پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران
هەڕهشەکانى ئەم جارە تەنیا گوشار نین، بەڵکوو مەترسین لەسەر قەوارەکە
پڕۆسەى ململانێی سیاسی لە نێوان هەرێم و بەغدا تا دێ بەرەو هەڵکشان دەچێ؛ بەو پێیەى کە زۆربەى ئاماژەکان هەر ئەو ئاڕاستەیە دەسەلمێنن. سیاسەتى بەغدا بەرانبەر هەرێم خەریکە دەگاتە ترۆپک و کۆتایی؛ ئیدی جەنگى بۆڕدان و سەپاندنى ئیرادە بەڕاستەوخۆیی لە دژى هەرێم دەستی پێ کرد، تا ئەو قۆناغەى بەغدا لە هەوڵی جینۆسایدکردنى گەلێکە بههۆی برسیکردن و پێنەدانى مووچەوه. بەپێی تیۆریی ململانێیش بێت کە خۆى لە چوار قۆناغدا دەبینێتەوە: ئەگەر سەرکەوتوو بن لە پڕۆسەى گەمارۆدان، ئەوا کۆتاییی قەوارەکە بەو شێوەیەى ئێستاى، دەبێتە ئەگەرێکی مەترسیدار.
ئەوەى کە لەسەر هەرێم پێویستە، هەنگاوەکانى دیاریکردنى مەترسییەکانە لەم لایەنانەوە: دەستنیشانکردنیان، ڕێکخستنیان، چۆنیەتیى بەڕێوەبردنیان. دەکرێ قۆناغەکانى ململانێی نێوان هەرێم و بەغدا بەپێی تیۆریی ململانێ بۆ چوار قۆناغ دەستنیشان بکەین، ئەوانیش: شەکەتکردن، پەرتکردن، گەمارۆدان، زاڵبوون. ئەو ململانێیەى کە ئێستا هەیە لەنێوان هەرێم و بەغدا، لە قۆناغی سێیەمدایە، لەو پێناوەیشدا بۆ دەستنیشانکردنى مەترسییەکان، دهبێت شێوازەکانى پێوانەکردنى مەترسییە سیاسییەکان پەیڕەو بکات، کە ئەویش دوو جۆرى هەیە: جۆری یەکەم: “شێوازى ژمێردەیی”یە بۆ پێوانەکردنى مەترسییە سیاسییەکان، کە پشت دەبەستێ بە: ئاماژەکانى گۆڕانکارى و مەترسییەکانى دەوروبەرى ژینگەى هەرێم و ناوچەیی و نێودەوڵەتى، بهتایبەت هاوکێشەکانى گۆڕانکارى لە ناوچەکەدا، هەڵسەنگاندنى ڕووداوەکان و تێرامان لێیان. لە کام کایهدا حکوومەتى هەرێم لە داکشاندایە: ئەو مەترسییانەى کە فرە لێکەوتەیان هەیە وەک پێنەدانى مووچە؟ ئاڕاستەى سیناریۆکان بەرەو کام پارسەنگە؟ ڕێوشوێنە وەرگیراوەکان بۆ کەمکردنەوەى کاریگەریى مەترسییە سیاسییەکان؟ لێکەوتەى مەترسییە سیاسییەکان لە دوورمەودادا؟
جۆرى دووەم: “شێوازى جۆری”یە بۆ پێوانەکردنى مەترسییە سیاسییەکان، کە پشت دەبەستێ بە: کۆبوونەوە لەگەڵ پسپۆران و بەرەنجامى ڕاپرسییەکان، لێکۆڵینەوەى تایبەت لەسەر کەیس ستەدییەکان (Case Studies) و مەترسییەکان، شيكارى ناوەڕۆکی گوتار و جووڵە سیاسییەکانى بەرانبەر، هەڵسەنگاندنى سیناریۆکان و تێڕامان لێیان و خوێندنەوەى تەواوى ئەگەرەکان، ئەنجامدانى توێژینەوەى ئەتنۆگرافی (خەڵکناسی، گەلناسی) سەبارەت بە ڕەفتارى سیاسیی نێو کۆمەڵگە تا دەسەڵات بگاتە ئاکامێک و مەترسییە بەهایییەکانى ناو کۆمەڵگەى سیاسیی هەرێمى کوردستان دەرک پێ بکا (چونکە گۆڕانکارییەک لەو بارەیەوە بەڕێوەیە و ئاکامەکەیشی باش نییە، نە بۆ دەسەڵات و نە بۆ پرسی کورد لە عێراق)، باشتر تێڕامان لە ئەزموونە مێژوویییەکانمان لەگەڵ بەرانبەر و هاوکێشە سیاسییەکان- ئەمەیش واته جارێکی تر پێویستە بە مێژوو و ئەزموونەکانماندا بچینەوە.
بۆ بەڕێوەبردنى مەترسییەکان، دەبێ شێوازێکی دروست پەیڕەو بکەین تا نەهێڵین گەمارۆ بدرێین؛ هەر بۆیە پێویستە: بازنەى هاوپەیمانێتییەکانمان زێتر بکەین و نەهێڵین لە سێگۆشەیەکی بەرتەسکدا قەتماغهمان بدەن، سنووری مەترسییەکان بەرەو دڵنیایی دژ بە قەوارەکە، دوور بخەینەوە، بەڵام دەبێ بژاردەکانى دڵنیایی لەسەر قەوارەکە زیاد بکەین، دەبێ پانتاییی ململانێکە هەر لە هەرێمی کوردستان قەتیس نەهێڵینەوە- هەرچەنده ئەوان ئەوەیان مەبەستە- بەڵکوو دەبێ زۆرێکیان بکەینە هاوکێشە و ململانێیەکى تەواوى عێراق نەک هەر هەرێم و بەغدا بەتەنیا، بەگەڕخستنى ڕێکكەوتننامە دوولایەنەکان و زیاترکردنیان وەک لەگەڵ ئەمریکا و تورکیا و سعوودیا و ئۆردن و ئێران و تەنانەت هەندێ لە لایەنە سوننى و شیعییەکان.
لێکۆڵینەوە لەوەیش کە ئایا چەندە بەرگە دەگرین و گەمارۆ و گوشارەکان دەشکێنین؛ ئەوە جێی مشتومڕێكی زۆرە. هەرچەندە دەرفەتەکان کەم نین، بەڵام گوشارەکان زۆرترن، بەڵام دەکرێ پلانی بەرگەگرتن چەند هەنگاوێکی بنەڕەتیى تێدا بێت، وەک: جووڵەکان لەسەر ئاستى هەرێم و عێراق و ناوچەکە و جیهان زۆرتر بکرێن و کەلێنەکانى کەمکردنەوەى گوشارەکان بدۆزرێنەوە، هەر دامەزاروەیەک بەپێی پسپۆڕیى خۆى دەبێ بەشداری بکات، پلانی دروست بۆ پێشهات و سیناریۆکان و گرتنەبەرى ڕێوشوێن بۆ ڕووداوە لەناکاوەکان، بەشداریپێکردنى خاوهن بهرژهوهندییهكان بەوەى ئاییندەى هاوکێشەکان بەو ئاڕاستەیەى ئێستا بەرژهوەندییەکانیان دەخاتە مەترسییەوە ئەگەر پشتیوانیمان نەکەن- بۆ ئەو مەبەستەیش جووڵەى دیپلۆماسی زۆر گرنگە-، هەوڵدان بۆ سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەى یاسایی و کارگێڕی و نەرمینواندن لەو بارەیەوە بەبێ سازش، میکانیزمەکانى دڵنیایی زۆرتر بکەین تا مەترسیی هەڕەشەکان کەم بکرێنەوە. هەر هەنگاوێک بنێین، پێویستە پارسەنگ و لێکەوتەکانى لەبەرچاو بگیرێن، بەوەى کە بە کوێمان دەگەیەنێ؛ بەڵام خۆگونجاندن لەو بارەیەوە زۆر گرنگە.
لێکتێگەیشتن ڕێکكەوتن نییە، بەڵکوو پاراستۆڵێکی بێکاریگەریى بەغدایە
دواى چەندان کۆبوونەوە و هەڵوێستگرتن و ناوبژیوان، ئەوە بوو دواى 78 ڕۆژ لە ڕاگرتنى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێم لەلایەن وەزارەتى داراییی حکوومەتى عێراقی و “چوارچێوەى هەماهەنگی”یەوە، ڕۆژى پێنجشەممە 17/5/2025 لێکتێگەیشتنێکیان پەسەند کرد. حکوومەتى فیدراڵی دواى ڕێکكەوتنەکانى سەرەتاى پێکهێنانى حکوومەتەکەى هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت، کە لە نێوان حکوومەتى هەرێم و فیدراڵ بە ئامادەبوونى هەردوو سەرۆکوەزیرانى هەرێم و بەغدا لەسەر مێز واژۆ کران، جارێکی تر ئامادە نییە وەک هەرێمێکى فیدراڵ مامەڵە لەگەڵ هەرێم بکات، بەڵکوو ئاماژەکان ئەوە دەگەیەنن کە مامەڵەکە لەسەر دوو ئاستى ناهاوتان؛ ههر تەواو بچووک کراوەتەوە بۆ مامەڵەى هەرێم لەگەڵ وەزارەتى داراییی عێراق- ئەمەیش پێشێلکردنێکی ڕوونى دەستوورە. کەواتە ئەو لێکتێگەیشتنە تاکتیکییە، تەنانەت نابێ زۆر دڵی پێ خۆش بکرێ، چونکە خودی بەغدا نیازی جێبەجێکردنى نییە؛ لە لایەك ڕێکكەوتن دەکات، لە لایەکی تریشەوە بە ناردنى درۆن و بۆردوومانکردنى کێڵگە نەوتییەکان کۆسپ بۆ ڕێکكەوتنەکە دەنێتەوە. هەفتەى پێشوو، هەمووان بەوە دڵخۆش بوون کە ئاسۆیەک بەڕووى فەرمانبەراندا کرایەوە، بەڵام ئومێدەکە تەنیا بۆ ئەو دوو ڕۆژەى پشوو بوو و، هیچی تر.
کەواتە خاڵە جەوهەرییەکە لە جووڵەى سیاسیی سوودانیدا ئەوەیە: کە نابێ بوار بدرێت هەرێم لە چوارچێوەى هەماهەنگی نزیک ببێتەوە و، دەبێت پێگەى جەماوەرى و سیاسیی سوودانی تا هەڵبژاردن بەبەهێزى بمێنێتەوە، تا لاى جەماوەرى شیعە و حکوومەتى عێراقی ئەوە دەربخا، کە تواناى لەقاڵبدانی هەرێمی هەیە و لێپرسینەوەى لەگەڵدا دەکات و بوار نادات هەرێم بێ بەرانبەر داراییی عێراق بەکار بهێنێ. ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ کە کێرڤی ڕێکكەوتن لەگەڵ بەغدا، بەستراوەتەوە بە کێرڤی پێگەى سیاسیی سوودانی و چوارچێوەى هەماهەنگی بۆ هەڵبژاردنى داهاتووى پەرلەمانى عێراق، کە هەردووکیان کار لەسەر ئەوە دەکەن کە کامیان قەوارەى هەرێم و دەسەڵاتەکانى زیاتر بەرتەسک دەکەنەوە. کەواتە هەردووکیان لە بەرەنجامدا دژ بە هەرێم یەکن و هیچ هیوایەکیان لەسەر هەڵناچنرێ؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە هەندێ لایەن بە کردار و بەڕژدی کار لەسەر ئەوە دەکەن کە تا دەکرێ دژی هەر ڕێکكەوتنێکن کە لە نێوان هەرێم و بەغدا بكرێت. هەندێک لەو لایەنانە لە هەرێمی کوردستان بهقهد سوودانی و چوارچێوەى هەماهەنگی ئەو هەوڵە نەرێنییە دەدەن دژ بە هەرێم؛ هەندێک لایەنى تریش لەناو چوارچێوەى هەماهەنگی، سوودانی، میلیشیاکان و هتد. کەواتە ئەوەندەى هەنگاوەکان بەرەو دواوە دەچن لە ڕێکكەوتن، ئەوەندە دڵخۆشکەر نین.
ئەی سیناریۆکانى بەردەم هەرێم کامانەن: ڕازیبوون بە تەواوى مەرجەکانى بەغدا؟- بەو شێوەیەیش لەوانەیە کاریگەریى نەرێنی بەڕاستەوخۆیی بکاتە سەر پێگەى دەستووریى هەرێم لە عێراق-، هاتنەناوەى ئەمریکا و دروستکردنى گوشار لەسەر حکوومەتى سوودانی؟- کە ئەمەیش ئاسان نییە، چونکە ملدانى سوودانی بۆ ئەو داوایە لە پێش هەڵبژاردن ئاسان نییە-، کەوتنەوەى ئاشووب لە عێراق و لاوازبوونى حکوومەتى عێراق؟ یان هەڵگیرسانەوەى جەنگى ئێران-ئیسرائیل و تێوەگلانى عێراق؟-بەڵام ئەمەیش هەر گرفتى بێمووچەییی هەرێم وا بەئاسانی چارەسەر ناکات، ئەگەر بڕیار لە هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێم نەدرێ-، یەکگرتووییی لایەنە کوردییەکان دژ بە بەغدا و هەڵوێستنواندن؟- ئەمەیش کارێکی ئاسان نییە چونکە هەندێ لایەنى کورد نەک هەر ئەو کارە ناکەن، بەڵکوو هاوکاریشن لەگەڵ بەغدا دژ بە هەرێم؛ بەڵام ئەوەى ماوەتەوە کە دەتوانێ لەو دۆخە ڕزگارمان بکات، تەنیا “پارتى دیموکراتی كوردستان” و “یەکێـتیى نیشتمانیی كوردستان”ن؛ هەنگاوى یەکەمیش لە پێکهێنانى کابینەى نوێ، یەکهەڵوێستی و یەکپاکێجییە لە بەرانبەر بەغدا- کەواتە باشترین و مسۆگەرترین سیناریۆ بۆ دۆخى ئێستا تا دواى هەڵبژاردن، جێبەجێکردنى لێکتێگەیشتنەکەى نێوان هەرێم و بەغدایە بە چاودێریى ئەمریکا؛ چونکە چوارچێوەى هەماهەنگى و هەندێ لایەنى سوننەیش وا حاڵی بوون کە دەرفەتێکی زێڕینیان لەبەردەمدایە و، نابێت لەکیس خۆیانی بدەن بۆ لەباربردن یان کەمکردنەوەى دەسەڵاتەکانى هەرێم، کە لە هەمان کاتیشدا بە خاڵێکی بەهێزی پێگەى هەڵبژاردنى دەزانن بۆ خۆیان. کەواتە هەوڵەکە ئەوەندەى لەباربردنى هەرێمە، ئەوەندە گێڕانەوەى هەرێم نییە بۆ سنوورى دەستوور و دەسەڵاتەکان بە بۆچوونى خۆیان.
ئەی چوارچێوەى هەماهەنگی بۆ وا دەکات؟ ئامانجەکانى چین؟
دەتوانین لەو بارەیەوە پوختەیەک بخەینە ڕوو:
ڕەهەندەکانى سەرلێشێوانى سیاسی لاى چوارچێوەى هەماهەنگی
چوارچێوەى هەماهەنگی لە دووڕیانێکی هەستیاردایە، هەڕەشە لەسەر بوونى هەیە، جۆرێک لە سەرلێشێوانی سیاسیی هەیە؛ هەروەک ئەوەى کە لە پڕۆسەى سیاسیی هەرێمی کوردستاندا هەیە. ئەوان بیر لەوە دەکەنەوە چۆن هەژموونیان بەسەر عێراقەوە لەدەست نەدەن؟ چۆن لەگەڵ ئەمریکا ڕێک بکەون؟ بە کام شێواز مەرجەکانى ئەمریکا قبووڵ بکەن، كه نەبنە مایەى سازش بەسەریانەوە؟
هەندێ لەو ڕەهەندانەى کە گیریان بەدەستییەوە خواردووە و عەوداڵی چارەسەرن، وەک:
بەرەنجام لەباربردنى قەوارەى هەرێم ئامانجەکەیە
بۆ ئەو بابەتە چوارچێوەى هەماهەنگی ستراتیژییەتێکی نوێی دژ بە هەرێم بەگەڕ خستووە. ئەم ئەجێندا نوێیەیش ڕاستەوخۆ لە دواى پێکهێنانى حکوومەتى سوودانی و بڕیارەکەى دادگهى پاریسەوە دەست پێ دەکات؛ ڕەهەندەکانیشی ئەمانەن:
پرسیارە جەوهەرییەکە لەو بارەیەوە ئەوەیە: بەغدا چۆن لە هەوڵی شەکەتکردنى ئێمەدایە تا ئەنجامی ململانێکە بدۆڕێنین؟ لەو بارەیەوە بە پلانی تایبەت بە خۆی و پشتیوانیى هێزی دەرەکی، تەواوى ئەم هەنگاوانە دهنێت:
پلانەکە زۆر بەلەسەرخۆیی جێبەجێ دەکرێت. لە کۆتاییدا وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەینەوە کە ئایا بۆچی بەو شێوازە دەبێ؟ ئهوان بهم شێوهیه مامهڵهمان لهگهڵ دهكهن: ئیستفزازکردن (دنهدان)، دووبارەبوونەوەى بابەت و هەڵوێستەکان، هەراسانکردن، بەکەم سەیرکردن، لێدوانى لاوەکی بۆ شێواندن و زانینی هەڵوێستى ئێمە یان دووبەرەکینانەوە لە نێوانماندا، ئیستنزاف، هەوڵدان بۆ دروستکردنى ئاشووب- ئیدی چەند کەس دەکوژرێن یان دەبنە قوربانی، گرفت نییە؛ ئەوەى گرنگە گەیشتنە ئامانجەکەیە بۆ ئەوان، ئەویش نەمانى هەرێمە-، وا نیشان دەدەن کە ئارەزوویان لە دانوستاندن و گفتوگۆ نییە لەگەڵمان، شەکەتمان دەکەن بۆ قۆستنەوەى کات بۆ خۆیان، بەردەوام خستنەڕووى داواکاریى نوێ- هەرچەندە ئەوانەى کە لەسەرى ڕێک كەوتووین جێبەجێیان نەکردووە-، کارەکان زۆر بەخاوى دەڕۆن و زۆریان پێ دەچێت، دروستکردنی ناکۆکی لەسەر هەموو شتێک تا ئاستى ڕەشبینکردنمان، شوێن، کەسەکان، ئەجێنداى کار، زۆر لەسەرڕۆیشتنى لەسەر کەیسەکان- هەرچەندە زۆر دەستوورى و ڕۆشن بن-، دروستکردنى هەندێ بۆنەى لاوەکى، هەوڵ دەدەن ئەو بڕە پارەیەى کە حکوومەتى هەرێم بەدەستیەوەیەتى بەهەدەر بڕوا، زۆریى دانیشتنەکان، گواستنەوەى کەیسەکان بۆ هونەرى و پسپۆرانی کارەکە دواى ئەوەى سیاسییەکان دانیشتنیان لەسەر کردووە، بەردەوام ورووژاندنى کەیسی جێناکۆک، بەردەوامبوونى قەیرانەکە کە هاووڵاتیان و کاربەدەستان ئاییندەیان لا ڕۆشن نییە، بەرەکانى ناکۆکى و ململانێ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر، لە کاتێکەوە بۆ کاتێکى تر دەگۆڕن، دروستکردنى زەمەنێک لە هێورى بۆ خاوکردنەوەى هەرێم، پێدانى هەندێ پەیمان و پارە بۆ دروستکردنى شیزۆفرینیایەک لە ڕەفتارى سەرکردایەتیى کوردیدا، وادەرخستنی ئهوهی کە دەبێت هەوڵەکانى هەرێم لە بازنەى ڕەزامەندیى ئەواندا بێت. واتە هیچ بەهایەک بۆ ئەوە دانانێن کە هەرێم یەکەیەکی فەرمانڕەوایییە لەناو دەوڵەتێکی فیدراڵدا؛ وا مامەڵە دەکەن کە هەرێم وەک پارێزگا وایە. ئەمەیش لە بوودجەدا ڕەنگی داوەتەوە.
بەڵام لە هەموویان مەترسیدارتر، دەستبردنە بۆ کارتى “برسیکردنى خەڵکی هەرێمی کوردستان”؛ کە ئەمەیش جۆرێکە لە شێوازەکانى جینۆسایدکردنى گەلان.
هەرێم دەبێت لە بەرانبەر ئەو ستراتیژییەتەدا چی بکات؟
محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان پوختە پرسی سەرەکیی ئەم نووسینە، چۆنێتیی کەڵەکەکردنی سەرمایەی سیاسی و… زیاتر
د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی ساڵی ٢٠٢٥ بۆ… زیاتر
قەرەنی قادری لە ئەوروپا و ئەمریکادا، حکوومەتەکان سەر بە هاووڵاتیانن؛ واتە هەر چوار ساڵ جارێک… زیاتر
د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق پرۆسەی هەڵبژارنی… زیاتر
(خوێندنەوەیەک بۆ دیوەکەى ترى ڕووداوەکانى پێکهێنانى حکوومەتى فیدراڵ) پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای… زیاتر
بابەتە سەرەکییەکانی ئەم کتێبە (سی تایبەتمەندییهكان)، بریتین لە زانستی مرۆیی، بابەتی کۆمەڵایەتی، پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی، بەڕێوەبردن،… زیاتر