دادگەى باڵای فیدراڵی، بە بڕیارەکەى، تەواوى دەرچەکانى ڕێککەوتن و ڕایەڵەکانى پەیوەندیی نێوان هەرێم و بەغداى داخست

(لۆژیکی دادگە: ئەوەى کە من دەیبینم بۆ ئێوە، هەر ئەوەیە)

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

دیباجەى بڕیارەکە لە حوکمەکانى کۆتایی مەترسیدارترن

دادگەى باڵاى فیدراڵیی عێراق ڕۆژى 21/2/2024 حوکمى دەرکرد سەبارەت بە هەردوو سکاڵاى ژمارە 224 و 269 لە ساڵی 2023 کە بۆ هەمان مەبەست لاى دادگە بەرز کرابوونەوە و پەیوەست بوون بە گرفتى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێمی کوردستان. هەردوو داواکە تایبەت بوون بە مووچەى مانگى تەممووز و ئابی ساڵی 2023 هەروەک لە لاپەڕە یەکی بڕیارى دادگەکەدا هاتووە. بڕیارەکە لە دووتوێی 20 لاپەڕەدایە؛ ئەوەى کە سەیرە دیباجەى بڕیارەکە هەژدە لاپەڕە و نیوە. ئەگەر بەوردی دیباجەکە بخوێنیتەوە لە ناواخندا یان لە هەندێ شوێنی، ڕاستەوخۆ لە بڕیارەکە مەترسیدارترە بۆ هەرێم. گەرچی ناتوانین بەتێروتەسەلى باس لەو دیباجەیە بکەین، بەڵام دەتوانین لەم چەند خاڵانەى خوارەوەدا پوختى بکەینەوە و ئاماژەیش بە ژمارەى لاپەڕەکانى بڕیارەکە بدەین:

لە سەرەتادا باس لە بێبەشکردنى هەردوو مووچەى مانگى تەممووز و ئابی 2023 دەکات، نەک تەواوى مووچەکانى فەرمانبەرانى هەرێم (ل1). هەر لەو نێوانەدا ئاماژە بەوە دەکات کە نابێ فەرمانبەران لە هەرێمی کوردستان باجی ململانێ سیاسییەکان بدەن لە ئێستا و لە داهاتوودا (ل1و2)؛ ئەمەیش هەمان گوتارى سیاسیی حکوومەتى هەرێمە بۆ ئەو حاڵەتە و ئەوان جەختیان لەسەر کردۆتەوە. دادگە جەخت لەسەر ئەوەیش دەکاتەوە کە دەسەڵاتى ئەوان تەنیا لەسەر دەستووریبوونى یاساکانە نەک پابەندکردنى دەسەڵاتى جێبەجێکردن بۆ ئەوەى کارێک ئەنجام بدات (ل2). بەمەیش خۆى بێبەرى دەکات لەوەى کە ڕووی داوە و کە ڕوو دەدات. تەواوى جێبەجێنەکردنى یاساى بوودجەى ساڵی 2023ى، خستۆتە ئۆباڵی حکوومەتى هەرێم؛ ئەوەیشى بە دەرچوون لە یاسا و پێشێلی دەستوور ناوزەد کردووە. لە لایەکی تریشەوە بەناڕاستەوخۆیی هەرێم بەوە تاوانبار دەکات کە بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵیی جێبەجێ نەکردووە کە بڕیارەکانى پابەندکەر و یەکلاکەرەوەن. ئاماژەیش بەوە دەکات کە: بەپێی ماددەى 36 لە پەیڕەوى دادگەى فیدراڵی، ئەوەى کە ڕێگرە لە جێبەجێکردنى بڕیارەکانى، خۆى تووشى لێپرسینەوەى یاسایی دەکات.

ئەمە یەکێک بوو لە بڕیارە دەگمەنەکانى دادگە کە لە دیباجەکەیدا بۆ سەلماندن پەناى بۆ شیکردنەوەى ئایینى بردووە سەبارەت بە یاسا و فەرمانڕەوایی و، باس لە ژیانی شایستە دەکات بۆ مرۆڤەکان، بەڵام تەواوى شیکردنەوە ئایینییەکە، مەزهەبییانەیە و هەر لەو ڕوانگەیەوە باس لە فەلسەفەى دەوڵەتدارى و حوکم دەکات (ل10). دواتر باس لەوە دەکات ئەگەر فەلەسەفەى دەوڵەتدارى بەو شێوەیە نەبێ، هەستى دژایەتى بۆ دەوڵەت دێنێتە ئاراوە و یەکپارچەییی وڵاتیش دەخاتە مەترسییەوە (ل 10)، بەڵام دوور و نزیک باس لە واقعی دەوڵەتداریى ئێستاى عێراق ناکات. دواتر هەوڵی داوە هەست و سۆزى گەلی کورد ببزوێنێ و واى دەرخستووە کە دادگە لە بەرەى ئەواندایە دژ بەو ستەمەى کە لە هەرێم لێیان دەکرێ (ل10) و، ئەو واقعەى کە ئێستا لە هەرێم کەوتۆتەوە لە بڕینى مووچە و بوودجە و قووتبڕین، ئەوان لێی بەرپرسیار نین و هەموو بەرپرسیارێتییەکەى خستۆتە سەر حکوومەتى هەرێم، بەوەى کە حکوومەتى هەرێمە ناهێڵێ گەلی کورد ژیانێکی شایستەى هەبێ بەپێی ماددەى 30 دەستوور (ل11) و بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆیش ئەوەمان پێ دەڵێ کە حکوومەتى هەرێمە دەستى داوەتە تاڵانکردنى دەرامەت و داهاتى هەرێم و گەلی کوردیان لێ بێبەش کردووە (ل 12).

هەر بەو شێوازە ناڕاستەوخۆیە بە هەرێمی کوردستان دەڵێ و تاوانبارى دەکات کە حکوومەتى هەرێم بەربەستى ڕاستەقینەیە لە بەردەم جێبەجێکردنى دادپەروەرى و ئاسایشی کۆمەڵایەتى. لەو بارەیەوە دادگە پابەندیى خۆى بە بەرژەوەندیى گشتیى گەلەوە بەستۆتەوە هەروەک ئەوەى کە خۆى وێناى دەکا و لە سەروو ئامانجە دەستوورییەکانەوە دەیبینێ. ئەوەیش هەوڵێکی جددییە بۆ هەموارکردنەوەى دەستوور، بەوەى کە دەستوورەکەى ئێستا، هەرچەندە لە چەند شوێنێکی دیباجەکە وەسفی دەکات، بەڵام بە دەستوورێکی بێکەڵکی دەزانێ و بەناڕاستەوخۆ ئاماژەیە بۆ پێویستبوون بە هەموارکردنى؛ ئەویش بەو بیانووەى کە ئەو ئامانجانەى لە دەستووردا هاتوون، ناتوانن بەرژەوەندیى گشتى بێننە دی.

سەبارەت بە سامانى نەوت و گازیش، بەدەر لە هەرێم وەک یەکەیەکى فیدراڵی، یەکلایی دەکاتەوە کە سامانێکی گشتیى گەلی عێراقە و دەبێ لەلایەن دەسەڵاتى فیدراڵییەوە بەڕێوە ببردرێ؛ ئەمەیش پێچەوانەى خودی دەستوورە. هەر بەناڕاستەوخۆیش ئاماژە بەوە دەکات کە هەرێم یەکەیەکى فیدراڵی نییە و لە دەستوور دەرچووە و بونیادەکانى هەرێمێکی تەواوى تێدا نییە؛ لە چەندان شوێنیش پێشێلی دەق و دەسەڵاتە دەستوورییەکانى کردووە.

لەوە زیاتر، جەخت دەکاتەوە لەسەر دەسەڵاتە دیپلۆماسییەکان، بەوەى کە لە تایبەتمەندیى دەسەڵاتى فیدراڵیدان و هەرێم ئەو مافەى نییە. دادگە دەیەوێ وای دەربخات کە هەرێم ئەوەندەى وەک دەسەڵاتێکی هاوتەریب لە تەک دەوڵەتى عێراق ڕەفتار دەکات، ئەوەندە وەک هەرێمێکی فیدراڵی ڕەفتار ناکات؛ ئەوەیش مەقبووڵ نییە و، پێویستە پەرلەمان و دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن ئەو حاڵەتە چارەسەر بکەن (ل 15). لە لایەکی تریشەوە بۆ کەمکردنەوەى دەسەڵات و پێگەى هەرێم و هیچ حیسابنەکردنێک بۆ هەرێم وەک یەکەیەکی ناو دەوڵەتى فیدراڵی، باس لەوە دەکات کە دامودەزگە حکوومییەکانى هەرێم دەتوانن بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و دوور لە نوێنەرایەتیى هەرێم لە بەغدا پەیوەندی لەگەڵ وەزارەتى داراییی عێراقی ببەستن (ل 15). لە ئاکامیشدا ئەوەمان پێ دەڵێ کە ئەوە تێگەیشتنى تەواو و یاسایییانە و دەوڵەتەمەدارییە لە دەستوور و هەر حیسابیش بۆ ئەو تێگەیشتنەمان دەکرێ و هەر بەو دیدگەیەیشەوە دەستوور جێبەجێ دەکەین (ل 15).

لە بڕیارەکەدا زۆر جەخت لەسەر وەزارەتى داراییی عێراقی کراوەتەوە و، کراوەتە سەنتەرى دارایی و هیچ حیسابێک بۆ هەرێم نەکراوە؛ واتە لە پڕەنسیپی فیدراڵییەتەوە خزاوە بۆ سێنترالیزم. بەو پێیەیش لەم بارودۆخە سەختەى عێراق ئەوەى کە لەناو حکوومەت حوکم دەکات، وەزارەتى دارایییە و بەس، وەزارەتى داراییش لەلایەن “مالیکی”یەوە ئاڕاستە دەکرێ، مالیکیش یەکێکە لە بکەرە سیاسییە ئەکتیڤەکانى ئێران لە عێراق. لەوەیش زیاتر، دادگە لە دیباجەکەیدا بە شێوەیەکی ڕاشکاوانە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو چەند گوژمە پارەیەى کە لەلایەن حکوومەتى فیدراڵییەوە وەک قەرز دراوەتە هەرێم، پێچەوانەى یاساى بوودجەى ساڵێ 2023یە.

ئەگەر سەرنجێکی ورد لە تەواوى دیباجەى بڕیارەکە بدەین: تەواوى بەرپرسیارێتیى خستۆتە سەر هەرێم و ئەوى بە گرفت بۆ چارەسەرى کێشەکانى نێوان هەرێم و بەغدا داناوە، بێ ئەوەى دوور و نزیک باس لە حکوومەتى فیدراڵ بکات، بەوەى کە تا چەند بەرپرسیارێتیی دەکەوێتە سەر؛ بەڵکوو لەو دیباجەیەدا بەمەبەست و ئەنقەست دادگە و حکوومەتى فیدراڵییان لە بارودۆخەکە بێبەرى کردووە. لە کۆتاییشدا بەناڕاستەوخۆ دەیەوێ سەرۆکی وڵات بێنێتە ناو هاوکێشەکەوە، بەوەى کە ئەو وەک پارێزەرى دەستوور و جێبەجێکردنى و یەکڕیزیی وڵات، دەبێ ڕۆڵی دەستووریى خۆى ببینێ؛ ئەویش بەو مەبەستەی کە لەو ڕێگەیەوە درزێکی تر بخاتە ناو یەکڕیزیی کورد و، سەرۆککۆماریش سیماى کوردی لێ بسەنێتەوە.

ئەی دیباجەى بڕیارى دووەم سەبارەت بە هەڵبژاردنەکانى هەرێم دەبێ چۆن بێت؟

بێ گومان ئەویش بە هەمان شێوەى بڕیارى دادگە سەبارەت بە مووچە باس لە چەند تەوەرێک دەکات: فەلسەفەى دەوڵەتدارى- ئەوەى کە خۆیان لێی حاڵین، دەسەڵاتە فیدراڵییەکان لەوانە دەستوەربدەنە کاروبارەکانى هەرێم، بیانووهێنانەوە بۆ زیاتر لە قاڵبدانی هەرێم، شیکردنەوەى دەقەکان لە ڕوانگەى ماف و ئازادییە کەسییەکانەوە لە ماددەى 15 – 46 نەک پرنسیپە فیدراڵییەکان، کە هەرێم تایبەتمەندیى خۆی هەیە، ئەوەشمان پێ دەڵێ کە هەرێم لە دەستوور دەرچووە…هتد. دواکەوتنى بڕیارەکە لە ڕاگەیاندنى، بەو شێوە تێروتەسەلەى بڕیارەکەى مووچە، دەگەڕێتەوە بۆ ئامادەکردنى پێشەکیی بڕیارەکە، ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێ کە حوکمەکانى کۆتاییی بڕیارەکەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان، ڕاگەێندراون پێش نووسینەوەى بڕیارەکە بە تەواوى، کە ئەمە بابەتێکی دی گەرەکە، چونکە حوکمەکانى بڕیارەکەى مووچەیش پێش هەفتەیەک لە نووسینەوەى بڕیارەکە بە تەواوى و ڕاگەیاندنى.

کەواتە ئامانجی ڕاستەقینەى هەردوو بڕیارەکە چی بوو؟

زیاتر لەقاڵبدانى هەرێم و کەمکردنەوەى دەسەڵاتەکانى و پێگەکەى.
نانەوەى ئاشوب و لێکترازانى ڕیزى نەتەوەیی و نیشتمانى لە هەرێمی کوردستان؛ لە لایەک پیرۆزبایی دەکرێ، لە لایەکی تریش ڕەخنەى توند لە دوو بڕیارەکە دەگیرێ.
بڕیارەکە هیچی نوێی تێدا نەبوو زياد لەوەى کە لە بوودجەدا هاتووە. سەبارەت بە مووچەى فەرمانبەرانى هەرێم، سەرەتا وا دەزانرا کە بڕیارەکە زیاتر حکوومەتى فیدراڵ پابەند دەکات بە ناردنى مووچە، بەڵام هەر دادگە جەخت لەسەر ئەوەیش دەکاتەوە کە دەسەڵاتى ئەوان تەنیا لەسەر دەستووریبوونى یاساکانە نەک پابەندکردنى دەسەڵاتى جێبەجێکردن بۆ ئەوەى کارێک ئەنجام بدات (ل2). کەواتە دادگە بووە گرفت و کۆسپ لە بەردەم چارەسەرە سیاسییەکان، بەتایبەت ئەو هەوڵەى کە سەرۆکی هەرێم لە سەرەتاى ساڵی 2023 بە سەردانیکردنى بۆ بەغدا خستییە گەڕ. کەواتە بەرگرتن بوو لە هەر هەوڵێکی سیاسی بۆ چارەسەر.
ڕێگەخۆشکردن بۆ پێشێلکردنى پڕەنسیپەکانى فیدراڵییەت و وەلانانى هەرێم و ئاساییبوونى پەیوەندیکردن بە دامەزراوەکانى بەغدا بەڕاستەوخۆیی و دوور لە حکوومەتى هەرێم. ئەمەیش زیاتر مەبەستى جیاکردنەوەى “پارێزگاى سلێمانی”یە. ئەو دەقەى بڕیارەکە چوارچێوەى ئەو دەقەیشی تێ پەڕاند کە لە بوودجەدا هاتبوو، بەوەى کە ئەگەر نادادپەروەرییەک لە دابەشکردنى بوودجەدا لەلایەن حکوومەتى هەرێمەوە کەوتەوە ئەوا سەرۆکوەزیران لە ڕێگەى لیژنەوە یەکلاییی دەکاتەوە. بەڵام دادگە یەکسەر ئەو مافەى بە دامەزراوەکانى هەرێم دا، پەیوەندی بە وەزارەتى داراییی عێراقەوە بکەن بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ. کەواتە کارکردنى تەواوە لەسەر نەهێشتنى حکوومەتى هەرێم.
ڕووبەڕووبوونەوەکە چووەتە قۆناغی هەوڵدان بۆ زاڵبوون بەسەر هەرێمدا و هەڵوەشاندنەوەى. ئەو گوتارەیش ئێستا بەئاشکرا لەلایەن چەندان سەرکردەوە ڕەواجی پێ دەدرێ. لەوەیش زیاتر ڕاشکاوانە دەڵێن لەگەڵ هاوپەیمانە کوردەکانمان بەنیازی جێبەجێکردنى ئەو پلانەین. هەر بۆیە تەواو کاریان لەسەر ئەوە کردووە کە لە ڕێگەى وەزارەتى داراییی عێراق و بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵیی باڵاوە تەواو قەتماغە و ئیحتواى هەرێم بدەن. بە ڕاى ئەوان ئێستا نۆرەى قۆناغی کۆتایییە کە ئەویش لەباربردنى حکوومەتى هەرێمە بەو شێوەیەى ئێستاى. بڕیارەکەى دواییی دادگەیش بەئاشکرا ئەو نیازەى پێوە دیارە.
بانگەشەکردنى دادگە و فرمێسکە تیمساحییەکانى لە حوکمەکانى دەرناکەوێ، بەڵکوو لە دیباجەکەیدایە. بەڵێ، جەخت لەسەر ناردنى مووچە دەکاتەوە، بەڵام بە هەمان شێوازى ئەو بڕگانەى کە لە مووچەدا هاتوون. ئەوە لە دادپەروەرییەوە نییە، چونکە جۆرێک لە ڕێککەوتن لە نێوان حکوومەتى هەرێم و فیدراڵ لەسەر چۆنێتیى ناردنى مووچە و هەموارکردنەوەى یاساى بوودجە کرابوو. بەڵام دادگە لە لایەک بەربەستێکی یاساییی بۆ ڕێککەوتن هێنایە ئاراوە و ناردنى مووچەیشی سەختتر کرد، چونکە لاى خۆى ئەوەى یەکلا کردۆتەوە کە لەو بابەتەدا هیچ بەهایەک بۆ هەرێم دانەنرێ. ئەوەیش عێراق بەرەو مەرکەزییەت یان شەڕی ناوخۆ دەبات، چونکە تەنیا مەبەست مووچە نییە، کە مافێکی ڕەواى فەرمانبەرانى هەرێمە و پێویستە لەسەر حکوومەتى هەرێم و بەغدا بگەنە چارەسەر، بەڵکوو گرفتەکە تەنیا لە یەک بابەتى دژواردایە: ئایا بە میکانیزمی فیدراڵی خەرج دەکرێ، یان مەرکەزی؟

بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵى؛ پرۆسەیەکی بەردەوامى مەترسیدار

ئەوە جەوهەرى بابەتەکەیە، تا پرسیار لەوە بکرێ: ئایا ئەو بڕیارانەى دادگە، هەرێمی کوردستان بەرەو کوێ دەبات؟ ئایا پیرۆزبایی بکەین؟ دەستخۆشی لە دادگە بکەین؟ یان وەک هەندێ “سیاسەتمەدارۆکە”ى دی دەڵێن، دەبێ ڕۆژى دەرکردنى بڕیارەکە بکەینە پشوو لە هەرێم، گوایە وەک پرسەیەکی نەتەوەییی لێ هاتووە؟

بەڵام جەوهەرى بڕیارەکان بە دەورى دوو بابەتى گرنگدا دەسووڕێنەوە و بەپێی کات کارى لەسەر دەکەن، ئامانجیش نەهێشتنى قەوارەى هەرێمە، ئەوانیش دوو ڕەگەزەکەى فیدراڵین: سەربەخۆیی (الاستقلال)ى هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەى دەوڵەتى عێراقی فیدراڵ وەک یەکەیەکی فەرمانڕەواییی فیدراڵی؛ دووەمیش وەک بەشداربوو (المشارکة) لە حکوومەت و ئیدارەى فیدراڵیی وڵات وەک هەرێم. بۆ یەکەمیان دادگە کار لەسەر ئەوە دەکات لە تەواوى دەسەڵاتە تایبەتەکانى هەرێم بدات و بەرەو مەرکەزیان بەرێتەوە؛ بەو پێیەیش هەرێم وەک پارێزگایەکی گەورەى عێراق دواى بەغدا مامەڵەى لەگەڵ دەکرێت و هیچ بەهایەک بۆ هەرێم و نوێنەرایەتییەکەى لە بەغدا دانانرێ و، دەتوانن دامەزراوەکان ڕاستەوخۆ بچنەوە بەغدا. سەبارەت بە دووەمیان: ئەوەیە کە هەرێم لە یەکەیەکی بەشداربووى هەرێمییەوە لە عێراق، بکەنە دامەزراوەیەکی شوێنکەوتە و پاشکەوتەى عێراق و، ڕاستەوخۆ مامەڵەکردن لەگەڵ وەزارەتى داراییی عێراق. ئێستا بەرەو ئەوە دەچن کە زۆربەی کارەکانى هەرێم، کە پەیوەندیدارن بە دارایییەوە، لەلایەن وەزارەتى داراییی عێراقەوە کۆنترۆڵ کراون.

ئەو بارودۆخەی کە دەگوزەرێ، بەریەککەوتنى هەردوو لا نزیکتر دەکاتەوە، کە دوور نییە شەڕی ناوخۆى سەرتاسەریى عێراقی لێ بکەوێـتەوە، چونکە دادگەى فیدراڵی هیچ دەرچەیەکی بۆ ڕێککەوتن نەهێشتۆتەوە؛ هەر ئەوەیە کە ئەو دەیبینێ و بانگەشەى ئەوە دەکات کە دەبێ هەرێم پێیەوە پابەند بێ و لە دیدگەى دادگەوە تازە گەڕانەوە بۆ پڕەنسیپی فیدراڵییەت نەماوە و ڕێگەیش لە هەر بانگهێشتێک دەگرێ ئەگەر بۆ فیدراڵییەت بکرێ، بەوەى بانگەشەى تائیفەگەرییە و دەرچوونە لە دەستوور.

لێکەوتەى بڕیارەکە لەسەر هەرێمی کوردستان

لەو بارەیەوە دەتوانین ئاماژە بۆ چەند ڕەهەندێک بکەین:

بە هیچ شێوەیەک لەسەر بنەماى فیدراڵییەت مامەڵە لەگەڵ هەرێم ناکەن.
هەوڵی جددی دەدرێ-تا ئەوپەڕی گوشار- بۆ ئەوەى مووچەى فەرمانبەران ڕاستەوخۆ لە بەغداوە وەربگیرێ لە پێناو لاوازکردنى حکوومەتى هەرێم. نەک هەر لەلایەن حکوومەتى فیدراڵ بەڵکوو دادگەى فیدراڵییش لە سەنگەردا دەبێ و، لە ڕێگەى لێدوانەکانى سەرۆکی دەسەڵاتى ئەنجومەنى دادوەرییەوە زوو زوو بیری حکوومەتى فیدراڵ دەخاتەوە؛ تازەترینیان ئەوەى 5/3/2024 بوو کە جەخت لەسەر مووچەى فەرمانبەران دەکاتەوە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لە بەغداوە.
گرفت دروستکردن بۆ هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێم. ئەوەى کە هەیە لە میدیاکان، ڕووی ڕاستەقینەى گوتارى سیاسیی عێراق نییە.
سازشکردن بۆ ئەمریکا لە چەندان شوێنی ترى هەرێمی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا ئەمریکا سەبارەت بە عێراق بگاتە ڕێککەوتنێک و پشتیوانییەکانى بۆ هەرێم کەم بکاتەوە.
بڕیارى بوودجە و بڕیار لەسەر هەڵبژاردنەکانى هەرێم، یەک پاکێجی تەواوکەرن و لێکدی جودا نین. هەر بۆ ئەو مەبەستەیش بەیەکەوە دەرکراون.
دادگەى فیدراڵی بەتەواوى پەیوەندییە سیاسییەکانى لە ڕوانگەى بڕیارەکانى خۆیەوە، گۆڕیی بۆ پەیوەندییە کارگێڕییەکان. ئەمەیش سەرەداوى پشتکردنە فیدراڵییەتە بەکردارى. ئەودەمیش پانتاییی قسەکردن لەسەر ڕێککەوتنى سیاسی، بوونى نامێنێ، بەڵکوو بنەماى مامەڵەکە دەبێتە پڕەنسیپی: جێبەجێی بکە دواتر گفتوگۆ دەکەین! دواى ئەو قۆناغەیش وەزارەتى دارایی چی بەباش زانی، هەر ئەوەیە.
هیچ پاکتاوێکى ژمێریارى لە ساڵی 2004 – تا ئێستا لە بەرژەوەندیى هەرێم ڕوو نادات و وەزارەتى دارایی ناچێتە ژێربارییەوە، چونکە لە دیباجەى بڕیارەکەدا بەڕاشکاوى لە سەرەتاوە بۆ کۆتاییی ئەو بیست ساڵەى پێشوو، حکوومەتى هەرێمی تاوانبار کردووە و بە “لەدەستوور دەرچوو” ناوزەدی کردووە.
لەمەودوا دادگە نەک هەر بڕیارى جیاکردنەوە بۆ کێشەکان دەردەکا، بەڵکوو چەندان حوکمى جینائی (تاوانکارى) بۆ بەرپرس و کەسایەتییە کوردەکانیش دەردەکا.
لە کاتى ڕازینەبوونى حکوومەتى هەرێم بە بڕیارەکانى دادگە، لەلایەن دادگەوە بە ڕێگر و هۆکار لە بەردەم دابینبوونى ژیانێکی شایستە بۆ دانیشتووانى هەرێم، تاوانبار دەکرێت. ئەوەیش ڕاشکاوانە لە دیباجەکەدا هاتووە.
ڕۆڵی سەرۆککۆمارى بۆ خۆى یەکلایی کردۆتەوە، بەوەى کە دەبێ لە بەرامبەر سیاسەتەکانى هەرێم هەڵوێستى هەبێ. بەوەیش هەرێمی کوردستان لە پشتیوانیی نەتەوەییی سەرۆککۆمار بێبەش دەکات و یەکڕیزیی کورد تەواو دەخاتە مەترسییەوە، چونکە تا ئێستا سەرۆکایەتیى کۆمار هەڵوێستى لە دژى هەرێم نەبووە.

ئایا لایەنە نەرێنییەکانى بڕیارەکە لەسەر هەرێم کەم دەکرێنەوە؟

ئەمە تا بڵێی بابەتێکی ئاڵۆزە. هەندێ ڕێکارى دەستوورى و یاسایی و سیاسی هەن، بەڵام دەبێ حکوومەتى هەرێم بزانێ کە لەگەڵ کێدا مامەڵە دەکات، ئایا بژاردەکان کامانەن؟

یەکڕیزیی نەتەوەیی و نیشتمانیى کوردستانی لە هەرێم. ئەمەیان بەهێزترین بژاردەیە.
ڕێککەوتن لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵی؛ بەڵام دادگەى فیدراڵی تەواوى دەرگەکانى بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ حکوومەتى هەرێم داخستووە، چونکە مەبەستەکە لەباربردنى قەوارەکەیە.
پێکهاتەى پەرلەمانى هەرێمی کوردستان، دەتوانێ ڕێگرى لە چەندان هەوڵی لەباربردن بکات؛ بەڵام ئایا لایەنە سیاسییەکانى پەرلەمانى هەرێم لەسەر پاکێجێک کۆک دەبن؟ ئەمەیان قورسە، چونکە ئەوەى کە بەنیازە بەشدارى لە هەڵبژاردن بکات و زۆرێک لە کورسییەکان بباتەوە، پیرۆزبایی دەکات و لۆغان دەگێڕێ، یان هەندێکی تریان وا دەبینن کە دادگەى فیدراڵی بەسەر حکوومەتى هەرێمدا سەر کەوتووە و پێشنیارى ئەوە دەکەن کە ڕۆژى بڕیاردەرچوونەکە بکرێتە پشوو.
هەرچی زووە نەوتى هەرێم هەناردە بکرێتەوە، تا هاوسەنگیى ئابوورى بۆ پەیوەندییەکانى هەرێم و بەغدا بگەڕێتەوە. بەڵام ئەوە بۆ ساڵێک دەچێت، حکوومەتى فیدراڵ، بەتایبەت وەزارەتى نەوت کە بە دەست مالیکییەوەیە، دەستیبەدەستى بەو بابەتە دەکات و تا هەنووکە هیچ نیازێکی ئەرێنییان نییە.
هاتنەناوەوەى لایەنى دەرەکی بۆ چاککردنەوەى پەیوەندییەکانى هەرێم و بەغدا بەو شێوەیەى کە لە دەستووری عێراقیدا هاتووە؛ ئەو دوو لایەنەیش “ئەمریکا” و “نەتەوە یەکگرتووەکان”ن. نێوەندگیریى هەردووکیشیان لەلایەن حکوومەتى عێراقی و گرووپە وەلائییەکانەوە ڕەت دەکرێتەوە.
بەرزکردنەوەى سکاڵا لە دادگە نێودەوڵەتییەکان سەبارەت بە پێشێلکارییە دەستوورییەکانى حکوومەتى فیدراڵ دەرهەق گەلی کوردستان.
جموجۆڵێکی دیپلۆماسیی بەهێز لەسەر ئاستى چەندان بوار؛ تا گوشارە نێودەوڵەتییەکان لەسەر حکوومەتى عێراقی کاریگەر بن و مل بدەن بە ڕێککەوتنى سیاسی.
سەرلەنوێ بونیادنانەوەى دادگەى فیدراڵیی باڵا؛ بەو شێوەیەى کە لە دەستووردا هاتووە و بیست ساڵە بە نادەستووریبوونى کار دەکات؛ ئەو نادەستووریبوونەى دەکرێ چەندان بڕیارى دادگە هەڵوەشێنێتەوە، بەتایبەت ئەوانەى کە لە تایبەتمەندیى خۆیدا نەبوون و بڕیارى لەسەر داون. بەڵام ئەوەیش کارێکی ئاسان نییە؛ ڕاستە بە دوو لەسەر سێی پەرلەمانى عێراقی دەبێ، بەڵام زۆرینە زۆر زەحمەتە ڕێگە بەوە بدات تا دادگەیەکی فیدراڵی دروست ببێ تەواو لە بەرژەوەندیى خۆى نەبێ.
کەوتنەوەى جەنگ و ئاژاوە لە ناوچەکە؛ ئەوکاتیش حکوومەتى بەغدا بێ گومان دەبێتە لایەن، بەڵام لایەنێکی لاواز، کە لەوانەیە ئەودەم مل بدا بۆ ڕێککەوتن.
ڕازیبوونى دادگەى فیدراڵی و حکوومەتى فیدراڵی بە لۆژیکی دەستوور بۆ چارەسەرکردنى قەیران و گرفتەکان.

ئایا بڕیارەکانى دادگە یەکلاکەرەوەن و هیچ گازەندەیەک هەڵناگرن؟

ئەمە پڕەنسیپە گشتییەکەیە کە بۆ دادگە دانراوە و دەبێ بڕیارەکانى بەو شێوەیە وەربگیرێن و جێبەجێ بکرێن، بەڵام حکوومەتى هەرێم مافی خۆیەتى تێبینیی لەسەر بڕیارەکان هەبێت و داواى پێداچوونەوەیان بکات.

بەڵام لە کوێ؟ لاى کام دەسەڵات؟ بەپێی کام یاسا؟

وەڵامەکە بەم شێوەیەیە: هەر لاى خودی دادگەى باڵاى فیدراڵی و هەر بەپێی دەسەڵاتەکانى خودی دادگەکە، دەتوانێ پێداچوونەوە بکات. ئەویش بەپێی یاساى پەیڕەوی ناوخۆى دادگە ژمارە 1 ساڵی 2021 کە لە ڕۆژنامەى وەقائعی عێراقی ژمارە 4679 لە 13/6/2022 بڵاو کراوەتەوە.

لەو یاسایەدا لە ماددەى ژمارە 45یدا هاتووە: “دادگە لە کاتى پێویستدا بۆى هەیە و هەر کاتێک بەرژەوەندیى دەستووری و گشتى وای خواست، هەموارى پڕەنسیپێک بکاتەوە کە پێشتر لە دووتوێى یەکێک لە بڕیارەکانییەوە حوکمی دەرکردووە؛ بەو مەرجەى کە سەقامگیریی پێگەى یاسایی و مافە بەدەستهاتووەکان نەخاتە مەترسییەوە.” ئەمەیش تەواو بەسەر حکوومەتى هەرێمدا دەگونجێ. بەڵام دادگە لە دیباجەى بڕیارى مووچەدا تەواو ئەو ڕێگەیەیشی بەڕووی هەرێمدا داخستووە، بەوەى هەر سکاڵایەک لاى دادگە بەرز بکاتەوە سوودی نییە، چونکە پێشتر هەڵوێستەکان دژ بە هەرێم وەرگیراون.

کورد دەبێ چی بکا؟

یەکڕیزی؛ ساڕێژى برینەکان و بەدەستهێنەرى دەستکەوتەکان و بێبەهاکردنى گوشارەکان و بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵییە.
هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێمی کوردستان؛ تا هاوسەنگیی ئابوورى بۆ پەیوەندییەکانى نێوان بەغدا و هەرێم بگەڕێتەوە.
زیاترکردنى گوشارە نێودەوڵەتییەکان بۆ سەر حکوومەتى فیدراڵی؛ بەوەى گەلی کوردستان ستەملێکراوە و دەبێ لە بەرامبەر سیاسەتەکانى بەغدا پشتی بگیرێ.
سەرخستنى پرۆسەى سیاسیی هەرێم لە ڕێگەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى و شارەوانییەکانەوە؛ تا شەرعییەتى دامەزراوەیی بگەڕێتەوە و بۆشاییی یاسایی نەمێنێت.
جووڵەى دیپلۆماسیی هاوسەنگ بۆ لاى هەموو لایەنەکانى عێراق و هەرێم و ناوچەکە؛ تا ئەو پەیامە بگات کە بەغدا ستەم لە هەرێم دەکات و تاکە چارەسەر گەڕانەوەیە بۆ دەستوور.
بەرزکردنەوەى سکاڵا لاى خودی دادگەکە بەپێی ماددەى 45 لە پەیڕەوى ناوخۆى دادگەکە؛ بەوەى بڕیارەکان لەگەڵ پێگەى یاسایی و مافە بەدەستهاتووەکانى هەرێم لە چوارچێوەى عێراقدا یەک ناگرنەوە و بەرژەوەندیى گشتى و دەستوورى پێداچوونەوەیان دەخوازێ. هەرچەندە لەوانەیە بێکەڵک بێت، بەڵام تاقیکردنەوەى ئەو ڕێگەیەیش لەوانەیە جارێکی تر نییەتپاکیی هەرێم بۆ پابەندبوونى بە دەستوورەوە دووپات بکاتەوە.
کارکردنى جددی لەسەر یاساى دادگەى فیدراڵی باڵاى نوێ؛ کە ئێستا لەلایەن حکوومەتەوە ڕەوانەى پەرلەمانى عێراقی کراوە.
جەختکردنەوە و دەستخۆشی لەو پڕەنسیپەى حکوومەتى هەرێم کە دادگە لە بڕیارەکەیدا دووپاتى کردۆتەوە؛ بەوەى مووچەى فەرمانبەران و قووتى خەڵک لە ململانێ سیاسییەکان جیا بکرێتەوە. هەرچەندە ئەو گوتەیەى دادگە، “گوتەیەکی ڕەوایە بەڵام بۆ بیانووهێنانەوەیە بۆ کارێکی ناڕەوا.”
هەوڵدان بۆ جێبەجێکردنى ماددەى 47 و 65 لە دەستوورى عێراقی کە تایبەتن بە ئەنجومەنى فیدراڵی؛ بەوەیش پەرلەمانى عێراقی دەبێتە دوو-ئەنجومەنى.
هەوڵدان بۆ ئەکتیڤکردنەوەى یاساى ژمارە 13ى ساڵی 2008 تایبەت بە ڕێوشوێنە کردارییە تایبەتەکان بە پێکهێنانى هەرێمەکان؛ ئەویش بە هەماهەنگى لەگەڵ سوننەکان و کارکردن لەسەرى، تا ئەوانیش 2 – 3 هەرێم بۆ خۆیان دروست بکەن. لەو کاتەیشدا هیچ سیمایەکی تائیفەگەرى بە هەرێمەکانەوە دیار نابێ.
کۆکردنەوەى پشتیوانی بۆ جارێکی تر و ئەکتیڤکردنەوەى بڕیارەکەى کۆنگرێسی ئەمریکا کە لە 26/9/2007 بە کۆى 75 دەنگی پیران لە کۆى 98 دەنگ دەرچوو، کە 26 کۆمارى بوون و 49 دیموکرات؛ بڕیارەکەیش جەخت لەسەر دابەشکردنى عێراق دەکاتەوە بۆ سەر سێ هەرێم. پێ دەچێ بارودۆخەکە بۆ هەوڵدان لەو بارەیەوە ئێستا گونجاو بێ.
ئامادەکردنى لیست و ڕێکارە دارایی و کارگێڕییەکان بەو شێوەیەى کە وەزارەتى داراییی عێراق دەیەوێ؛ بەڵام دابەشکردنەکەى لە تایبەتمەندیى حکوومەتى هەرێمە نەک فیدراڵ.
دەبێ سەرکردایەتیى کورد بە شێوەیەکی دیراسەکراو و دانایانە بیر لە هەڵوێستوەرگرتن بکاتەوە بەرامبەر دادگەى فیدراڵی؛ بەوەى کە دادگە پێشیلى مافە دەستوورییەکانى هەرێمی کوردستانى کردووە.
کورد دەبێ ئامادەسازی بۆ هەموو پێشهاتێک بکات؛ تا دێ دۆخەکە توندتر دەبێ و بیانووەکانى عێراقیش زۆرتر، تایبەت تا لە هەڵبژاردن نزیک ببینەوە؛ چونکە هاوپەیمانەکانى دادگە و حکوومەتى عێراق، بەشدارن لە پرۆسەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێم و دەیانەوێ ئەنجامەکان بە خواستى ئەوان بکەوێتەوە.