د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان
پێشەکی
هەرچەندە ئەمریکا دروستکەرەوەی عێراقی دوای “بەعس”ە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیش پەیوەندیی عێراق و ئەمریکا تا ئێستایش پەیوەندییەکی ئاڵۆز و ناجێگیرە؛ لە لایەک ئەمریکا ڕێککەوتنی ستراتیژی و سەرباز و ڕاوێژکاری هەیە لە عێراق و وەک پارێزەری دەوڵەتی عێراق و سیستهمە سیاسەکەیشی وایە، بەڵام تا ئێستایش نە ئەمریکا و نە عێراقیش خۆیان وەک هاوپەیمان نابینن. پەیوەندیی بەغدا و واشنتۆن پڕە لە نامتمانەیی، بەڵام سەردەمی ئیدارەی دووەمی دۆناڵد تڕەمپ جیاوازە لە سەردەمی ئیدارەکانی تری ئەمریکا؛ تهنانهت لە ئیدارەی یەکەمی دۆناڵد تڕەمپیش. بە واتایەکی تر، ئەوەی بۆ عێراق تا ئێستا چووەتە سەر، لەوانەیە لەو ئیدارەیەدا چیتر عێراق نەتوانێت ئەو یارییە لەگەڵ ئەمریکا بکات.
سیاسەتی نهریتی (تەقلیدی)ی واشنتۆن کە بریتی بوو لە “بونیادنانی نەتەوە/دەوڵەت” (Nation/state Building) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کۆتایی هاتووە. ئێمە لەبەردەم سیاسەتێکی نوێداین کە لەسەر بنەمای “مامەڵەی بازرگانی و بەرژەوەندیی ڕووت” داڕێژراوە.
ئەم بابەتە هەوڵ دەدات تیشک بخاتە سەر وردەکارییەکانی ستراتیژیی نوێی ئەمریکا بەرامبەر عێراق و پێکهاتەکان (شیعە، سوننە، کورد)، ئاییندەی پڕمەترسی پەیوەندییەکانی هەولێر-بەغدا، هەروەها ڕۆڵی یاریزانە هەرێمییەکانیش لەم هاوکێشە ئاڵۆزەدا. بۆ تیگەیشتن لە ڕوانگەی ئەمریکا بۆ عێراقی دوای هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٥ ئەم ڕاپۆرتە بەسەر چەند پرسێکی سەرەکیدا دابەش دەکەین.
یەکەم: واشنتۆن چۆن سەیری ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ٢٠٢٥ دەکات؟
پێش ئەوەی بچینە ناو وردەکاریی سیاسەتی دۆناڵد تڕەمپ، دەبێت لەوە تێ بگەین هەڵبژاردنەکانی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٥ چ پەیامێکی ناڕاستەوخۆی بۆ کۆشکی سپی نارد. ئەنجامەکان تەنیا دابەشکردنی کورسی نەبوون، بەڵکوو نەخشەی سیاسیی نوێی عێراقیان کێشا کە ئەمریکا ناچارە مامەڵەی لەگەڵ بکات. بەکورتی هەڵبژاردنەکان سێ پەیامی سەرەکییان بۆ واشنتۆن نارد:
١ . شەرعییەتی لەرزۆک و “بایکۆتی بێدەنگ“
ڕێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنەکان (کە چاوەڕوان دەکرا نزم بێت یان لەلایەن جەماوەرەوە بایکۆت بکرێت)، پەیامێکی مەترسیداری بۆ ئەمریکا نارد کە پێمان دەڵێت، ئەوە “حکوومەتی بەغدایە نوێنەرایەتیی دەسەڵاتی سیاسی دەکات، نەک شەقام.” ئەمە بەو مانایە دێت کە ئەگەر پێشتر ئەمریکا بیویستایە گوشار بخاتە سەر حکوومەت، ئەوە دەیتوانی پشت بە “ناڕەزایەتیی شەقام” ببەستێت. بەڵام ئەم جارە ناڕەزاییی شەقام و سەدرییەکان بەو جۆرە نەبوو کە دەسەڵاتی سیاسی و نوخبەی حوکمڕان لە بەغدا بترسێنێت. بە مانایاکی تر کارتی شەقام ئەم جارە کارتێکی بەهێز نییە بەدەست ئەمریکاوە، وەک ئەوەی لە سەردەمی تشرینییەکان لە کۆتاییی ٢٠١٩ بینیمان.
٢. چەسپاندنی دەسەڵاتی “دەوڵەتی قووڵ“
ئەنجامەکان دەریان خست کە هێزەکانی نزیک لە ئێران (چوارچێوەی هەماهەنگی) چیتر “میلیشیا” نین، بەڵکوو بوونەتە خودی “دەوڵەت”. ئەوان توانیویانە لە ڕێگەی یاسای هەڵبژاردن و کۆنترۆڵکردنی دامەزراوەکانەوە، مانەوەی خۆیان مسۆگەر بکەن؛ بە جۆرێک ئەو لایەنانەی پڕۆکسیی چەکداری نزیک لە ئێرانن، نزیکەی ٦٦ کورسییان هێناوە، ئەمە جگە لەوەی کە کورسییەکانی چوارچێوەی هەماهەنگییش لە ١١٩ بۆ ١٦٥ کورسی زیادیان کردووە. بهم پێیه ئەمریکا گەیشتە ئەو باوەڕەی کە ناتوانێت لە ڕێگەی سندووقەکانی دەنگدانەوە گۆڕانکاری لە ڕەفتاری بەغدا بکات. بۆیە تاکە ڕێگە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم “دەوڵەتە قووڵە”، بەکارهێنانی زمانی زەبر و بەرژەوەندیی ئابوورییە، نەک بانگەشەی دیموکراسی.
٣. هاوپەیمانە پەرتەوازەکانی ئەمریکا
ئەنجامەکان پەیامێکی نائومێدکەریان هەبوو سەبارەت بە دۆستانی نهریتیی ئەمریکا (کورد و سوننە). دابەشبوونی دەنگەکانی سوننە و ململانێی توندی پارتی و یەکێتی، بووە هۆی لاوازبوونی پێگەی کورد لە بەغدا، کە دەکرێت وەک لاوازی بۆ پێگەی دۆستانی ئەمریکا لە پەرلەمانی عێراق سەیر بکرێت، بەتایبەت کورد. ئەمە بۆ واشنتۆن ئەوە دەگەیەنێت کە ناتوانێت چیتر وەک بلۆکێکی یەکگرتوو بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی بەرامبەر شیعەکان، پشت بە کورد یان سوننە ببەستێت. ئەمەیش وا دەکات ستراتیژیی ئەمریکا بگۆڕێت بۆ “مامەڵەی تاکتیکی” لەگەڵ هەر حزبێک بەجیا، نەک وەک پێکهاتە.
دەتوانین بڵیین کە ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٥ ئەو پەیامەی بە ئەمریکا گەیاند کە: “عێراق بەتەواوی لەژێر کۆنترۆڵی سیستەمێکی سیاسیی چەقبەستوودایە و، چاکسازی لە ناوەوەی سیستهمەکە ئەستەمە.” ئەمەیش پاساوی تەواو دەداتە ئیدارەی تڕەمپ کە دەستبەرداری دروشمی “پاڵپشتیی دیموکراسی” بێت و ڕاستەوخۆ بچێتە سەر “مامەڵەی بزنس و بەرژەوەندییە ئابوورییەکان” لەگەڵ عێراقدا و لەو ڕوانگەیەیش سەیری عێراق بکات؛ کە ئەمە هەم بۆ عێراق و هەم بۆ کورد و هێزە مەدەنییەکانیش سیاسەتێکی هیوابڕه.
دووەم: ئامانجە گشتییەکان و ستراتیژیی “ئەمریکا یەکەم”
دەتوانین بڵێین کە سیاسەتی ئەمریکا لە عێراق، لەژێر سایەی ئیدارەی نوێی تڕەمپدا، لە دەوری سێ پایەی سەرەکی دەسووڕێتەوە: کەمکردنەوەی ئەرکی سەربازیی ڕاستەوخۆ، دڵنیابوون لە بەرژەوەندییەکانی کۆمپانیا ئەمریکییەکان و پرسی وزە، هەروەها بەکارهێنانی عێراق وەک سەنگەرێک دژی ئێران بە کەمترین تێچوو.
ئامانجە ستراتیژییەکان:
سێیەم: سیاسەتی ئەمریکا بەرامبەر پێکهاتەکان
هەرچەندە ناتوانین بڵێین ئەمریکا سیاسەتی تایبەتی هەیە بۆ هەر یەک لە سێ پێکهاتە سەرەکییەکانی عێراق، بەڵام ئیدارەی تڕەمپ بە شێوازێکی تەواو “پراگماتیک” بە میکانیزمی تایبەت لەگەڵ هەر یەکێک لە پێکهاتەکان مامەڵە دەکات:
ڕەنگە سیاسەتی ئەمریکا بەرامبەر بەغدا، جۆرێک بێت لە پەیڕەوکردنی بنەمای “سزا و پاداشت”؛ ئەمە دەکرێت بە چەند میکانیزمێک ئەنجام بدرێت. ئەمریکییەکانیش بەناڕاستەوخۆ چەند جار ئەو پەیامەیان بۆ نوخبەی شیعەی حوکمڕان لە بەغدا ناردووە.
پێ دەچێت سوننەکان لە سیاسەتی ئەمریکادا وەک “کارتێکی هاوسەنگی” سەیر بکرێن:
بەراورد بە هەردوو پێکهاتەکەی تر (شیعە و سوننە)، هەرێمی کوردستان هاوپەیمانێکی دڵسۆزتر و بەمتمانەترە بۆ ئەمریکا، بەڵام لە سەردەمی تڕەمپدا ئەم هاوپەیمانێتییەیش لەوانەیە مەرجدار بێت بە چەند پرسێک:
چوارەم: هاوکێشەی هەولێر و بەغدا لەژێر ڕۆشناییی کشانەوەی ئەمریکادا
پرسی کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا ڕەنگە کاریگەرترین فاکتەر بێت لە هاوکێشەی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا؛ چونکە پەیوەندیی نێوان هەولێر و بەغدا هەمیشە لەژێر چاودێریی ناوبژیوانێکی بەهێز (ئەمریکا)دا بووە. کشانەوە یان کەمکردنەوەی هێزەکانی ئەمریکا- کە بڕیار وایە لە کۆتاییی ئەیلوولی ٢٠٢٦ بەتەواوی لە عێراق بکشێنەوە-، ڕەنگە هاوکێشەی ئەم پەیوەندییانە بەتەواوی بگۆڕێت. بەتایبەت پابەندبوونی عێراق بە پرسی بوودجە و ناوچە کێشەلەسەرەکان، ڕەنگە سەرەتای قۆناغێکی تری ناسەقامگیری بێت بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان، بەتایبەت لە دۆخی دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا.
١. نەمانی “هێڵی جیاکەرەوە” و بۆشاییی ئەمنی
بوونی هێزەکانی ئەمریکا لە بنکەکانی (عەین ئەسەد، هەریر و، کەرکووک) وەک بەربەستێک بوو.
٢. دۆسیەی نەوت و وزە
لەبەر ئەوەی دۆناڵد تڕەمپ بە ڕوانگەیەکی بزنسمانانەوە سیاسەت دەکات، پەیوەندیی هەولێر و بەغدا ڕەنگە بۆ ئەمریکا بچێتە قۆناغی “قازانج و زیان”؛ بەتایبەت ئەگەر سوودانی (یان جێگرەوەکەی) گرێبەستی گەورە بداتە کۆمپانیا ئەمریکییەکان، تڕەمپ پشتگیری لە “مەرکەزییەت”ی بەغدا دەکات و چاوپۆشی لە کۆنترۆڵکردنی کەرتی نەوتی هەرێم دەکات. بەڵام ئەگەر هەرێم بتوانێت بیسەلمێنێت کە تاکە سەرچاوەی وزەی جێی متمانەیە و بەدەرە لە کۆنترۆڵی ئێران، ئەوا واشنتۆن گوشار دەکات بۆ کردنەوەی بۆڕییەکان و ناردنی شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان؛ نەک لەبەر دڵسۆزی بۆ کورد، بەڵکوو لە پێناو دابەزاندنی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهانی.
٣. سیناریۆی مانەوە لە هەرێم، کشانەوە لە بەغدا
ئەگەر ئەمریکا هێزەکانی تەنیا لە هەرێم بهێڵێتەوە، ئەمە دوو لێکەوتەی دەبێت:
پێنجەم: کاریگەریی فاکتەری هەرێمی: تورکیا و ئێران
لە پەیوەندییەکانی عێراق و ئەمریکا هەمیشە فاکتەرێکی تر هەیە کە ناتوانێت نادیدە بگیرێت، ئەویش فاکتەری “تورکیا” و “ئێران”ە. ئەم فاکتەرە بۆ پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراقیش ڕاستە. لە دۆخی پەیوەندییەکانی بەغدا و واشنتۆن ئەم فاکتەرە لە چەند ئاستێکدا کاریگەرە:
١. ئێران: ستراتیژیی “ئهوپهڕی گوشار” (Maximum Pressure 2.0)
جیاواز لە ئیدارەی بایدن، تڕەمپ و ئیدارەکەی، چاوی لەوە نییە هەرچۆنێک بێت ئێران ڕازی بکات. گوشاری ئەمریکا بۆ سەر ئێران لە چەند ڕوویهکەوە کاریگەریی لەسەر عێراق دەبێت:
٢. تورکیا: هاوپەیمانێکی پێویستە بۆ ئەمریکا
پەیوەندیی تڕەمپ و ئەردۆغان هەمیشە تایبەت بووە. بۆیە فاکتەری تورکیاش دیسان لە دوو پرسدا کاریگەریی لەسەر پەیوەندیی واشنتۆن و بەغدا دەبێت:
کۆتایی و دەرەنجام
سیاسەتی ئەمریکا بۆ عێراقی دوای ٢٠٢٥، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، دەکرێت لەم تەوەرانەی خوارەوەدا کورت بکرێتەوە:
لە کۆتاییدا، پەیامی ئیدارەی نوێی ئەمریکا بۆ سەرکردەکانی عێراق ڕوونە: “یارییەکە گۆڕاوە؛ یان بە یاساکانی ئێمە یاری دەکەن، یان بەتەنیا جێتان دەهێڵین.” بۆ عێراقێک کە هێشتا لە ڕووی ئاسایش و ئابووری و دارایییەوە لەسەر پێی خۆی نەوەستاوە، بژاردەی دووەم دەکرێت کارەساتبار بێت.
سەرچاوەکان:
محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان پوختە پرسی سەرەکیی ئەم نووسینە، چۆنێتیی کەڵەکەکردنی سەرمایەی سیاسی و… زیاتر
د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی ساڵی ٢٠٢٥ بۆ… زیاتر
قەرەنی قادری لە ئەوروپا و ئەمریکادا، حکوومەتەکان سەر بە هاووڵاتیانن؛ واتە هەر چوار ساڵ جارێک… زیاتر
د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق پرۆسەی هەڵبژارنی… زیاتر
(خوێندنەوەیەک بۆ دیوەکەى ترى ڕووداوەکانى پێکهێنانى حکوومەتى فیدراڵ) پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای… زیاتر
بابەتە سەرەکییەکانی ئەم کتێبە (سی تایبەتمەندییهكان)، بریتین لە زانستی مرۆیی، بابەتی کۆمەڵایەتی، پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی، بەڕێوەبردن،… زیاتر