د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی
ساڵی ٢٠٢٥ بۆ هەموو جیهان و هەرێمی کوردستان-عێراق ساڵێکی پڕ لە کێشە و گرفت و هەندێ جار ڕووداوی پێشبینیکراو و زۆربەی کاتیش چاوەڕواننەکراو بوو. هاتنەسەرکاری “دۆناڵد ترهمپ” لە ئەمریکا، لە لووتکەی ئەو گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییانە بوو کە کاریگەریی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر هەموو پرس و بوارە سیاسی و ئابووری- بازرگانی و سەربازی-ئاسایشی و تەکنەلۆژییەکان و، ههروهها ڕۆڵ و پێگەی ئەکتەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و تەنانەت ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان دانا. لەم چوارچێوەیەیشدا بەردەوامیی جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا و سەڕەرای ئاگربەستی ناڕوون و لەرزۆک و لێکەوتەکانی جەنگی حەماس-ئیسرائیل لە ئاستی هەرێمایەتیدا، وای کردووە کە لە سەروو پێشبینییەکانەوە ئاڵۆزی و بارگرژی ڕوو بدات.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەپاش هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، لە دۆخێکی تایبەتیدایە کە دەتوانین بە “قۆناغی ڕاگوزەر” وێنای بکەین یاخود ناوی بنێین کۆتاییی هاوسەنگییەکی لەرزۆک کە لەژێر هاوسەنگیی هەڕەشە (Balance of Threat) بنیات نرابوو. لەم نێوەندەیشدا سەرکەوتنە سەربازی و ئاسایشییەکانی ئیسرائیل و بەتایبەتی ئاست و قەبارەی جەنگی ١٢ ڕۆژەی ئیسرائیل-ئێران وای کردووە کە ناوچەکە بەرەو نەزمێکی نوێی هەرێمایەتی هەنگاو بنێت. بۆ ئەکتەرێكی نادەوڵەتیی وەکوو “هەرێمی کوردستان”یش ئەم دۆخە هەڵگری هەڕەشە و دەرفەت بووە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، جێگۆڕکێی پێگە و هێزی ئەکتەرەکان و بەم پێیەیش گۆڕانکارییە جیۆپۆلیتیکییەکان و کاریگەریی لەسەر ناوخۆی عێراق وای کردووە کە هەرێمی کوردستان خۆی لە ژینگەیەکی جیاوازتری هەرێمایەتیدا ببینێتەوە کە هێشتاکە ناڕوونی، سیما و تایبەتمەندیی دیاری ئەو ژینگە ناوچەیییەیە.
هەر ئەمەیش وا دەکات کە کورد بەگشتی و هەرێمی کوردستان-عێراق بەردەوام لە دڵەڕاوکێی ئاسایشیدا بژیت، چونکە هەرێمی کوردستانە لە ناوچەکەدا کە بهدهست “تەنیاییی ستراتیژیک” (strategic loneliness)هوه دەناڵێنێت؛ بەو واتایەی کە بەپێچەوانەی ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا، کورد بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی ناتوانێت پشت بە هیچ دەوڵەت یان ئەکتەرێکی هەرێمایەتی بە شێوەیەکی ستراتیژی ببەستێت؛ تەنانەت ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی وەکوو حزبوڵڵا، حەماس، حەشدی شەعبی و حووسییەکانی یەمەن، جگە لەوەی کە لە ڕووی نەتەوایەتییەوە لە ناوچەکەدا زۆرینەن، لە هەمان کاتیشدا لەلایەن ئەکتەرێکی دەوڵەتی و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی هاوشێوەی ناسنامەییی خۆیان پاڵپشتی دەکرێن.
بۆ هەرێمی کوردستانیش سەرەڕای ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠٢٥دا ڕووبەڕووی چەندان ئاڵنگاریی ئاسایشی-سەربازی، سیاسی، ئابووری و… بووەوە، بەڵام بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی لە ناوچەیەکی پڕ لە کێشە و قەیران و پێشهاتەی گەرم و بەردەوامی سەربازی و جیۆسیاسی و، هەروەها ڕۆڵی ئەکتەرە سەرووهەرێمییەکان و لەپاڵ ئەکتەرە نا-دەوڵەتەکان و بەتایبەتی بارگرژیی توندی نێوان “ئێران و هێزە پرۆکسییەکان -ئیسرائیل و ئەمریکا” و تەنانەت تورکیا-ئیسرائیل، پێشبینی دەکرێت بەشێک لە مەترسی و کێشەکانی ساڵی ٢٠٢٥ بەردەوام بێت و، ئەگەر و مەترسی و دەرفەتی نوێیش بەهۆی سیاسهتەکانی دۆناڵد ترەمپهوه لە ئاستی هەرێمایەتی و جیهانی بێتە ئاراوە.
١- کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی: بەردەوامیی بارگرژی و پێکدادانی سەربازیی ئیسرائیل و ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی وەک حەماس و حزبوڵڵای لوبنان و تەنانەت حەشدی شەعبی و حووسییەکانی یەمەن و…، وا دەکات کە ناوچەکە ناسەقامگیریی ساڵی ٢٠٢٥ بگوازێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦. جگە لەمانەیش، ناڕوونیی دۆخی ناوخۆی سووریا و نادیاریی چارەنووسی ڕۆژاوای کوردستان و ئەگەری گواستنەوەی بارگرژی و پێکدادانی سووریا بۆ عێراق و، هەروەها ئەگەری پێکدادانی کورد و تورکیا لە سووریا یاخود کورد و حکوومەتی نوێی سووریا، وا دەکات کە ناسەقامگیرییەکان بگوازرێتەوە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان. هەروەها ئەگەری دەستپێکردنەوەی گەڕێکی نوێی پێکدادانی سەربازیی نێوان ئیسرائیل و کۆماری ئیسلامیی ئێران و ئەگەری تێوەگلانی حەشدی شەعبی و عێراق لەو جەنگەدا، دەتوانێت سەرچاوەی مەترسی بێت بۆ سەر سێکتەرەکانی هەرێمی کوردستان.
بەپێی دوایین ڕاپۆرتەکان، ئێران هەوڵی زیندووکردنەوەی ئەکتەرەکانی بەرەی خۆڕاگری و بنیاتنانەوەی توانا سەربازییەکانی لە لوبنان و سووریا و عێراق و یەمەن دەدات. ڕاستییهكهی، لە ئێستادا لەناو ئەکتەرە نادەوڵەتەکان، حووسییەکانی یەمەن و، لەناو ئەکتەرە دەوڵەتەکانیش، عێراق گرنگترین سەرمایەی ستراتیژیی کۆماری ئیسلامیی ئێرانن.
٢- ئاسایشی سیاسی: بەردەوامی ناکۆکییە سیاسییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا سەبارەت بە پرسە دەستوورییەکان لە لایەک و ناکۆکی دوو هێزی سەرەکی هەرێمی کوردستان بۆ پێکهێنانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٥ەوە گواستراوەتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦.
٣- ئاسایشی ئابووری: ناکۆکی سەبارەت بە پرسی مووچە و بوودجە و شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان لە نێوان بەغدا و هەولێر لە لایەک و، ناڕوونی سەبارەت بە بەردەوامیی ڕێککەوتنی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بازاڕە جیهانییەکان، لە ساڵی ٢٠٢٥ەوە گواستراوەتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦. هەروەها بەرزبوونەوەی ژمارەی دەرچووانی زانکۆ و پەیمانگەکان و نەبوونی “دەرفەتی كار”ی پێویست لە کەرتی گشتی و تایبەت، دەتوانێت لێکەوتەی گەورەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەنانەت ئاسایشیی هەبێت.
٤- ئاسایشی سەربازی: ئەگەری کۆتاییهاتنی ئەرکی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە عێراق و، هەروەها مەترسیی هەڕەشەکانی میلیشاکانی عێراق بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی نوێیشدا بەچارەسەرنەکراوی ماەوەتەوە. لە لایەکی دیکەیشەوە، هەر نا-ئارامی و ناسەقامگیرییەک دەتوانێ جارێکی دیکە داعش و گرووپە هاوشێوەکانی لە عێراق و ناوچەکەدا چالاک بکاتەوە و، بەم جۆرهیش پرسی تیرۆر یەکێکە لەو پرسە ئاسایشییانەی، کە دەگوازرێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦.
٥- ئاسایشی کۆمەڵگەیی: مەترسییە بەردەوامەکانی ناسنامەیی و، ههروهها پرسی لادان و تاوانە کۆمەڵایەتییەکان پرسێکی بەردەوامە، بەڵام بەهۆی ئاڵۆزیی ناوخۆی عێراق و ناوچەکەوه بەردەوام ئاستی ئەم هەڕەشەیە بەبەرزی دەمێنێتەوە. هەروەها داواکاریی نەوەی زێد (Generation Z) و پێڕاگەیشتنی نەوەی ئەلفا (Generation Alpha) دەتوانێت سەرچاوەی گوشاری کۆمەڵایەتی و سیاسی بێت. جگە لەمانەیش، بەبەرزی مانەوەی ڕێژەی نەتەوە ناکوردەکان لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتووان، دەتوانێت سەرچاوەی هەڕەشەی کۆمەڵگەیی بێت؛ ئەوە جگە لە گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان لە شێواز و ستایلی ژیانی جیلی نوێ و، هەروەها پرسی “ژیریی دەستکرد” (Artificial intelligence) و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و مەترسییە کۆمەڵایەتییەکانی لەم بوارەدا.
٦- ئاسایشی ژینگەیی: گۆڕانکارییە ژینگەیییەکان و گۆڕانی کەشوهەوا وەکوو هەڕەشەیەکی کیشوەربڕ و پرسەکانی ژینگەییی عێراق و بەتایبەتی پرسی ئاو و بەبیابانبوونی عێراق و، هەروەها پرسی ئاو و سیاسەتی ئاویی درواسێکان و عێراق، پرسێکی ئاسایشیی بەردەوامە کە دەگوازرێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦. هەروەها کێشە ژینگەیییە ناوخۆیییەکان، وەکوو: وشکەساڵی و بەرزبوونەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلی تایبەت و کارەساتە سروشتییەکان و هۆیەکانی پیسکردنی كهشوهەوا و ژینگە، تەنانەت ناهاوسەنگی لە ڕێژەی سەوزاییی شارەکان و پاڵاوگە و بیرە نایاسایییەکان و لاوازی یاخود نەبوونی ناوەندی ڕیسایکلینی نیشتمانی بۆ زبڵ و خاشاک و…، هێشتاکە مەترسین.
١- کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی: زاڵبوونی بەرەی ڕۆژاوا و گۆڕانکاری لە ناوچەکە پاش جەنگی ١٢ ڕۆژە و لاوازبوونی ئێران و ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی بەرەی بەرخۆدان/موقاوهمه (axis of resistance) دەتوانێت پێگەی هەرێمی کوردستان بەهۆی ناسنامە و پێگە جوگرافییەکەیهوه وەکوو هێزێکی هاوسەنگکەر لە عێراق و ناوچەکەدا بەرز بکاتەوە. هەروەها مانەوە و داننان بە ستاتۆی ڕۆژاوای کوردستان لە سووریا، دەتوانێت پێگەی هەرێمی کوردستان لە هاوکێشە هەرێمایەتییەکاندا بەرزتر بکاتەوە. جگە لەمانەیش، بەرەوپێشچوونی “پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا” و کۆتاییهاتنی پێکدادانی چەکداری و داننان لانی کەم بە بەشێک لە مافەکانی کورد لە تورکیا، دەتوانێت دەرفەتێکی هەرێمایەتی بێت بۆ کۆرد بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی.
٢– ئاسایشی سیاسی: هاتنەئارای هاوکێشەی نوێی سیاسی لە عێراق لەپاش هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ٢٠٢٥ و گوشارەکانی ئەمریکا لەسەر هێزە شیعەکان و بەم پێیەیش پێویستیی شیعەکان بە کورد و بەرزبوونەوەی پێگەی کورد (ئەگەر لانی کەم لە بەغدا و سەبارەت بە پرسە کوردستانییەکان یەکگرتوو و یەکگوتار بێت)، دەتوانێت چارەسەری بەشێک لە کێشەکانی هەرێمی کوردستان و بەغدا بکات. لە ئاستی ناوخۆییش پێکهاتنی حکوومەت و کابینەی نوێ دەتوانێت سەقامگیرییەکی ڕێژەییی سیاسی بێنێتە ئاراوە.
٣- ئاسایشی ئابووری: بەردەوامیی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان و پەرەپێدان بە کەرتی گازی سروشتی و گرێدانی بە کەرتی وزەی عێراق و، لە لایەکی تریشەوە ئەگەری چارەسەرکردنی کێشەی بوودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لە حکوومەتی نوێی عێراق، دەتوانێت ببێتە هۆی بووژانەوەی ئابووریی هەرێمی کوردستان. هەروەها کۆماری ئیسلامیی ئێران بەهۆی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشاری ئەمریکا (Maximum Pressure) و، هەروەها گەڕانەوەی سزا و گەمارۆ ئابوورییە نێودەوڵەتییەکان بەهۆی چالاککردنی میکانیزمی سناپباک (Snapback mechanism)، زۆر زیاتر لە ڕابردوو پێویستیی بە عێراق و هەرێمی کوردستان هەیە.
٤- ئاسایشی سەربازی: بەئەنجامگەیاندنی هەوڵەکانی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە بۆ یەکخستنەوە و ڕێکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە لە ساڵی ٢٠٢٦، دەتوانێت ببێتە هۆی بەردەوامیی ڕاهێنان و یارمەتیی هێزەکانی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانان یاخود پتەوکردنی هەماهەنگیی هەواڵگری؛ ئەوەیش دەتوانێت پێگەی سەربازیی هەرێمی کوردستان لە پرسە ئاسایشییەکان بەرز بکاتەوە.
٥- ئاسایشی کۆمەڵگەیی و کۆمەڵایەتی: پاراستنی کەلتووری پێکەوەژیان و پێکەوەهەڵکردن و فرەیی، دەرفەتێکە بۆ بەهێزبوونی ئاسایشی کۆمەڵگەیی و لە هەمان کاتدا بەرزبوونەوەی هۆشیاریی کۆمەڵایەتی سەبارەت بە پرسە ناسنامەیییەکان و مەترسیی لادانە کۆمەڵایەتییەکان، فاکتەرێکی بەهێزن بۆ پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی.
٦- ئاسایشی ژینگەیی: هەوڵەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دەستەبەرکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێری و بەرهەمهێنانی کارەبا بە وزەی پاک و وزەی نوێبووەوە (Renewable energy)، هەروەها پەرەپێدانی ژێرخانی ئاو بە پڕۆژە ژینگەیییەکانی وەکوو: دروستکردنی بەنداو و پۆند و پشتێنەی سەوزایی و پڕۆژەی فریاگوزاریی خێرای ئاوی هەولێر و پاککردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆی هەولێر و…، دەسکەوت و دەرفەتێکی بێوێنەیە بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایشی ژینگەیی و تەندروستی و تەنانەت ئاسایشی خۆراک و بووژانەوەی کەرتەکانی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و گەشتوگوزار و…؛ کە جگە لە کاریگەرییە ژینگەیییەکان، لێکەوتەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی دەبێت.
یەکەم: کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی (Regional Security Complex)
١- پەرەسەندنی بارگرژییەکانی ئیسرائیل و ئێران و گواستنەوەی بۆ عێراق (یەکگرتووییی گۆڕەپانەکان) و لێدان لە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران و لێکەوتە ئاسایشییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان. هەرچەندە ئەوە لە درێژمەودادا دەتوانێت دەرفەتیش بێت، بەڵام لە کورتخایەن و کاتی ڕوودانیدا مەترسییەکی سەربازییە بۆ سەر ئاسایشی هەرێمی کوردستان.
٢- ناڕوونیی داهاتووی سووریا و ئەگەری پێکدادانی سەربازیی نێوان دیمەشق و ڕۆژاوای کوردستان و لێکەوتە سەربازی و ئاسایشی و مرۆیی و جیۆسیاسییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان؛ هەروەها گوشارەکانی تورکیا لە حکوومەتی نوێی سووریا و لۆبیکردن لە ئەمریکا بۆ لەچەکداماڵینی هێزەکانی سووریای دیموکرات.
٣- بارودۆخی نالەباری ئابووری لە ئێران بەهۆی سزا و گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان و کاریگەرییە نەرێنییە ئابووری و سیاسییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان بەهۆی گوشاری ئەمریکا لەسەر عێراق؛ هەروەها سەرهەڵدانی ڕاپەڕین و شۆڕشی جەماوەری لە ئێران لە ساڵی ٢٠٢٦ و دووبارە کردنەئامانجی هێزەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە لایەک و، دروستبوونی لێشاوی کۆچبەران لە ئێران بو هەرێمی کوردستان لە لایەکی دیکەوە.
٤- کۆتاییهاتنی ئەرکی هێزەکانی هاوپەیمانیی دژی تیرۆر لە ڕووی سەربازییەوە و دروستبوونی بۆشاییی ئاسایشی لە عێراق و ناوچەکەدا.
٥- بەردەوامیی ململانێ و پڕۆژە جیۆسیاسییە پێکناکۆکەکانی ئەکتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمایەتییەکان لە عێراق و ناوچەکە.
دووەم: ئاسایشی سیاسی (Political security)
١- بەردەوامی و پەرەسەندنی ناکۆکیی نێوان “پارتی دیموکراتی کوردستان” و “یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان” سەبارەت بە پێکهێنانی حکوومەت و کابینەی نوێ.
٢- گواستنەوەی ململانێ و ڕکابەرایەتییەکانی نێوان ئەکتەرە ناوخۆیییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەغدا.
٣- دەستوەردانی بەغدا لە کاروباری سیاسیی هەرێمی کوردستان بە ڕێگەی ئەکتەرە سیاسییەکان لە لایەک و تێکدانی هاوسەنگیی سیاسی لە ڕێگەی دامەزراوە فیدراڵییەکانەوە. جگە لەمانەیش، لە عێراق ناکۆکییە سیاسییەکان، پەرە بە ناکۆکییە نەتەوەیی و مەزهەبییەکان دەدات و، بەپێچەوانەیشەوە ئەم ناکۆکییە سیاسییانە بنەما و ڕەگ و ڕیشەی نەتەوەیی و مەزهەبیی هەیە کە هیج هەوڵێکی جددی بۆ پڕکردنەوەی کەلێن و لێکترازانەکان و ساڕێژبوونەوەی زامەکانی ڕابردوو لە نێوان کورد و عەرەب و، هەروەها شیعە و سوننە، نەدراوە.
٤- چارەسەرنەکردنی پرس و کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، پاشگەزبوونەوە لە فیدراڵیزم و پێشێلکردنی بنەماکانی دەستوور و پابەندنەبوون بە ڕێککەوتن و هاوپەیمانێتییەکانی پاش هەڵبژاردنەکان و بەڵێنەکانی پێکهێنانی کابینە و حکوومەت لە عێراق، یەکێکە لە گەورەترین مەترسییەکانی سەر هەرێمی کوردستان کە لەلایەن بەغداوە کاری لەسەر دەکرێت. هەروەها ئەگهری هەوڵدانی بەغدا بۆ دەستبردن بۆ پرسی سنووردارکردنی پێشمەرگە و، هەروەها پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا، زۆر مەترسیدار دەبێت.
٥- نفووز و باڵادەستیی کۆماری ئیسلامی لە عێراق، بەتایبەتی لە ڕێگەی باڵادەستیی هاوپەیمان و لایەنگرەکانی، لە پلەی یەکەمی ئەولەوییەتی ئاسایشی ئابووری و سەربازیی کۆماری ئیسلامیی ئێراندایە. هەر بۆیە نایەوێت نەیارانی سیاسیی ئێران لە عێراق لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە بێنە سەر دەسەڵات و، جگە لەوەی ڕێگە لە ئەمریکا بگرێت کە بەتەواوی عێراق کۆنترۆڵ بکات، لە هەمان کاتیشدا عێراق وەکوو کارتی گوشار لە دانوستانە ئەتۆمی و دیپلۆماسییەکانی نێوان خۆی و ئەمریكا بەکار بهێنێت.
ئەمریکاش دەیەوێت لە ڕێگەی عێراقەوە هەم ئێران کۆنترۆڵ بکات و هەمیش لەم ڕێگەوە ئاسایشی هاوپەیمانە ناوچەیییەکانی دەستەبەر بکات. جگە لەوەیش ئاسایشی سووریا و لوبنان و بەم پێیەیش ئیسرائیل لە ڕێگەی عێراقەوە کۆنترۆڵ و دەستبەر دەکرێت؛ ئەوە جگە لەوەی كه نائارامی و ناسەقامگیری لە عێراق دەبێتە هۆکاری سەرهەڵدانەوە و بەهێزبوونهوهی داعش و گرووپە تیرۆریستییەکان. بەڵام لە دوای ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، گرنگیی عێراق بۆ هەردوو “بەرەی موقاومە” بە سەرکردایەتیی ئێران و “بەرەی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی” بە نوێنەرایەتیی ئیسرائیل، زیاتر لە ڕابردوو بەرز بۆتەوە. لەم چوارچێوەیەدا، گوشارەکانی ئێران و ئەمریکا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و ئەکتەرە سیاسییەکانی بە ئاراستەی جەمسەرگیری لە هاوکێشە سیاسییە نوێیەکانی عێراقی پاش هەڵبژاردنی پەرلەمانی ٢٠٢٥، مەترسییەکی ئاسایشییە بۆ هەرێمی کوردستان.
سێیەم: ئاسایشی سەربازی (Military security)
١- بەردەوامیی مەترسیی تیرۆر و داعش لە عێراق و ناوچەکە و لێکەوتە ئاسایشییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان.
٢- دەستوەردان و هێرشە سەربازییەکانی تورکیا و ئێران لەناو خاکی هەرێمی کوردستان بە پاساوی هەڕەشەی ئاسایشی، مەترسییە بۆ سەر هەرێمی کوردستان. تورکیا جگە لەوەی کە دەیەوێت لە ڕێگەی سنووردانان بۆ ئێران و پرۆکسییەکانی جێگەی خۆی بەهێز بکات، لە هەمان کاتیشدا لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی نفووزی خۆی لە عێراق و گرێدانی بەرژەوەندیی هێزە سوننەكان، تورکمانهكان و تەنانەت کوردەکانهوه، دەیەوێت گوشار بخاته سەر شیعەکان یاخود لانی کەم باڵانسێک لە نێوانیاندا لە بەرژەوەندیی خۆی دروست بکات. هەر بۆیە کارتی تورکمان و، هەروەها سوننەکان لەپاڵ کارتەکانی ئاو و پەکەکە- کە لە ڕوانگەی تورکیاوه بە پرسی تیرۆر دادەنرێت- هەوڵ دەدات بەرژەوەندییەکانی بپارێزێت. لە هەمان کاتیشدا تورکیا هەوڵ دەدات پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان (مشروع طريق التنمية) بکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە و؛ عێراق بەتەواوی به توركیاوه گرێ دەدرێت.
٣- مەترسیی دووبارەبوونەوەی هێرشی سەربازیی میلیشیا و هێزە پرۆکسییەکان بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ئەگەری هەر بارگرژییەک لە نێوان بەغدا و هەولێر و، هەروەها هەولێر و ئێران یاخود ئەمریکا و ئێران. هەروەها بەردەوامیی مەترسیی میلیشیاکان لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان. لێدانی میلیشیاکان بە شێوەی ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی هێرشی درۆنی و مووشەکی یاخود هەوڵی داگیرکردنی لە ژێرخانی وزەی هەرێمی کوردستان، هەروەها ڕێگریکردن لە کارکردنی کۆمپانیاکان لە ڕووی ئاسایشی و یاسایییەوە بۆ وەبەرهێنان و دەرهێنان و هەناردەکردنەوەی نەوت، گەورەترین مەترسییە بۆ ژێرخانی ئابووری و داراییی هەرێمی کوردستان و، هەروەها مەترسییەکی سەرەکییە بۆ پڕۆژە ژێرخانییەکانی وەکوو: وەستاندنی کەرتی بەرهەمهێنانی کارەبا و پاڵاوتنی نەوت و دابینکردنی گازی سروشتی بۆ پێداویستییە ناوخۆیییەکان.
٤- ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی چەکداری و یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییە سیاسییەکان بە ڕێگەی سەربازی لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان، مەترسییەکی گەورەی ئاسایشییە.
٥- پرسەکانی پەیوەست بە یەکگرتنەوە و ڕێکخستنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە و هێزە سەربازی و ئاسایشییەکان و دروستبوونی بەربەست بۆ ئەم پرسە، دەتوانێت هەڕەشەیەكی ئاسایشی بێت.
چوارەم: ئاسایشی ئابووری (Economic security)
١- بەردەوامیی ناکۆکییەکانی هەولێر و بەغدا سەبارهت بە پرسە دارایییەکان و، بەم پێیەیش بەردەوامیی قەیرانی مووچە و بوودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٦ لە لایەک و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری و هەژاری بەهۆی بەردەوامیی قەیرانە ئابووری و دارایییەکان لە هەرێمی کوردستان لە لایەکی دیکەوە. گەورەترین مەترسی لەم قۆناغەدا ئەوەیە کە خەڵکی هەرێمی کوردستان بەهۆی سیاسەتی برسیکردنی بەغداوە لە دژی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕاپەڕین بکەن، یاخود گوشار بخهنه سهر حکوومەتی هەرێمی کوردستان كه هەموو دەسەڵات و فاکتەرەکانی بەهێزی خۆی لە بەرامبەر مووچەدا- کە هیچ گەرەنتییەک لە بەردەوامبوونی نییە- ڕادەستی بەغدا بکات.
٢- لێکەوتە ئابوورییەکانی بەردەوامی ناسەقامگیریی ئاسایشی و سیاسی لە ناوچەکە و عێراق و تەنانەت ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگی نوێ لە نێوان ئەکتەره دەوڵەتی و ئەکتەرە نادەوڵەتەکان.
٣- دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی ٢٠٢٦ بەپێی پێشبینییەکان و کاریگەرییه نەرێنییە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکانی لەسەر داهات و بوودجەی عێراق و، بەم پێیەیش بوودجە و شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان.
٤- بەردەوامیی هەوڵەکانی بەغدا بۆ بەناوەندیکردنی کەرت و بوارەکانی ئابووری لە ڕێگەی ڕێوشوێنە کارگێڕی و یاسایییەکان لە دژی هەرێمی کوردستان.
٥- توندترکردنی جێبەجێکردنی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشار (Maximum pressure)ی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بۆ سەر ئێران و پرۆکسییەکانی لە عێراق و لێکەوتەکانی لەسەر ئابووریی عێراق و هەرێمی کوردستان. هەرچەندە ئەوە دەتوانێت دەرفەتیش بێت بۆ هەرێمی کوردستان کە بەغدا ناچار بێت لە ڕووی دابینکردنی گازی سروشتی و کارەباوە گرنگی بە هەرێمی کوردستان بدات.
پێنجەم: ئاسایشی ژینگەیی (Environmental security) و تەندروستی و مرۆیی
١- بەردەوامیی وشکەساڵی لە عێراق و هەرێمی کوردستان و لێکەوتەی گۆڕانی کەشوهەوا و مەترسییە ژینگەیییەکانی بۆ سەر ئاسایشی خۆراک و مرۆڤ و کەرتەکانی کشتوکاڵ و گەشتیاری.
٢- دابەزینی ئاوی ژێرزەوی و وشکبوونی ڕووبارەکان لە هەرێمی کوردستان و لێکەوتەکانی لەسەر کەرتە جۆراوجۆرەکان.
٣- ئەگەری کۆچی ژینگەیی و ئابووری لە ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان بۆ پایتەخت و شارە گەورەکان و، لێکەوتە جیاوازە کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەنانەت ئاسایشی و سیاسییەکانی.
٤- ئەگەری بڵاوبوونەوەی پەتا و نەخۆشییە گوازراو و کوشندەکان و، هەروەها بەرزبوونەوەی نەخۆشییەکان لە هەرێمی کوردستان وەکوو شێرپەنجە و… و، لێکەوتەکانی لەسەر کەرتی تەندروستی.
٥- مەترسییەکانی پیسبوونی ژینگەیی (بە هەموو جۆرەکانی پیسبوونی ئاو و پیسبوونی هەوا و پیسبوونی خاک) و، کاریگەرییهكهی لەسەر ئاسایشی مرۆیی.
شەشەم: ئاسایشی کۆمەڵگەیی (Societal Security) و کۆمەڵایەتی
١- تێکچوونی دیموگرافیای دانیشتووان و مەترسییە سیاسی و ئاسایشی و ناسنامەیییەکانی بەهۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانیشتووانی عەرەب لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە دانیشتووانی کوردستان. ئەم پرسە بۆ ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان و بۆ هەموو عێراقیش لە درێژخایەندا، ڕاستە. لە لایەکی تریشەوە، تێکچوونی دیموگرافیای دانیشتووان لە هەرێمی کوردستان لە نێوان شار و گوندەکان بەپێی دوایین ئاماری سەرژمێریی گشتیی دانیشتووانی عێراق کە دەری دەخات لە 85٪ی تێکڕای دانیشتووانی چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە شارەکان (5,513,276) دەژین، تەنیا 15٪یان لە گوندەکان (1,005,853) دەژین.
٢- مەترسیی ڕوودانی جەنگ و نائارامی لە عێراق و ناوچەکە و دروستبوونی لێشاوی ئاوارە و پەنابەران بۆ هەرێمی کوردستان و لێکەوتە نەرێنییە ئاسایشی و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی.
٣- بەردەوامیی ئالوودەبوون و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و بازرگانیی ئەم ماددانە و لێکەوتە نەرێنییە کۆمەڵایەتی و ئاسایشی و مرۆیییەکانی لە لایەک و، دیاردەی نوێی کۆمەڵایەتی و بەرزبوونەوەی تاوان و لێکترازانە ڕەگەزی و کۆمەڵایەتی و جیلی و چینایهتییەکان و تەنانەت ئەگەری پێکدادان و لادانە کۆمەڵایەتییەکان.
٤- پەراوێزکەوتنی پرسەکانی ناسنامەیی، وەکوو زمان و ئینتمای نەتەوەیی، بە هۆکاری جیاوازیی سیاسی و ڕۆشنبیری و پەروەردەیی و تەنانەت ئابووری.
٥- دواکەوتنی دامەزراوە و سیستەم و ژێرخانە سیاسی و ئابووری و خوێندن-پەروەردەیییەکان لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی ژیریی دەستکرد و بەتایبەتی پێداویستییە ژێرخانییەکان بۆ ئامادەکردنی “نەوەی ئالفا” (Generation Alpha) و دەستەبەرکردنی پێداویستی و داواکارییەکانیان لە لایەک و، نەبوونی پلان بۆ دانانی بەڕێوەبەرایەتییەکی فەرمی و تایبەتمەندیی نیشتمانی بۆ کارکردن لەسەر خاڵە لاواز و خاڵە بەهێزەکانی شارە گەورەکان لە ڕێگەی پێوانەکردنی “دەرفەت و ئاڵنگاری” (opportunities and challenges)ییەکانی شارەکان، بەتایبەتی هەولێر وەکوو پایتەختی هەرێمی کوردستان-عێراق، لە لایەکی دیکەوە. ئەمەیش ساڵانە لەسەر بنەمای 5 نیشاندەری سەرەکی لەلایەن Oxford Economics پێوانە دەکرێت: ١-ئابووری (Economics)، ٢-سەرمایەی مرۆیی (Human capital )، ٣-کوالیتیی ژیان (Quality of life)، ٤-ژینگە (Environment) و، ٥-حوکمڕانی (Governance). ئەم پێوانەیە ٢٧ پێوەری لاوەکیی بۆ پێوانەکردنی گشتیی شارەکان بەکار دەهێنێت.
جێگەی ئاماژەیە کە لە ساڵی ٢٠٢٥ هەولێر لەسەر بنەمای کۆی گشتیی هەر پێنج پێوەر، پلەی (717)ی لە نێوان 1000 شاری گەورەی جیهاندا هەیە، بەم شێوەیە: ئابووری (٧١٨)، سەرمایەی مرۆیی (٣٠٥)، کوالیتیی ژیان (٦٧٣)، ژینگە (٩١٦) و، حوکمڕانی (٩٨١)[1]. لە بەرامبەریشدا پلەی “بەغدا”ی پایتەختی عێراق لە ڕیزبەندی (709) لە نێوان 1000 شاری جیهان و لەسەر ئاستی 5 پێوەرەکە پلەی بەم شێوەیەیە: ئابووری (٥٦٤)، سەرمایەی مرۆیی (٢٣٤)، کوالیتیی ژیان (٧٩١)، ژینگە (٩٣٠) و، حوکمڕانی (٩٨١).
تێبینی: جێگەی ئاماژەیە کە لە ڕووی پێوەری حوکمڕانییەوە “هەولێر” وەکوو پایتەختی هەرێمی کوردستان لە “بەغدا”ی پایتەختی عێراق جیا نەکراوەتەوە و، ئەمەیش لانی کەم بەهۆی جیاوازیی ناسنامەیی و کەلتووری و سیاسیی هەرێمی کوردستان لە بەشەکانی دیکەی عێراق، بەتایبەتی لەپاش ٢٠٠٣ەوە، ناتوانێت وێنایەکی دروست، ورد و تەواو لە پێوەری “حوکمڕانی” لەم دوو شارەدا بخاتە ڕوو.
کۆبەند
گەورەترین پرسی جیۆسیاسی و ئاسایشی ئەوەیە کە کورد بەگشتی و هەرێمی کوردستان-عێراق بەتایبەتی لە ناوچەکەدا بهدهست تەنیاییی ستراتیژیک (strategic loneliness)هوه دەناڵێنێت؛ بەو واتایەی کە بەپێچەوانەی ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا، ناتوانێت پشت بە هیچ دەوڵەت یان ئەکتەرێکی هەرێمایەتی بە شێوەیەکی ستراتیژی ببەستێت. هەر بۆیە ناڕوونی و ئاڵۆزیی ستراتیژیی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی، وای کردووە کە بەغدا لە لایەک و کۆماری ئیسلامیی ئێران و تورکیا لە لایەکی دیکەوە بتوانن گوشار لە هەرێمی کوردستان بکەن، لە کاتێکدا بەردەوام هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر سوننە و شیعە توندڕەوەکانی عێراق و، هەروەها کۆماری ئیسلامیی ئێران تێچووی ئەو پەیوەندییانەی لەگەڵ ئەمریکا و ڕۆژاوا داوە، بەڵام وەکوو پێویست پاڵپشتیی ئەمریکای وەرنەگرتووە. چونکە هەرێمی کوردستان بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی لە عێراق و لەهەمبەر دراوسێکانی، پێویستیی بە هێزی سەرووهەرێمایەتی هەیە.
چاوەڕوان دەکرێت کە “کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی” لە ناوچەکە نەزمێکی نوێ (new order) بەخۆیەوە ببینێت؛ ئەمە سەرەڕای بانگەشەی ئیسرائیل بۆ هێنانەئارای نەزمی نوێ لە ناوچەکەدا لەپاش ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ کە لەلایەن سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیلەوە بەردەوام پێداگریی لەسەر کراوە. ئەم نەزمە نوێیەیش تەنیا لە نێوان دوو ئەکتەر (بۆ نموونە ئێران و ئیسرائیل) نابێت و دروستی ناکەن و، لێکەوتەکانی، هەموو ئەکتەرەکانی دیکەیش دەگرێتەوە. بۆیە کارلێکی سیاسەتی دەرەوەی ئەو دەوڵەتانە پێکەوە نەزمی نوێ و بەها و ڕێسا و یاسا و چوارچێوەی ئەو کۆمەڵە ئاسایشییە هەرێمایەتییە دەستنیشان دەکات.
لەم گۆڕانکاری و بۆشایییەدایە کە دەرفەت بۆ ڕۆڵبینینی کورد لە وڵاتانی تورکیا و سووریا و بە ئەگەرێکی بەرزەوە لە داهاتوودا لە ئێران و، هەروەها هەرێمی کوردستان لە عێراق دێتە ئاراوە. هەر بۆیە سیاسەتی ئێران لە ڕێگەی بەغداوە ئەوەیە هەرێمی کوردستان بە ڕاددەیەک لاواز بکرێت کە لە ئەگەری گۆڕانکاریی ناوچەیی و ناوخۆیی لە عێراق، هەرێمی کوردستان ئەو توانا و ئامادەیییەی نەبێت کە سوود لە دەرفەتەکان وەربگرێت. هەر بۆیە سازانی سیاسیی ناوخۆیی، هاوتەریب لەگەڵ بەهێزکردنەوەی ڕەوایەتیی ناوخۆیی، بنەمایەکی پتەوی سیاسی و ئاسایشی و تەنانەت ئابووری دێنێتە ئاراوە.
لەم چوارچێوەیەدا، گۆڕانکاری بە ئاراستەی ئەرێنی بۆ کورد لە ئێران و، هەروەها دەستبەرکردنی مافەکانی کورد لە تورکیا و بەتایبەتی سووریا، دەتوانێت کۆتایی بە تەنیاییی ستراتیژی (strategic loneliness)، هەرێمی کوردستان بهێنێت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پاشکۆ
لەم نووسینەدا بۆ کورتکردنەوە، هەروەها دوورکەوتنەوە لە ئاڵۆزیی میتۆدەکان، ڕێبازی Mixed methods بەکار هێنراوە، چونکە ئەم جۆرە لە دەستنیشانکردنی مەترسییانە لە چوارچێوەی National Security Studies خوێندنەوەی بۆ دەکرێت نەک ئاییندەناسی و توێژینەوەی داهاتوو بە شێوەیەکی تەواو و ڕەها. ڕێبازی ئەم نووسینە لەسەر ئەم بنەمایەیە کە هەندێ جار بە ئاییندەناسیی چارەنووس دەناسرێت: ئەگەر ڕەوتی ئێستا بەردەوام بێت، ئەوا دۆخی داهاتوو لە دۆخی ئێستا خراپتر دەبێت. هۆکاری سەرەکیی بەکارهێنانی ڕەوتە نەرێنییەکان و ئەم جۆرە سیناریۆیانە بۆ داهاتوو، ئاگادارکردنەوەی خەڵک و دەسەڵاتدارانە لە پرسە ئەگەرییەکان کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. چونکە ئەگەر سیناریۆکان لە باشترینەوە بۆ خراپترین دابڕێژرێت، ئەوە شتێکی ئەوتۆ نەوتراوە و نەکراوە، بەڵکوو هەموو سیناریۆکان خراوەتە ڕوو؛ بەڵام باشیی ئەم ڕێبازە ئەوەیە کە دەستنیشانی دەکات کە بەردەوامی و لێکەوتەی کام لە سیاسەت و ڕەفتاری ئێستامان، دەتوانێت ببێتە هۆکاری ڕوودانی یەک یان چەند سیناریۆیەک لە داهاتوو.
لە لایەکی ترەوە، داهاتووناسیی ئەرێنی و هەندێ جار ئاییندەناسیی نۆرماتیڤ وا دەکات کە سیناریۆکان بەپێی ڕوانگەی ئەخلاقی و هزری و ئایدیۆلۆژی دابڕێژرێت کە یان بەتەواوی ئەرێنییە یان بەتەواوی ڕەش و نەرێنییە و؛ ئەمەیش لە جیهانی ڕاستەقینەدا بوونی نییە و ئەگەری ڕوودانی ئەستەمە و، ناکرێت لەسەر بنەمای ڕوانگە، بەها و نۆرم و تەنانەت بەرژەوەندیی خۆمان جیهان ببینین و سیاسەت دابڕێژرێت.
ئاییندەناسی، ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە چۆن واقعی “سبەی” لە گۆڕانکاری (یان سەقامگیری)ی “ئەمڕۆ” لەدایک دەبێت. بەو پێیەی ناتوانرێت داهاتوو بەوردی بزانرێت، ئاییندەناسی (Futures studies) تەنیا پلاندانان لەسەر بنەمای سیناریۆیەک ڕەت دەکاتهوە. بە بڕوای ئاییندەتوێژان، پێویستە کۆمەڵێک سیناریۆ لە پلانداناندا بەکار بهێنرێت. کۆمەڵێک سیناریۆ دەتوانن مەودای بەرفراوانتر لە داهاتووە گریمانەکراوەکان بخەنە ڕوو و پلاندانان لەسەر بنەمای کۆمەڵەیەکی لەو جۆرە بەدڵنیایییەوە وردتر و تەواوتر دەبێت و، متمانەمان لە ڕووبەڕووبوونەوەی داهاتوو زیاد دەکات.
سیناریۆ وەسفێکی مەعقووڵ و لۆژیکییە بۆ ئەوەی کە ڕەنگە ڕوو بدات و، نیشان دەدات کە ڕووداو و بڕیارەکانی ئەمڕۆ چۆن داهاتوومان لەقاڵب دەدەن. سیناریۆکان باس لە ڕەوت و ڕووداوەکان دەکەن بەو شێوەیەی کە دەتوانن ڕوو بدەن. ئەگەری ئەوەی سیناریۆیەک بەتەواوی بەدی بهێنرێت زۆر کەمە و، تەنانەت هەرگیز ڕووی نەداوە کە بەوردی وەکوو خۆی ڕوو بدات. وەدیهاتن یان بەدینەهێنانی هەر سیناریۆیەک، پێوەرێکی باش نییە بۆ حوکمدان لەسەر دروستی یان نادروستیی سیناریۆکان. بەهای سیناریۆ لە بەدیهێنانی تەواوەتیدا نییە، بەڵکوو لەو کاریگەرییەیە کە دەتوانێت لەسەر بڕیار و سیاسەتە دروستەکانی ئەمڕۆ هەیبێ. بابەتەکانی ئاییندەیی بریتین لە جۆرەکانی:
١- “ئەگەر- لەوانەیە” یاخود ئاییندەی مومكین (Possible): هەر شتێک، باش بێت یان خراپ، ئەگەری هەیە یان بەدوور نازانرێت، دەتوانێت لە داهاتوودا ڕوو بدات.
٢- “دەشێت-مومکین” یاخود ئاییندەی ڕێتێچوو (Probable): ئەوەی کە ئەگەری زۆرە لە داهاتوودا ڕوو بدات (بە پشتبەستن بە بەردەوامبوونی ڕەوتەکانی ئێستا لە داهاتوودا).
٣- ئاییندەی “دڵخواز-ئایدیال” (Preferable): ئەوەی بە گونجاوترین و خوازراوترین ڕووداوی داهاتوو دادەنرێت.
میتۆدی جۆراوجۆر بۆ ئاییندەناسی و داهاتووتوێژی داڕێژراون، لە شێوازە سادەکانەوە بۆ شێوازە ئاڵۆزەکان و لە شێوازی چۆنایەتییەوە بۆ چەندایەتی؛ بۆ نموونە:: Trend extrapolation و Board of experts و Delphi و Projection و Consultation و Goal analysis و Senario و Back Casting و Modeling و Simulations and games و Brainstorming و Relevance Tree و Critical technologies و Cross – Impact Analysis و Environmental impact assessment و Social impact assessment و Morphology analysis و Patent analysis و Visualization و Futures Wheels و CERT/CPM و هتد. بەڵام زۆربەی ئەم شێوازانە سەرەڕای ئەوەی تایبەتمەندیی ناوازەیان هەیە و زاراوەی جیاواز بەکار دەهێنن، هاوشێوەی یەکترن. بەڵام دەکرێت بە ڕێگەی چاودێری، شرۆڤە و شیکردنەوە، مۆدێلسازی، داڕشتنی نەخشەڕێگه، ڕوانگە و تێڕوانین (perspective)، سیناریۆسازی و گەڕانەوە بۆ ڕابردووی ڕووداو و دیاردەکان (Back casting) و…، توێژینەوەی ئاییندەیی ئەنجام بدرێت.
بۆ زانیاریی زیاتر سەبارەت بە هەڕەشە و مەترسییەکانی ساڵی ٢٠٢٥ و ساڵی ٢٠٢٤ و بەراوردکردنیان بە ساڵی ٢٠٢٦، بڕوانە:
١٠ هەڕەشە بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٤:
هەرێمی کوردستان-عێراق ٢٠٢٥: دەرفەت و هەڕەشەکان:
[1] – شارەکان وەک گرنگترین توخمەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و…، بە پشتبەستن بە “کوالیتیی ژیان”ی دانیشتووانەکانیان دەپێورێت. لە ڕاستیدا ئاستی کوالیتیی ژیانی هاووڵاتیان لە شارێکدا بە ئاستی خۆشگوزەرانی لە هەموو ڕەهەندە ئابووری و مرۆیی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ژینگەیییەکاندا دیاری دەکرێت. بۆ دیاریکردنی پێگەی شارێک، دەبێت بە پشتبەستن بە پێوەرەکانی شارەکانی جیهان و پێوەرە لاوەکییەکان بپێورێت کە ساڵانە چەندان دامەزراوەی نێودەوڵەتی بۆ هەڵسەنگاندنی کوالیتیی ژیانی شارەکان ئەنجامی دەدەن.
ئیندێکسی شارەکانی جیهان (Oxford Economics Global Cities Index)، وەک یەکێک لە دامەزراوە جیهانییە پێشەنگەکان، ساڵانە لێکۆڵینەوە لە هەزار شاری جیهان دەکات. لە ساڵی ٢٠٢٥دا، شارەکانی جیهانی لەسەر بنەمای پێنج نیشاندەری سەرەکی: ئابووری، سەرمایەی مرۆیی، کوالیتیی ژیان، ژینگە و، حوکمڕانی، پێوانە کردووە. ئەم ئیندێکسە ٢٧ پێوەری لاوەکی بۆ پێوانەکردنی گشتیی شارەکان بەکار دەهێنێت. لەم 5 پێوەرە سەرەکییەدا، بەڕێوەبردنی شارەکان و شارەوانییەکان ڕاستەوخۆ بەرپرسیارن لە دوو پێوەر کە بریتین لە ژینگە و کوالیتیی ژیان لە شارەکاندا.
ئەنجامدانی هەر کارێک یان ئەنجامنەدانی وەکوو پێویست، کاریگەریی لەسەر ئاستی ژیانی هاووڵاتیان دەبێت، چونکە خانووبەرە، پیسبوونی هەوا، هۆیەکانی گواستنەوەی شارەکان، شوێنی سەوزایی و کاتبەسەربردن و…، بە گرنگترین پێداویستیی دانیشتووانی شارێک دادەنرێت. ئەگەر ئەم پێداویستییانە دابین نەکرێن، ئەوە شارەکان ڕووبەڕووی ئاستەنگی جددی دەبنەوە لە دابینکردنی پێداویستیی شیاو بۆ ژیانی دانیشتووان. گرنگترین پێوەرە لاوەکییەکانی کوالیتیی ژیان بریتین لە: یەکسانیی دابەشکردنی داهات، داهاتی سەرتاسەری بۆ هەر کەسێک، تێچووی خانووبەرە و تێچووی ژیان و خزمەتگوزارییەکانی شار، تەمەنی چاوەڕوانکراو، ڕێژەی تاوان و ڕێژەی کوشتن لە هەر شارێکدا، دەستڕاگەیشتن بە فەزای کاتبەسەربردن و ناوەندی کهلتووری، خێراییی ئینتەرنێت و دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکان.
لە پێوەرەکانی ژینگەدا، پێوەرە لاوەکییەکانی بەپێی: کوالیتیی هەوا، چڕیی دەردانی پیسکەرەکان، ئەگەری ڕوودانی ٦ مەترسیی سروشتی، بەرز و نەزمبوونەوەی نائاساییی پلەی گەرمی و گۆڕانکاریی نائاسایی لە بارانباریندا دەپێورێت. لەم بارەیەوە بڕوانە بۆ شیکاری ماڵپەڕی تایبەتمەند بە کاروباری ئابووری (دنیای اقتصاد) سەبارەت بە “کوالیتیی ژیان” و “ژینگە” لە “تاران”ی پایتەختی ئێران لەم ئیندێکسەدا.
محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان پوختە پرسی سەرەکیی ئەم نووسینە، چۆنێتیی کەڵەکەکردنی سەرمایەی سیاسی و… زیاتر
قەرەنی قادری لە ئەوروپا و ئەمریکادا، حکوومەتەکان سەر بە هاووڵاتیانن؛ واتە هەر چوار ساڵ جارێک… زیاتر
د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق پرۆسەی هەڵبژارنی… زیاتر
(خوێندنەوەیەک بۆ دیوەکەى ترى ڕووداوەکانى پێکهێنانى حکوومەتى فیدراڵ) پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای… زیاتر
بابەتە سەرەکییەکانی ئەم کتێبە (سی تایبەتمەندییهكان)، بریتین لە زانستی مرۆیی، بابەتی کۆمەڵایەتی، پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی، بەڕێوەبردن،… زیاتر
محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان پوختە چۆنێتیی تواناسازیی نەتەوەیی، لە ڕێگەی دانانی سیاسەتی كهلتووری و… زیاتر