە، کە هەر دادگەیشە ڕێ بۆ هەموارکردنەوەى دەستوور خۆش دەکات؛ گەرچی ئێستا لە عێراق لە ڕێگەى ئەو بڕیارانەى دادگەوە هەموارێکی ناواخنى ناڕاستەوخۆى دەستوور کراوە، ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە لۆژیکی دەستوور و یاساکان لە عیراق لە لۆژیکی یاسایی دادگاى باڵاى فیدراڵی جیاوازە. ئەوەى کە بۆ ساڵی 2024 زیاتر هەڕەشەیە، ئەوەیە: دادگا زیاتر لەمساڵدا کار لەسەر چارەنووسی هەرێم دەکات، بەوەى کە هیچ بەهایەکی بۆ نەهێڵێتەوە وەک یەکەیەکی فیدراڵ؛ بەڵکوو لەوەیش زیاتر دەیکاتە هۆکارى ئاشوب و قەیرانەکانى عیراق، ڕاسپاردەى ئەوەیش دەکات کە دەبێ بەرانبەر دەرچوونەکانى هەرێم لە یاسا (بەبۆچوونى دادگا) پێویستە دامەزراوەکانى حکومەتى فیدراڵ ڕێکارى تایبەت بگرنە بەر، ئەمەیش قۆناغێکی نوێی دژایەتییە و دەرگاى پێکدادان دژ بە هەرێم بۆ حەشدی شیعی دەکاتەوە.
• حەشدی شەعبی؛ ئێستا بۆتە هەڕەشەى جددی بۆ سەر هەرێمی کوردستان، لەسەر هەموو ئاستەکان: ڕووبەڕووبوونەوە، حەشد پشتیوانی لەو هێزانە دەکات کە دژى پارتى و حکوومەتى هەرێمن لە ناوچە دابڕێندراوەکان، بەوەى کە لە دژى هەر هەوڵێک دەوەستنەوە کە نفووزى کورد لەو ناوچانە پەرە بسێنێ. لە بەرامبەریشدا بایەخ بە زیادکردنى نفووزى مەزهەبى و گۆڕینی دیمۆگرافیا و هاوسەنگیی هێز دەدات؛ بۆ نموونە لە نەینەوا بەنیازە نەخشەى سیاسییش بگۆڕێ، بەوەى سوننەکان 13 کورسییان هەیە و چوارچێوەى هەماهەنگییش 12 کورسی، بە دوو کورسییەکەى یەکێتیى نیشتمانییشەوە، کە چوارچێوەى هەماهەنگی لەسەر هاوپەیمانێتیی خۆى ئەژمارى کردوون؛ تەنیا کورسییەکانى پارتى ماون بۆ یەکلاییکردنەوەى پێکهێنانى حکوومەتى پارێزگاکە. لە لایەکی تریشەوە کۆمەکی تەواوى یەکێتیى نیشتمانى و تەشەنەکردنى نفووزى میلیشیاکان لە زۆنی سەوز دەکەن و، خۆ ئامادە دەکەن بۆ هەڵبژاردنەکانى هەرێمی کوردستان بۆ بەشداریکردن بە لیستى تایبەت، بەتایبەت لە پارێزگاى سلێمانى و هەندێ ناوچەى هەولێر.
• ڕێککەوتنى عێراق و تورکیا سەبارەت بە هەناردەکردنەوەى نەوتى عێراق؛ هەڕەشەکە لەوەوە سەرچاوە دەگرێ کە عێراق هەندێ ئیمتیازات بداتە تورکیا بەرامبەر بە پشتیوانینەکردنى هەرێم. نەمانى پشتیوانیی تورکیا بۆ هەرێم کارەساتێکی گەورە دەبێت. ڕێککەوتنى نێوانیان، دەبێ لە ساڵی 2024 نوێ بکرێتەوە.
• هێنانى سوپاى عێراق بۆ سەر سنوورەکانى هەرێم لەگەڵ تورکیا و ئێران؛ ئەمە یەکێکی ترە لە هەڕەشەکان کە نابێتە هۆى ئەوەى سنوورەکانى عێراق پارێزراو بن لە ڕووی ئاسایشەوە، ئەوەندەى کە مەبەست پێی ئابڵووقەدانى حکوومەتى هەرێم و دەستگرتنە بەسەر دەروازە گومرکییەکانى سنوورەکانى هەرێم و پاراستنى پەکەکەیە لە هێرشەکانى سوپاى تورکیا بۆ سەریان؛ چونکە هێزەکانى پەکەکە لەو حاڵەتەدا دەکەونە نێوان سوپاى عێراق و هێزەکانى پێشمەرگەى حکوومەتى هەرێمی کوردستان.
• قەیرانی ئاو لە عێراق باجەکەى هەرێم دەیدا. ئەو بڕە ئاوەى لە عێراق هەیە، بەشى پێداویستییەکانى ناکات. تورکیاش لەو بارەیەوە هاوکار نییە. نزیکەى 30%ى ئاوی عێراق لە هەرێمەوە دابین دەبێ. ڕۆژانە نزیکەى چل ملیۆن مەتر سێجا ئاو بۆ ناوەڕاست و باشوورى عێراق بەردەدرێتەوە، کە بە نرخی نێودەوڵەتى نزیکەى نۆ ملیار دۆلار دەبێ؛ ئیدی ڕێژەى سامانى ئاو لە هەرێم کەم دەکا یان نا، گرفتى حکوومەتى فیدراڵی نییە.
• پێداچوونەوە بە پەیوەندییەکانى دەرەوەى هەرێم؛ ئەمە قۆناغێکی زۆر مەترسیدارە، بەوەى کە هیچ پەیوەندییەکى هەرێم بەبێ ڕەزامەندیى بەغدا بۆ دەرەوەى هەرێم ناکرێ. لەو بابەتەیش وڵاتان ئاگادار دەکرێنەوە. بەو هەنگاوەیش هەرێم سەرەڕاى ئەوەى کە پێگە و سەنگی نێودەوڵەتیی کەم دەبێتەوە، هەر ئاواش حکوومەت و سەرۆکایەتیى هەرێم دەبێ ڕوویان تەنیا لە بەغدا بێت و هیچی دی.
• دەرکردنى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق؛ لەو حاڵەتەدا عێراق و ئێران زیاتر دەستکراوە دەبن دژ بە هەرێم، میلیشیاکان لە هەڕەشەى جددی بەردەوام دەبن، هێزەکانى پەکەکە ئاسانکارییان بۆ دەکرێ، هەوڵەکانى نەهێشتنى قەوارەى هەرێم بە چەندان بیانوو برەویان پێ دەدرێ، پەرتەوازەیی دەکەوێتە ناو لایەنە سیاسییەکانى کورد. تاکە چارەسەر بۆ قوتاربوون، هاتنەئاراى هاوکێشەیەکی نوێیە دژ بە ئێران یان حکوومەتى عێراق.
• دەرکردن یان گۆڕینی نوێنەرى یۆنامی بە یەکێکی ترى ناهاوسۆز لەگەڵ هەرێم؛ ئێستا زۆرێک لە پەیامەکانى هەرێم بەئاسانی دەگەنە نێوەندە نێودەوڵەتییەکان، بەتایبەت بۆ ئەنجومەنى ئاسایش. هەر لەبەر ئەو بابەتانەیە کە چوارچێوەى هەماهەنگی داواى گۆڕینی دەکەن؛ تۆمەتباریشی دەکەن بەوەى کە لە ئەرکی وەزیفیی خۆى دەرچووە و لایەنگیریى سوننە و کورد دەکات. بەڵام دەرکردنى لەسەر عێراق بەگران دەشکێتەوە، کەچى هەوڵی تەواو دەدەن نوێکردنەوەى کارى بۆ نەکرێ لە عێراق وەک نوێنەرى یۆنامی. لەو حاڵەتەیشدا هەرێم هاوسۆزێکی دی لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى، وەک پشتیوان، لەدەست دەدات.

پوختە: هەوڵدان بۆ نەبوون بە لایەن لە هەر جەنگێک کە دەکەوێتەوە، ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا، ئامادەکردنى دۆسیەیەک دژ بە حکوومەتى فیدراڵی کە تا کام ئاست دەستووری پێشێل کردووە (بەڵام هەردوو دۆسیەکە لەلایەن پسپۆرانەوە ئامادە دەکرێ و لە کاتى گونجاودا بۆ چەند دادگەیەکی نێودەوڵەتى بەرز دەکرێنەوە)، ڕێککەوتن لەگەڵ یەکێتى، خۆپاراستن لە بەیەکدادان لەگەڵ حەشدی شیعی (بەڵام پێویستە لە ڕووی سەربازییەوە ئامادەباشیی باش هەبێ)، پاراستنی پتەویى پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا، سوپاى پێشنیارکراو بۆ چاودێریی سنوورەکانى عێراقى تورکیا و ئێران دەبێ هاوبەش بێ لە نێوان هەرێم و حکوومەتى فیدراڵ، بوونى پرۆژەى ئاو لە کوردستان بە پشتیوانیی داراییی بەغدا، چونکە لە دەسەڵاتە هاوبەشەکانە بەپێی دەستوور، پەیوەندییە دەرەکییەکان دەبێ بەهەستیارییەوە ئەنجام بدرێن و دەسەڵاتدارانى عێراق هەراسان نەکات، دەنگنەدان بە دەرکردنى هێزەکانى هاوپەیمانان لە عێراق، سەرلەنوێ پتەوکردنەوەى پەیوەندییەکان لەسەر ئاستى سەرۆکایەتیى هەرێم لەگەڵ یۆنامی و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان لە هەرێم و عێراق.

لەسەر ئاستى ناوچەى ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

لەو بارەیەوە سێ سیناریۆ هەن کە وەک هەڕەشە بۆ سەر هەرێم ئەژمار دەکرێن:

• ڕوودانى جەنگ؛ کە وەک ئاماژەمان پێ دا، زۆر ئەستەمە هەرێم بتوانێ بێلایەنیى خۆى بپارێزێ. با ڕوونتر بڵێین، لایەنەکانى جەنگ بەو هەڵوێستەى هەرێم ڕازی نابن، چونکە تەواوى هاوکێشەکان ئەوە دەردەخەن کە لە ساتى کەوتنەوەى جەنگ، هەرێم دەکەوێتە ناوجەرگەى ئەو جەنگەوە و وەک “بکەرێکی سیاسیی نادەوڵەتیی ئەکتیڤ” ئەژمار دەکرێ.
• لێکتێگەیشتنى ئەمریکا و ئێران؛ ئەمەیش بێ گومان دەبێتە مایەى زیاتر دەستکرانەوەى ئێران لە عێراق و لاوازبوونى پێگە و نفووزى هەرێم لەسەر ئاستى ناوچەکە و عێراق.
• لێکتێگەیشتنى عێراق و تورکیا و ئێران؛ ئەویش بەهۆى دوو بابەتەوە: مەترسییەکى هاوبەش یان بەرژەوەندییەکى هاوبەش؛ ئەو دەمەى هەر ڕێککەوتننامەیەک لەو بارەیەوە بکرێ، دەبێتە مایەى کەمبەهاکردنى سیاسی و جیۆپۆلیتیکی هەرێم و نەهێشتنى پشتیوانییەکانى تورکیا بۆ هەرێم. ئاڕاستەى بەڕەواجیش بۆ ئەودەم، زیاتر گەڕانەوەیە بۆ بەغدا و ڕازیبوونە بە تەواوى مەرجەکانى.

پوختە: لە بەرامبەر ئەو سیناریۆیانە، پێویستە سەرکردایەتیى کورد دوو ڕەهەند بەرچاو بگرێ: کۆکردنەوەى ناوماڵی کوردی و ڕێککەوتن لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ، تا دەکرێ نابێ هەرێم بچێتە ناو هیچ جەنگێکەوە تا گەرەنتییەکانى بۆ کورد بەڕوونى نەبێت.

لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى

گەرچی لە ساڵی 2024 لە سەرتاسەرى جیهان زیاتر لە 66 دەوڵەتدا هەڵبژاردن دەکرێ، دوور نییە ئاڕاستەى سیاسەتى نێودەوڵەتی ناسەقامگیری بەخۆیەوە ببینێ؛ بەڵام لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى، ئەوەى پەیوەندی بە هەرێمەوە هەبێ، ئەوەیە کە هەمیشە بەرکەوتەی لەگەڵ دوو سیناریۆ و پێشهاتە دەبێ و لێی زەرەرمەندە، ئەوانیش:

• قەیرانە نێودەوڵەتییەکان؛ وەک: پەتا، تیرۆر، قەیرانی ئابووری و هتد. چونکە هەرێم نە ئابووریى سەربەخۆى ماوە، نە دەوڵەتیشە و نە لە عێراقیشەوە پشتیوانی و کۆمەکی دەکرێ؛ تەنانەت مووچەیشی نییە بیداتە فەرمانبەرانی.
• کەمبوونەوەى کۆمەکی و پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ هەرێم؛ بەتایبەت وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریکا، کە ئەو دووانە پرسی کوردیان لەسەر ئاستى عێراق و ناوچەکە و نێودەوڵەتى بەزیندوویی هێشتۆتەوە؛ چونکە یەکێک لە کۆڵەکە پتەوەکانى پرسی کورد لە عێراق، ئەو ڕایەڵە نێودەوڵەتییەیە کە تا ئێستا هەیەتی. بەڵام دەسەڵاتدارانى بەغدا لە دواى ڕووداوەکانى شازدەى ئۆکتۆبەرەوە لە هەوڵی نەهێشتنى ئەو ڕایەڵەیەن.

پوختە: لەم قۆناغەدا هیچ جێگرەوەیەک بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا نییە، هەر بۆیە پێویستە ڕێککەوتن لەسەر بنەماکانى فیدراڵییەت لەپێشینەى ستراتیژییەتى حکوومەتى هەرێم بێت. بەردەوامبوونى جووڵەى دیپلۆماسی بۆ دەوڵەتانى ئەوروپا و ئەمریکا و، لەوێوە پەیامی ستەملێکراویى خەڵکی هەرێمیان پێ بگەیەندرێ و ئەوەیش ڕون بکرێتەوە کە ئەلتەرناتیڤی حکوومەتى هەرێم چییە و چەند مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەکانیان دروست دەکات.