وەرگێڕان: پێنووس

کۆتاییی ڕژێمی بەشار ئەسەد کە هەڵهاتنی بۆ ڕووسیا لە ٨-١٢-٢٠٢٤، بوو بە هێمای ڕووخانی ڕێژێمەکەی، گفتوگۆی بەرفراوانی سەبارەت بە دەرەنجامە سیاسی و جیۆپۆلیتیکییەکانی ئەم ڕووداوە هێناوەتە ئاراوە، وەک دابەزینی متمانە و نفووزی کۆماری ئیسلامی لە ئێران لە ناوچەکەدا. بەڵام لێکەوتە ئابوورییەکانی ئەم کەوتنە بۆ حکوومەتی ئێران، کەمتر نەبوون لە دەرەنجامە سیاسییەکانی. بۆ ئەوەی لە دەرەنجامە ئابوورییە جیاوازەکانی ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا تێ بگەین، ئاماژە بە دوو خاڵی سەرەکی دەکەین:

یەکەم: وەبەرهێنانە چەند ملیارد دۆلارییەکانی کۆماری ئیسلامی لە سووریا لەسەر بنەمای هەڵوێستی “دژەزایۆنیستی و دژەڕۆژاوایی” و بۆ بەهێزکردنی پێگەی سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو و، هیچ پەیوەندییەکی بە قازانجی ئابوورییەوە نەبوو. بە واتایەکی تر حکوومەتی ئێران، سەرچاوە نەتەوەیییەکانی وڵاتەکەی کە لە سەردەمی سەختی بارودۆخی ئابووریدا بەهای زیاتری هەیە، بۆ پشتیوانی لە تەماحە ئایدیۆلۆژییەکان بەكار هێنا و ئێرانییەکانی لە توانای ئابووریی خۆیان بێبەش کرد.

دووەم: لەگەڵ ڕووخانی ئەسەد هەموو ئەو وەبەرهێنانانە لەدەست چوون. ئەو بنکە سەربازی و پڕۆژەکانی وزە و ژێرخانی ئایینی و تۆڕە بازرگانییانەی کە بە سەرچاوەکانی نفووزی ئێران دروست کرابوون، کەوتنە دەستی ئەو کەسانەی کە لە ڕووی ئایینی و سیاسییەوە هاوبەشی کۆماری ئیسلامی نین و، پێ دەچێت لەگەڵ کۆماری ئیسلامیدا لە ململانێدا بن. ئەم خەسارە، دۆخی ئابووریی ئێرانییەکان، کە پێشتر بەدەست قەیرانی دابەزینی هێزی کڕینەوە دەیانناڵاند، سەختتر دەکات. تەنانەت سندووقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی باس لەوە دەکەن کە ئابووریی ئێران لە ساڵی ٢٠٢٣دا بە ڕێژەی ٣.٥% بچووک بووەوە و هەڵاوسانیش بە ڕێژەی ٥٠% زیادی کردووە.

 ئەم نووسینە باس لە لایەنی ئابووریی شکستی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە سووریا دەکات کە کەمتر باسی لێوە دەکرێت.

ژێرخانی سەربازیی کۆماری ئیسلامی، لە دەستی هێزە ئیسلامییە ڕکابەرەکاندایە

نووسینگەی لێکۆڵینەوەی کۆنگرێسی ئەمریکا و دامەزراوەی توێژینەوەی ئاشتیی نێودەوڵەتیی ستۆکهۆڵم (SIPRI) بەپێی ڕاپۆرتێکیان ئەوە دەخەنە ڕوو کە لە سەرەتای جەنگی ناوخۆی سووریا لە ساڵی ٢٠١١ تا ٢٠٢٣ کۆماری ئیسلامی لە نێوان ٣٠ بۆ ٣٥ ملیار دۆلاری بۆ ژێرخانی سەربازی و لۆجستی، مەشق و ڕاهێنانی هێزەکان و جێگیرکردنی ڕاوێژکارە سەربازییەکانی لە سووریا خەرج کردووە.

 نموونەی ئەوەیش بنکەی دێرەزوورە کە لە ساڵی ٢٠١٣ بە تێچووی نزیکەی ٢٥٠ ملیۆن دۆلار بۆ هەڵگرتنی مووشەک و نیشتەجێکردنی 1500 سەرباز و ڕاوێژکاری ئێرانی دروست کراوە. هەروەها لە ساڵی ٢٠١٥ سەنتەری لۆجستیکی لازقییەی دامەزراندووە، بە تێچووی ١٨٠ ملیۆن دۆلار بۆ کۆگە و تونێلی ژێرزەوی و گواستنەوەی چەکی سەربازی.

هەروەها بنکەی ئاسمانیی T-4 نموونەیەکی دیکەیە کە کۆماری ئیسلامی لە ساڵی 2017 دامەزراوەیەکی بۆ جێگیرکردنی سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی ڕووسیا و ئێران و بینای ژێرزەمینیی بۆ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان (درۆن) و مووشەک لە نزیک پالمیرا لە پارێزگای حومس بە تێچووی 400 ملیۆن دۆلار دامەزراند.

ناوەندی لێکۆڵینەوەی ستراتیژی و نێودەوڵەتی ( (CSIS و ئینستیتیۆتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕاپۆرتێکیان لەسەر کۆماری ئیسلامی باس لەوە دەکەن کە ئێران حەوت بنکەی ئاسمانی و 15 کۆگەی مووشەک و 22 ناوەندی فەرماندەیی و 85 کیلۆمەتر تونێلی ژێرزەمینیی لە سووریا دروست کردووە. بەڵام ئەم ژێرخان و بنکە سەربازییانە، دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا، جێ هێڵدران یان کەوتنە دەستی حاکمە نوێیەکان کە ڕوانگەی سیاسی و بەتایبەتی ئایینیی سوننەیان  جیاوازە لە ڕژێمی شیعەی ڕژێمی ئێران و، لە ڕاستیدا دوژمنی یەکترین. تێچووی لەدەستدانی ئەو پارانە بارگرانییەکی قورسە لەسەر ئابووریی ئێران، کە ناتوانێت زۆرێک لە پێداویستییەکانی هاووڵاتیانی دابین بکات.

دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نەرمی مەزارگە ئایینییەکان

بەپێی ڕاپۆرتی دامەزراوەی ئوراسیا، لە نێوان ساڵانی 2012 تا 2022، کۆماری ئیسلامی نزیکەی دوو ملیار دۆلاری بۆ نۆژەنکردنەوە و پاراستنی شوێنە ئایینییەکانی شیعە لە سووریا خەرج کردووە. ئەمەیش بەشێکە لە ستراتیژیی ئێران کە ئامانج لێی فراوانکردنی هێزی نەرم و دروستکردنی کاریگەریی ئایدیۆلۆژیی شیعەگەرییە لە ناوچەکەدا کە مەزارەکان هێمای ئەم هێزە نەرمەن. لە نێوان ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨ کۆماری ئیسلامی و بەتایبەت بارەگای خاتەمولئەنبیای سوپای پاسدارانی ئینقلابی ئیسلامی و کۆمیتەی فریاگوزاریی ئیمام لە ئاوەدانکردنەوەی مەزارگەی “سەیدە زەینەب” و “سەیدە ڕوقەیە” لە دیمەشق، چالاکانە لە دروستکردنی میوانخانە و پەرەپێدانی گەشتیاریی ئایینی، بەشدارییان کرد.

بە بڕوای شیعەکان، “زەینەب”، خوشکی ئیمامی سێهەمیان، لە ڕووداوی کەربەلادا ئامادە بووە و “ڕوقەیە”، کچی ئەم ئیمامە، لە ڕووداوی کەربەلادا تەمەنی تەنیا سێ بۆ چوار ساڵ بووە، پاشان بەدیل گیراوە و لە دیمەشق کۆچی دواییی کردووە.

لەسەر دەستپێشخەری و حیسابی کۆماری ئیسلامی، هۆتێلی زەینەب پاڵاس لە ساڵی ٢٠١٦ لە تەنیشت مەزارگەی سەیدە زەینەب کرایەوە. ئینستیتیۆتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕای گەیاندووە، تێچووی دروستکردنی ئەم هۆتێلە کە ١٥٠ ژوور و شوێنی نوێژ و خزمەتگوزارۆی خواردنی تێدایە، نزیکەی ٣٥ ملیۆن دۆلارە. کۆماری ئیسلامی بۆ ماوەی چەند ساڵێک داهاتی لە گەشتوگوزاری حاجیانی ئەو دوو مەزارگەیەوە دەست دەکەوت و، هەروەها پەرەی بە ئایدیۆلۆژیای شیعەگەراییی خۆی داوە. بەڵام لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد، وەبەرهێنانەکانی کۆماری ئیسلامی لە بواری گەشتیاریی ئایینی لە سووریا کەوتە مەترسییەوە. دەسەڵاتی سیاسیی نوێ لە سووریا سوننەیە و ئەگەر دوژمن نەبێت، ئەوە لەگەڵ سیمبولەکانی شیعەدا یەک ناگرێتەوە؛ هەر بۆیە ئەگەر مەزارگە شیعەکان داش نەخات، پارەیان بۆ خەرج ناکات. بەم شێوەیه کۆماری ئیسلامی نەک تەنیا سەرچاوەیەکی داهاتی لەدەست دا، بەڵکوو لەم تەنیایییەی خۆیدا، ئامرازی هێزی نەرمی خۆی لەدەست دا.

وازهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی کۆماری ئیسلامی لە سووریا

لە ڕابردوودا کۆمپانیاکانی سەر بە سوپای پاسدارانی ئینقلابی ئیسلامی و نووسینگەی ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران، ملیاران دۆلاریان لە کەرتە سەرەکییەکانی سووریا وەکوو وزە و ئاوەدانکردنەوەی شارەکان وەبەرهێنان کردووە و نفووزی ئابووری و سیاسیی خۆیان فراوانتر کرد. دامەزراوەی نیشتەجێکردنی شۆڕشی ئیسلامی کە لە ساڵی ١٩٧٩ بە سەرپەرشتیی ئایەتوڵڵا ڕۆحوڵڵا خومەینی بە ئامانجی دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی گونجاو بۆ هاووڵاتیانی ئێران دامەزرا و تا ئێستایش لەژێر چاودێریی ڕێبەری کۆماری ئیسلامیدایە، وەبەرهێنانێکی زۆری لە ئاوەدانکردنەوەی شاری حەلەب لە سووریا کردووە. جێگەی ئاماژەیە کە هێزی ئاسمانیی سووریا بە پاڵپشتیی هێزەکانی ڕووسیا لە نێوان ساڵانی 2012 بۆ 2016 بە شێوەیەکی بەرفراوان شارەکەیان بۆردوومان و وێران کرد بۆ ئەوەی لە دەستی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا دەری بهێنن. بانکی ناوەندیی سووریا لە ڕاپۆرتێکیدا دەڵێت کە لە نێوان ساڵانی ٢٠١٦ بۆ ٢٠٢١ دامەزراوەی نیشتەجێبوونی شۆڕشی ئیسلامی تا یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری بۆ ئاوەدانکردنەوەی گەڕەکە نیشتەجێبووەکانی شاری حەلەب خەرج کردووە.

لە پرۆژەیەکی دیکەدا دامەزراوەی بیناسازیی خاتەمولئەنبیا، کە گەورەترین کۆمپانیای ئەندازیاریی شارستانیی سوپای پاسدارانە، بەشداریی کردووە لە ئاوەدانکردنەوەی چەندان ڕێگەی ستراتیژی وەک ڕێگەی سەرەکیی حومس- دیمەشق بە تێچووی ٥٠٠ ملیۆن دۆلار. هەروەها کۆمپانیایەکی دیکەی سەر بە سوپای پاسداران، کۆمپانیای پیشەسازیی دەریاییی سەدرای ئێران (شرکت صنعتی دریایی صدرا)، لە نێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠٢٠ زیاتر لە یەک ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلاری بۆ نۆژەنکردنەوەی بەندەری تەرتووس وەبەرهێنان کردووە.

وەبەرهێنانێکی دیکەی ئێران لە گەورە پڕۆژەی ڕێڕەوی گازی ئێران – عێراق- سووریا بوو کە لە ساڵی ٢٠١٣ بە تێچووی مەزەندەکراوی هەشت ملیار دۆلار بۆ گەیاندنی سەرچاوەی وزەی ئێران بۆ دەریای ناوەڕاست دەستی پێ کرد، بەڵام بەپێی ئامارەکانی کۆمەڵەی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم پرۆژەیە لە ساڵی ٢٠٢٢ وەستێنرا.

ڕاستییەكەی، مەبەست لەم وەبەرهێنانانە تەنیا بیناسازی نەبووە، بەڵکوو پتەوکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ سووریا و فراوانکردنی نفووزی کۆماری ئیسلامی بوو لەم ناوچە سەرەکییەدا. بەڵام دوا بە دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد و ئەگەری نزیکبوونەوەی دەسەڵاتدارە نوێیەکانی سووریا لە وڵاتانی ڕکابەری کۆماری ئیسلامی، بەردەوامیی ئەم وەبەرهێنانانە کەوتۆتە مەترسییەوە. بەپێی ڕاپۆرتی “ئابووریی سووریا 2024″، هێزە تازەپێگەیشتووەکانی سووریا بە دوای گفتوگۆ و ڕاوێژن لەگەڵ کۆمەڵە پیشەسازییەکانی تورکیا و سعوودیا بۆ بەڕێوەبردنی بەندەری تەرتووس.

لەدەستدانی بازاڕی ستراتژیی کۆماری ئیسلامی لە سووریا

بەپێی ئاماری ئیدارەی ئاماری بازرگانیی تاران، ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان کۆماری ئیسلامیی ئێران و سووریا لە ساڵی ٢٠١٠دا گەیشتە بەرزترین ئاستی مێژووییی خۆی کە ٤٧٥ ملیۆن دۆلار بووە. سووریا بازاڕێکی گرنگ بوو بۆ کاڵای ئێرانی وەک قوماش و کەرەستەی کارەبایی و بەرهەمە خۆراکییەکان، بەتایبەتی کە ڕێگەی بە کاڵا ئێرانییەکان دەدا سزا نێودەوڵەتییەکان بشکێنن و بچنە ناو بازاڕەکانی دیکەی ناوچەکە. کۆمپانیا سوورییەکان وەک نێوەندگیر، بەرهەمە ئێرانییەکانیان بۆ لوبنان یان تەنانەت وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هەناردە دەکرد. ئەم جووڵە ئاڵۆز بوو، بەڵام داهاتی بۆ کۆماری ئیسلامی دەستەبەر دەکرد.

ناوەندی لێکۆڵینەوەی ئابووری و بازرگانیی تاران لە ڕاپۆرتێکدا باس لەوە دەکات کە لە ساڵی 2012 نزیکەی 15%ی هەناردەی بەرهەمهێنراوی ئێران بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سووریاوە ترانزێت کراوە. بەڵام ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤دا، ئەگەری گواستنەوەی کاڵا و دەربازبوون لە گەمارۆکانی سەر کۆماری ئیسلامی کۆتایی پێ دێنێت. ماڵپەڕی “چاودێریی ئابووریی سووریا” پێشبینی دەکات کە ڕێککەوتنە بازرگانییەکانی نێوان تاران و دیمەشق بە زیانی کۆمپانیا ئێرانییەکان لەدەست بدرێن یان پێداچوونەوەیان بۆ دەکرێت. وەزارەتی ئاماری بازرگانیی تاران مەزەندە دەکات کە زیانی کۆمپانیا ئێرانییەکان لە گۆڕانکارییە بازرگانییەکانی ڕژێمی نوێی سووریا دەگاتە ٣٠٠ میلیۆن دۆلار.

ڕێکخراوی پیشەسازی و کانگەکانی ئێران ڕاپۆرتێکی بڵاو کردەوە و ئاماژەی بەوە داوە کە کەرتی قوماشی ئەو وڵاتە، بە لەدەستدانی بازاڕی سووریا، ناچار دەبێت لە نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٥دا لانی کەم ١٢% بەرهەمی خۆی کەم بکاتەوە.

داخستنی بازاڕی سووریا تەنیا لەدەستدانی بازاڕێک نییە بۆ هەناردەکردن، بەڵکوو زنجیرەی دابینکردنی کاڵای پێویستی ئابووریی ئێران تێک دەدات. ماڵپەڕی “چاودێریی بازرگانیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست” پێشبینی دەکات کە بەڕێوەبردنی بەندەری لازقییە، کە بەندەری ترانزێتی کاڵا ئێرانییەکان بووە، بە کۆمپانیا تورکی یان سعوودییەکان بسپێردرێت. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، توانای کۆماری ئیسلامی بۆ دەربازبوون لە گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان لەچاو پێشوو زۆر کەمتر دەبێت. دەرەنجامەکەیشی ئەوەیە کە دەستی کۆماری ئیسلامی لە بازرگانیدا زیاتر سنووردار دەبێت و ناچار دەبێت زیاتر پشت بە هاوبەشە بازرگانییەکانی وەک چین ببەستێت و مل بە مەرجەکانیان بدات.

گوشاری كەمەرشکێن بۆ سەر سیستەمی بانکیی کۆماری ئیسلامی

بانکی ناوەندیی ئێران لە ڕاپۆرتێکیدا دەڵێت کە بانکەکان و دامەزراوە دارایییەکانی کۆماری ئیسلامی بە زیاتر لە پێنج ملیار دۆلار قەرزی کەڵەکەبوو، ڕۆڵی سەرەكییان لە دابینکردنی داراییی پڕۆژەکان لە سووریا بینیوە، بۆ نموونە:

“بانک سپە” کە لە ساڵی ١٩٢٥ دامەزراوە، دامەزراوەی داراییی هێزە چەکدارەکانی ئێران بووە و ئەمڕۆ لەژێر کاریگەریی سوپای پاسداراندایە. ئەم بانکە تا بڕی یەک ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلار پارەدارکردنی پڕۆژەکانی وزەی لە سووریادا گرتە ئەستۆ.

بانکی نیشتمانی (بانک ملی) کە لە ساڵی ١٩٢٨ دامەزراوە و گەورەترین بانکی بازرگانیی ئێران بووە، بڕی ٨٥٠ ملیۆن دۆلاری بۆ پڕۆژەکانی کشتوکاڵی و پیشەسازی لە سووریا تەرخان کردووە.

بانکی هەناردەکردن (بانک صادرات) لە ساڵی ١٩٥٢ دامەزراوە و بانکێکی سەر بە دەوڵەتە و بە شێوەیەکی بەرفراوان پارەی پڕۆژەکانی دەرەوەی وڵات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت لە سووریا دابین کردووە.

لە کۆتاییدا بانکی هاوبەشی سووریا و ئێران کە لە ساڵی ٢٠١٠ بۆ ئاسانکاریی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات دامەزرا، کریدتێکی گەورەی بە پڕۆژەکانی سووریا داوە. لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد،  چۆنێتیی گەڕانەوەی ئەو قەرزانە چیتر ڕوون نییە. قەرزوەرگرە سەرەکییەکان وەک وەزارەتی وزە و وەزارەتی گواستنەوە و دەزگەی کارەبای گشتی لە حکوومەتێکدا بوون کە ئێستا نەماوە. بانکی ناوەندیی ئێران زیانەکانی بەهۆی نەدانەوەی ئەو قەرزانە بە سێ لەسەدی بەرهەمی ناوخۆییی ئێران (GDP) دەخەمڵێنێت.

دەرەنجام: داهاتوویەکی ناڕوون بۆ ئابوورییەکی داڕماو

هەرەسهێنانی ڕژێمی بنەماڵەی ئەسەد نەک هەر تاکە هاوپەیمانی جیۆستراتیژیی لە کۆماری ئیسلامی وەرگرت، بەڵکوو خەسارێکی گەورەی ئابووریی بەسەر کۆماری ئیسلامیدا سەپاند و ئەگەری دەستکەوتی داهاتی لە سەردەمی سزاکان نەهێشت. لە لایەکی دیکەیشەوە، کۆماری ئیسلامی نەک هەر پێگەی ستراتژییەکەی خۆی وەک شیعە لە ناوچەکەدا لەدەست دا، بەڵکوو بەو زیانە ئابوورییەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، ناتوانێت جارێکی دیکە “میحوەری موقاوەمە” (کۆماری ئیسلامی – سووریا – حزبوڵڵای لوبنان) بنیات بنێتەوە.

تاکە دەرفەتێک کە بۆ ئێران و سووریا و هەر وڵاتێکی دیکەی ناوچەکە ماوەتەوە، گواستنەوەیە بۆ ئابوورییەکی بازاڕتەوەر و لەم چوارچێوەیەدا پاراستنی خاوەندارێتیی تایبەت، داهێنان، ئازادیی کار و بازرگانیی ئازاد لەگەڵ جیهاندا. وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەتوانن بە دروستکردنی بازاڕێکی هاوبەش ئالنگارییەکانی خۆیان بکەنە دەرفەت و، پەرەپێدان و پێشکەوتن و خۆشگوزەرانیی بەردەوامی هاووڵاتیان فراوان بکەن. تەنیا ئابوورییەک لەسەر بنەمای بازاڕی ئازاد دەتوانێت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاوەدان بکاتەوە و ئاشتی و خۆشگوزەرانی بۆ هەمووان بێنێتە دی.

سەرچاوە:

https://www.radiofarda.com

ن: تۆماس ل. فریدمان

وەرگێڕانی لە ئیگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان

ڕووخاندنی بەشار ئەسەد لە سووریا لەلایەن یاخییە سوورییەکانەوە، یەکێکە لە گەورەترینی ئەو ڕووداوە ئەرێنییانەی کە لەوانەیە ڕێساکانی ئەو گەمەیەی چل و پێنج ساڵە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوامە، بگۆڕێت.

من بۆ هەڵسەنگاندنی ئەو ناسەقامگیرییەی لەناو دەوڵەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، یەک ڕێسای سادەم هەیە. لێرە تەنیا دوو جۆر ناسەقامگیریمان هەیە: دەوڵەتانێک کە هەرەس دەهێنن و دەوڵەتانێکی تریش کە دەتەقنەوە. واتە ئەو دەوڵەتانەی کە دەسەڵاتی ناوەندی تێیاندا وێران دەبێت، ئەو ستوونانەی دەسەڵاتەکەیان ڕاگرتبوو، لەناو سنوورەکانی وڵاتەکەدا دەڕووخێن؛ لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا کە کاتێک کۆنترۆڵی ناوەندییان هەرەس دەهێنێت، پانتاییی تەقینەوەکە فراوانتر دەبێتەوە و پارچە و مارچە سیاسییەکانی بە جوغزێکی بەریندا دەپرژێن و بڵاو دەبنەوە.

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هیچ دەوڵەتێک نییە هێندەی سووریا بتەقێتەوە. هەرچییەکە لە سووریادا ڕوو بدات، لە سنووری وڵاتەکەدا نامێنێتەوە. هۆیەکەیشی ئەوەیە کە سووریا بەردی بناغەیە؛ جیهانێکی بچووککراوەی هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. سووریا بەردی بناغەیە؛ هەر ئەوەندەی هەرەسی هێنا، ئیتر کاریگەرییەکانی بە هەموو ئاڕاستەکاندا بڵاو دەبێتەوە.

لەبەر ئەوەی سووریا وێنەیەکی بچووکكراوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، ئەوا هەر کاتێک دەسەڵاتی ناوەندی لەو وڵاتەدا لاواز ببێت، دەبێت بە سەرچاوەی نەمانی ئاسایش بۆ هەمووان. بۆیە، زۆر جار پەنا بۆ دەرەوە دەبات تا یاریدەی بدات. بە هەمان شێوە سووریا سەرچاوەی دەرفەتەکانە بۆ هەموو هێزێکی هەرێمی، بۆیە زۆر جار دەست دەخەنە ناو سووریاوە بۆ لادانی لە ڕێگەکەی. لە مێژوودا، پێویست وا بوو سەرۆکێکی چنگئاسنین لە دیمەشق هەبێت بۆ ئەوەی سووریا لەژێر کۆنترۆڵی ناوخۆییدا بهێڵێتەوە و بەرپەرچی هێزە هەرێمییەکان بداتەوە کە دەیانەوێت لە دەرەوە کۆنترۆڵی بکەن.

بەڵام، بەهۆی مەرکەزییەتی سووریاوە، هەر گۆڕانێکی ئەرێنی لەوێ ڕوو بدات، بۆی هەیە بە هەموو ئاڕاستەیەکدا بڵاو ببێتەوە. ئەمەیش دەمباتە لای مەبەستەکەم لە نووسینی ئەم ستوونە. یاداشتێک بۆ وەزیری دەرەوەی دامەزرێنراو، مارکۆ ڕوبیۆ: ڕەنگە هێشتا پۆستەکەت یەکلایی نەبووبێتەوە، بەڵام ئەگەر ئەو پۆستەت پێ درا، ئەوە یەکەمین کێبرکێی گەورە کە وەک باڵاترین دیپلۆماتکاری سەرۆک دۆناڵد ترامپ، ڕووبەڕووت دەبێتەوە، ئەوەیە قایلی بکەیت بەوەی دەسبەرداری ئەو گوتارە گۆشەگیرە ببێت کە ترامپی پێ ناسراوە، بۆ ئەوەی بتوانیت هاریکاریی بکەیت لە – بوێریی ئەوە دەکەم بڵێم – بنیاتنانی دەوڵەتدا لە سووریا.

بەڵام بۆچی؟ چونکە ڕووخاندنی سەرۆک بەشار ئەسەد لەلایەن هەڵگەڕاوە سوورییەکانەوە، یەکێکە لە گرنگترینی ئەو ڕووداوانەی لە ماوەی چل و پێنج ساڵی ڕابردوودا ڕوویان داوە و لە هەموویشیان ئەرێنیترە و، بۆی هەیە ڕێساکانی گەمەکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگۆڕێت. لە سیاسەتی دەرەکیدا، تایبەتمەندێتیی دەرفەتەکان لەوەدایە کە زۆر لەناکاو پەیدا دەبن – سەرۆکە مەزنەکان ئەوانەن کە دەیانقۆزنەوە، تەنانەت ئەگەر پێویستیش بکات کەمێک لە گۆشتی قەلەڕەشەکە بخۆن؛ واتە ناچار ببن بڕێکیش پێ لە هەڵەی خۆیان بنێن.

قسەیەکیش بۆ ترامپ بکەین؛ لە ساڵی ٢٠٢٠، کاتێک لەناکاو دەرفەتی ڕێکكەوتنەکەی ئیبراهیم هاتە پێشەوە، توانیی بیقۆزێتەوە و هاریکاریی کرد لە داڕشتنی سیاسەتی ئاساییکردنەوە لە نێوان ئیسرائیل و چوار دەوڵەتی عەرەبیدا – ئەمەیش لە بەرژەوەندیی ناوچەکە و ئەمریکاشدا بوو. ئەمەیش ساتەوەختێکی هاوشێوەی ئەوەیە: ئەگەرەکانی سەرکەوتووبوون کەمن، بەڵام لەوانەیە خەڵاتەکەی زۆر گەورە بێت و ئەو مەترسییانەیش کە هەڕەشە لە ئەمریکا دەکەن زۆر گەورە نین، بەڵام پێویست دەکات سەرکردایەتییەکی ئەمریکیی زۆر چڕتر لە ڕێکكەوتنەکەی ئیبراهیم، لە گۆڕێ بێت.

بۆ ئەوەی لە هۆی ئەمە تێ بگەین، پێویست دەکات بتگەڕێنمەوە بۆ دواوە بۆ ساڵی ٢٠٠٣. داگیرکردنی عێراق لە سەردەمی سەرۆک “جۆرج دەبلیو بوش”دا، دوو ئامانجی هەبوو: یەکەم، نەهێشتنی چەکە کۆمەڵکوژەکان، کە دەرکەوت درۆودەلەسەیە. بەڵام بژاردەی دووەمیان، کە منیش لایەنگیری بووم، زۆر پڕخواست بوو، بەڵام لە کۆتاییی ڕێگەکەدا مەحاڵ بوو: هەوڵی گۆڕینی سەددام حسێن بە دیموکراسییەکی هەمەلایەن و فرەیی لە پایتەختێکی عەرەبیی مەزندا – واتە بەغدا – بە هیوای ئەوەی ئەم کارە ببێتە هۆی خوڵقاندنی نموونەیەک لەناو جەرگەی جیهانی عەرەبیدا، کە ئەگەری ئەوەی هەبێت تەشەنە بکات و یاریدەدەر بێت لە چارسەرکردنی ئەو نەخۆشییانەدا کە بوونە هۆی هێرشەکانی یازدەی سێپتەمبەر. من دەڵێم “مەحاڵ” چونکە دەرسی ئەوەمان وەرگرت کە ناشێت دیموکراسی لە سەرەوە بۆ خوارەوە، لە دەرەوە بۆ ناوەوە، فەراهەم بکرێت. بەڵکوو پێویستە بە شێوەیەکی ئۆرگانی لە خوارەوە بەرەو سەرەوە گەشە بکات. لە عێراق، ئەوە هێزەکانی ئەمریکا بوو کە بە پلەی یەکەم پەیکەرەکەی سەددامیان لە بەغدا ڕووخاند، نەک عێراقییەکان؛ عێراقییەکان سەیریان دەکرد و چێژیان لە دیمەنی ڕووخانەکەی وەردەگرت.

لە کۆتاییدا، عێراقییەکان خۆیان بەتەنیا توانییان دیموکراسییەکی دەستووریی دامەزراو لەسەر دابەشکردنی دەسەڵات بنیات بنێن؛ بەڵام لەسەر لێواری دەوڵەتی شکستخواردوو لارەلارێتی و ئێرانییەکان و بەکرێگیراوەکانیان، بەقووڵی دزەیان کردۆتە ناوی؛ خۆ باسی گەندەڵیی ناوخۆیی هەر مەکە. لە کاتێکدا کە لە دوای ئەو داگیرکارییەی ویلایەتە یەکگرتووەکان سەرکردایەتیی کرد و لە ساڵی ٢٠٠٣ دا سەددام حسێنیان لەناو برد، عێراق بەکردەوە شەش هەڵبژاردنی تا ڕاددەیەک بێگەردی ئەنجام داوە؛ بەڵام ئەو پەرلەمانە فرەحزبییەی بەرهەمی هێناوە، لەژێر هەژموونی چەند حزبێکی دیاریکراودایە کە لەسەر بناغەی تائیفەگەری یان ڕەچەڵەک کار دەکەن، نەک ڕۆحی هاووڵاتیبوونی عێراقییانەی ڕاستەقینەی بەهێزی بەرفراوان، کە بەشی ئەوە بکات بەرەنگاری ئێران ببنەوە.

هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٣وە عێراق دەناڵێنێت، چونکە دەوڵەتانی دراوسێ هەرچییان لەدەست هات کردیان، بۆ ئەوەی نەهێڵن نموونەیەکی دیموکراسیی شایستە لە بەغدا سەر هەڵبدات، کە ببێتە سروشبەخشی گەلەکانی خۆیان تا چاویان لێ بکەن. دواجار بەهاری عەرەبی بە شێوەیەکی ئۆرگانیی چالاک و بێ هیچ داگیرکارییەکی ئەمریکا، تەشەنەی کرد کە لە ساڵی ٢٠١١دا لە تونس بەرپا کرا و گەیشتە میسر و سووریاش؛ بەڵام ئەسەد، هەتا هەفتەی ڕابردوو، ئامادە بوو سەدان هەزار لە گەلەکەی خۆی بکوژێت و ملیۆنانیش بەرەو هەندەران ڕاو بنێت، تا دەسەڵات لەدەستی خۆیدا بمێنێتەوە.

ئێستا، پرسیارە گەورەکەی ناو مێشکم، ئەمەیە: ئایا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرفەتێکی دیکەی بۆ دەڕەخسێت تا حکوومەتێکی سازان و فرەیی لە پایتەختێکی عەرەبیی مەزندا، واتە دیمەشق، هەڵبکەوێت – کە ئەم جارەیان گەلەکەی سەرکردایەتی دەکات، نەک هیچ هێزێکی دەرەکی؟ ئەگەر سوورییەکان توانییان لە ماوەی ساڵانی داهاتوودا ڕێگەی خۆیان لە خوارەوە بەرەو سەرەوە لێ بدەن و پێکەوە لە کۆمەڵگەیەکی فرەییدا وەک هاووڵاتی بژین، نەک بەتەنیا ژمارەیەک تائیفە بن، هەموویان پێکەوە و بە ڕەزامەندیی خۆبەخۆی خۆیان یەک بگرن، نەک لە توێی تائیفەکانی دیکەوە، خۆبەخشانە نەک لە سایەی چنگی ئاسنینی دیکتاتۆرەوە؛ هەروەها ببێت بە مۆدێلێک کە درێژ ببێتەوە بۆ عێراق و لوبنان و ئێران و لیبیا و – هەموو شوێنێك.

ئەگەر ئەمە ڕووی دا، ئەوە دەبێتە ئەرێنیترین ڕووداوی ناو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوای ساڵی ١٩٧٧ەوە، کە ئەنوەر سادات سواری فڕۆکە بوو، چوو بۆ ئیسرائیل تا ئاشتی بەرقەرار بکات – دەبێتە گرنگترین ڕووداو لەسەر گۆڕەپانی نوێی سیاسەتی عەرەب.

پێویست ناکات دەربارەی ئەگەری ڕوودانی ئەمە، وانە بڵێمەوە. من ماوەی زیاتر لە چوار ساڵ لە جەنگی ناوخۆی لوبناندا ژیاوم، لە عێراقیش ڕووماڵێکی فراوانم کردووە. ئەگەرێکی زۆر کەم هەیە کۆتایییەکی کامەران لە سووریا ببینین، بەڵام ئەگەر ئەمە ڕووی دا، ئەوە خەڵاتێکی زۆر گەورە دەبێت بۆ گەلی سووریا و تەواوی ناوچەکە. بەپێچەوانەی داگیرکارییەکەی ئەمریکا و هاوپەیمانییەکانییەوە بۆ عێراق، هیچیان پێویست نییە جگە لە کەمێک دارایی و بڕێک هێزی بچووک تا یاریدەیان بدرێت ئەو کارە بکەن.

بەڵام بەبێ یارمەتی و سەرکردایەتییەکی ئەمریکی و بڕێک دیپلۆماسییەتی جێگیر و مکوڕ، کە ئامادە بێت ڕیسکی شکستهێنان بخاتە ئەستۆی خۆی و لەوەیش تێ بگات کە پشتگوێخستنی ڕەوشەکە، زۆر لەسەر هاوپەیمانەکانمان دەکەوێت؛ ئەمە ڕوو نادات.

کێبڕکێ و ململانێ لەناو سووریادا – هەروەها لەسەر سووریا لەلایەن هێزە دەرەکییەکانەوە – لە هەموو ناوچەکەدا تەشەنە دەکات. ئەم جەنگە هەتاهەتایە بەردەوام دەبێت، ڕێگە خۆش دەکات بۆ گەڕانەوە و دەرکەوتنەوەی ڕێکخستنی دەوڵەتی ئیسلامی؛ لەوانەیشە زۆر بەئاسانی ببێتە هۆی لەقکردن و لەرزاندنی دیموکراسییە فشەڵەکانی عێراق و پاشایەتی لە ئوردن، ئیسرائیلیش بەرەو سووریا ڕابکێشێت – ئەمەیش مانای ئەوەیە حەوت ملیۆن جوولەکە بەتەواوەتی کۆنترۆڵی غەززە دەکەن، بەشێکیش لە لوبنان و سووریا دەخەنە ژێر دەستی خۆیانەوە؛ ئەمە لە پاڵ ئیسرائیل و کەرتی ڕۆژاواشدا. ئیسرائیل خۆی دەبینێتەوە کەوتۆتە حاڵەتی شەکەتکردن و تاقەتلێبڕینێکی قورسەوە و پێویستیی بە ملیاران دۆلاری هاریکاریی ئەمریکا دەبێت.

سەرچاوە:

https://www.omanobserver.om

د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

پێشەکی

کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی پێنج دەیەی بنەماڵەی ئەسەد لە سووریا، بە ئەگەری زۆر کاریگەری و لێکەوتەی زۆری دەبێت لەسەر بەشێکی زۆری وڵاتانی دراوسێ، هەروەها داڕشتنەوەی هاوسەنگیی هێز (balance of power) لە ناوچەکەدا کە دواجار دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی سیستەمێکی هەرێمیی نوێ (new regional order) لە ناوچەکەدا. ئەمەیش بێ گومان گۆڕانکاریی زۆر دروست دەکات لە ئاستی پێگەی هێزە ناوچەیی و جیهانییەکانیش بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشایییەی  کە ڕژێمی ئەسەد لە ناوچەکەدا جێی دەهێڵێت. بۆ هەموو ئەو هێزانەی هەوڵی کەمکردنەوەی نفووزی ئێران لە سووریا دەدەن، بەتایبەتیش ئەمریکا و ئیسرائیل و وڵاتانی کەنداو، ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد خەبەرێکی خۆش بوو؛ بەڵام لە هەمان کاتدا پشتیوانی لە ڕژێمێکی ئیسلامیی توندڕەو بۆ جێگرتنەوەی ئەسەد، کارێکی ئاسان نییە. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین کە ئاوابوونی خۆری ڕژێمی ئەسەد سەرەتای قۆناغێکی ترە لە نیگەرانی و دووبارە دابەشبوونەوەی هێز لە ناوچەکدا، کە دوور نییە دواجار هاوشێوەی گۆڕانکارییەکانی عێراقی دوای ٢٠٠٣ بێت.

لەم دیدگەیەوە، سەرەتا لە پێگەی چەند دەوڵەتێکەوە سەیری ڕووخانی ڕژێمی سووریا دەکەین بۆ ئەوەی کۆی نەخشەی سیاسی و جیۆپۆلۆتیکی دوای ڕووخانی ئەسەد ببینین.

ئێران: دۆڕاوی یەکەم

لە چەند ساڵی ڕابروودا ئەوەی سووریای لە ڕووخان پاراست، بە پلەی یەکەم ئێران و گرووپە پرۆکسییەکانی بوون وەک حزبوڵڵا؛ هەروەها هێزە چەکدارە شیعەکانی عێراقیش توانییان ڕێگر بن لە کەوتنی ڕژێمی ئەسەد. ناسنامەی مەزهەبی (sectarian identity)، ڕۆڵێکی سەرەکیی بینی لە پاراستنی ڕژێمی ئەسەد، لەگەڵ ئەو پێگە جیۆپۆلۆتیکییەی کە سووریا بۆ ئێرانی هەیە لە ڕێگەی بەستنەوەی ئێران بە عێراق و سووریا و لوبنان تا دەگاتە فەلەستین.

کەوتنی ئەسەد ئێستا گەورەترین هەڕەشەیە لەسەر پێگەی سیاسی و سەربازیی ئێران و بەرەی مقاوەمە لە ناوچەکەدا. ئێران هەمیشە وەک بەرەی پێشەوەی جەنگ یان قەڵغانی خۆپاراستن سەیری سووریای دەکرد. چەندان جار سەرکردە ئێرانییەکان دەیانگوت “گەر ئێمە لە سووریا شەڕی گرووپە توندڕەوەکان و لە لوبنان شەڕی ئیسرائیل نەکەین، دەبێت لە ئێران بیکەین.” بۆیە بە کەوتنی ئەسەد گورزی هەرە سەرەکی بەر ئێران و بەرەی مقاوەمە کەوت.

 لە هەمووی کاریگەرتر ئەوەیە کەوتنی سووریا کێشەی زۆر بۆ مانەوەی حزبوڵڵا و هەژموونی ئێران لە لوبنانیش دروست دەکات، تا ئەو ئاستەی وەک سوهەیل کەریمی لەسەر تەلەڤزیۆنی ئێران وتی: “بەبێ ئەسەد، شتێک نامێنێت بە ناوی حزبوڵڵا.”

نەمانی ئەسەد سەرەتایەک دەبێت بۆ گۆڕینی هاوسەنگیی هێز لە دژی ئێران؛ بە جۆرێک گەر کەوتنی سەددام لاسەنگیی هێزی لە بەرژەوەندیی ئێران دروست کردبێت، ئەوە کەوتنی ئەسەد ئەو لاسەنگییە ڕاست دەکاتەوە کە بە کەوتنی ڕژێمی سەددام لە ناوچەکە دروست بوو. هەڵبەتە ئەمە کار دەکاتە سەر پێگەی هەرێمیی ئێران لە ناوچەکە، بەتایبەت بەرامبەر وڵاتانی کەنداو. ئینجا بێجگە لەوە، پرسی فەلەستین کە ئێران و حزبوڵڵا قۆرخیان کردبوو، بە کەوتنی ئەسەد ئەو پرسە لە دەستی میحوەری شیعەیش دەردێت؛ ئەمە ئانجامێکی دڵخۆشکەر دەبێت بۆ وڵاتانی کەنداو و لایەنگرانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل.  

بەڵام لەگەڵ ئەوەیش ئێران هەوڵ دەدات پڕاگماتییانە مامەڵە لەگەڵ ئەو شکستە بکات؛ ئەمەیش لە ڕێگەی دۆزینەوەی لینکی پەیوەندیی نوێ لەگەڵ گرووپە چەکدارە سوننەکانی سووریا، بەتایبەت کە دژی ئیسرائیل بوون و، کۆیان دەکاتەوە. ڕاپۆرتێکی رۆیتەرز ئاماژەی بەوە داوە کە تاران پەیوەندیی لەگەڵ دوو گرووپی نێو سەرکردایەتیی نوێی ئەو گرووپە سوننییانەی سووریا دروست کردووە؛ لە ڕۆژانی داهاتوودا دوای کۆبوونەوە لە ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەییی ئێران، کە دەزگەیەکی باڵای ئەمنییە، ئەم پرسە هەڵدەسەنگێنرێت. هەڵبەتە ئەمە وریایی و دینامیکییەتی سیاسەتی ئێران لە ناوچەکەدا دیاری دەکات.

تاران ئاگادارە کە ترەمپ نەمانی ئەسەد وەکوو ئامرازێک بۆ چڕکردنەوەی گوشارە ئابووری و سیاسییەکان بۆ سەر ئێران بەکار دەهێنێت؛ “یان بۆ ناچارکردنی ئێران بە گفتوگۆ، یان بۆ تێکدانی سەقامگیریی کۆماری ئیسلامی”. ئیستا ئێران بەناچاری کەوتۆتە نێوان دوو بژاردە: یان کشانەوە بۆ دواوە و دانانی هێڵی بەرگری لە عێراق؛ یانیش ملکەچکردن بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ ترەمپ.

ئیسرائیل: سەرکەوتن و  نادڵنیایی

کەوتنی ئەسەد بەو شێوەیەی کە ڕووی دا، خواستی ئیسرائیل نەبوو. پێشتریش لە دوای بەهاری عەڕەبی، ئیسرائیل دەرفەتی هەبوو دەستوەردان لە دژی ئەسەد بکات، بەڵام بەهۆی ترس لە هاتنی ئیسلامی توندڕەو بۆ سەر دەسەڵات لە سووریا، ئیسرائیل ئەمەی نەکرد. ئەو دۆخە نوێیەی ئێستا ڕووی داوە، ئیسرائیل بەوردی چاودێریی دەکات؛ تا ئاستی دەستوەردانی سەربازی، ئەگەر هەست بە مەترسی بکات.

لەم قۆناغەدا پێ دەچێت ئیسرائیل چەند هەنگاوێک بگرێتە بەر:

 ١) جێگیرکردنی سەربازی بە درێژاییی سنووری بەرزایییەکانی جۆلان لەگەڵ سووریا؛ بەڵام وەک نووسەرێکی ئیسرائیلی دەڵێت، نابێت بگاتە ئاستێک کە لە دیوی سنووری سووریا وەک هەڕەشە سەیر بکرێت. هیچ هۆکارێک نییە بۆ ترس لە هێزە یاخیبووەکان لە پارێزگاکانی دەرعا و قونێتەڕەی تەنیشتی، کە دەکەونە سەر سنووری سووریا لەگەڵ ئیسرائیل. زۆرێک لە فەرماندەی هێزە دروزەکانی سووریا، ساڵانێک لەلایەن ئیسرائیلەوە هاوکاری دەکران، تاوەکوو پێش ساڵی ٢٠١٨ کە دواجار ناچاربوون گرێبەستێک لەگەڵ ئەسەد قبوڵ بکەن، تا ئەو ئاستەی هەندێک لەو فەرماندانە بەردەوام لە تبریا و لە شوێنەکانی دیکە چاویان بە ئەفسەرانی ئیسرائیل دەکەوت. زۆرێک لە گوندەکانی ئەم ناوچەیە لە دەیەی ڕابردوودا لە ئۆپەراسیۆنی دراوسێی باشی ئیسرائیل، کە هاوکاریی مرۆییی بە قەبارەیەکی بەرفراوان پێشکەش دەکردن، سوودمەند بوون. ئیسرائیل هەوڵ دەدات پەیوەندی لەگەڵ خەڵكی ناوچە سنوورییەکان لەگەڵ سووریا دروست بکات.

٢) دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ “دروزەکان” لە ناوچەی سویدا کە ١٠٠ کم لە بەرزایییەکانی جۆلان دوورن و پێشکەشکردنی هاوکاریی مرۆیی بۆیان؛ بەتایبەت کە دروزەکان چەند جارێک لە دژی ڕژێمی ئەسەد ڕاپەڕیون. پێشتریش لە تویتێکدا وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل باسی لە گرنگیی هاوپەیمانیی ئیسرائیل کرد لەگەڵ کەمینەکانی سووریا، بەتایبەتیش “دروز” و “کورد”.

 ٣) لەوانەیە ئیسرائیل بەرگری لە مانەوەی سەربازیی ئەمریکا بکات و باوەر بە  ئیدارەی داهاتووی ترامپ بێنێت  بۆ مانەوەی بوونی بچووکی سەربازیی ئەمریکی (900 سەرباز) لە ناوچە کوردییەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا لەودیو ڕووباری فورات و لە ناوچەی تەنف، کە سنوورەکانی سووریا و ئوردن و عێراقی بەیەک دەگەیەنن. ئەم ئامادەبوونە، هاوکار دەبێت بۆ هێشتنەوەی ئیدارەی کورد و هێزە سەربازییەکان وەکوو قەڵغانێک لە بەرامبەر هەوڵەکانی ئێران بۆ هاتنی زۆرێك لە گرووپە توندڕەوەکان بۆ ناو سووریا و، ئەمە شتێكی پێویستە. ئەم ئامادەبوونە، توانای ئەمریکا بەهێزتر دەکات بۆ ئاڕاستەکردنی دانوستانەکان لەسەر دەستوور و حکوومەتێکی نوێ بە ئاراستەیەک، کە مافی گشت پێکهاتەکانی سووریا دەستەبەر بکات.

٤) بنیاتنانەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ ئەردۆغان و تورکیا. تورکیا توانیی دەستی باڵای هەبێت لە کێبڕکێ لەگەڵ ئێران لەسەر کاریگەری لە سووریا، تا ئاستی ڕووخانی ئەسەد. هەرچەندە نزیکبوونەوە لە ئەردۆغان بۆ ئیسرائیل ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە. تیمی ترەمپ دەتوانێت هانی ئەو جۆرە وتووێژانە بدات بە مەبەستی پێشخستنی هاوکاریی دەوڵەتانی عەرەبی سوننەی میانڕەو لەگەڵ هەردوو وڵاتی تورکیا و ئیسرائیل وەک بەربەستێکی تۆکمە بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر خواستێکی ئێرانی بۆ دووبارە گەڕاندنەوەی باڵادەستی لە شام.

ئەمریکا: لە نێوان مانەوە و جێهێشتنی سووریا

جۆ بایدن، سەرۆککۆمار و بەرپرسەکانی، پێشوازییان لە کەوتنی ئەسەد کردووە و لە هەمان کاتدا وریاییی خۆیان دەربڕی سەبارەت بە ئەگەری توندوتیژی و ستەمکاریی زیاتر، لە کاتێکدا سووریا دەچێتە ناو سەردەمێکی نوێ. سێ ڕۆژ دوای کەوتنی ئەسەد، بایدن لە لێدوانێکدا وتی: “ئەمە ساتێکی مێژوویییە بۆ خەڵکی سووریا کە ماوەیەکی درێژە دەیانەوێت داهاتوویەکی باشتر بۆ وڵاتە سەربەرزەکەیان بنیات بنێن؛ هەروەها ساتێکی پڕمەترسی و نادڵنیایییە چونکە هەموومان پرسیاری ئەوەمان هەیە کە دوای ڕووخانی ئەسەد چی دێت؟”

ئەمریکا نزیکەی ٩٠٠ سەربازی هەیە کە پشتگیری لە هێزە کوردییەکان دەکەن لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا، کە بەشێکە لە هاوپەیمانییەکی ٨٠ وڵاتی بۆ دژایەتیی داعش. دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی هەڵبژێردراو، چەند جارێک وتویەتی، دەیەوێت ئەم هێزانە بکشێنێتەوە. بەئاشکرا وتی: “ئەمە شەڕی ئێمە نییە.” لەم سۆنگەیەوە دەتوانێن بڵێین کە مانەوەی ئەمریکا لە سووریا گەرەنتی نییە، بەڵام بە ئەگەری زۆر، ئەمریکییەکان هەروا زوو سووریا چۆڵ ناکەن تا بەڕوونی دۆخی گواستنەوەی دەسەڵاتی سەربازی بۆ مەدەنی نەبینن.

لەو قۆناغەدا تورکیا گوشارێكی زۆر دەخاتە سەر ئەمریکا لەبارەی بەرگرینەکردن لە هێزەکانی سووریای دیموکرات، بەڵام لە هەمان کاتیشدا لەوانەیە ئیسرائیل کاریگەریی لەسەر ئیدارەی دووەمی ترەمپ هەبێت؛ بەوەی کورد لە سووریا بەتەنیا جێ نەهێڵن. ڕەنگە دواجار هەر یەکە لە تورکیا و ئەمریکا بگەنە ڕێکكەوتنێک لەگەڵ هێزە کوردییەکانی سووریا کە پەیوەندیی خۆیان لەگەڵ “پەکەکە” کۆتایی پێ بێنن[1]. هەرچەندە لەناو ئیدارەی دووەمی ترەمپ زۆر كەس هەن کە کورد دەناسن و لە پێکهاتەکانی تر جیایان دەکەنەوە؛ بۆیە پێ ناچێت ڕۆژاوای کوردستان بەو شێوەیە بێت کە تورکیا دەیەوێت. لە ماوەی گواستنەوەی دەسەڵات، سیاسەتی ئەمریکا بریتی دەبێت لە کارکردن لەگەڵ ئیسرائیل لە سووریا، بۆ ئەوەی دەرفەتێک نەدرێ بە مەترسیخستنە سەر ئیسرائیل و بوونی شوێنپێی نەیارانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە سووریا.  

عێراق: نیگەرانی و ترس

هەرچی عێراقە، ئەم دۆخەی سووریا بە گەورەترین مەترسی لەسەر ئاساییشی حوکمڕانیی شیعە لە عێراقدا دەبینێت. بۆ عێراق دووبارە سەرهەڵدانەوەی گرووپە چەکدارەکانی سووریا، هیچ جیاوازیی نییە لەگەڵ داعشی ٢٠١٤ کە گورزێکی کەمەرشکێنی لە عێراق دا. ئاشکرایە کە هێزەکانی حەشدی شەعبی ڕۆڵێکی کاریگەریان لە پاراستنی ڕژێمی ئەسەد بینی، بەڵام دۆخەکە ئێستا لەوە دەرچووە. بۆیە عێراق ئێستا زیاتر لەسەر ئاستی دیپلۆماسی، کار دەکات بۆ ڕێگرتن لەو دۆخەی لە سووریا دروست بووە. هەر لە کۆبوونەوەکەی بەغدا بگرە لە نێوان وەزیری دەرەوەی سووریا و عێراق و ئێران، تا دەگاتە پەیوەندیی تەلەفۆنیی سوودانی لەگەڵ ئەردۆغان، هەروەها ئەو کۆنگرە هەشت قۆڵییەی لە دەوحە کرا، هەمووی پەیوەست بوو بە دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەک بۆ ڕێگرتن لە کەوتنی ڕژێمی ئەسەد.

بەشێک لە شیعەکانی عێراق ئەو دۆخەی سووریا وەک پیلانێکی هەرێمی سەیر دەکەن بۆ هێنانەوەی سوننەکان بۆ حوکمڕانیی سووریا و عێراق. هیچ گەرەنتییەک نییە کە عێراق، بەتایبەتیش میلیشیا چەکدارەکانی عێراق کە چەک و شارەزاییی باشیان هەیە لە شەڕ، تاسەر بەبێدەنگی بمێننەوە؛ بەتایبەت لێدوانی هێزە چەکدارەکانی ئەبوفەزڵ ئەلعەباس پەیامێکی ڕوون بوو. بەڵام ئەوە دەوەستێتە سەر دۆخی ئێران لە ناوچەکەدا؛ بەو مانایەی ئایە سووریای نوێ و  ئەمریکاش چۆن مامەڵە لەگەڵ ئێران دەکەن. قسەکانی “مالیکی”یش پەیامێک بوون بەو ئاراستەیە، کاتێک وتی “ئەمە شەڕێکی ڕاستەقینەیە لە نێوان ئێمە و جیهان. ئەم جەنگە باوباپیرانمان لە پێشوودا کردوویانە و ئێمەیش دەیکەین، وەک چۆن لە ساڵەکانی 2011 تا 2014 کردمان و لە 2011 و 2012 لەگەڵ سووریا وەستاینەوە؛ ئێستایش هەروا دەوەستینەوە و بەردەوام دەبین.” ئەم قسانەی مالیکی، پێش کەوتنی ئەسەد بوون. بەڵام گەر هەر یەکە لە کورد و دروز و عەلەوییەکان پەیوەندیی باشیان لەگەڵ نوخبەی سیاسیی نوێ لە سووریا نەبێت، ئێران هەوڵ دەدات سوود لەو ناتەبایییە ببینێت. لە سەرێکی تردا ئەم دۆخە نوێیەی سووریا لەوانەیە وا لە عێراق بکات کە پێداچوونەوەیەک بکات لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان و سوننەکانیش، بە جۆرێک کە گوشاری زۆریان لێ نەکات. ئەمە لەوانەیە بۆ پەیوەندیی ئێرانیش لەگەڵ هەرێمی کوردستان و سوننەکانی عێراق ڕاست بێت؛ بەتایبەت هەرێمی کوردستان، وەک دەستگرتنێک بە کورد بۆ پاڵپشتیی شیعە لە حوکمڕانیی عێراقی دوای ٢٠٠٣دا.  ڕوونتر بڵێم، دەکرێت کەوتنی ئەسەد جۆرێک لە هاوسەنگیی نێوان پێکهاتەکان بۆ پڕۆسەی حوکمڕانی لە عێراقدا بگەڕێنیتەوە، کە لە دوای بەهاری عەڕەبی لە بەرژەوەندیی زۆرینەی حوکمڕانی شیعەکان کۆتایی هات.

هەرێمی کوردستان؛ گەڕان بە دوای دەرفەت

سووریای نوێ هێشتا بۆ ڕۆژاڤای کوردستان هەڕەشەئامێزە؛ لەمەدا تورکیا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت. کەوتنی ڕۆژاوای کوردستان هەرگیز لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نابێت، بەڵام دەکرێت سووریای دوای ئەسەد دەرفەتیش بێت بۆ دووبارە متمانەبەخشینەوە بە هێزەکانی سووریای دیموکرات لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپا بۆ دژایەتیی تیرۆر، چونکە هێشتا دیار نییە ئایە ئەو هەموو گرووپە چەکدارانەی سووریا چۆن حوکمڕانی لە سووریا دەکەن؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ پێکهاتەکانی غەیرەعەرەب و موسڵمان دەکەن؟

ئەوەی ڕاستی بێت، ئەگەری مانەوەی ڕۆژاوای کوردستان، زیاتر پەیوەستە بە مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا. تویتەکانی ترەمپ سەبارەت بە دۆخی سووریا ئاماژەی مەترسیدار بوون بۆ دۆخی سیاسیی ڕۆژاوای کوردستان.

کەوتنی ئەسەد بۆ هەرێمی کوردستان دەرفەتێکی باشە، بەتایبەت ئەگەر کوردانی ڕۆژاوای کوردستان دەرفەتی ئەوەیان پێ بدرێت هەرێمێکی فیدراڵییان هەبێت. لە ڕووی بازرگانی و ئابوورییشەوە دەرفەتێک دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان کە پەیوەندیی باشتر لەگەڵ سووریا و ڕۆژاوای کوردستان دروست بکات، وەک دەروازەیەکی تری بازرگانیی جگە لە تورکیا و ئێران، کە هەژموونی تەواویان بەسەر بازاڕ و ئابووریی هەرێمی کوردستاندا هەیە.  

کەوتنی ئەسەد، دەکرێت وا لە شیعەکانی عێراق و ئێرانیش بکات کە پێداچوونەوە بە سیاسەتی گوشارخستنە سەر هەرێمی کوردستان بکەن، بەتایبەت لە دوای “ڕیفراندۆم” کە گوشاری زۆر لە هەرێمی کوردستان کرا؛ هەر لە ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوت لە ڕێگەی تورکیا، تا بڕینی بوودجەی هەرێمی کوردستان. کەوتنی ئەسەد لەوانەیە زەنگێک بێت بۆ شیعەکانی عێراق کە هەست بە ترس بکەن لە گەشەکردنی  پەیوەندیی سوننەکانی سووریا لەگەڵ عێراق؛ بە جۆرێک کە بگەڕێنەوە سەر سیاسەتی هاپەیمانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان کە لە ٢٠٠٣ تا ٢٠١١ بەردەوامیی هەبوو.

دەرفەتێکی تر لە ڕووخانی ئەسەد، دەکرێت وا بکات ئەمریکییەکان پێداچوونەوە بە خشتەی مانەوەی هێزەکانیان لە عێراق و هەرێمی کوردستان بکەن؛ هەروەها هاوکاریکردنی هەرێمی کوردستان لە جەنگی دژەتیرۆر، بەتایبەت هێزەکانی پێشمەرگە، تا دۆخی سووریا بەتەواوی سەقامگیر دەبێت، وەک ترس لە سەرهەڵدانەوەی ململانێی مەزهەبی و تیرۆر لە ناوچەکەدا.

تایبەت بە هەڕەشەکان، باڵادەستیی گرووپە تیرۆریستییەکانی هاوشێوەی “تەحریر شام”، دەکرێت دواجار کاریگەریی لەسەر شانە نووستووەکانی داعشیش لە عێراقدا هەبێت. هەرچەندە دەوڵەتی ئێستای عێراقی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هێزانە، زۆر لە عێراقی ٢٠١٤ بەهێزترە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا گەرەنتییەکی نییە بۆ سەهەڵنەدانەوەی هەستی مەزهەبی لە ناوچەکەدا، بەتایبەت لە عێراق و سووریا.

بێجگە لەوەی باسمان کرد، هەڕەشەیەکی تر ئەوەیە، گەر کیانی ڕۆژاوای کوردستان لەبار بچێت، ڕاستەوخۆ کاریگەریی سیاسی، نەتەوەیی و مرۆییشی لەسەر هەرێمی کوردستان دەبێت؛ وا دەکات هاوسۆزییەکی زۆر لەگەڵ کوردانی ڕۆژاوای کوردستان هەبێت، تا دەگاتە هاندانی گەنجان بۆ پەیوەندیکردن و چوونیان بۆ ڕۆژاوای کوردستان وەک ئەرکێکی نەتەوەیی. بێجگە لەوەیش، دوور نییە هەندێک لایەنی سیاسی لە هەرێمی کوردستان هاوسۆزی بۆ پەکەکە دەربڕن؛ بە جۆرێک کە “پارتی” و حکوومەتی هەرێمی کوردستان بخاتە دۆخێکی سەختەوە بە هۆکاری تووڕەبوونی جەماوەری و ناڕەزایی بۆ دژایەتیکردنی تورکیا، وەک کاردانەوەیەک لە ئەگەری هێرشکردنە سەر ڕۆژاوای کوردستان لەلایەن تورکیا و پڕۆکسییەکانییەوە.  

ئەنجام: ئەگەری سەرهەڵدانی سیستەمێکی هەرێمیی نوێ

لە دوای کوژرانی حەسەن نەسروڵڵا، بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، وتی دوای چەندان ساڵ ئێستا دەرفەتێک هەیە بۆ “گۆڕینی هاوسەنگیی هێز لە ناوچەکە“. بەتایبەت ئەگەر ئیسرائیل بتوانێت زیانێکی زۆر بە “میحوەری بەرخۆدان” (میحوەری موقاوەمە) بگەیەنێت، دواجار پاڵپشتی لە ئاستی وڵاتانی عەرەبییش پەیدا دەکات، بەتایبەت وڵاتانی کەنداو، بۆ ئەوەی بێنە بەرەی هاوپەیمانی لەگەڵ ئیسرائیل.

دوای یەکەم ڕۆژی هێرشەکەی ٧ی ئۆکتۆبەرەوە،  ئیسرائیل بەچڕی هەوڵی ڕووخاندنی ستراتیژیی ئێرانی دا لە ناوچەکە؛ واتا “هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی گۆڕەپانەکان و جیانەکردنەوەی مەیدانەکان لە یەکتری. بۆ ئەمە ئیسرائیل لە حەماس، دواتریش حزبوڵڵا دەستی پێ کرد، تا دواجار کاریگەریی لەسەر ڕووخانی ئەسەد دروست کرد. واتا ئیسرائیل ئەو گۆڕەپانانەی کردە ئامانج کە کاریگەرییان لەسەر جوگرافیای ئەمنیی ئیسرائیل هەیە؛ وەک ئەوەی سەرەتا لە غەززە بینیمان، پاشان کەناری ڕۆژاوا، تا دەگاتە لوبنان و سووریا.

لە ماوەی چەند مانگی ڕابردوودا، ئیسرائیل توانیویەتی قەیرانی ئەمنی لە ئیسرائیل بگوازێتەوە بۆ ناوەوەی ئەو وڵاتانە-جوگرافیای ئەمنی- (غەززە، لوبنان، سووریا). تێکشکانی بەرەی مقاوەمە لە فەلیەستین و لوبنان و سووریا، بێ گومان کاریگەری لەسەر پێگەی ئێران و عێراقیش دەبێت، بۆیە دەکرێت ئەمە سەرەتای دەرکەوتنی نەزمێکی نوێی هەرێمی بێت کە چیتر ئێران ئەکتەری سەرەکی نییە تێیدا، بەڵکوو ئیسرائیل و کەنداو و تورکیا ڕۆڵی سەرەکیی تێدا دەگێرن.

چوار ڕۆژ دوای کەوتنی ئەسەد، بنیامین نەتەنیاهوو، لەبارەی ڕووخانی دەسەڵاتی 24 ساڵەی بەشار ئەسەد لە سووریا، وتی، “رووخانی ڕژێمی سووریا، دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی لێدانە بەهێزەکانی ئێمە بوو لە حەماس، حیزبوڵڵا و ئێران. ئەو بەرەیە هێشتا لەنێونەچووە، بەڵام بەڵێنتان پێدەدەم، ئێمە ڕووخساری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕین.”

هەڵبەتە نەمانی ئەسەد و سەرهەڵدانی ئەو سیستەمە هەرێمییە نوێیە، دەرگە بۆ دەستوەردانی هەرێمیی تریش دەکاتەوە و ڕۆڵی ئەکتەرە هەرێمییەکان لە بەرامبەر ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکانی وەک ئەمریکا و ڕووسیا لە سیاسەتی ناوچەکەدا ئەکتیڤتر دەکات، بەتایبەت ڕۆڵی  تورکیا و ئیسرائیل لە نەخشەی سیاسیی ناوچەکەدا. ئەم سیستەمە هەرێمییە نوێیە لەوانەیە دەرگە بۆ پڕۆژەی ناردنی غازی قەتەڕ و وڵاتانی تری کەنداویش بکاتەوە بۆ تورکیا و، دواتریش بۆ ئەوروپا (ئەم پڕۆژەیە بەهۆی هەژموونی ڕووسیا و ئێران لە سووریا ڕێگە بە جێبەجێکردنی نەدرا). ئەمە وا دەکات ئەوروپا و وڵاتانی کەنداو مەرجەکانیان لەسەر هێزە سیاسییەکانی سووریا گران نەکەن.

هەڵبەتە لە ئاستی ڕووسیاش ڕووخانی ئەسەد گورزێکی کاریگەر لە پێگەی ڕووسیا دەدات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بنکەی دەریاییی تارتۆس یەکێک بوو لە دیارترین هێماکانی هەژموونی ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ بەو پێیەی پێگەیەکی گرنگی لە چوارچێوەی ستراتیژیی سەربازیی ڕووسیادا هەیە و، تاکە بەندەری ڕووسیایە لەسەر دەریای ناوەڕاست. لە دوکتۆرینی سەربازیی ڕووسیادا گرنگیی تارتۆس تەنیا بە بنکەیەکی لۆجیستی یان بەندەری دەریاییی سنووردار نییە، بەڵکوو بە خاڵی دەستپێکی سەرەکی دادەنرێت بۆ بەهێزکردنی کاریگەریی ڕووسیا لە ئاوە گەرمەکاندا، چاودێریکردنی جموجۆڵە سەربازییەکانی ناتۆ لە ناوچەکەدا و، هەروەها بەرزکردنەوەی سەقامگیری لەسەر سنوورەکانی باشووری؛ کە بەشێکی زۆر گرنگ بوو بۆ ئاسایشی ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەمەی باسمان کرد لەوانەیە سەرەتای سەرهەڵدانی سیستەمێکی هەرێمیی نوێ بێت لە ناوچەکەدا، کە هێشتا زووە بتوانین بەڕوونی نەخشەکەی بکێشین!

[1]  لە دۆخێکی لەو شێوەیەدا، هەرێمی کوردستان دەتوانێت ڕۆڵی خۆی ببینێت، بەتایبەت بە ڕەچاوکردنی پەیوەندیی سەرۆکی هەرێم لەگەڵ ئەردۆغان و هێزە کوردییەکانی ڕۆژاوای کوردستان. دوور نییە سەرۆکی هەرێم لە ڕێکكەوتنێکی لەو جۆرەدا ڕۆڵ ببینێت.

“قەیرانەکانی ئەفغانستان و سووریا دەری دەخەن، کە پشتبەستنی زۆر بە زلهێزە دەرەکییەکان، لاوازی لە بەهێزکردنی توانا ناوخۆیییەکان، بێمتمانەییی خەڵک بە حکوومەت و، وەرینی مۆڕاڵی سەربازی، هۆکاری سەرەکین بۆ ڕووخانی حکوومەتەکان.“

وەرگێڕان: پێنووس

ڕووخانی دوو سیستەمی کۆماری لە ئەفغانستان و  سووریا لێکچوون و جیاوازیشیان هەیە کە وانەی بۆ داهاتوو دەبێت. لە جەنگی تالیبان لە دژی کۆماری ئەفغانستان، تالیبان سەرەتا سەرنجی لەسەر گرتنی شارۆچکەکان بوو، پاشان بە دەسەڵاتی زیاتر بەرەو شارە گەورەکان و دواجار پایتەخت پێشڕەویی کرد. دواتر توانییان بە کەڵکوەرگرتن لە تاکتیکەکانی وەک گەمارۆدانی وردە وردە و دروستکردنی تیرۆر و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، هێز و دەسەڵاتی خۆیان زیاد بکەن.

لە  سووریا نەیارانی بەشار ئەسەد هاوشێوەی “دەستەی تەحریر شام” لە ناوچە گوندنشین و سنوورییەکانەوە دەستیان بە پێشڕەوی کرد. ئەم گرووپانە تاکتیکی هاوشێوەی تالیبانیان بەکار هێنا: دەستبەسەرداگرتنی ناوچە کەمدانیشتووەکان و پاشان بەکارهێنانی ئەو ناوچانە وەک بنکە بۆ هێرشکردنە سەر شارە گەورەکان. هەردوو گرووپی یاخیبوو هەوڵیان دا کۆنترۆڵی جوگرافی بەدەست بهێنن، چونکە دەیانزانی کۆنتڕۆڵکردنی پارچە خاکێک ئامرازێکی سەرەکییە بۆ گوشارخستنە سەر حکوومەتی ناوەندی.

یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ڕووخانی کۆماری ئەفغانستان، پشتبەستنی زۆری بە هاوکارییەکانی ڕۆژاوا و بەتایبەت ئەمریکا بوو. واشنتۆن بەشێکی زۆری بوودجەی سەربازی و مەدەنیی ئەفغانستانی دابین دەکرد؛ ئەم وابەستەیییە بەهێزە، بووە هۆی ئەوەی حکوومەتی ئەفغانستان خۆی لە بەهێزکردنی توانای ناوخۆیی، خۆی بەدوور بگرێت و لەگەڵ کەمبوونەوەی پشتیوانیی ئەمریکا لە دوای ڕێککەوتنی دۆحە، بناغەکانی بەخێرایی داڕما.

لە  سووریا، ڕژێمی بەشار ئەسەد زۆر پشتی بە هاوکارییەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران و ڕووسیا بەستبوو. مۆسکۆ و تاران بە شێوەی سەربازی و دارایی و بەوەکالەت یارمەتیی مانەوەی ڕژێمی ئەسەدیان دا. بەڵام زۆر پشتبەستن بەم هاوکارییانە، بووە هۆی ئەوەی سوپای سووریا توانای بنیاتنانەوە و چاکسازیی ناوخۆیی لەدەست بدات. کاتێک هاوکارییەکانی ڕووسیا و ئێران کەم بووەوە، پێشڕەویی ئۆپۆزیسیۆن خێراتر بوو. ئەمەیش ئەوە دەردەخات کە پشتبەستنی زۆر بە پشتیوانیی دەرەکی، بەبێ بنیاتنانی توانای ناوخۆیی، دەبێتە لاوازییەکی ستراتیژی.

یەکێک لە هۆکارە هاوبەشەکانی ڕووخان لە هەردوو وڵاتدا، وەرینی مۆڕاڵی سەربازەکان و خەڵک بوو. لە ئەفغانستان ڕووخانی یەک لە دوای یەک لە شارەکان و شکست لە کۆنترۆڵکردنەوەی ئەو ناوچانە، بووە هۆی ئەوەی هێزە سەربازییەکان ڕۆحی بەرنگاربوونەوە و بەرخۆدانی خۆیان لەدەست بدەن. زۆرێک لە سەربازەکان ڕیزەکانی سوپایان بەجێهێشت، چونکە بینیان حکوومەت ئیرادە و توانای ئەوەی نییە بە جددی ڕووبەڕووی تالیبان ببێتەوە. لە  سووریاش، شکستە یەک لە دوای یەکەکانی سوپا و شکست لە کۆنترۆڵکردنی جوگرافیای ئەو وڵاتە بەتەواوەتی، مۆڕاڵی هێزەکانی ئەسەدی لاواز کرد. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە تەنانەت هەندێک لە سەربازەکان ڕەتیانکردووەتەوە شەڕ بکەن، چونکە هیچ هیوایەکی سەرکەوتنیان نەبووە. ئەم پرسە لەگەڵ کەمبوونەوەی پشتیوانی دەرەکی، بووە هۆی کەمبوونەوەی بەرگریی سوپای  سووریا بە شێوەیەکی بەرچاو.

لە لایەکی دیکەوە، جەنگی دەروونی و پڕوپاگەندەی میدیایی، یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی تالیبان و ئۆپۆزیسیۆنی بەشار ئەسەد بوو. تالیبان بە کەڵکوەرگرتن لە ئامرازە سادەکانی ڕاگەیاندن و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان سەرکەوتنەکانی خۆیان گەورەتر کرد و هەوڵی لاوازکردنی ورەی هێزەکانی حکوومەتیان دا. بڵاوکردنەوەی هەواڵی پێشڕەوی و سەرکەوتن و لە هەندێک حاڵەتدا زانیاریی ناڕاست، یەکێک بوو لە تەکنیکە سەرەکییەکانی تالیبان.

لە  سووریا نەیارانی ئەسەد، بەتایبەت دەستەی تەحریر شام، بە کەڵکوەرگرتن لە میدیای جیهانی و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پڕوپاگەندەی بەرفراوانیان دژ بە ڕژێمی ئەسەد دەست پێ کرد. هەروەها هەوڵیان دا لە ڕێگەی ڕاکێشانی پشتیوانیی نێودەوڵەتی و پیشاندانی سەرکەوتن و پێشڕەوییەکانیان لە بەرەی جەنگ، پشتیوانیی زیاتر لە وڵاتانی دەرەوە بەدەست بهێنن. ئەم پڕوپاگەندەیە لە هەندێک حاڵەتدا سەرکەوتوو بوو و توانیی سەرنجی جیهانی بۆ قەیرانی  سووریا ڕابکێشێت.

یەکێک لە خاڵە هاوبەشەکانی ڕووخانی ئەو دوو ڕژێمە، هەڵهاتنی سەرکردەکانیان بوو. لە ئەفغانستان ئەشرەف غەنی، سەرۆکی پێشووی ئەفغانستان، لە مانگی ئابی ٢٠٢١ بەخێرایی وڵاتەکەی بەجێ هێشت و پەنای بۆ ئۆزبەکستان برد. ئەم کارە ڕێگەی بە تالیبان دا بەئاسانی بچێتە ناو کۆشکی سەرۆکایەتی و دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت. هەڵاتنی غەنی، هێمای لاوازیی حکوومەتی کۆماری ئەفغانستان بوو و نیشانی دا کە تەنانەت دەسەڵاتی باڵای جێبەجێکاری ئەو وڵاتەیش هیچ ئومێدێکی بە مانەوە و خۆڕاگری نییە. لە سووریاش هەواڵەکان باس لەوە دەکەن کە بنەماڵەی بەشار ئەسەد پەنایان بۆ ڕووسیا بردووە و خۆی دیار نەماوە و، ئەمەیش سەختیی قەیرانی سووریا دەردەخات (تێبینی: ئەم وتارە پێش هەواڵی پەنابەرایەتیی بەشار ئەسەد بۆ ڕووسیا نووسراوە).

بۆ هەردوو وڵات، دەوڵەتانی ناوچەکە ڕۆڵێکی سەرەکییان بینی لە دیاریکردنی چارەنووسی حکوومەت و یاخیبووان. تالیبان بە کەڵکوەرگرتن لە پشتیوانیی پاکستان، قەتەر، ئێران و تەنانەت ڕووسیا و چین، توانیی گوشاری زیاتر بخاتە سەر حکوومەتی کۆماری وڵاتەکەی. ئەو پاڵپشتییانەیش بریتی بوون لە دابینکردنی مافی پەنابەری و سەرچاوەی دارایی و هاوکاریی دیپلۆماسی. لە  سووریا نەیارانی ئەسەد سوودمەند بوون لە پاڵپشتیی وڵاتانی نەیار، وەکوو: ئێران و ڕووسیا. ئەم پاڵپشتییانە بریتی بوون لە دابینکردنی چەک و مەشقی سەربازی و پاڵپشتیی دارایی. کێبڕکێی زلهێزه ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، بووه هۆی ئەوەی جەنگی هەردوو وڵات ئاڵۆزتر بێت.

قەیرانەکانی ئەفغانستان و  سووریا دەری دەخەن کە پشتبەستنی زۆر بە زلهێزە دەرەکییەکان، لاوازی لە بەهێزکردنی توانا ناوخۆیییەکان، بێمتمانەییی خەڵک بە حکوومەت و وەرینی مۆڕاڵی سەربازی، هۆکاری سەرەکین بۆ ڕووخانی حکوومەتەکان. ڕۆڵی پڕوپاگەندە و شەڕی میدیایی لە لاوازکردنی حکوومەتەکان و بەهێزکردنی یاخیبووانیشدا، نابێ پشتگوێ بخرێت. هەرچەندە بارودۆخی ئەو دوو وڵاتە لە زۆر ڕووەوە جیاوازن، بەڵام لێکچوونەکانیان دەتوانێت وانەی بەنرخ بن بۆ حکوومەتەکانی دیکە، کە ڕووبەڕووی هەڕەشەی هاوشێوە دەبنەوە.

قەیرانەکانی ئەفغانستان و  سووریا هێمای ئاڵۆزیی جەنگی مۆدێرنن، کە هێزی سەربازی تاکە هۆکاری یەکلاکەرەوە نییە. فاکتەرە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و میدیایییەکان ڕۆڵێکی بەرچاو لە دیاریکردنی چارەنووسی حکوومەتەکان دەگێڕن. بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی ئەم سیناریۆیانە، پێویستە حکوومەتەکان گرنگییەکی تایبەت بە بنیاتنانی توانا ناوخۆیییەکان و بەهێزکردنی متمانەی گشتی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دەسەڵاتە دەرەکییەکان بدەن.

سەرچاوە:

https://www.independentpersian.com

د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

دەسپێك

ئەو گەشبینییەی لە عێراق پاش ئاگربەستی ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنان لە عێراق هاتە كایەوە بۆ ئۆقرەییی هەرێمایەتی، لەگەڵ داڕمانی ڕژێمی ئەسەددا لە دیمەشق، گۆڕا بۆ چاوەڕوانی و دڵەخورتێ لە ئاییندەی پەیوەندیی ئەم دوو وڵاتەی كە جوگرافیا كردوونی بە دراوسێ و هەردووكیشیان لە میحوەرێكدا بوون كە ناویان ناوە “موقاوەمە”، كە ئەركی بەرهەڵستیكردنی ئیسرائیلە.

ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات لەسەر لێكەوتەكانی بارگۆڕانەكانی سووریا لەسەر عێراق و وردتر، لەسەر گرووپە چەكدارەكانی شیعە هەڵوێستە بكات.

پشتپەردەی مشتومڕە عێراقییەكان بەر لە كەوتنی ئەسەد

ڕەوشی سووریا لە بەهاری 2011  بە خۆپیشاندانی جەماوەری دژی ڕژێمی بەعس بە سەرۆكایەتیی “بەشار ئەسەد” و داواكاریی كرانەوە و پێدانی ئازادی دەستی پێ كرد، بەڵام بەخێرایی گۆڕا بۆ ململانێیەكی چەكداریی ئاڵۆز كە وڵاتەكەی كردە گۆڕەپانێكی كراوە بۆ ململانێی هێزە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان. لەم پانتایییەدا جگە لە “شۆڕشگێڕەكان”، گرووپە چەكدارەكانی ئەلقاعیدە و پاشان داعش بە شێوەیەكی بەرچاو بڵاو بوونەوە. لە عێراقی دراوسێی سووریاشەوە 11 گرووپی چەكداری شیعە چوونە ئەودیوی سنوور لەژێر دروشمی “پاراستنی حەرەمە پیرۆزەكان”ی شیعە و بەرەنگاربوونەوەی “گرووپە چەكدارە تیرۆریستەكان”. ئەمەیش لە چوارچێوەی پلانێكی ئێرانیدا كە سەرۆكایەتیی “بەرەی موقاوەمە” دەكات و وەك پارێزەری بەرژەوەندییەكانی شیعەی ناوچەكە و دنیا مامەڵە دەكات.

چوار لە گرووپە عێراقییەكانی نێو سووریا (حزبوڵڵا، نوجەبا، عەسائیب، ئەنساروڵڵای ئەوفیا) زۆرترین چەكداریان ڕەوانەی ئەودیوی سنووری كردووە؛ لەگەڵ ئەوانیشدا هەندێك گرووپی تر (كەتیبەكانی ئیمام عەلی و سەییدولشوهەدا بە نموونە) لەسەر سنوورەكان و لە هەردوو بەری عێراق و سووریاوە لە هاتوچۆ و چالاكی و جموجۆڵدا بوون[1]. سەرجەم ئەم گرووپانەیش لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان و ئەفسەرانی سوپای پاسدارانی ئێرانی، بوونە بەشێك لە هاوكێشەی ئەمنیی سووریا بەرامبەر گرووپە سوننە توندڕەوەكان لە لایەك و بۆ بەهێزكردنی پشتێنە ئێرانییە شیعەكەی تاران _ بەیرووت لە لاكەی تر، بەرامبەر ئیسرائیل و پێگەی حزبوڵڵا لە هاوكێشەی نێوخۆییی لوبناندا.

لە پاش 13 مانگ جەنگ و پێكدادان و كوژرانی دەوروبەری سێ هەزار چەكداری حزبوڵڵا لەگەڵ سەركردەكانی ڕیزی یەكەم و دووەمی، لەنێویشیاندا ئەمینداری گشتی (حەسەن نەسروڵڵا)[2]، دەرفەت ڕەخسا بۆ جووڵەی گرووپە چەكدارە بەرهەڵستكارەكانی سووریا دژی ڕژێمی ئەسەد بە سەركردایەتیی “دەستەی ئازادكردنی شام” كە تێكەڵەیەكە لە گرووپی چەكداری سوننی تا دەرفەت لە لاوازیی میحوەرە ئێرانییەكە ببینن بۆ گەیشتن بە ئامانجی كۆنترۆڵكردنی حەلەب و حەما و حیمس و دیمەشق.

لەم بەرە نوێیەی جەنگیشدا حكوومەتی عێراق كەوتە بەرداشێكی قورسەوە بۆ خۆدوورگرتن لە تێوەگلان لە لایەك و هێوركردنەوەی گرووپە چەكدارە شیعەكانی تر لە لاكەی تر كە بەدیارچاویانەوە لە پاش لوبنان بلۆكێكی تری گرنگ لە میحوەرە ئێرانییەكە (موقاوەمە) دادەڕووخا. سەرەنجام ئەو ئاراستەیەیش سەر كەوت كە هیچ لایەنێكی عێراق بەشداری نەكات لە پاڵپشتیی ڕژێمی سووریا بە شێوەی سەربازی، بەتایبەت كە دەزگە هەواڵگرییەكانی عێراق دڵنیا بوونەوە لەوەی جموجۆڵەكانی “دەستەی ئازادكردنی شام” بە هەماهەنگی و ئامادەییی ئەفسەرانی هەواڵگریی توركیایە لە ژوورەكانی ئۆپەراسیۆنی چەكدارە ئیسلامییەكان[3]. هاوكات لەگەڵ ئەوەیشدا ئەردۆغان بەڕوونی ڕای گەیاند بەهیوایە پێشڕەویی چەكدارە ئۆپۆزیسیۆنەكان تا ناو دیمەشق بڕوات[4]. پێشتریش كە بەرپرسانی عێراق نێوانگرییان لە نێوان توركیا و ڕژێمی ئەسەددا كردبوو، گەیشتبوونە ئەو بڕوایەی كە ڕەتكردنەوەی سازشكردن لەلایەن ئەسەدەوە بۆ گێڕانەوەی ئاوارە سوورییەكان لە توركیا و قبووڵكردنی بڵاوبوونەوەی سوپای توركیاش لە باكووری سووریا، یەكێك لە هۆكارەكانی شكستهێنانی دانوستانی ناڕاستەوخۆی هەردوو لایە[5].

لە پاش جووڵەی گرووپە چەكدارە سوننەكان بە ئاراستەی حەلەب و حیمس و دیمەشق، “دەستەی حەشدی شەعبی” كە چەتری فەرمیی كۆكەرەوەی گرووپە چەكدارەكانی شیعەیە لە عێراق، زەنگی مەترسیی لێ دا؛ بەو پێیەی عێراق لەژێر هەڕەشەی پەلكێشانی هێزە چەكدارەكانی سووریادایە و ئەوەی لەوێش ڕوو دەدات “نیگەرانی و شڵەژان دروست دەكات”، بەڵام بەهۆی ئەوەی حەشدی شەعبی دەزگەیەكی دەوڵەتییە و “لە دەرەوەی عێراق ڕۆڵ نابینێت و ملكەچی فەرمانی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانە”[6]، جەختی لە تێوەنەگلان كردەوە لە نوێبوونەوەی قەیرانی سووریا.

شان بە شانی دامەزراوەی فەرمیی حەشدیش موقتەدا سەدر كە ڕەوتێكی سیاسی (التیار الوطني الشیعي) و باڵێكی چەكداریشی هەیە (سرایا السلام)، جەخت لە دوورەپەرێزی و بێلایەنیی كردەوە؛ نەك هەر ئەوە، داوای سزادانی ئەو لایەنانەیشی كرد كە خروقات دەكەن و دەچنە سووریا[7]. بەپێچەوانەی ئەم ئاراستەیەیشەوە كەتیبەكانی حزبوڵڵا كە شوێنكەوتەی سوپای پاسدارانە، حكوومەتی عێراقی هان دەدا بە هەماهەنگی لەگەڵ ڕژێمی سووریادا هێز ڕەوانەی ئەو وڵاتە بكات، چونكە گرووپە سوورییەكان (دەستەی ئازادكردنی شام) “مەترسین لەسەر ئاسایشی نەتەوەییی عێراق و ناوچە”.[8] هەر لەم كاتەیشدا گرووپی “ئەبو فەزڵی عەباس” بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خۆی هەڵپەسارد و گەڕانەوەی ڕاگەیاند “بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكان” و دەستی كرد بە ناونووسین بۆ ڕۆیشتن بەرەو چواردوری حەرەمە پیرۆزەكانی شیعە لە سووریا كە مەقامەكانی زەینەبی ئیمام عەلی و ڕوقیەی كچی حوسێنن[9]. بەپێی زانیاریی میدیا بریتانییەكانیش هەر لەم كاتانەدا بەشار ئەسەد و سوپای پاسدارانی ئێرانیش لای خۆیانەوە بەفەرمی داوای بەهاناوەچوونی دیمەشقیان كردبوو لە گرووپە چەكدارەكانی عێراق، بەڵام ئەوان بە كۆی دەنگ ڕازی نەبوون بە شێوەی سەربازی بچنە سووریا و، لە بری ئەوە پێشنیاریان كردبوو بە زانیاری و هەواڵگری و هاوكاریی مرۆیی یارمەتیی ڕژێمی ئەسەد بدەن[10].

سەبارەت بەوەیشی بۆچی وەك پاش 2011 ئەو گرووپانە خۆیان نەچوون بۆ سووریا و هەموویان تۆپەكەیان خستە گۆڕەپانی سەرۆكوەزیران، “كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا” بەوە لێكی دایەوە كە نەیانویست پاساو بدەنە دەست ئیسرائیل بۆ بەئامانجگرتنیان، ئەگەرنا ئەوان دەزانن ئەوەی لە سووریا ڕووی دا “گوزر بوو لە میحوەری موقاوەمە”.^[11] گرووپە سەرەكییەكانی تری شیعەیش وەك تەڵەیەك تەماشای سووریایان دەكرد بۆ تێوەگلان و بەئامانجگرتنیان لەسەر خاكی سووریا پاش دوورخستنەوەیان لە عێراق[12]؛ بەتایبەت پێشتر ئیسرائیل بە ڕێگەی جۆراجۆر هەڕەشەكردن لە گرووپە چەكدارەكانی، گەیاندبووە بەغدا[13].

لە نێوان ئەم دوو ئاراستە شیعییەیشدا هاوپەیمانەكانی سوودانی لەنێو “ئیدارەی دەوڵەت” سەرۆكوەزیرانیان هان دا پەیوەندی لەگەڵ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش بەهێز بكات[14]؛ ئەمە لە كاتێكدا چەند مانگی پێشوو سەرجەم جەمسەرە جیاجیاكانی شیعەی عێراق، پێداگر بوون لەسەر كۆتاییهێنان بە ئەركی ئەو هاوپەیمانێتییە لەبەر نەمانی پاساوی مانەوە. یەكێك لەوانەیشی كە ئەم پێداگرییەی دەكرد، سەرۆكوەزیران محەمەد شیاع سوودانی بوو كە لەژێر گوشاری لایەنە شیعەكاندا داوای كۆتاییهێنانی ئەركی هاوپەیمانییەكە كرد؛ ئەمەیش لە بنەڕەتدا بەشێكە لە بەرنامەی کاری كابینەكەی[15]. ئەم پێشهاتەیش دەشێت ببێتە بنەمای ڕازیبوون بە مانەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە داهاتوودا لەبەر ڕۆشناییی گۆڕینی بارودۆخ و هاوكێشەكان.

لێكەوتەكانی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد لەسەر دۆخی عێراق

لەنێو سیستەمە پشكپشكێنەكەی عێراقدا، شیعەكان لە هەموو پێكهاتەكانی تر زیاتر بە پێشهاتەكانی سووریاوە پەیوەستن؛ لە لایەك سووریا بەشێك بوو لەو میحوەرە ئێرانییەی كە لە تارانەوە تا دەریای سپیی ناوەڕاست درێژ دەبێتەوە، لە لاكەی تر هاتنەسەر حوكمی “دەستەی ئازادكردنی شام” كە هەندێك لە پێكهاتەكانی پێشینەی بەشداریكردن و ئەندامێتییان لە ئەلقاعیدە و داعشدا هەیە و لەسەر ڕەوتی “سەلەفییەتی جیهادی” ئەژمارن، مەترسییە لەسەر ڕۆژاوای عێراق و هەمان سیناریۆی ساڵی 2014 بیر دەهێنێتەوە كە چەكدارەكانی داعش لە سووریاوە بۆ مووسڵ و پاشان 1/ 3ی خاكی عێراق كشان و، مەترسییەكی وجوودیی گەورەیان لەسەر دەسەڵاتی شیعە لە عێراقدا دروست كرد.

لەسەر ئاستە فەرمییەكەی، چوارچێوەی شیعی ئەوەی بڕییەوە كە ڕەوشی سووریا درێژكراوەی ئاسایشی نەتەوەییی عێراقە بەهۆی دراوسێیەتیی جوگرافی و كۆمەڵایەتییەوە، هەروەها نیگەرانییشیان دەربڕی لەوەی “خەڵكانی تیرۆریست” چەند ناوچەیەكی گرنگیان لە سووریا گرت[16]. بەڵام لەگەڵ كەوتنی دیمەشقدا جەمسەرەكانی چوارچێوە شیعییەكەی هاوپەیمانی تاران، خێرا گوتاری خۆیان گۆڕی بۆ پێشوازیكردن لە گۆڕانكارییەكانی سووریا”، لە پێش هەموویانەوە نووری مالیكی كە یەكێكە لە هێماكانی بەرگریكردن لە ڕژێمەكەی ئەسەد لە پاش 2011. ناوبراو جەختی لەوە كردەوە “ڕێز لە ئیرادەی گەلی سووریا دەگرن لە گۆڕینی دەوڵەتەكەیان”[17]، ئەمە لە كاتێكدا پێشتر هەر مالیكی لە وتارێكدا لە نەجەف بەرپەرچی داوكاریی “محەمەد جۆلانی _ ئەحمەد شەرع”ی دایەوە بۆ مانەوەی عێراق بەبێلایەنی لە دۆسیەی سووریا و جەختی كردەوە، ئەوان “بێلایەن نین و لە هەر كوێ پێویست بكات، بەرگری لە ئیسلام و موسڵمانان دەكەن.”[18] ئەمەیش ئاماژەی ناواخن بوو بۆ پاراستن و بەرگریكردن لە شیعەكانی سووریا.

حكوومەتی عێراق لەسەر ئاستە فەرمییەكە بۆچوونی وایە پەرەسەندنی جەنگ لە سووریا، ناوچەكە دەخاتە بەردەم پشتێنەیەكی ئاگرین؛ لەم سیناریۆیەیشدا عێراق و ئێران دەبنە ئامانج. بەم هۆیەیشەوە پێویستە چاوەكان لەسەر سووریا بن بۆ چاودێریكردنی قەیرانەكەی، تا بەرەو ڕۆژهەڵاتی سووریا پەلنەهاوێژێت.[19] هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا ترس و هۆشداریدانێك هەیە كە پاش كۆتاییهاتنی دۆسیەی لوبنان و سووریا، ئیدی سەرەی عێراقە و دەشێت گرووپە شیعەكانی عێراقیش بكرێنە ئامانج ئەگەر هات و پەیوەندیی گەرم و ئۆرگانیی خۆیان لەگەڵ تاران نەبچڕێنن و؛ ئەمەیش لە ڕێگە و كەناڵی نافەرمییەوە بەگوێی عێراقدا دەدرێت[20] كە دەشێت ترساندن بێت و دەشێت ڕاستیش بێت، هاوشێوەی حەماس و حزبوڵڵا.

دوو ئەگەر و پێشهات لە بەردەم حكوومەتی عێراقدا

بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، دەزگە هەواڵگرییەكانی عێراق چاودێریی دوو ئەگەر دەكەن لە پێشهاتەكانی سووریادا: یەكەمیان ئەگەری دروستكردنی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتییە دژی گرووپە چەكدارەكانی سووریا، هاوشێوەی 2014؛ دووەمیشیان ئەگەری ڕاگەیاندنی دەوڵەتێك یان دەسەڵاتێكی ئیسلامییە لە سووریا كە ببێتە موگناتیسی هێزە جیهادییەكانی دنیا، كە ئەمەیش مەترسییە لەسەر ڕۆژاوای عێراق[21].

بەپێی ئەو ئاماژانەی بەردەستن بۆ ئەگەری یەكەم، پێكهێنانی هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەكە دوورە و هەلومەرج و دەرفەتی پێكهێنانی لە هیچەوە نزیكە، چونكە جگە لەوەی “دۆناڵد ترەمپ” یەكلاییی كردەوە كە دەستوەردان ناكەن و شەڕەكە هی ئەوان نییە[22]، چەكدارەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا گوتاری خۆیان لە ئیسلامی ڕادیكاڵییەوە، گۆڕییەوە بۆ هەوڵی خۆگونجاندن لەگەڵ جیاوازییەكانی سووریا و ڕاكێشانی سەرنجی وڵاتان بۆ ئەم گوتارە نوێیەیان[23]؛ هەروەها زۆر لە كاردانەوەكانی ئەمریكا و ئەوروپا بەرامبەر ئەو گرووپانە، لەوانەیش پەیامەكەی بایدن بە ئاراستەی مامەڵەكردن لەگەڵیان ئەگەر لەسەر ئەم كرانەوەیە بەردەوام بن[24]. بەپێی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن و میدیای ئەمریكی بڵاوی كردوونەتەوە، واشنتۆن لە ڕێگەی توركیاوە لە پەیوەندیدایە لەگەڵ چەكدارە سەركەوتووەكان، بەتایبەت “دەستەی ئازادكردنی شام”[25]؛ بە ئەگەری زۆریش واشنتۆن و لەندەن بە ئاراستەی كاركردن لەگەڵ “دەستەی ئازادكردنی شام” هەنگاو دەنێن[26].

بۆ ئەگەری گۆڕانی سووریاش بۆ دەوڵەتێكی جیهادی كە سەرچاوەی مەترسی بێت، پێچەوانەیە لەگەڵ هەوڵەكانی “دەستەی ئازادكردنی شام” بۆ گۆڕینی وێنەی پێشووی و خۆگونجاندن لەگەڵ پێداویستیی ئەم دۆخە. لەم بەینەیشدا “ئەبو محەمەد جۆلانی” كە باكگراوندێكی جیهادیی هەیە، ناوەكەی گۆڕی بۆ “ئەحمەد شەرع” وەك هەوڵێك بۆ ڕێگەخۆشكردنی قبووڵكردن وەك كەسێكی جیاوازی كاریگەر لە سووریای ئاییندەدا. جگە لە كاریگەریی توركیاش لەسەر ئەو گرووپانەی سەركەوتوون و هەوڵی بەرهەمهێنانەوەیان، بە جۆرێك كە لەگەڵ هەلومەرجەكەدا بگونجێن، دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامیی جیهادی، لەگەڵ ئاسایشی نەتەوەییی وڵاتانی دیكەی وەك ئیسرائیل و میسر و ئوردن و كەنداو، نایەتەوە. تارماییی ئەزموونی كۆمەڵی “ئیخوان موسلیمین”یش لە میسر و دەوڵەتە گریمانكراوەكەی داعشیان لە سووریا لە دەیەی ڕابردوودا لەپێش چاون؛ ئەوەیشی بۆ عێراق جێگەی دڵنیاییی زیاترە، گفتی بایدنە بۆ هاوكاریكردن و بەهێزكردنی بەرامبەر مەترسییە چاوەڕوانكراوەكانی سووریا[27]. ناوبراویش تا 20ی كانوونی دووەمی 2025 لە پۆستەكەیدا دەمێنێتەوە و ئەم مانگەی سەرەتاش گرنگیی زۆری هەیە لە زاڵبوون بەسەر مەترسییەكان و ڕوونبوونەوەی وێنە تەڵخەكەدا.

ڕێگرییەكانی تێوەگلان و دڵنیایییەكانی مەیدان

باوەڕێك هەیە كە ژیاندنەوەی گرووپە چەكدارەكانی سووریا دروستكراوی ژوورەكانی هەواڵگری بن و ئەگەر عێراق دژیان بوەستێتەوە، دەكەوێتە ناو تەڵەیەكی گەورەوە؛ جگە لەوەیش دووریی ناوچەكانی بندەستی “دەستەی ئازادكردنی شام” لە سنوورەكانی عێراق، دڵنیایییەك دەدات بە عێراق، چونكە نێوانیان دەوروبەری 500 كم دەبێت و لە ئێستادا زیاتر عێراق لەگەڵ هێزەكانی سووریای دیموكرات (قەسەدە) هاوسنوورە و ئەم هێزەیش پێشتر لای حكوومەتی عێراق ناسراوە و پەیوەندییان ئاڵوگۆڕ كردووە[28]. هەر لەم نێوەدا و نزیك لەم حەزەركردنە (خۆبەدوورگرتنە)یشدا لە یەكەم كاردانەوەدا بەرامبەر كەوتنی ڕژێمی ئەسەد، حكوومەتی عێراق جەختی لەسەر ئەوە كردەوە خۆیان لە دەستوەردان لە كاروباری سووریا بەدوور دەگرن و پشتی كەس ناگرن دژی ئەوی دی و، ئەوەیشی بیر هێنایەوە كە عێراق “پەیوەندیی برایەتی، مێژوویی و ئایینی”ی لەگەڵ سووریادا هەیە[29].

لەسەر ئاستی مەیدانییش عێراق هەندێك دڵنیاییی هەیە، لەوانەیش بیابانی نێوان عێراق و سووریا بە درۆنی چاودێری ڕووماڵ كراوە؛ جگە لەوەیش چەكداری زۆری ناوچەكانی ڕۆژاوای عێراق هەن شارەزای درز و كەلەبەرەكانن[30]. جۆرێك لە گەشبینییش هەیە كە ژینگەی كۆمەڵگەییی ڕۆژاوای عێراق لە ئێستادا وەك 2014 داڵدەی توندوتیژی نەدا و ئەزموونەكانی ئەلقاعیدە و داعش بایی هێندە كاریگەر بوون كە ئەو سیناریۆیانە لە شارە سوننەكانی عێراق دووبارە نەبنەوە و هەندێك دڵنیاییش هەن لەم بارەیەوە[31].

میحوەرە شیعییەكە لە پاش كەوتنی سووریا

بۆچوونێك هەیە پێی وایە كەوتنی سووریا بوومەلەرزەیەكی جیۆسیاسیی گەورەی ناوچەكەیە و كاریگەرییەكانی بێ گومان دەگاتە بەغدا و تاران و یەمەن[32]. لەناو دەستەبژێری سیاسیی ئێرانیش هەن پێیان وایە یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی “دەستەی تەحریری شام” پاش دیمەشق، تارانە.[33] بۆ قەرەبووكردنەوەی شكستی كەوتنی ئەسەد و ئەو دۆخەیش كە دووچاری “میحوەری موقاوەمە” بووە، پەرلەمانتارێكی ئێرانی، تەنیا چارەسەر بە “تاقیكردنەوەی بۆمبی ئەتۆمی” دەبینێت بۆ ئەوەی برینەكانی بەرەی موقاوەمە ساڕێژ بكات[34]، بەڵام ئەم پێشنیارە لەگەڵ سەردەمی هاتنی سەرۆكێكی وەك دۆناڵد ترەمپدا هیچ زەمینەیەكی سەركەوتنی نییە. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا ئاژانسێكی ئێرانی گرنگیدانی بە حووسییەكانی یەمەن وەك بژاردەیەكی گونجاو داوەتە قەڵەم بۆ قەرەبووكردنەوەی زەبرەكانی لوبنان و سووریا[35].

بەپێی هەندێك خەمڵاندنیش تێچووی قوتاركردنی ڕژێمی ئەسەد لە پاش 2011 لەسەر ئێران، جگە لە زیانە گیانییەكان (3000_3500 كوژراو لە سوپا و حزبوڵڵا و گرووپە چەكدارەكان)، بڕی 30_50 ملیار دۆلار كەوتووە و بە داڕمانیشی كەوتە بەر با و، هەندێك پەرلەمانتاری ئێرانیش پرسیاری ئەوەیان كردووە لە پاش ئەسەد كێ ئەو 30 ملیار دۆلارە قەرزە دەبژێرێت؟[36] .

ئازاری لەدەستدانی ئەسەد بۆ میحوەرە ئێرانییەكە لەوەدایە، تاقە خێزانی سیاسیی عەلەویی حوكمڕان بوون لە ناوچەكە و بە درێژاییی 40 ساڵیش هاوپەیمان و دۆستی نزیكی “كۆماری ئیسلامیی ئێران” بوون. بە كەوتنی ئەم خێزانەیش بە ئەگەری زۆر ئێران سەرجەم دەستكەوتە ستراتیژییەكانی لە سووریا لەدەست دەدا؛ جگە لەوەیش چیدیكە سووریا وەك پردی پەیوەندی و گەیەنەری تاران بە بەیرووت نامێنێتەوە. لە ئێستایشدا تەنیا خاڵی جێگە هیوای ئێران ئەوەیە كە “دەستەی تەحریری شام” گفتی داوە پارێزگاری لە شیعەكانی بندەستی بكات و لەم بارەیەوە كەسایەتییە شیعە كاریگەر و دەركەوتووەكانی سووریا باس لەوە دەكەن گفتیان وەرگرتووە سەر و ماڵیان پارێزراو بێت، لەنێویشیدا مەقام و جێگە پیرۆزەكانی شیعە.[37]

هەندێك لە لێكۆڵەرانی سیاسییش پێیان وایە لە بنەڕەتەوە میحوەرە ئێرانییەكە لەسەر “دروشم و هەڵەشەییی سیاسی و دەمارگیری” و پشتبەستن بە ڕووە پەنهانی و نەزانراوەكان (غیبیات)ی نێو ڕیوایەت و دەقەكانی ئایینزای شیعە بنیات نراوە و داڕمانیشی بەم جۆرە جێگەی سەیر نییە[38]. لەناو ئێرانیشدا هەن باسیان لەوە كردووە كەوتنی ئەسەد دەشێت سوود و قازانجی بۆ ئێرانییەكان هەبێت؛ بەو پێیەی چیتر پارەی ئێران لە هەوڵی قوتاركردنی ئەم ڕژێمەدا خەرج ناكرێت و، دەكرێت بخرێتەوە خزمەت بوودجەی ئێران[39].

كۆبەند

كەوتنی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا گورزێكی سیاسیی دیكە بوو بەر “میحوەری مقاوەمە”ی شیعی كەوت لە ناوچەكە. لەم بارگۆڕانەیشدا عێراقی فەرمی و عێراقی گرووپەكان كەوتنە نێو دوو بەرداشی دژبەیەك كە یەكێكیان تێوەگلان و ئەوی دی مانەوە بوو بەبێلایەنی. سەرەنجام لەژێر هەندێك كاریگەریدا كە هەندێكیان ترس بوون، لۆژیكی دەوڵەت سەر كەوت و هیچ لایەنێكی عێراقی جارێكی تر، نەبوو بە بەشێك لە گرژییەكانی سووریا. بەڵام ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە لە لێكەوتەكان دوور بێت و لە قۆناغی ئاییندەدا كاریگەر دەبێت بە فۆرمی نوێی پێكهێنانەوەی دەوڵەت لە سووریا؛ هەروەها لە پێكهێنانەوەی میحوەرە شیعییەكەیشدا ئەگەر قورسایی بخرێتە سەر عێراق، ئەوە ئەگەری بەئامانجگرتنی هەیە لەسەر شێوازی حەماس و حزبوڵڵا و ڕژێمی ئەسەد. دۆخە گشتییەكەیش لە قۆناغی داهاتوودا بەسەر چەند بژاردەیەكی جۆراوجۆردا كراوەیە و بەشی زۆریشیان بە ناوخۆی سووریاوە پەیوەستن كە هێشتا ئاڵۆز و ناڕوونە.

[1]   https://2h.ae/JBZl

[2]  https://2h.ae/aMKh

[3]  https://2h.ae/VvGQ

[4]  https://2h.ae/MroO

[5]  https://2h.ae/Fvub

[6]  https://2h.ae/tpAG

[7]  https://2h.ae/DCzk

[8]  https://2h.ae/mKCg

[9]  https://2h.ae/mzEQ

[10]  https://2h.ae/qUnE

[11]  https://2h.ae/PjJm

[12]  https://2h.ae/qUnE

[13]  https://2h.ae/dcCF

[14]  https://2u.pw/JolTqP3h

[15]  https://2h.ae/JbGo

[16]  https://2h.ae/GSjB

[17] https://2h.ae/HtvH

[18]  https://2h.ae/WTVY

[19]  https://2h.ae/soLB

[20]  https://2h.ae/Ocwn

[21]  https://2h.ae/VKbG

[22]  https://2h.ae/VbNZ

[23]  https://2h.ae/sHaQ

[24]  https://2h.ae/OUjf ؛

https://2h.ae/yqtG

https://2h.ae/AzXJ

[25]  https://2h.ae/hDSH

[26]  https://2h.ae/DVOd

[27]  https://2h.ae/AzXJ

[28]  https://2h.ae/CVbl

[29]  https://2h.ae/hqFy

[30]  https://2h.ae/zNAK

[31]  https://2h.ae/vQsJ

[32]  https://2h.ae/yscx

[33]  https://2h.ae/eBHq

[34]  https://2h.ae/TEhu

[35]  https://2h.ae/VPfS
https://2h.ae/zRHx

[36]  https://2h.ae/bqhb

[37]   https://2h.ae/bqhb

[38]  https://2h.ae/uGrl

[39]  https://2h.ae/aKdZ

ن: ئارۆن ی. زێلین*

وەرگێڕانی لە ئیگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان

چەکدارەکە بە هاوەڵەکانی وت “خوا یار بێت، جەژنی ڕەمەزان لە حەڵەب و دیمەشق دەکەین.” ئەو چەکدارە ئەبو محەمەد جۆلانی، سەرکردەی دەستەی تەحریری شام بوو – ئەو هاوپەیمانێتییە ئیسلامییەی هەفتەی ڕابردوو هەڵی کوتایە سەر حەڵەب. وەک ڕوونیش دەبێتەوە، لێدوانەکانی – کە لە مانگی نیساندا بۆ سەرکردەکانی باڵی چەکداری گرووپەکەی دوابوو – هەروا هەڵچوونێکی کاتی نەبوو. ئەو پلانی هەبوو. هێشتا جەژنی ڕەمەزان چوار مانگی ماوە.

لەم ڕۆژانەی ڕابردوودا وا بڵاو ببووەوە کە دەستەی تەحریری شام دەتوانێت لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا دەست بەسەر دووەمین گەورەترین شاری سووریادا بگرێت؛ هۆیەکەیشی سەرقاڵبوونی ڕووسیا بوو بە شوێنەكانی دیکەوە، لەگەڵ ئەو زەبرەدا کە لە دوای هێرشەکەی ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣وە بۆ سەر ئیسرائیل، بەر میحوەری موقاوەمە (بەرەی خۆڕاگری) کەوتووە. بێ گومان ئەمە بەشێکی چیرۆکەکەیە؛ بەشەکەی تری، ڕژێمە لاوازەکەی سووریایە. ئەگەر لە ماوەی چوار ساڵ و نیوی ڕابردوودا هەیئەتی تەحریری شام گۆڕانکاریی لە خۆیدا نەکردایە، ئەمە مەحاڵ دەبوو.

لە ئاگربڕەکەی ئاداری ٢٠٢٠ەوە تا دەگاتە مانگی ڕابردوو، لە سووریا؛ جۆلانی هەوڵێکی زۆری داوە بۆ بنیاتنانی دامەزراوەی لۆکاڵیی وەها کە مرونەتیان زیاتر بێت و ڕیفۆرم لە ئیدارەی دەستەی تەحریری شام و یەکە سەربازییەکاندا بکات. جۆلانی لەو باوەڕەدایە کە ئەو بوارەی دوای ئاگربڕ بۆی ڕەخساوە، یارمەتیدەرە لە بنیاتنانی توانا و شارەزاییی ناوخۆییی زیاتردا، لەو ناوچانەدا کە ناویان لێ ناوە “ناوچە ئازادکراوەکان”؛ بۆیە، کە کاتی گونجاو هات، هاوپەیمانێتییەکە دەتوانێت ئەم دامەزراوانە ڕەوانەی باقیی ناوچەکانی سووریا بکات، وەک جولانی خۆی لە تەممووزی ٢٠٢٢ دا ڕای گەیاندبوو. وا دیارە، لە حەڵەب توانیویانە بەخێرایی چوارچێوەی ئەم دامەزراوانە فراوان بکەنەوە؛ بە جۆرێک دوای چەند ڕۆژێک لە دەسبەسەرداگرتنی شارەکە، کەسانی مەدەنی جڵەوی فەرمانڕەوایییان گرتە دەست. تا ئێستایش پرسیاری ئەوەی دەستەی تەحریری شام تا چەند دەتوانێت دەست بەسەر خاکی زیاتردا بگرێت، بەکراوەیی ماوەتەوە. بەڵام لە هەموو حاڵێکدا، ئەو نموونەیەی لە باکووری ڕۆژاوای سووریا بنیاتیان ناوە، لەو ناوچانەیشدا کۆپی دەکەن کە ئازادیان دەکەن و کۆنترۆڵی خۆیان بەسەریاندا بەهێز دەکەن.

پێشینە (باكگراوند)

دەستەی تەحریری شام مێژوویەکی سەرنجڕاکێش و ناوازەی هەیە. کاتێک لە کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٢دا بە ناوی “بەرەی نوسرە”ەوە سەری هەڵدا، وەک لقێکی میراتگری دەوڵەتی ئیسلامی، دەوڵەتی ئیسلامیی عێراق، دەستی پێ کرد. لەگەڵ ئەوەیشدا کاتێک لە نیسانی ٢٠١٣دا، ئەبوبەکری بەغدادی بەئاشکرا ڕێکخراوەکەی لە عێراقەوە هێنایە سووریا؛ جۆلانی خۆی لە بەغدادی بێبەریی کرد و پەیمانی دا بە ئەیمەن زەواهیری، سەرۆکی ڕێکخراوی قاعیدە، لەو کاتدا. لە پەرەسەندنێکی دواتردا، لە حوزەیرانی ٢٠١٦، جۆلانی لە قاعیدە و جیهادی جیهانی جیا بووەوە و لە کانوونی دووەمی ٢٠١٧دا چووە لای دەستەی تەحریری شام و تەرکیزی لەسەر شەڕکردن بوو لە ناوچە لۆکاڵەکاندا. لەو ماوەیەدا و بەپێی مێژووی کۆمەڵەکە، گومان و پرسیار هەبوو لە مەودای واقعیبوونی ئەم هەڵوێستە. لەگەڵ ئەوەیشدا و لە هەمان کاتدا، بوونی دەستەی تەحریری شام نەک هەر بوونی دەوڵەتی ئیسلامیی لە ناوچە ئازادکراوەکاندا وێران کرد، بەڵکوو لە حوزەیرانی ٢٠٢٠دا، هەوڵەکەی قاعیدەیشی پەک خست کە دەیویست لقێکی نوێ لە سووریا دابمەزرێنێت و ناوی لێ بنێت پاسەوانانی دین. لەگەڵ ئەوەیشدا، هێشتا کۆمەڵەکە دیدێکی ئیسلامییانەی جیهانیی هەیە، هەر بۆیە من وەسفی ئەندامەکانی بە جیهادیی سیاسی دەکەم، زیاتر لەوەی جیهادیی سەلەفی بن؛ ئەمەیش بەهۆی هەڵوێستی زیاتر پراگماتییانەیانەوە بەرامبەر سیاسەت و خوداناسی، نەک سەرکردایەتییەکی کردەییی دروستکردنی بڕیار، وەک ئەوەی بۆ دەوڵەتی ئیسلامی یان قاعیدە، ڕاستە.

لە ساڵی ٢٠٢٠ەوە، ئەبو محەمەدی جۆلانی شوێنی خۆی قایم کرد، لە کاروباری حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریای مەدەنی و تەکنۆکراتیدا، کە دەستەی ڕزگاریی شام و شارەوانییە ناوخۆیییەکانە لە بەڕێوەبردنی ناوچە ئازادکراوەکاندا. حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا لە ئەنجامی سەپاندنی کۆنترۆڵی تەواوەتیی دەستەی تەحریری شام بەسەر ئەو ناوچانەدا کە لە کۆتایییەکانی ساڵی ٢٠١٧وە کاریان تێدا دەکات، لەدایک بوو. پێش دامەزراندنی حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا، زنجیرەیەک ئەنجومەنی ناوخۆییی سەربەخۆ (گەرچی هەندێکیان سەر بە حکوومەتی کاتیی سووریا بوون) یارمەتیدەری بوون لە فەرمانڕەواییکردنی ئەو شار و گوندانەی دوای شۆڕشی سووریا لە ساڵی ٢٠١١دا دامەزرێنران؛ واتە ئەو کاتەی ڕژێمەکەی بەشار ئەسەد کۆنترۆڵی هەرێمیی بەسەر چەندان ناوچەی جیاوازی وڵاتدا نەما. ئەمەیش بۆشایییەکی بنەڕەتیی لە خزمەتگوزارییەکاندا پڕ کردەوە، بۆ ئەوەی دانیشتووانە لۆکاڵەکان بتوانن باشتر بگوزەرێنن لەو حاڵەی لە سایەی بارودۆخی قورسی جەنگی ناوخۆدا هەیانبوو. لەگەڵ ئەوەیشدا و بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی گۆڕاوی یاخیبوون و گۆڕینی لایەنگیرییەکانی گرووپە یاخییە جۆراوجۆرەکان، لەگەڵ تێپەڕینی کاتیشدا، هەمیشە هەوڵێک هەبوو بۆ یەکخستنی تەواوی دەزگە سەربازی و حکوومییەکان لە نێوان چالاکوان و جەنگاوەرانی دژی ڕژێمدا.

لە کاتێکدا کە ئەوە ڕاستە زۆرێک لە ئیدارەکانی ناو ئەو ناوچانەی حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا بەڕێوەیان دەبەن، لە بنەڕەتدا سروشتێکی تەکنۆکراتییانەیان هەیە، بەڵام هەندێک ئاوارتەیش هەن کە تێیدا سەرکردە سەرەکییەکانی ناو دەستەی تەحریری شام، دێنە مەیدان و جڵەوی كارەكان دەگرنە دەست. بۆ نموونە، کەسێتی و ئایدیۆلۆژیستی سەرەکی لەناو دەستەی تەحریری شامدا هەن، وەک عەبدولڕەحیم عەتوان، مەزهەر ئەلوەیس، ئەنەس عەیروت، کە بە پلەی جیاجیا لە دەستەی تەحریری شام و لە دەرەوەی چوارچێوەی دامەزراوەی داوەری، ئەنجومەنی باڵای فەتوا، بەشداری دەکەن و ڕۆڵی باڵایان لەناو لیژنەی باڵای داوەریکردندا هەیە، کە سەر بە وەزارەتی دادی حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریایە و وەزارەتی ئەوقاف و دەعوەیە. هاوشێوەی ئەوان، یەکێک لە سەرکردە دامەزرێنەرەکانی دەستەی تەحریری شام، هاشم ئەلشێخ، کە جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی کارگێڕیی “دارولوەحی ئەلشەریف”ە کە ئەنجومەنی قوتابخانە قورئانییەکانە، کە خەریکی پەروەردەکردن و دروستکردنی جیهانبینیی منداڵانە، لەسەر بناغەی لێکدانەوەکانی دەستەی تەحریری شام، بۆ ئیسلام.

تیۆریی جۆلانی بۆ کەیسەکە

لە ڕێی هەوڵەکانی جۆلانی و دەستەی تەحریری شامەوە بۆ ئاڕاستەکردنی چۆنێتیی بنیاتنانی دامەزراوەکان و ڕیفۆرمی بیرۆکراتیی ناوخۆیی بەرەو کامڵبوون و لێهاتووییی زیاتر، بە درێژاییی چوار ساڵ و نیوی ڕابردوو، گرووپەکە باشتر توانیوێتی سوود لە وانەکان وەربگرێت و بەرەنگاری قەیرانەکانی سەر سنوورەکانی ببێتەوە. ئەم پرۆسەیە بەکار هێنراوە بۆ باشکردنی شارەزایی و لێوەشاوەییی هەموو لایەنەکانی دامەزراوەکانی ناوچە ئازادکراوەکان؛ بە جۆرێک ئەگەر دەستەی تەحریری شام بڕیار بدات کاتی ئەوە هاتووە خاکەکەی فراوان بکاتەوە (وەک ئێستا دەیبینین)، باشر دەتوانێت ئەم جۆرە فۆرمە نوێکراوەیەی سیستەمە سیاسییەکەی خۆی لەگەڵ واقعی نوێدا ئاوێتە بکات.

زۆرێک لەو کۆبوونەوانەی لە چوارچێوەی حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریادا ئەنجام دەدرێن و جۆلانی ئامادەیان دەبێت، بەشێکن لە هەوڵەکانی خۆی و دەستەی تەحریری شام بۆ پیشاندانی وەڵامدانەوەیان بەرامبەر پرسەکانی فەرمانڕەوایی و ئەو ترس و لەرزانەی هەیە. بۆ نموونە، لە ئابی ٢٠٢٠، لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ ژمارەیەک ئاوارەی ناوخۆ لە سووریا، کە لە ناوچەی حەلەفایاوە هاتبوون، جۆلانی دانی بەوەدا نا کە دەستەی تەحریری شام دەوڵەتێکی گەورە نییە و تواناکانی بۆ یاریدەدانی خەڵک، سنووردارە، بەڵام هەرچیی پێ بکرێت درێغی ناکات. وتیشی یەکێک لە ڕێگەکانی ئەنجامدانی ئەوەیە، بابەتێک بەکار بهێنرێت کە خۆی چەندان جار وروژاندوویەتی، ئەویش کارکردنە بۆ ئەوەی خۆیان پێداویستییەکانی خۆیان دابین بکەن. لە مایسی ٢٠٢١دا و لە دیمانەیدا لەگەڵ شاندێکی ڕیشسپییانی عەشیرەتەکان، جۆلانی وتی “ئەم قۆناغە، قۆناغی ئامادەکاری و بنیاتنانی دامەزراوەکانە و ڕێخۆشکەرە بۆ سەرکەوتنی کۆتایی.” هەر دامەزراوەیەک لە ناوچە ئازادکراوەکاندا بنیاتی دەنێین، هەنگاوێکە بەرەو دیمەشق … جەنگەکەمان لەسەر هەموو ئاستەکانە. ئەمە بەتەنیا جەنگێکی سەربازی نییە، چونکە بنیاتنان لە جەنگ قورسترە. قۆرت و تەگەرە لەبەردەمماندا زۆرن.” بۆیە شتێکی سەیر نەبوو کە بینیمان لە کانوونی دووەمی ٢٠٢٢دا، جۆلانی لە کردنەوەی ڕێگەیەکی فراوانکراودا کە بابولهەوا بە حەڵەبەوە دەبەستێتەوە، ئامادە بوو، ڕوونی کردەوە کە ئەم پڕۆژانە بەردی بناغەن بۆ بنیاتنانی ژیانێکی باشتر بۆ دانیشتووانی ناوچەکە. “ئازادی لەگەڵ هێزی سەربازیدا دێت … کەڕامەت لە پڕۆژە ئابوورییەکان و وەبەرهێنانەوە دێت، کە بەهۆیەوە گەل و هاووڵاتیان ژیانێکی سەربەرزانەیان هەبێت کە شایستەی موسڵمانانە.”

لای جۆلانی ئەم پڕۆژەیە گرنگە، چونکە باوەری وایە کە “بەرپرسیارێتییەکی دووسەرە هەیە بۆ ئازادکردنی ناوچەکان بە ڕێگە دروستەکە و بنیاتنانی دامەزراوەکانیش بە ڕێگەی دروست و شەرافەتمەندانە.” دانانی بناغەکان جەوهەری هەوڵەکانی جۆلانییە بۆ بەدیهێنانی سەرکەوتن بۆ دەستەی تەحریری شام لە هەموو بەرە کاراکانی گۆڕەپانی سووریادا. ئەگەر گومان لەسەر بنەماکانی ناوچە ئازادکراوەکانی باکووری ڕۆژاوای سووریا هەبێت، ئەوە بەدڵنیایییەوە لە کاتی گوێزانەوەی ئەم دامەزراوانەدا بۆ ناوچەی دیکە، کەموکورتی دەبێت. لەبەر ئەم هۆیە، بنیاتنانی ئەم ناوچانە بە ڕێگەی دروست، وەک جۆلانی بۆی دەچێت، زۆر گرنگە بۆ چەسپاندنی کۆنترۆڵی خۆیان لە ناوچەکانی دیکەدا بە شێوەیەکی سەرکەوتوو؛ ئەمە ئەگەر دەستیان بەسەر خاکی دیکەدا گرت. جۆلانی جەخت لەسەر پێویستیی بەردەوامیدان بەم هەوڵانە دەكاتەوە، بێ ئەوەی تاکەکان وایان لێ بێت لە خۆیان ڕازی ببن: “پێویستە بەردەوام وەها بیر بکەینەوە کە پێویستیمان بنیاتنانی زیاتر و … ڕێخکستنی زیاترە.”

گەرچی دەستەی تەحریری شام باوەڕی بە دیموکراسیی لیبراڵ، یان سەروەریی گەل نییە، بەڵام جۆلانی هەوڵ دەدات پڕۆژەی بنیاتنانی دەوڵەت بە جۆرێک ئامادە بکات کە لە جەوهەردا ڕووداوێکی جەماوەری بێت. وەک لە وتارەکەیدا بۆ پیاوماقووڵانی ئیدلیب وتی: “ئێمە هەموومان یەک دامەزراوەین، هەموومان دەسەڵاتمان هەیە، هەموومان گەلین.” هەر بۆیەیشە “حکوومەتی ڕزگارکردن قۆناغێکی هەتا بڵێی گرنگە لە مێژووی شۆڕشی سووریادا”، ئەمە بەپێی وتەکانی جۆلانی لە وتارەکەیدا لە بەردەم حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریادا. جۆلانی تەرکیزی لەسەر پێویستیی دۆزینەوەی چارەسەرێکی ناوەڕاستە لە نێوان یارمەتییە حکوومییەکان و سووڕەکان (چەرخەكان)ی پشێویی بەردەوام کە خەڵک تێیدا دەژین. لە وتەکەیدا لە بەردەم پیاوماقوڵانی “جیسری شەغور”دا ڕوونی دەکاتەوە کە “ئێمە هەوڵ دەدەین کۆمەڵگەیەک بنیات بنێین کە بتوانێت خۆی بژیەنێت و خۆی بپارێزێت.” هەروەها لە کردنەوەی پڕۆژەی گەیاندنی ئاودا بۆ دەشتی “ئەلرۆج” دەڵێت، لای ئەو هەر شتێکی دیکە “شوورەیییە”: “ئێمە یان دەبێت پشت بە هاریکارییەکان ببەستین، یاخود خەڵکی ئێڕە بڕووتێنینەوە. یارمەتییەکان یاخود دانوساندنە نێودەوڵەتییەکان بۆ فەراهەمکردنی بڕێک فریاکەوتنی سەرەتایی یان چەند قوتوویەک شیر بۆ ناوچە ئازادکراوەکان، جۆرێکە لە زەلیلکردنی گەلی سووریا.” بۆیە پێویستە بڕێکی زیاتر لە خۆژیاندن بنیات بنێین.

ئەمەیش بەتەنیا پەیوەندیی بە فەرمانڕەوایییەوە نییە، بەڵکوو بواری جەنگیش دەگرێتەوە. لەبەر ئەم هۆیە، لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢١دا، دەستەی تەحریری شام / حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا، کۆلێژێکی سەربازیی بۆ ناوچە ئازادکراوەکان دامەزراند. لە ئەیلوولی ٢٠٢٢دا، جۆلانی بە دەرچووانی خولی یەکەمی ئەفسەریی ڕاگەیاند کە بەهۆی پێویستیی ئەوەی پشتیوانی بۆ جەنگی دژی ڕژێمی سووریا زیاتر بکرێت، بڕیاریان دا کۆلێژی سەربازی دابمەزرێنن “تا باشترین موجاهیدەکان لە بواری زانستە سەربازی و هونەرە جەنگییەکاندا ئامادە بکەن.” دەستەی تەحریری شام وەزارەتی بەرگریی نییە، بەڵام دەستەی تەحریری شام کەم تا زۆر وەک وەزارەتی بەرگری ڕەفتار دەکات. ئەوەی کۆلێژی سەربازیی پێشکەشی کردووە، ئامڕازێک بوو بۆ چاکسازیکردن لە هەوڵەکانی پێشووتری شەڕ و پێکدادانەکانی ماوەی نیوان ساڵانی ٢٠١٦ – ٢٠٢٠ی ئەو گرووپە یاخییانەی دەستەی تەحریری شام تێکەڵاویان بووە، یاخود بە زەبری هێز دەستی بەسەردا گرتوون. بەم شێوەیە، کاتێک لە ئاییندەدا پێکەوە دەجەنگن، وەک لەم هێرشە نوێیەدا ڕووی دا، لە سەر ئاستەکانی تاکتیکی و ئۆپەراسیۆنی و ستراتیژی، هەوڵەکەیان کامڵتر و تەڕدەستتر دەبێت. ئەم کۆلێژە لە زۆر ڕووەوە یارمەتیدەر بووە بۆ بەخشینی مۆرکێکی پیشەیی و شارەزایی بەو هێزانەی دەستەی تەحریری شام سەرۆکایەتییان دەکات و لە ئێستادا لەژێر سایەی ئەوەدا کە ناویان لێ ناوە سەرکردایەتیی گشتیی ئیدارەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان و لە ڕۆژی ٢٧ ی تشرینی دووەمەوە هێرشیان دەست پێ کردووە، دەجەنگن.

لە هەردوو حاڵەتەکەدا، خاڵی بنەڕەتی ئەوەیە کە هەموو شتێک لەسەر ئاستی کۆمەڵگەیی کامڵ بووە، بۆیە کاتێک حاڵەتێکی نائاسایی یان گۆڕانکاری لە کۆنترۆڵی هەرێمیدا ڕوو دەدات، ئەو دامەزراوانەی جۆلانی و دەستەی تەحریری شام سەرپەرشتیی دەکەن، دەتوانن بەرنامەیەک دابڕێژن کە هەموو کۆمەڵگە بگرێتەوە – بەوەیش دەتوانن پشتیوانی و شەرعییەتی زیاتر لە دانیشتووانی ناوخۆوە بەدەست بهێنن، چونکە ئەوانیش بەشێکن لەم هەوڵانە؛ هەروەها یاریدەدەریشە بۆ ئەوەی بەخێڕایی بکەونە خۆیان بۆ چارەسەرکردنی هەر گرفتێک یان پڕکردنەوەی هەر بۆشایییەک لە بەڕێوەبردندا ڕوو بدات.

لە دەستپێکردنی هێرشەکەوە، بەکردەوە خەریکی بنیاتنانی دامەزراوەکانن

لەسەر بناغەی ئەو دامەزراوانەی لە ماوەی چوار ساڵ و نیوی ڕابردوودا دروست کراون و ئەو چاکسازییانەی ئەنجام دراون، دەستەی تەحریری شام ئامادەیە بۆ سوودوەرگرتن لە هەر دەستکەوتێکی سەربازی لە مەیدانی جەنگدا. زەحمەتە بزانین ئایا ئەوان لەو باوەڕەدا بوون کە دەتوانن دەست بەسەر حەڵەبدا بگرن، بە چوار ڕۆژیش! بەڵام تەنانەت ئەگەر ئەوەیش بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو ڕووی دابێت، ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ شارەزایی و بەرنامە گشتگیرەکەیان بۆ کۆمەڵگە و لێهاتوویییان لە مامەڵەکردن لەگەڵ قەیرانەکان یان ڕووداوە نوێیەکاندا، دەزگەکانی دەستەی تەحریری شام توانییان بەخێرایی بۆشایییەکان پڕ بکەنەوە. ئەگەر نەیانتوانییایە ئاوا بەخێرایی خۆیان یەک بخەن، ئەوە لەوانەبوو دووچاری بەرەنگارییەکی زیاتر ببنەوە لەلایەن ڕژێمەکە و پشتیوانەکانییەوە، یان لەوانەبوو دانیشتووانە ناوخۆیییەکان بە شێوەیەکی ئەرێنی پێشوازییان لەو هێرشە نەکردایە کە دەستەی تەحریری شام سەرکردایەتیی دەکات. لە دیوی دەرەوە، وەها دیارە کە بەڕاستی هەندێک پشتیوانییان لێ دەکرێت، گەرچی ڕێی تێ دەچێت هەندێکیش هەر گومانیان لێ بکەن. کاتێک ئیدارەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان بە سەرکردایەتیی دەستەی تەحریری سووریا ئۆپەراسیۆنی “بەرپەرچدانەوەی دوژمنکاری”ی ڕاگەیاند، هێزە سەربازییەکانی ئەم سەرکردایەتییە کامڵە، نەک هەر بە شێوەیەکی زۆر پسپۆڕانە جەنگان، بەڵکوو میکانیزمەکانی هەڵسووڕانی سەربازیی حکوومەتەکەی ناوچە ئازادکراوەکانیش زۆر کارا بوون.

بۆ نموونە، ڕاستەوخۆ دوای ڕاگەیاندنەکە، حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا لیژنەی وەڵامدانەوەی حاڵەتە ناکاوەکانی چالاک کردەوە، تا هاریکار بێت لە هەر ئەنجامێکدا کە لە هەڵمەتە سەربازییەکەوە دەکەوێتەوە. ئەم لیژنەیە لە ئاداری ساڵی ٢٠٢٠دا دامەزرێنرا بۆ هاوکاریکردن لە بەرەنگاربوونەوەی پەتای کۆرۆنا – ١٩دا. دواتریش دوای بوومەلەرزە گەورەکەی باکووری ڕۆژاوای سووریادا چالاک کرایەوە، کە لە شوباتی ٢٠٢٣ دا ڕووی دا. ئەم لیژنەیە لە بنەڕەتدا دەزگەیەکی حاڵەتی ناکاوە، لە نێوان ئاژانسەکاندا بەهاوبەشی دروست کراوە و لە نێوان وەزارەتە جۆراوجۆرەکاندا دەسپێشخەری دەکات.

لە چەند سەعاتی دوای دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکەدا، وەزارەتی گەشەپێدان و کاروباری مرۆیی، دەستی کرد بە ئامادەکردنی چادری نوێ بۆ ئەوانەی لەناوخۆدا و بەهۆی بۆردوومانەکانی ڕژێمەوە ئاوارە دەبن؛ چەند ژمارە تەلەفۆنێكیشی لەسەر ئاستی گوند / شارەکان ئامادە کرد بۆ ئەوەی بەئاسانی پەیوەندییان پێوە بکرێت. لیژنەکە هەوڵیشی دا تەواوی تواناکان و سەرچاوە پزیشکییەکان بۆ برینداران فەراهەم بکات و کاری نانەواکان خێراتر بکات بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی دانیشتووانی ناوخۆ. بۆیە شتێکی سەیر نەبوو کە دوای ئەوەی هێرشەکەی دەستەی تەحریری شام دەستی بەسەر حەڵەبدا گرت، لیژنەی وەڵامدانەوەی حاڵەتە ناکاوەکان دەیتوانی بەخێرایی قەیرانی نان کەم بکاتەوە و نانەواخانەکانی ئیدلیب ١٠٠ هەزار نانیان ڕەوانەی حەڵەب کرد، دوای ئەوەیش وەزیری ئابووری و سەرچاوەکان بەڵێنی دا کە حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا پێداویستی بۆ نانەواخانە ناوخۆیییەکان دابین دەکات تا بتوانن پەیوەندی بکەن. هەروەها، لیژنەی وەڵامدانەوەی حاڵەتە ناکاوەکان بەخێرایی دامەزراوەی E – Cleanی بڵاو کردەوە، نەک تەنیا بۆ پاکكردنەوەی داروپەردووی ڕووخاو لە ئەنجامی پەلامارە ئاسمانییەکانی ڕژێمدا، بەڵکوو پاکكردنەوەی شەقامەکانی ئەو ناوچانەی تازە ئازاد کراون بۆ سەلماندنی توانا و بەتەنگەوەهاتنی.

ئەمانە هەوڵی پێشوەختن، بەڵام دوای ئەوەی لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢، دەستەی تەحریری شام دەستی بەسەر چەند ناوچەیەکی سوپای نیشتمانیی سووریادا گرت، کە تورکیا پشتیوانیی لێ دەکات، گرووپەکە دەستی کرد بە چالاکیی پێشکەوتووتری وەک پڕۆژەکانی کاری گشتی بۆ چاکكردنەوەی ڕێگەکانی ناوچەکە بەتەواوەتی. کەواتە، سەرت نەسوڕمێت لەوەی ئەگەر ئەم چالاکییە دوای دەستبەسەرداگرتنی سوپای نیشتمانیی سووریاش ئەنجام بدرێت. ئێمە بینیمان کە دەستەی تەحریری شام هێزەکانی خۆی بڵاو دەکاتەوە هەر لە بەڕێوەبردنی خاڵەکانی پشکنینەوە، تا دەگاتە ئەوەی ئۆتۆمبێلێکی دزراویان گەڕاندەوە بۆ خاوەنەکەی. لەبەر ئەم هۆیە، بۆ پەرەپێدانی هەندێک لایەنی بونیادی نوێی ئاسایش لە حەڵەب، هەر بۆ ڕۆژی دوای داخڵبوونی شارەکە، چەند کەسێک خاڵی پشکنینیان لە شوێنی جیاجیای شارەکەدا دانا.

نیشانەی پێشوەختیش هەن بۆ ئەوەی ئەنجومەنە شارەوانییە ناوخۆیییەکان (ئیدارەی ناوچە ئازادکراوەکان) دەستی کرد بە فراوانکردنەوەی چوارچێوەی دەزگەی فەرمانڕەواییکردنی نوێ بەرەو شاری حەڵەب تا هاریکار بێت لە گوێزانەوەی سیستەمێکی ناوخۆیی بۆ ناوچە ئازادکراوەکان. لە یەکی کانوونی یەکەمدا، بەڕێوەبەری ئیدارەی ناوچە ئازادکراوەکانی حەڵەب، ڕای گەیاند کە ئەنجومەنی شارەوانی دەست بە جێبەجێکردنی بەرنامەکەی دەکات. بەڕێوەبەری پەیوەندییە گشتییەکان لە حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریا، عەبدولڕەحمان محەمەد، بەڵێنی بە دانیشتووانە ناوخۆیییەکە دا کە “دەست دەکەین بە چاکكردنەوەی دەلاقەکان و، کەرتەکانی خزمەتگوزاری دەخەینەوە گەڕ، وەک کەرتی پەیوەندیکردن و کارەبا و ئاو و کاروباری خاوێنکردنەوە؛ پشتیوانی لە نانەواکان دەکەین و هاتوچۆ دەست پێ دەکەینەوە و پاشماوەکانی داروپەردووی تەقێنراوە لەلایەن ڕژێمە تاوانکارەکەوە، لا دەبەین.” کات پێمان دەڵێت تا چەند سەرکەوتوو دەبن، بەڵام بەپێی ئەو تۆمارەی لە ناوچە ئازادکراوەکاندا هەیانە، بەپێی توانای خۆیان، هەرچییان لەدەست بێت، دەیکەن. جۆلانی وتی، ئێمە “دەوڵەتێکی گەورە” نین، بۆیە ماقووڵ نییە چاوەڕوانیی شتێکمان لێ بکەن کە دەوڵەتی ئاسایی دەیکات، بەتایبەتی کە هێشتاکە لای گەلێک لە حکوومەتەکان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و تورکیاشەوە،  هێزە شەڕکەرە سەرەکییەکەیان وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریست پۆلێن کراوە.

لە بەرەکانی جەنگیش، ئیزافە زۆر گرنگەکە بۆ هێرشکردن، بریتییە لە بەکارهێنانی درۆنەکان لەلایەن هەڵمەتەکەوە، هەروەها دوای دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکە، درۆنی خۆکوژیش دژی ئامانجگەلێکی ڕژێمەکە بەکار هێنراوە. بەڵگەیش بۆ مەودای سەرکەوتنیان ئەوەیە کاتێک لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣دا، هێرشی درۆنی کرایە سەر ئاهەنگی دەرچوونی سەربازیی سەر بە ڕژێمەکە لە حومس، کە بووە هۆی کوژرانی ٨٠ کەسێک، هیچ لایەنێک بەرپرسیارێتیی خۆی ڕانەگەیاند. ئەگەر سەیری دواوە بکەین، ڕێی تێ دەچێت متمانەی زیاتر درابێت بەم ئۆپەراسیۆنە و ئەو سەرکەوتنە شیاوانەی لە گۆڕەپانی جەنگدا بەدەستیان دەهێنێت.

جێگەی بایەخپێدانە، کە لە پاڵ کردە دینامیکییەکانی جووڵە سەربازییەکاندا، ڕەنگە ئەمە یەکەمین جار بێت کە دەزگەیەکی کارای ناحکوومی بە درۆن بەیان و بڵاوکراوە بەسەر دانیشتووانە ناوخۆیییەکانی ئەو ناوچانەدا کە خەریکە دەچنە ناویانەوە، بەربداتەوە. ئەوانە کارتی بچووک بوون لە ناوەندی حکوومەتی ڕزگارکردنی سووریاوە، بۆ سەلامەتی و جیابوونەوەی کەسەکان لە ڕژێمەکە، کە لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣دا دامەزرێنراوە. داوایان لەو کەسانە کرد کە بەشێک بوون لە ڕژێمەکە، هەڵبێن یاخود لە ڕژێمەکە جیا ببنەوە. چەند ژمارەیەکیشیان بۆ پەیوەندیکردن دەربارەی چۆنێتیی ئەنجامدانی ئەو کارە، پێشکەش کرد. جێگەی بایەخدانە کە تەنیا نۆ ڕۆژ پێش هێرشەکە، ناوەندەکە گرتە ڤیدیۆیەکی بڵاو کردەوە کە چیرۆکی کەسێکی هەڵگەڕاوە لە ڕژێمەکە دەگێڕێتەوە، وەک ئاماژەیەک بۆ ئەوەی ڕەنگە لە ئاییندەدا ڕوو بدات. بۆ هاندانی خەڵکی تریش تا لەگەڵ دەستبەسەرداگرتنی حەڵەبدا هەمان ڕێگە بگرنە بەر، لە ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣، ناوەندەکە لە ڕێگەی پیادەکردنی FaceTimeەوە گرتە ڤیدیۆیەکی بڵاو کردەوە کە گفتوگۆیەک بوو لەگەڵ یەکێک لە پیاوەکانی ڕژێم کە لە فڕۆکەخانەی حەڵەب خۆیان قایم کردبوو. گەرچی ژمارەی ئەوانەی لە بری هەڵاتن لە ڕژێمەکە یاخی دەبن، ژمارەیان کەمە، بەڵام هەوڵەکە ئاستێکی پلاندانانمان پیشان دەدات کە پێشتر نەمانبینیوە.

هەڵمەتی نامە بۆ کەمکردنەوەی ترس

لە پاڵ چالاکییەکانیاندا لەسەر ئەرزی واقع، جۆلانی و بەشی کاروباری سیاسی لە دەستەی تەحریری شام، هەوڵیان داوە شەرعییەت بدەن بە پڕۆژەکەیان و دڵنیابوون لەوەی بکەرە دەرەکییەکان واقعی نوێ قبووڵ دەکەن. بۆ نموونە، لە ٢٩ی تشرینی دووەمدا، جۆلانی ژمارەیەک ڕاسپاردەی بە سەربازەکانی بەرەی جەنگ و دەستبەسەرداگرتنی حەڵەب، ڕاگەیاند کە پەیوەندییان بە دانیشتووانی ناوخۆیییەوە هەیە، باسی لە پێشینەییی پاراستنی سەر و ماڵی مەدەنییەکان و چەسپاندنی ئاسایش و کەمکردنەوەی ترسی خەڵکی سەر بە هەموو تائیفەکانی بۆ کردن. ئاماژەی کرد بۆ ئەوەی حەڵەب شوێنی بەیەکگەیشتنی شارستانێتی و هەمەجۆریی کەلتووری و دینیی هەموو سوورییەکانە، هەر کەس لە ڕژێم هەڵبگەڕێتەوە سەلامەتیی پارێزراوە. دوای ئەوە، ڕۆژی دواتر زنجیرەیەک ڕاسپاردەی دیکەی پێ دان کە جەخت دەکەنە سەر پێویستیی پاراستنی سەر و ماڵ و بیروباوەڕی مەدەنییەکان، کە زۆر پێویستە سەلامەتیی جەنگاوەرەکان بپارێزرێت و تۆڵەیان لێ نەکرێتەوە، مامەڵەی مرۆیی لەگەڵ دیل و بریندارەکاندا بکرێت، خۆ لا بدرێت لە توندوتیژیی زۆر یان تۆڵەکردنەوە. جۆلانی بیری شۆڕشگێڕەکانی هێنایەوە کە سەرکەوتنی ڕاستەقینە تەنیا لەم جەنگەی ئێستادا نییە، بەڵکوو لە کارەکانی دواتردایە (بەڕێوەبردن و دابینکردنی پێداویستییەکانی دانیشتووان). هاوشێوەی ئەمە، ئیدارەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان کە دەستەی تەحریری شام سەرکردایەتیی دەکات، لە سەرەتای کانوونی یەکەمدا، نامەیەکی ئاڕاستەی هێزەکانی سووریای دیموکرات و دانیشتووانە کوردەکەی حەڵەب کرد و ڕوونی کردەوە شەڕی ئەوان لەگەڵ ڕژێم و میلیشیاکانی سەر بە ئێراندایە، نەک هێزەکانی سووریای دیموکرات، پێشنیاری بۆ کردن حەڵەب بە چەکەکانیانەوە بەرەو باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا جێ بهێڵن، بێ ئەوەی کەس دەست بهێنێتە ڕێگەیان؛ جەختیشی کردەوە کە کورد بەشێکی جیانەکراوەی سووریایە، هەمان ئەو مافانەیان هەیە کە هەر کەسێکی دیکەی وڵاتەکە هەیەتی، بەرپرسیارێتیی خۆی لە پاراستن و زامنکردنی ژیانێکی سەربەرزانە بۆیان، ڕاگەیاند.

هەمووی بەسەریەکەوە، ئەم هەوڵانە بە مەبەستی هێورکردنەوەی ترس و لەرزی کەمینەکانە کە لە ئێستادا ملکەچن بۆ فەرمانڕەواییی ناوچە ئازادکراوەکان. لەگەڵ ئەوەیشدا دەبێت ببینین پرسەکان چۆن بەرەو مەودایەکی دوورتر تێ دەپەڕن. تا ئێستا، دانیشتووانە ناوخۆیییەکان ڕایان گەیاندووە، کە دەست بۆ مەسیحییەکان نەبراوە. نابێت ئەمە شتێکی نائاسایی بیت، چونکە لە حوزەیرانی ٢٠٢٢دا چۆتە لای مەسیحییەکانی ناوچەی ئیدلیب و لە ئەیلوولی ٢٠٢٣دا لەگەڵ پیاوماقووڵانی دەروز کۆ بۆتەوە. لەگەڵ ئەوەیشدا، لە ڕووی سیاسییەوە، هێشتا لە ناوچە ئازادکراوەکاندا، هەردوو گرووپەکە هاووڵاتیی پلە دوون، چونکە هیچ نوێنەرایەتییەکی سیاسییان لە ئەنجومەنی گشتیی شوورادا نییە. وێڕای ئەوەیش، بەڕێوەبەرێتیی کاروباری کەمینەکان هەیە و، کار دەکات بۆ بەشدارکردنی ئەم گرووپانە و لەم ڕۆژانەی دواییدا ئاماژەی کرد بۆ ئەوەی مەسیحییەکان سەلامەت دەبن. بۆیە، ڕەنگە دووچاری بێزارکردن و زۆربۆهێنان نەبن، بەڵام پێداویستییەکانیشیان بە شێوەیەکی سنووردار بۆ دابین دەکرێت. بەڵام لە پاڵ ئەوەیشدا، ئەم نامەیە بەس نییە. لەوانەیە داواکارییەکانی زۆرینەی سوننەش جێبەجێ نەکرێن؛ یان لانی کەم بە هەمان ئەو ئاستەی داواکارییەکانی زۆرینەی سوننە جێبەجێ دەکرێت، هی ئەوانیش دابین نەکرێت.

دوور لە دانیشتووانی ناوخۆ، بەشی کاروباری سیاسی هەوڵی دا ڕۆشنایی بخاتە سەر بکەرە دەرەکییەکان، بەوەی شەڕەکەیان لەگەڵ ئەواندا نییە؛ دەبێت ئەوانە ئامادە بن بۆ ئەوەی مامەڵەیان لەگەڵدا بکەن. بۆ نموونە، لە وەڵامی هێرشە ئاسمانییەکانی ڕووسیادا، بەشەکە بەیاننامەیەکی بڵاو کردەوە، تێیدا هاتبوو: “داوا لە ڕووسیا دەکەین بەرژەوەندییەکانی خۆی نەبەستێتەوە بە ڕژێمەکەی ئەسەد یان خودی بەشارەوە، بەڵکوو بە گەلی سووریا و مێژوو و شارستانێتی و ئاییندەیەوە. ئێمە جەخت دەکەین کە گەلی سووریا تێ دەکۆشێت بۆ بنیاتنانی پەیوەندیی ئەرێنی لەسەر بناغەی ڕێزگرتنی ئاڵوگۆڕ و بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ هەموو دەوڵەتانی دنیادا، بە ڕووسیاشەوە، کە بە شەریکێکی شیاوی دادەنێت لە بنیاتنانی ئاییندەیەکی پرشنگداردا بۆ سووریای ئازاد.” نامەیەکی هاوشێوەیش ئاڕاستەی عێراق کرا، کە ڕەنگە هۆیەکەی ئەو دەنگۆیانە بێت کە دەڵێن جارێکی تریش میلیشیا شیعەکان بانگ دەکرێنەوە بۆ یارمەتیدانی ڕژێمەکەی ئەسەد تا ئەو خاکانە وەربگرێتەوە. جێگەی گرنگیپێدانە کە بە دەستپێک لە سەرەتای کانوونی یەکەمەوە، ئەم بەشە چەند ژمارەیەکی داوە بەو بیانییانەی لە ناوخۆدا هەن لەگەڵ دیپلۆماتکارانی حەڵەبدا، بۆ ئەوەی ئەگەر لە بواری سەلامەتیدا پێویستییان بە یارمەتی هەبوو، پەیوەندییان پێوە بکەن. ڕایشی گەیاند کە پاسەوانێتیی کونسوڵگەرییەکانی حەڵەب لە ئەستۆ دەگرێت. بە هەمان شێوە، دەستەی تەحریری شام هەماهەنگیی بە کارمەندانی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە کرد لە هەوڵیدا بۆ پاراستنی بنکەکانیان و ئاسانکاری بۆ هەر کەسێک کە بیەوێت شارەکە جێ بهێڵێت.

هەموو ئەمە بەسەریەکەوە، ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەوەی هەڵمەتی نامەکان باشتر کار دەکات و، دەری دەخات کە دەستەی تەحریری شام بەرەی نوسرەی دوێنێ نییە – تەنانەت بانگهێشتی ڕۆژنامەوانان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانیشی کرد تا لە ڕێگەی ناوەندی خزمەتگوزارییەکانی میدیاوە، سەردانی ناوچە ئازادکراوەکان بکەن، تا بە چاوی خۆیان واقعی حاڵەکە ببینن. ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی و قاعیدە هەرگیز نامەی لەم جۆرە ئاڕاستەی کەمینەکان یان دەوڵەتە بیانییەکان ناکەن؛ ئەمەیش ڕۆشنایی دەخاتە سەر بوونی جیاوازییەکی زۆر لە گوتاری دەیەیەک پێشتردا. دەریشی دەخات کە ئەوان دەیانەوێت وەک بکەر و وتووێژکەری جددی لە قەڵەم بدرێن.

لەگەڵ ئەوەیشدا، هێشتا مەسەلەیەک هەیە سەبارەت بەوەی هێشتا شەڕکەرە بیانییەکان و گرووپە تیرۆریستییە بیانییەکان، هێشتا لە ڕیزەکانی پەلاماردان، جگە لە ڕاستیی ئەوەی کە دەستەی تەحریری شام پشتیوانیی لە هێرشە تیرۆریستییەکەی حەماس کرد کە لە ٧ی تشرینی یەکەمدا دژی ئیسرائیل ئەنجامی دا و ستایشی ئیسماعیل هەنییە و یەحیا سینواری کرد. لەبەر ئەم هۆیە کۆشکی سپی خۆی لە هەر پەیوەندییەک بە ئۆپەراسیۆنەکەوە بەدوور گرت و بەردەوام بوو لەوەی گرووپەکە بە ڕێکخراوێکی تیرۆریست لە قەڵەم بدات.

کەوتنەڕێ بەرەو پێشەوە

ڕێی تێ دەچێت دەستەی تەحریری شام بۆ پتەوکردنی کۆنترۆڵی خۆی بە شێوەیەکی زیاتر و چەسپاندنی دامەزراوەکانی لە ناوچەکانی تری سووریادا، پشت بە دوو دەستە ببەستێت تا یاریدەی بدەن بۆ کۆنترۆڵکردنی خێرای ئەو ناوچانە و بەڕێوەبردنیان: ئەنجومەنە جیاجیاکانی ئاوارەکانی ناوچە جیاجیاکانی سووریا، ئەنجومەنی هۆز و عەشرەتەکان، کە لە ناوچە تازە ئازادکراوەکاندا هەیە. لەبەر ئەوەی كە دەستەی تەحریری شام سیستەمێک پێڕەو دەکات کە زۆرێک لە پیاوماقووڵان و کەسێتییە عەشایەرییەکان بەشداریی تێدا دەکەن، ئاسان دەبێت ئەوانەی لەناو سیستەمەکەدا هەن بە شار و گوندەکانی خۆیاندا بڵاو بکاتەوە تا هەمان ئەو بەرنامەیە پیادە بکەن کە دەستەی تەحریری شام لە خاکی ژێردەستی خۆیدا پیادەی کردووە. هەروەها ئەمە سیمایەکی ناوخۆیی بۆ ئەو دانیشتووانە فەراهەم دەکات کە لە پێنج تا دە ساڵی ڕابردوودا لەژێر کۆنترۆڵی ڕژێمدا بوون. بەم شێوەیە مەسەلەکە وەک ئەوە دەرناکەوێت کە کەسێکی “بێگانە” لە بەشێکی دیکەی سووریاوە هاتبێت تا شتێک بەسەر دانیشتووانی ناوخۆییدا بسەپێنێت؛ بەڵکوو ئەو کەسانەی گەڕاونەتەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان، دەتوانن بە شێوەیەکی باشتر ئەم دانیشتووانە ناوخۆیییە لەناو سیستەمی ناوچە ئازادکراوەکاندا ئاوێتە بکەن. زیاد لەوەیش، ڕێی تێ دەچێت کە کۆمپانیای ئەلڕاقی بۆ خانووبەرەی سەر بە دەستەی تەحریری شام گرێبەستی دیسان بنیاتنانەوەی ئەو ناوچانە وەربگرێت کە ڕژێم هەرگیز دروستی نەکردوونەتەوە، یان ئەوانەی لەم دوایییانەدا زەبری ئاسمانییان بەرکەوتووە. لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا ئەم کۆمپانیایە داروپەردووی ڕووخاوی لا دەبرد، ڕێگەی نوێ و ڕێگەی خێرای درووست دەکرد، چەندان خانووبەرەی نیشتەجێبوون و بازرگانی و سەنتەری بازاڕ و ناوچەی پیشەسازیی لە ناوچەی ژێر کۆنترۆڵی دەستەی تەحریری شامدا دروست کردووە.

هەرچۆنێک بێت، دینامیزمەکانی ئێستا هەرچی بن، من پێم وا نییە کەس بتوانێت پێشبینیی ئەوە بکات کە ڕوو دەدات. لەگەڵ ئەوەیشدا ئەگەر ئەو خاکە نوێیەی دەستەی تەحریری شام بەدەستی هێناوە، سەقامگیر بێت و بتوانێت بیرۆکراسیی خۆی و دامەزراوەکانی فراوان بکاتەوە و بیانگەیەنێتە ناوچەی دیکەی سووریا، ئەوە شتێکی ماقووڵە لە ئاییندەدا دەستەی تەحریری شام درێژە بە ڕەوتەکەی بدات. بەڵام ئایا ئەگەر لەگەڵ هاتنی جەژنی ڕەمەزاندا، دیمەشق هاتە جێگەی حەڵەب، مەسەلەکە زیاتر مایەی سەرسامی دەبێت؟ لەگەڵ ئەوەیشدا، یەکێک لە وانە سەرەکییەکانی حاڵەتی دەستەی تەحریری شام ئەوەیە گەرچی زۆر کەس هێشتا هەر لە توێی چاویلکە کۆنەکەوە بۆی دەڕوانن و بە بەشێک لە ڕێکخراوی قاعیدە و ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە قەڵەمی دەدەن، گرووپەکە و ئەو حکوومەتەی لە باکووری ڕۆژاوای سووریا بنیاتی ناوە، لە ماوەی چوار ساڵ و نیوی ڕابردوودا، گۆڕانکاریی زۆریان بەسەردا هاتووە. تێگەیشتن لەم واقعە نوێیە، زۆر گرنگە بۆ دیاریکردنی ئەگەرەکانی پەرەسەندنی پرسەکان لە ئاییندەدا. ڕێیشی تێ ناچێت مەسەلەکە زۆر جێگەی سەرسوڕمان بێت، کاتێک درک بە مەودای ئاڵۆزیی دامەزراوەی سیاسیی لەبیرکراوی دەستەی تەحریری شام دەکەین. تێگەیشتن لە هەموو ئەمانە وا دەکات ئەوەی لەم ڕۆژانەی دواییدا ڕووی دا، ماقووڵتر بێتە بەرچاو.

***

• ئارۆن وای زێلین هاوکاری دێرینی بەرنامەی گلۆریا و کێن لیڤییە لە پەیمانگەی واشینتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی دوور؛ بەڕێوەبەری پڕۆژەی نەخشەی چالاکیی ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامییە لە سەرانسەری جیهاندا. زێلین توێژەریشە لە بەشی سیاسەت لە زانکۆی براندێز، ئەندامی سەنتەری ئاشتی و ئاسایشی جیهانییە لە زانکۆی مۆناش، دامەزرێنەری ماڵپەڕی جیهادۆلۆژیی نێودارە. نووسەری چەندان کتێبە، لەوانە: “کوڕەکانت لە خزمەتتدا: مزگێنیدەرانی جیهاد لە تونس (خانەی بڵاوکردنەوەی زانکۆی کۆڵۆمبیا)”، “سەردەمی جیهادی سیاسی: لێکۆڵینەوەیەک لە دەستەی تەحریری شام (خانەی بڵاوکردنەوەی ڕۆمان و لیتڵفیڵد)”. لە ئێستادا کار لەسەر کتێبێکی سێیەمین دەکات بە ناونیشانی “دڵی باوەڕداران: مێژووی جیهادیزمی سووری.”

سەرچاوە:

https://warontherocks.com/

خوێندنەوەیەک بۆ دەرفەت و هەڕەشەکانى نێوان کورد و زۆرینە؛ بەڵام هیچ ڕێکكەوتنێک گەرەنتیى نەبووە و نییەتى و نایبێت

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

نامانەوێ ئەم بابەتە وەک بابەتێکی ڕەشبینانە ئەژمار بکرێ، چونکە سیاسەت بەڕەشبینییەوە مەحاڵە؛ وەک چۆن بە گەشبینی هەمیشەیییەوە ساویلکەیییە. لە سیاسەتدا دەبێ گومان لە هەموو شتێک بکرێ، لەگەڵ دژبەیەکەکان مامەڵە بکرێ و، بەئاگایییەوە ڕەفتار بکرێ. سیاسەت گۆڕەپانێکە هەمیشە جەنجاڵ (قەرەباڵغی)یە و، بەسەر هیچ بکەرێکەوە ڕاناوەستێ.

 ئەوەى کە لەم بابەتە ئاماژەى پێ دەدەین، ئەزموونى یەک سەدەیە لەگەڵ حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى عێراق. میراتێکی دژوارە. بەردەوام هەڕەشە و مەترسییەکان دەگوازرێنەوە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی دی و، بەردەوام پەیوەندییەکانى نێوان کورد و بەغدا لەرزۆک بوون. کەواتە ڕێسا سروشتییەکە بۆ هەڵسەنگاندنى پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا ئەوەیە كە: لە دواى ڕەشبینییەوە چی بکەین؟ چونکە مامەڵەکردنمان لەگەڵیان ناچارییە و ئێمە تا هەنووکە بەشێکین لەو وڵاتەى کە ئەوان تێیدا فەرمانڕەوان.

دەرفەتەکان لەدەست دەچن بەڵام هەڕەشەکان هەر ماونەتەوە

ئەمە میراتی ڕەوشی مێژووى سیاسی و ڕکابەرى و ململانێی نێوان کورد و حکوومەتەکانى عێراقە لە ماوەى سەد ساڵی پێشوودا. هەڕەشەکان هەر ماون، ساڵ دواى ساڵیش هەر زیاتر دەبن. ئەوانەى ئێستا، هی پێشوو نین، دەرفەتەکانى دوێنێش ئێستا نەماون؛ لەدەست دەرچوون. ئەوەى کە ئەمڕۆ لە کەیسەکان بۆتە گرێکوێرە، لە دوێنێی سیاسەتدا، لە نێوەندى ڕێکكەوتنێکی دوولایەنەى سیاسی، گەر بکرایە، چارەسەر دەبوو. ئەو میراتە بەردەوامە و ڕۆژ لە دواى ڕۆژ گوزەرانى کوردی لەگەڵ حکوومەتەکانى بەغدا قورستر کردووە. زۆربەى کورد ئەو تراژیدیایەى تا ئێستا هەر ماوە و، وەک میراتی ستەمدیدەیی لە ناخی خۆیدا هەر هەڵی گرتووە. هەرچەندە هەندێ لە لایەنە سیاسییەکانى کورد خۆیان لە مێژووى سیاسیی گەلەکەیان دابڕیوە و پشتیان کردۆتە ئەو میراتە و بانگەشەى ئەوە دەکەن کە مێژووى خەبات لەوانەوە دەست پێ دەکات و، ئەوەى پێش خۆیان هەمووى بەهەڵە دەزانن و خۆیان بە فریادڕەس تێ دەگەن بۆ ئەو گەلە ستەمدیدەیە؛ بە شێوەیەک کە سازش لەسەر تەواوى شایستە و ناسنامەى گەلی کورد دەکەن و پشتیان لە پرسە نەتەوەیییەکەى گەلەکەیان کردووە و بەتەنیا وەک خەون و خەیاڵێک دەبینن و، هیچ بایەخێکی تری لایان نەماوە.

لە لایەکی ترەوە دەستەبژێری سیاسی و حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى بەغدا، نەیاتوانیوە لە حکوومەتە دیکتاتۆرەکانى پێش خۆیان قوتاریان بێت، بەڵکوو وەک میرات وەریان گرتووە و وەک پەیڕەو لەسەر ئەجێندا سیاسییەکانیان دووپاتى دەکەنەوە و تا هەنووکەیش هەر لەسەرى دەڕۆن. ئەوەى کە ئێستا بەرامبەر کورد ڕوو دەدا و دەکرێ، بە جۆرێک لە جۆرەکان، هەمان سیاسەتەکانى پێشووە. کەواتە مێژووى سیاسیی کورد لە زۆربەى ڕەوتى سیاسەتى ڕابردوودایە دەرهەق بە کورد؛ سیاسەتى ئەمڕۆش ڕیشەى لە دوێنێی سیاسەتدایە.

کەواتە مەودایەکی زەمەنى نییە بۆ دەرفەت و هەڕەشەکان لە نێوان گەلی کورد و حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى بەغدا؛ ئەوەندە نەبێ کە زۆرێک لە دەرفەتەکان لەدەست چوون و هەڕەشەکانیش ساڵ لە دواى ساڵ هەر زیاتر دەبن. بەڵام لەو نێوەدا، دەبێ سەرکردایەتیى کورد، یەکانگیر و خاوەنى ستراتیژییەتێکی ڕۆشنى نەتەوەییی حوکمدارى بێ، نەک ستراتیژییەتى خەبات و شۆڕشگێڕی بەتەنیا. دەبێ بیر لە مانەوەى قەوارەکەى بکاتەوە و بەرەوپێشی ببات؛ ئەوەیش پێویستیى بە عەقڵییەتێکی وادانان (assumption mind) هەیە و، دەبێ ئەو واقعانەیش کە نادیار و شاراوەن، لە ڕێگەى بەدواداچوون و تێبینیکردن و لێکۆڵینەوەى ئاییندەناسی، ئاشکرایان بکات. ئەمەیش دەبێ توێژەر و پسپۆر و دامەزراوە و تواناى مرۆیی و داراییی بۆ دابین بکرێ. دەرفەتەکان زۆربەیان لەدەست چوون و، هەڕەشەکانى ساڵانی پێشوو وەک میرات هەر ماون؛ هەڕەشەى نوێیش وەک مەترسی دژ بە حکوومەتى هەرێم و نەتەوەى کورد لە ئارادان.

دواى ئەو میراتە دژوارە، ئایا هیچ دەرفەتێک بۆ بەغدا و هەولێر ماوە بۆ ئاساییبوونەوە و چارەسەر؟

بە ڕێژەیەکی زۆر دەتوانین بڵێین گەرچی دەرفەتەکانیش هەبن، بەهۆى زەینییەتی بەمەزهەبکردن و سێنترالیزم لەبار بردراون. بەڵام ئایا ئەمە ئەوە دەگەیەنێ کە بێهیوا بین و بگەڕێینەوە بۆ سەردەمى پێکدانان؟ بێ گومان نەخێر. ئەوەى کە لەسەر سەرکردایەتیى کوردە، پێویستە هەردوو ڕەهەندی ڕەفتاری بەڕێوەبردنى قەیرانی لا ئەکتیڤ بێ: دەبێ گەشبین بێ و بەگومانەوە جووڵە و مامەڵە بکات. جارێکی تر دەگەڕێینەوە بۆ پرسیارەکە: ئایا هیچ دەرفەتێك ماوە؟ بەڵێ، لەوانەیش:

• وازهێنانی زۆرینەى حوکمڕانی عێراق لە پلانی بەمەزهەبکردن و سێنترالیزم و هەوڵدانی بەردەوام بۆ لەباربردنى قەوارەى سیاسیی هەرێم.
• دانپێدانانى حکوومەتى فیدراڵی بە شایستە دەستوورییەکانى هەرێمی کوردستان.
• زاڵکردنى لۆژیکی دەستووری فیدراڵی بەسەر تەواوى لۆژیکەکانى تردا، تا چارەسەرەکانیش هەر لەو ڕوانگەیەوە بن.
• مامەڵەکردن لەگەڵ حکوومەتى هەرێم، وەک یەکەیەکی فەرمانڕەواییی خاوەن دەسەڵات بەپێی دەستوور لەناو دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ، نەک بەپێی یاساکانى ساڵانی شەستەکان و حەفتاکانى سەدەى پێشوو، کە لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا دانراون. بەو مانایەى کە ڕژێمى بەعس گەرچی وەک حوکم و ناو نەماوە، بەڵام لە زۆر کایەى کارگێڕی و سیاسیدا بەپێی ماددەى 130ی دەستوورى ساڵی 2005، لۆژیکە یاسایییەکەى هەر ماوە و قەڵەمڕەوی هەیە.
• هاتنەناوەوەى ئێران و ئەمریکا بۆ چارەسەرى گرفتەکانى نێوان بەغدا و هەرێم، وەک نێوبژیكارێكی هاوسەنگ و بێلایەن؛ بەڵام ئەم دەرفەتە ئاسان نییە.
• پێشخستنى بەرژوەندییە نیشتمانییەکان بەسەر ئەجێندا دەرەکییەکان.
• تەواوکردنى دامەزراوەی سیستەمى حوکمڕانیی فیدراڵی لە عێراق، کە ئەمەیش بونیادێکی سەرەکیی سەرلەنوێ بونیادنانەوەى دەوڵەتى عێراقییە بۆ دواى ساڵی 2003؛ بەڵام حکوومەتى فیدراڵ و پەرلەمان، خۆیان لەو بابەتە دەدزنەوە.
• جێبەجێکردنى یاساى ڕێکارەکانى جێبەجێکردنى تایبەت بە پێکهێنانى هەرێمەکان ژمارە 13 ساڵی 2008.
• مامەڵەنەکردنى زۆرینەى فەرمانڕەوا لە عێراق بە زەینییەتى ململانێ لە دژى هەرێم. هەر بۆیە بەغدا پەیوەندییەکانى لەگەڵ هەرێم لەسەر بنەماى تەواوکارى و هاوکارى و هاوبەشی بنیات نەناوە، کە لە دەستوورى ساڵی 2005 هاتووە، بەڵكوو لەسەر بنەماى ململانێیە، کە پێچەوانەیە لەگەڵ دەستوور.

ئەوانە چوارچێوەى قۆستنەوە و بەگەڕخستنى دەرفەتەکانە، بەڵام ئایا لەلایەن بەغداوە بەهەند وەرگیراون؟ بێ گومان نەخێر. کەواتە کاتێک دەرفەتەکان لەدەست دەچن، ئاڵۆزی و ئاژاوە و بێمتمانەیی سەر دەردێنێ و پەیوەندییەکان دووچارى قەیران دەبێت و سەرەڕاى گرفتەکانى پێشوو، چەندان هەڕەشەى دی سەربار دەبن. هەر بۆیە ساڵی 2025 پێ ناچێ لە ساڵی 2024 باشتر بێت، چونکە هیچ جۆرە ئاماژەیەک بۆ بەرەوپێشچوون نییە لەو بارەیەوە. بەڵام دەبێ هەوڵ بدرێ و شەکەت نەبین، لەسەر هەردوو ئاستى سیاسی و دیپلۆماسی.

کەواتە کام لە فاکتەرەکان دەبنە دەرفەت بۆ هەرێم، تا پارسەنگی هاوکێشەکە بە لاى هەرێمدا بێت و بەغدا ناچارى هەندێ ڕێکكەوتن بکات؟ هەرچەندە گرفت لە ڕێکكەوتن نییە، ئەوەندەى گرفت لە پابەندنەبوون و پشتکردنە لە پەیمان و ڕێکكەوتنەکان. ئەمەیش ئەزموونى 20 ساڵی پێشووى حوکمڕانیی زۆرینەیە لە عێراق.

 دەرفەتەکانیش بۆ هەرێم بریتین لەمانە:

• لاوازبوونى میلیشیاکان و هەژموونى ئێران لە عێراق؛ ئەمەیش دەکرێ لە ڕێگەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى یان گورزلێوەشاندنیانەوە بێت لەلایەن فاکتەرى دەرەکییەوە.
• ئەو سیناریۆیەى کە لە سووریا ڕوو دەدا و، دووبارەبوونەوەى لە عێراق، کە ئامانجە سەرەکییەكەی لێدان دەبێت لە میلیشیاکان؛ ئەو ڕووداوەیش: لە لایەک میلیشیاکان تەواو لاواز دەکات و هێزى شیعەى عێراق پەرتەوازە دەبێت؛ لە لایەکی ترەوە حکوومەتى عێراق لە یەک کاتدا لاواز و، لە میلیشیاکان و کاریگەریى ئێران ڕزگاری دەبێت. ئەمەیش بۆ گەیشتنە ڕێکكەوتنى نێوان هەرێم و بەغدا ئاسانتر دەبێت.
• سەرهەڵدانەوەى داعش؛ کە تا ڕاددەیەکی زۆر حکوومەتى عێراقی لاواز و دووچارى شۆکبوون دەکات.
• هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێمی کوردستان بۆ بازاڕەکانى جیهان.
• یەکڕیزیی کورد و یەک-ئەجێندایی لە بەغدا.
• جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی لە هەرێمی کوردستان؛ چونکە گەندەڵی خۆرەى دەسەڵاتە.

بەڵام ئەو دەرفەتانە بۆ باشترکردنى پەیوەندییەکان دووچارى چەند مەترسییەک دەبێتەوە:

• بەردەوامبوونى مامەڵەى بەغدا لەگەڵ هەرێم بە زەینییەتێکی ململانێ و سێنترالیزم؛ ئەمەیش بەردەوام پەیوەندییەکان دەباتەوە بۆ خاڵی دەسپێک. بەڵام قۆناغەکە لەو حاڵەتەدا زیاتر بەرەو پێکدادانى هەردوو لا دەڕوا؛ ئەمەیش لە بەرژەوەندیى هەردوو لا نییە، بەتایبەت بەغدا.
• بەردەوامبوونى ڕەفتارى سازشپێکردن لەلایەن زۆرینەوە بە هەرێم، بەرامبەر هەر شایستەیەک کە بۆى خەرج بکرێ. بەو مانایەى بەرامبەر شایستەیەکی دەستوورى، هەوڵ دەدرێ لەلایەن بەغداوە، هەرێم سازشێکی سیاسیی پێ بکرێ؛ جا ئیدی ئەو هەوڵە بۆ سازشپێکردن، هەڵوێستێکی سیاسییە یان پرۆژەیەکی یاسایییە لە پەرلەمان تا تێ پەڕێ و هتد.
• تێوەگلانی حکوومەتى عێراقی لە جەنگ. شەڕ و پێكدادانەكانی سووریا، هەنگاوێک لەودیو سنوورەوە دوورە، میلیشیاکانیش بەئاسانی تێوە دەگلێن، حکوومەتى عێراقیش ئامادەییی خۆى بۆ ئەو تێوەگلانە لەسەر زارى سوودانییەوە، دەربڕی؛ بەوەى ئامادەى هەموو هاوکارى و پشتیوانییەکە بۆ سووریا، بەڵام لە واقعدا ناتوانێ.
• سەرلەنوێ هەڵکشانەوەى گرژییەکانى نێوان ئەمریکا و ئێران یان ئیسرائیل و ئێران. لەو نێوەندەدا میلیشیاکان ڕۆڵی نەرێنی دەبینن و عێراقیش تێوە دەگلێ.
• دواکەوتنى پێکهێنانى حکوومەتى هەرێمی کوردستان لە نێوان پارتى دیموکرات و یەکێتیى نیشتمانى؛ کە ئاکامەکەى بەخراپ لەسەر پەیوەندییەکان دەشکێتەوە.
• دووبارە بەردەوامبوونى یەکێتیى نیشتمانى لە تێکدانى ئەو هاوکێشە ئەرێنییانەى کە لە نێوان هەرێم و بەغدا دروست دەبن.

سەربارى ئەو مەترسییانەى سەر پەیوەندیی هەردوو لا، چەندان خاڵی ناکۆکیش هەن

لە ناونیشاندا ئاماژەمان بەوە دا کە هیچ ڕێکكەوتنێکى نێوان کورد و زۆرینەى حوکمڕانى عێراق لە مێژووى سیاسییدا گەرەنتیى جێبەجێکردنى نییە و نەبووە و نایبێت. کاتێکیش باس لە ڕێکكەوتن و تێگەیشتنى سیاسی دەکەن، کە لاواز بن و هاوکێشەکان لە بەرژەوەندیى ئەواندا نەبن، یان نیازی تریان هەبێت و بیانەوێ کورد هەڵخەڵەتێنن. ئەوان زۆر كەڵكیان لە ئەزموونى ئێرانی وەرگرتووە، کە لای ئەوان بەڕێوەبردن و قۆستنەوەى کات، ڕەگەزێکی گرنگى بەڕێوەبردنى قەیرانەکانە.

ئەگەر باس لە دواى ساڵی 2003وە بکەین، هیچ لە بابەتەکە نەگۆڕاوە. بۆ زیاتر دڵنیابوون، دەکرێ جارێکی دی ئاماژە بە چەند خاڵێکی ناکۆکی بکەین بۆ ساڵی 2025، کە سەربار دەبن بۆ هەڕەشە و خاڵە ناکۆکەکانى ساڵانى پێشوو، لەوانەیش:

• دۆسیەی نەوت. گەرچی ئێستا جۆرێک لە تێگەیشتن هەیە و بڕیارە بوودجەى بۆ هەموار بکرێت، بەڵام لەناو پرۆژەیاساکەدا نووسراوە “لەناو هەرێم”. دەبێ ئەو بڕگەیە بەهەند وەربگیرێت، چونکە لاى ئەوان چەندان بیرە نەوت هەیە، کە ئێستا لەژێر کۆنترۆڵی حکوومەتى هەرێمدایە، بە مافی حکوومەتى فیدراڵی دەزانن.
• بە خواست و حەزی خۆیان بوودجەیان پەسەند كرد؛ هەرگیز بەو شێوازە ڕازی نابن کە لە بەرژەوەندیى هەرێم بکەوێتەوە.
• گرفتی مووچە بۆ ساڵی 2025 درێژە دەكێشێت، چونکە ڕێوشوێنەکانى بەغدا هێندەى مەرکەزین، فیدراڵی نین. لە لایەکی تریشەوە ئەوان دابینکردنى مووچە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم، بە پشتیوانی بۆ حکوومەتى هەرێم و بەردەوامیى گەشەسەندن لە هەرێم دەزانن.
• تەواوى دۆسیە هەڵپەسێردراوەکانى دی وەک: ماددەى سەد و چل و پێشمەرگە و… هەر بەهەڵپەسێردراوەیی دەمێننەوە.
• پرۆسەى بازرگانى لە هەرێم، پرۆسەیەکی گەشەسەندووە و، گرفتى زۆری بۆ دەنێنەوە؛ هەر لە کیلۆیەک تەماتەوە بۆ بەبەهاترین کاڵا، تا هەرێم بە میحوەرى بازرگانى لە عێراق نەمێنێتەوە. بۆ ئەو بابەتەیش پەنا بۆ ڕێوشوێنی کارگێڕی و یاسایی دەبەن؛ ئەوەتا زۆربەى کات ناهێڵن کیلۆیەک پەتاتە و تەماتە بەرەو ناوچەکانى ناوەڕاست و خوارووى عێراق بڕوات. لەوەیش زیاتر، کار لەسەر ئەوە دەکەن کە تەواوى کۆمپانیاکان بۆ كاروباری کارگێڕی بگەڕێنەوە بۆ بەغدا، لە باج و خۆتۆمارکردن و هتد.
• بۆ ساڵی 2025 زۆر جەخت لەسەر ئەوە دەکرێتەوە کە هەرێمی کوردستان لە هەرێمێکی وەبەرهێن و گەشەسەندووەوە، بگۆڕن بۆ هەرێمێکی شوێنکەوتە و تەنیا بەکاربەر كە هەمیشە چاوی لە دەستی بەغدا بێت. ئەمە سیاسەتى بەغدایە لە دواى نەهێشتنى پرۆسەى هەناردەکردنى نەوت.
• ڕێکكەوتنى شنگال دۆسیەیەکە، کە ئەجێنداى دەرەکی، بەتایبەت ئێران ڕێگرە لە بەردەم جێبەجێکردنى.
• داهاتى ناوخۆ، کە بەغدا تەنانەت بەپێی یاساى داراییی دەوڵەتیش نایەوێ جێبەجێ بکرێ. لە لایەک هەموو قورسایییەکە کەوتۆتە سەر هەولێر و دهۆک بۆ داهاتى ناوخۆ و، لە لایەکی تریشەوە هەوڵی وەرگرتنى تەواوى داهاتە نانەوتییەکە دەدەن.
• بەغدا بەپێی ئەو یاسایانەی کە لە سەردەمى مەرکەزییەت و دیکتاتۆرییەتى سەددام دانراون، کار دەکات و پەیڕەوییان لێ دەکات. زۆرینەى عێراقیش مەبەستى هەموارکردنەوەى ئەو یاسایانەى نییە، چونکە لە بەرژەوەندیى خۆیەتى، بەتایبەت لە بوارى باج و داهات و بازرگانى و هتد. لە دەستوورى عێراقیشدا لە ماددەى 130، ئاماژە بەوە دراوە کە کاریان پێ دەکرێ، تا ئەو ساتەى هەموار دەکرێنەوە. کەواتە پەیوەندییەکانى نێوان بەغدا و هەولێر لەلایەن ئەو ماددە دەستوورییەوە تەحەکومى تێدا کراوە.
• گەورەترین ناکۆکیی نێوان هەردوو لا، کە بۆ ساڵی داهاتووش دەمێنێتەوە، پابەندنەبوونە بە پەیمان و ڕێکكەوتنەکانەوە.
• لەگەڵ کێ ڕێک بکەوین؟ ئەوەیش یەکێکە لە سەرەکیترین خاڵەكانی ناکۆکی، کە تا ئێستا هەرێم نازانێ لەگەڵ کێ ڕێک بکەوێ؛ ئەگەر لەگەڵ حکوومەت ڕێک بکەوێ ئەوا لە پەرلەمان کەس خۆی ناکاتە خاوەن” ئیدی بەو شێوەیە… ڕێکكەوتنە سیاسییەکانیش بەهۆى بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵییەوە هیچ بەهایەكیان نەماوە؛ بە شێوەیەک کە هیچ نرخ و بەهایەک بۆ سیاسەت و فیدراڵییەت لە عێراقدا نەماوە.

دواى ئەو هەموو مەترسی و هەڕەشانە، ئایا هیچ خاڵێکی هاوبەش لە نێواندا ماوە؟

بەڵێ ماوە. ئەگەرچی وەزارەتى داراییی عێراق هەر وەک ڕێگر ماوەتەوە، لەوانەیش:

• بوونى بۆچوونى ئەرێنیی هاوبەش بۆ چارەسەرکردنى کێشەکان لە نێوان حکوومەتى هەرێم و سەرۆکوەزیرانی بەغدا.
• هەوڵدان بۆ تێوەنەگلانى عێراق بۆ ناو ململانێکانى ناوچەکە.
• جەختکردنەوە لەسەر چارەسەرە دەستوورییەکان.
• هەندێ لە بڕیارەکانى دادگەى باڵای فیدراڵی، لە بەرژەوەندیى هەرێم کەوتنەوە، بەتایبەت وەک کەمترین ماف بۆ مووچەى فەرمانبەرانى هەرێم، کە دەبێ خەرج بکرێ.
• مێژووى سیاسیی حوکمڕانیی عێراق ئەوەى بۆ لایەنى شیعە سەلماند، کە تاکە هاوبەشی ڕاستەقینەى حوکمڕانی بۆ ئەوان لە عێراق، کوردە. هەر بۆیە دەبێ لەگەڵیدا ڕێک بکەون، چونکە هەر کوردە دەتوانێ عێراق سەقامگیر بکا؛ بەپێچەوانەیشەوە هەر ڕاستە.
• بوونى پەیوەندییەکى ئەرێنیی نێوان حکوومەتى هەرێم و ئێران تا ئەو ساتەوەختە.

بەڵام هەندێ فاکتەرى ناوخۆییی کاریگەر لەو نێوەندەدا هەر ماون، كە زیاد بکەن کەم نابن

فاکتەرە ناوخۆیییەکان

ئەویش دەکرێ بۆ ئەرێنی و نەرێنی دابەشیان بکەین:

فاکتەرە ناوخۆیییە ئەرێنییەکان

بەداخەوە زۆر کەمن، تەنیا سییان شک دەبەین:

• ئەجێنداى سوودانی کە بەرامبەر هەرێم ئەرێنییە، بەڵام لەژێر گوشارى زۆردایە.
• هەندێ لە بڕیارەکانى دادگەى باڵای فیدراڵی و پابەندبوونى هەرێم پێیانەوە.
• سەرکەوتنى پارتى دیموکراتى کوردستان لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمى کوردستان، کە توانیی زۆرینەى کورسییەکان بەدەست بێنێ. ئەمەیش وای یکرد کە مەرجەعیەتى سیاسی، لە بەرامبەر بەغدا گۆڕانکاریى بەسەردا نەیەت.

فاکتەرە نەرێنییە ناوخۆیییەکان

چەند لەو فاکتەرە نەرێنییانە دەژمێری، هەر هەن و ئاسایییە:

• بوونى زیاتر لە دیدگەیەکی شیعە بەرامبەر حوکمڕانیی هەرێم؛ کە ئەوانەى بڕیاربەدەستن، دیدگەیان نەرێنییە.
• کاریگەریی زۆرى هەندێ لایەنى وەلائی شیعی بەسەر حکوومەتەکەى سوودانییەوە. ئەمەیش وای کردووە لە بەردەم پەیوەندییەکاندا کۆسپی زۆر بنێنەوە؛ بەو مانایەى کە حکوومەت لەژێر ڕەحمەتى میلیشیاکاندایە.
• هەڵوێستى ئێران بەرز و نزمیى زۆرى تێدایە، بەڵام بەئاشکرا یەک هەڵوێست و یەک قەوارەى سیاسیی هەرێمی ناوێ.
• ئەو ڕێکكەوتنناماناى کە کراون، جێبەجێ نەکراون. دەبێ لەگەڵ حکوومەتى نوێی عێراق لە 2025، سەرلەنوێ چاوپێخشاندنەوەیان بۆ بکرێتەوە.
• دیدگەى چەند لایەنێکی کاریگەرى شیعە؛ بەوەى هەرێم نەهێڵن و بیکەنەوە بە پارێزگایەکی گەورەى عێراق؛ ببێتە پاشکەوتە و ناسەقامگیر و بەکاربەر و نابەرهەمهێن.
• ململانێی نێوان سوودانى و مالیکی، کە بەهۆى هەڵبژاردنى 2025 هەندێ لە باجەکەى حکوومەتى هەرێم دەیدات.
• ڕۆڵی نەرێنیى هەندێ لایەنى سیاسیی کوردی هەرێم لە بەغدا، وەک یەکێتیى نیشتمانى و نەوەى نوێ دژ بە حکوومەتى هەرێم.
• تێوەگلانى عێراق لە ململانێکانى ناوچەکە؛ بەوەى هەندێ لە میلیشیاکان بەهۆى هێرشەکانیانەوە بۆ سەر ئیسرائیل، وا لەو دەوڵەتە دەکەن کە هێرش بکاتە سەر عێراق. ئەودەمیش ئاڵۆزی دروست دەبێت و بە ئەگەرێکی زۆرەوە هەڵبژاردنى 2025 دوا دەخرێ؛ کە دواخستنى لە بەرژەوەندیى مالیکی و میلیشیاکانە.

فاکتەرە کاریگەرە دەرەکییەکان

فاکتەرە ئەرێنییەکان

• هاوکێشە سیاسییەکانى ناوچەکە تا ڕاددەیەک لە بەرژەوەندیى کوردن، بەڵام ئەوەندە ماوەتەوە بڵێین: ئەگەر ئەوەى کە لە سووریا ڕووی داوە، بکەرەکەى تورکیا بێت، ئەوا کوردستانی ڕۆژاوا لە مەترسییەکى جدیدایە.
• هەڵوێستی ئەمریکا تا هەنووکە بۆ کورد ئەرێنییە و، پشتیوانییە.
• هەڵوێستى ئێران و تورکیا تا هەنووکە لەگەڵ هەرێم ئەرێنییە.
• ئەگەر ئەو جەنگەى لە سووریایە، بپەڕێتەوە بۆ عێراق، ئەرێنییە، چونکە ئەوانەى کە لێیان دەدرێ ئەوانەن کە گوشارى زۆر دەخەنە سەر هەرێم. هەرچەندە هەرێم لەو ئاگرە پریشکی بەردەکەوێ و زۆر کاریگەر دەبێ لەسەری، بەڵام لە پارسەنگى هاوکێشەکە بۆ هەرێم ئەرێنییە.
• سەرنجدان لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکان بۆ هەرێم تا هەنووکە وەک بکەرێکی کاریگەرى نادەوڵەتى لە ناوچەکە ئەرێنییە و، کورد دەبێ هەمیشە لە خەمى ئەو ڕەهەندە نێودەوڵەتییەدا بێت.

فاکتەرە نەرێنییەکان

سێ ڕەهەندی سەرەکی هەن کە دەبێ لە هەرێمی کوردستان بەهەند وەربگیرێن:

• هەڵوێستى ئێران جێی متمانە نییە و پەیوەستە بە کێرڤی پەیوەندییەکانى لەسەر ئاستى ناوچەکە و ئەوروپا و ئەمریکا.
• تا ئێستایش پارسەنگ و ئاکامى هاوکێشەکانى ناوچەکە ڕوون نەبوونەتەوە؛ هەر بۆیە دەبێ زۆر بەئاگایی و لێکۆڵینەوە و بەوردییەوە لێیان بڕوانین، چونکە ڕووخانی ئەسەد کۆتاییی هاوکێشەکان نییە.
• ئەجێنداى ترەمپ بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست ڕۆشن نییە. پێ دەچێت ترامپیش پرسی کورد و هەرێم بە تەواوکارى هەندێ هاوکێشە بزانێ، نەک ڕەهەندێکی سەرەکیی ستراتیژییەتى ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست.

ئەو پرسانەى کە قابیلی چارەسەرن

هەرچەندە تەواوى یەکلاکردنەوەى چارەسەرەکان مسۆگەر نین و بەڕیژەیی دەمێننەوە، بەڵام پێ دەچێ چەند دۆسیەیەک بەڕێژەیی چارەسەر ببن، لەوانەیش:

• مووچە بە شێوەیەکی ڕێژەیی، نەک بنبڕ.
• هەموارکردنەوەى بوودجە؛ بەتایبەت ئەو چەند بڕگە دیاریکراوانەى کە پەیوەندییان بە هەرێمەوە هەیە.
• هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێم؛ ئەویش لە حاڵەتێکدا ئەگەر هەڕەشەکانى ئیسرائیل بۆ لێدانی عێراق بچنە قاڵبی کردارییەوە.

ئەو پرسانەى کە قابیلی چارەسەر نین

ئەمە کرۆکی گرفتەکانە؛ تا چارەسەر نەکرێن پەیوەندییەکان هەر بەرەو خراپتر دەچن، لەوانەیش:

• مامەڵەى بەغدا بە زەینییەتى سێنترالیزم لەگەڵ هەرێم، نەک لەسەر بنەماى فیدراڵییەت.
• هەوڵە بەردەوامەکانى لایەنە سەرەکییە شیعییەکانى پرۆسەى سیاسیی عێراق بۆ لەناوبردنى قەوارەى هەرێم.
• ناتەبایی و پەرتەوازەییی ناوماڵی کورد، کە گەورەترین زەرەرى لە پرسی کورد داوە لە عێراق.

هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراق لە 2025

پرسیارە جەوهەرییەکە لەو بارەیەوە ئەوەیە: ئایا هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٥ چ کاریگەرییەکی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوانیان دەبێت و پێشبینیی نەخشەی سیاسیی عێراق چی دەبێت؟

کاریگەریى ڕاستەوخۆى دەبێت؛ بە ئاماژەدانیش بە چەند ڕەهەندێک وێنەکە ڕوونتر دەبێتەوە، وەک:

• ململانێ ڕاستەقینەکە بۆ هەڵبژاردن لە نێوان گرووپە وەلائییەکان و سوودانیدایە، بەتایبەت مالیکی لەگەڵ سوودانی. سوودانییش مەبەستى بونیادنانى پەیوەندییەکى سەقامگیر و پتەوە لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان، مالیکییش سێ وەزارەتى سەرەکیی لایە: دارایی، نەوت، پلاندانان. هەرسێ وەزارەتەکەیش سەرچاوەى گەورەترین گوشار و کۆسپ بوون بۆ هەرێم.
• نەخشەى سیاسیی بەرەنجامەکانى هەڵبژاردنى 2025 عێراق، پێ ناچێت لە بەرژەوەندیى گرووپە وەلائییەکان بێت. بەرەنجامەکان بێ گرووپە وەلائییەکان زۆرترین کورسی کە زیاترە لە 200 کورسیی پەرلەمان بەدەست دێنن. هەر بۆیە وەلائییەکان، لە لایەک گوشار دەخەنە سەر هەرێم تا لە سوودانی و سەدر نزیک نەبێتەوە، لە لایەکی تریشەوە کار لەسەر دواخستنى هەڵبژاردن دەکەن، ئەویش بەهۆى پەلکێشکردنى ئیسرائیل بۆ لێدانی عێراق؛ ئەودەمیش پاساوێک بەهۆى بارودۆخى ناهەموارەوە بۆ دواخستنى هەڵبژاردن بەرجەستە دەبێت.
• چەند گرووپە وەلائییەکان لە پاشەکشەدا بن، ئەوەندە لە ڕێگەى ئەو سێ وەزارەتەى کە باسمان کرد، گرفت بۆ پەیوەندییەکان دروست دەکەن.
• کورد بەپەرتەوازەیی و دووبەرەکى دەچێتە ناو پرۆسەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى داهاتووى عێراق لە 2025؛ ئەمەیش کاریگەریى لە پێگەى کورد دەکات. ڕووداوەکانى چەند ساڵی ڕابردوو ئەوەى سەلماند، کە یەکێتى خۆى بۆ ئەجێندایەکی عێراقی یەکلا کردۆتەوە، نەک کوردستانی؛ هەر بۆیە دژوارى و دژایەتیى نێوان دوو حزبە سەرەکییەکە زۆرتر دەبێ.

سەبارەت بە هەڕەشەکان-چونکە دەرفەتەکان زۆر کەمن- کورد دەبێ چی بکا بۆ ساڵی 2025؟

• دەبێ زیاتر بایەخ بە یەکڕیزی و نەهێشتنى پەرتەوازەییی ناوماڵی کورد بدرێت، چونکە سەرکەوتنەکان لەم کەلێنەوە دێن.
• پێکهێنانى حکوومەتێکی ئیئتلافی لە هەرێمی کوردستان لەسەر بنەماى بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن.
• جێبەجێکردنى یاساى چاکسازیی کوردستان و دابینکردنى خزمەتگوزارى بۆ خەڵک و نەهێشتنى گەندەڵی؛ چونکە گەندەڵی خۆرەى دەسەڵاتە.
• گەیشتنە ڕێکكەوتن لەگەڵ بەغدا لەسەر پرسەکان بەپێی دەستوور، بەتایبەت مووچە؛ چونکە بنەماى بژێوی خەڵکە و سازشی لەسەر ناکرێ.
• خۆئامادەکردن بۆ پێشهاتەکان لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە؛ چونکە ئەوەى کە لە سووریا دەقەومێ، دەپەڕێتەوە عێراق و میلیشیاکان و هەژموونى ئێران لە پێشەنگى ئەو ئامانجانەن کە لێیان دەدرێت. خۆپاراستن لە پریشکەکان، داناییی زۆرى دەوێ.
• سەرۆکی هەرێم، دەبێت ڕۆڵی تایبەتى خۆى بگێڕێ؛ لە چاوپێکەوتن، دیپلۆماسییەت، وتاردان، بینینی لایەنە سیاسییەکانى هەرێم، گفتوگۆ لەگەڵ پسپۆر و شارەزایان و هتد.
• سەردانى بەردەوامى شاندی هەرێم بۆ بەغدا و بەدواداچوونى کێشەکان و بوارنەدان بە بەغدا تا کات بەفیڕۆ بدات و دەستی بە دەستی بە هەرێم بکات.
• شاندە دیپلۆماسییەکانى هەرێم بۆ دەرەوە و ناوەوەى عێراق دەبێت بەردەوام بن؛ بەتایبەت دەبێت ڕەهەندی دەرەکی بەهەند وەربگیرێت و بایەخی سەرەکی بێت.
• هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێمی کوردستان؛ چونکە پێگەى هەرێم لە بەرامبەر بەغدا بەهێز دەکاتەوە.
• هەوڵدان بۆ هەموارکردنەوەى ئەو یاسایانەى کە لە سەردەمى حزبی بەعسی پێشووەوە دانراون و کاریان پێ دەکرێ لەژێر ڕۆشناییی ماددەى 130؛ ئەو یاسایانە تەنیا بەرژەوەندیى بەغدایان تێدایە نەک هەرێمیش.
• هەوارکردنەوەى بوودجەى عێراق، بەتایبەت دواى ڕێکكەوتنى هەردوو حکوومەتەکە؛ بەڵام هەوڵی سەرنەگرتنى لەلایەن هەندێ لایەنى کوردى و شیعییەوە بەردەوامە.

ئامادەکردن و وەرگێڕان: پێنووس

هێزە یاخیبووەکان و نەیارانی ڕژێمی سووریا بە پێشەنگایەتیی میلیشیا ئیسلامییە توندڕەوەکانی تەحریر شام، لەم دوایییەدا بە مەبەستی بەدەستهێنانی دەستکەوتی زیاتر، هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی ناوچەی زیاتری سووریا دەدەن؛ هەرچەندە دۆخی سووریا لە هەلومەرجی جیاوازدا جارێکی دیکە بەرەو ئەو ئاراستەیە چووە کە چەند ساڵێک لەمەوبەر ئەو پرسیارەی هێنایە ئاراوە: ئایا بەشار ئەسەد دەتوانێت دەسەڵات بپارێزێت؟

وەڵامی ئەوەی کە چۆن ئەم قەیرانە نوێیە لە ململانێی ١٥ ساڵەی سووریادا تێ دەپەڕێنرێت و دوای ئەوە چ ڕوو دەدات، لە سەرووی هەموو شتێکەوە پەیوەستە بە پلانی ئەکتەرە بیانییە بەهێزەکانی سووریاوە.

بۆ ئەسەدی تەمەن ٥٩ ساڵ، لە لایەک مەبەستی لەم ئەکتەرانە ئێرانە کە سووریا بە بەشێک لە میحوەرەکەی بە ناوی “بەرەی بەرخۆدان” (میحوەری موقاوەمە) لە دژی ئیسرائیل و ڕۆژاوا دەزانێت و ساڵانێکە بەشێکی زۆری هێزەکانی لەم وڵاتە جێگیر کردووە، بەڵام لە چەند مانگی ڕابردوودا، لەژێر هێرشی هێزە ئاسمانییەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل هێزی سەربازیی پێشوویان لە سووریا لەدەست داوە؛ لە لایەکی ترەوە بە مانای ڕووسیا دێت کە وەک هاوپەیمانێکی کۆنی جەنگی سارد لە ساڵی ٢٠١٥دا بەهانای ڕژێمەکەیەوە هات.

هەرچەندە ڕووسیا وەک ٩ ساڵ لەمەوبەر بنکەیەکی ئاسمانیی لە سووریا هەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی سەرقاڵی جەنگی ئۆکراینایە، ڕەنگە نەتوانێت بە بۆردوومانی ئاسمانیی بەرفراوان دژی یاخیبووان وەک لەو ساڵانە ئەنجامی دا، دۆخە لە قازانجی ئەسەد بگۆڕێت.

هاوکات لەم ڕۆژانەدا، دوای گرتنەوەی حەلەب، لە کاتێکدا کە یاخیبووان بەرەو دڵی سووریا، واتە حەما دەڕۆن، گەلی سووریا زیاتر لە جاران لەگەڵ هەژاری و کەمی و پچڕانی کارەبادا ڕووبەڕوون. بەپێی ڕاگەیاندنی دەزگەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە ناحکوومییەکانی سووریا، جەنگ و ململانێ درێژخایەنەکانی ئەم وڵاتە تا ئێستا لە نێوان ٣٠٠ بۆ ٥٠٠ هەزار کوژراو و زیاتر لە ٧ ملیۆن ئاوارەی ناوخۆیی و لانی کەم ٦.٤ ملیۆن پەنابەر و نزیکەی ٥٠٠ ملیار دۆلار زیانی بەجێ هێشتووە.

ئایا کۆتاییی ئەسەد نزیکە؟

هیچ ئاماژەیەکی جددی نییە کە ئەسەد سازش لەگەڵ نەیارەکانی بکات. خێزانەکەی بۆ دەیان ساڵ کۆنترۆڵی سووریایان کردووە و لە کاتی جەنگی ناوخۆدا دەسەڵاتی بەدەستەوە بوو. دەوترێت ئەسەد دوای کشانەوەی هێزەکانی سوپا لە بەرامبەر هێرشێکی کتوپڕی یاخیبووان، چووەتە مۆسکۆ، بەڵام ڕۆژی ١-١٢-٢٠٢٤ لە دیمەشق دەرکەوتەوە؛ کاتێک لەگەڵ عەباس عێراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران کۆ بووەوە.

مەسعوود پزیشکیان، سەرۆککۆماری ئێران ڕۆژی ٢-١٢-٢٠٢٤ پەیوەندییەکی تەلەفۆنیی لەگەڵ ئەسەد ئەنجام دا و میدیاکانی دەوڵەتی ئێرانیش ڕایان گەیاند کە تاران هێزێکی بەئەزموونی سوپای پاسدارانی ڕەوانەی سووریا کردووە.

سوپای سووریا کە وا دیارە بەهۆش خۆی هاتۆتەوە، پێگەکانی یاخیبووانی لە شاری حەلەب بۆردوومان کرد و کۆمەڵێک میلیشیای هاوپەیمانی ئەسەدی لە ناوچەی باکووری شاری حەما کۆ کردەوە بۆ ئەوەی پێشڕەوییە خێراکانی دەستەی تەحریر شام بوەستێنن. هەروەها سوپای سووریا بارەگاکانی یاخیبووانی لە پارێزگای ئیدلب لە نزیک سنووری تورکیا کردە ئامانج، کە بە بنکە و قەڵای ئۆپۆزیسیۆن دادەنرێت.

ئایا ئەسەد دەتوانێت بە پێدانی ئیمتیاز دەسەڵاتەکەی بپارێزێت؟

پێش هێرشی یاخیبووان، ئەسەد لەلایەن وڵاتانی عەرەبی و تورکیا و زلهێزە ڕۆژاوایییەکان و تەنانەت مۆسکۆوە گوشاری زۆری لەسەر بوو بۆ جێبەجێکردنی چاکسازییە سیاسییەکان بۆ ئەوەی پشکێک لە دەسەڵاتی سیاسی بە هێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن بدرێت؛ لە هەمان کاتدا ئاسانکاری بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان و ڕێگریکردن لە هەناردەکردنی ماددە هۆشبەرەکان بۆ وڵاتانی دراوسێ بکات.

سەرۆککۆماری سووریا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم داواکارییانە، کە بریتین لە ڕێگریکردن لە بەکارهێنانی وڵاتەکەی وەک ڕێڕەوێک بۆ گواستنەوەی چەک بۆ میلیشیاکانی سەر بە تاران، لەنێویاندا حزبوڵڵا، پشتی بە ئێران بەستووە. بەڵام لە هەلومەرجی ئێستادا، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە پێ دەچێت سوپای سووریا و هێزەکانی لایەنگری حکوومەت بە بەراورد لەگەڵ ڕابردوودا لە بەرامبەر هێرشبەرەکاندا لاوازتر بوونە، ڕوون نییە کە کشانەوە و قبووڵکردنی چاکسازییە سیاسییەکانی بەشار ئەسەد بتوانێت یاخیبووان بێنێتە سەر مێزی دانوستان.

ئایا ڕووخانی ئەسەد دەبێتە هۆی دروستبوونی بۆشاییی دەسەڵات لە سووریا؟

ئەگەری ئەوە هەیە ئەگەر دیمەشق لەلایەن هێزەکانی ژێر فەرماندەییی تەحریر شامەوە بگیرێت، حکوومەتی بەشار ئەسەد بڕووخێنرێت و پشێوی و ئاژاوە بەسەر سووریادا بڵاو بێتەوە و سووریاش پارچەپارچە بێت. بەڵام بەکردەوە پێ دەچێت دڵسۆزانی حکوومەتی مەزهەبیی عەلەوی بەخۆشییەوە، پەنا ببەنە بەر بنکە جەماوەرییەکانیان لە شارەکانی کەنار دەریای لازقیە و تەرتوس و دەوروبەری و پاشان پلانی گەڕانەوەیان بۆ سەر دەسەڵات دابنێن.

هەروەها ئەو یاخیبووانەی کە لەلایەن ئەو کەسانەی لە دەسەڵات دوور خراونەتەوە پشتیوانی دەکرێن، دەتوانن پێکهاتەیەکی جێگرەوەی دەسەڵات بۆ پاراستنی ئەو وڵاتە وێرانبووە بەهۆی جەنگەوە، دروست بکەن. بۆیە یەکێک لە سیناریۆکانی دوای ئەسەد، پێکهێنانی ئەنجومەنێکی سەربازیی کاتییە کە پشتیوانی لە دەستەیەکی حوکمڕانیی مەدەنی دەکات.

ڕووسیا چ ڕۆڵێک دەگێڕێت؟

ئەگەر بەشار ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، گرنگترین هۆکاری یەکلاکەرەوەی هاوکێشەکان ڕووسیا دەبێت؛ چونکە ناتوانرێت ئەو ڕاستییە بشاردرێتەوە کە لەم ساڵانەی دواییدا بە کەمبوونەوەی ڕۆڵ و کاریگەریی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە سووریا، مۆسکۆ بووبوو بە زلهێزی سەرەکی لە سووریادا.

هەروەها ئەوە ڕووسیا بوو کە دانوستانی لەگەڵ ئێران و تورکیا کرد بۆ ئەوەی ئەسەد بتوانێت حەلەب و ناوچەکانی دیکە بەدەست بهێنێتەوە. بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی دەسەڵاتی دارایی و سەربازیی ڤلادیمیر پووتین لەم ڕۆژانەدا، ڕەنگە ئێستا گوشار بخاتە سەر بەشار ئەسەد بۆ ئەوەی ئیمتیازاتی گەورە وەربگرێت. هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە کە ئەسەد وەکوو کارتێک بەکار بهێنێت بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەک بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگی ئۆکراینا و لە کۆتاییدا بیکاتە قوربانی.

بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت کە بەشار ئەسەد هێشتا بە هاوپەیمانێکی گرنگ بۆ مۆسکۆ دادەنرێت و سووریاش میوانداریی بنکەیەکی سەربازیی گرنگی ڕووسیا دەکات؛ بۆیە پێشبینیکردنی یارییەکەی داهاتووی پووتین لەگەڵ بەشار ئەسەد ئەوەندە ئاسان نییە.

ئەکتەرە دەرەکییەکانی دیکە چی دەکەن؟

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڕاپۆرتەکان سەبارەت بە کۆکردنەوەی میلیشیا عێراقییەکان (حەشدی شەعبی) بە پاڵپشتیی تاران بۆ پشتیوانی لە سوپای سووریا، ڕوونە کە تا ئێستا ئێران ئیرادەی خۆی نیشان داوە بۆ بەردەوامبوون لە پشتگیریكردنی ئەسەد.

دوو سەرچاوەی ئاگادار بە “ئاژانسی هەواڵی بلومبێرگ”یان ڕاگەیاندووە، تورکیا وەک ئەکتەری باڵادەست لە باکووری سووریا، سەرەتا دژی هێرشی سەرکردایەتیی توندڕەوی تەحریر شام وەستایەوە، بەڵام دوای ئەوەی بەشار ئەسەد ئەوەی ڕەت كردەوە لەگەڵ ڕەجەب تەییب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا کۆ ببێتەوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر چاکسازییە سیاسییەکان و، گەڕانەوەی پەنابەرانی سووریای ڕەت کردەوە، ئەنقەرە هەڵوێست و بیرۆکەکەی خۆی گۆڕیوە.

تورکیا لە نێوەندی پێشهاتەکانی ئەم دوایییەی سووریادا، هیوادارە سەرکەوتنێکی دیکە بەدەست بهێنێت و ئەویش دەرکردنی هێزە کوردەکانە کە لەلایەن ئەمریکاوە پاڵپشتی دەکرێن لە حەلەب و شاری تەل ڕەفعەت، کە ئەنقەرە بە تیرۆریستیان دەزانێت.

ئەمریکا و ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی چی دەکەن؟

هاوکات ئەمریکا نزیکەی دە ساڵە لەگەڵ کوردەکانی سووریا لە جەنگی داعشدا کار دەکات و تا ئێستایش 900 سەربازی لەو وڵاتەدا هەیە. لەلایەکی دیکەوە، وڵاتانی عەرەبی کە لەم دوایییانەدا پەیوەندییەكی گەرمیان لەگەڵ بەشار ئەسەد دامەزراندووە، هیوادارن پشتبەستنی ئەسەد بە تاران کەم بکەنەوە تا بتوانن زەمینە بۆ ئاشتەواییی ئەسەد لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆن دەستەبەر بکەن. لە هەمان کاتدا ئامادەن لەگەڵ ئەمریکا کار بکەن بۆ سەرکردایەتیکردنی قۆناغێکی ئینتقالی لە سووریا.

ئیسرائیل کە دوای هێرشی حەماس لە ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ هێرشەکانی بۆ سەر بنکەکانی ئێران و حزبوڵڵا لە سووریا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، هیوادارە بە بنبڕکردنی نفووزی کۆماری ئیسلامی لە سووریا، بتوانێت ئاستی ئەمنیی خۆی بەرز بکاتەوە و، بەم پێیەیش پێ ناچێت کە زۆر بەتوندی دژی دوورخستنەوەی بەشار ئەسەد بێت.

ئایا سووریا ئامانجی داهاتووی ئیسرائیلە؟

شرۆڤەکاران پێیان وایە هێرشە کتوپڕەکەی نەیارانی بەشار ئەسەد لە سووریا دوای ئاگربەست لە لوبنان لە کاتێکدا ڕووی دا کە ئێران بەهۆی ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ ئیسرائیل و لاوازبوونی حزبوڵڵای هاوپەیمانی لە لوبنان، هەروەها ڕووسیاش بەهۆی تێوەگلانی لە جەنگ لە ئۆکراینا، کەمتر توانای پاڵپشتی لە بەشار ئەسەدی هاوپەیمانی هەیە.

بۆیە ئەو پرسیارەی ئێستا هاتۆتە ئاراوە ئەوەیە: ئایا ئیسرائیل کە لە یەک کاتدا لە چەند بەرەیەکدا لە جەنگدا بووە، بیر لە پێکدادانێکی سەخت و کردنەوەی بەرەیەکی دیکە دەکاتەوە، بەڵام ئەم جارەیان لە بەرەیەکدا بە ناوی سووریا؟

ماڵپەڕی هەواڵی “عەرەبی نوێ” لە ڕاپۆرتێکدا ئەگەری ئەوەی خستۆتە ڕوو کە ئیسرائیل دوای ئاگربەست لە لوبنان شەپۆلێکی نوێی هێرشەکانی لە ناوچەکە دژی سووریا دەست پێ بکات. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، پێ دەچێت دوای ڕێککەوتنی ئاگربەستی لوبنان، هێرشەکانی ئیسرائیل زیاتر ببێت؛ هاوکات بنیامین نەتانیاهۆ پێشتر هۆشداریی داوە بە بەشار ئەسەد سەبارەت بە “یاریکردن بە ئاگر”. پاشان نووسەری ڕاپۆرتەکە گریمانەی ئەوە دەکات کە ڕەنگە شەڕی ئیسرائیل لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان لە سنوورەکانی لوبنان زیاتریش درێژ بێتەوە؛ هاوکات ئاماژە بەوە کراوە کە بەشار ئەسەد بەخێرایی پشتیوانیی لایەنگرانی لەدەست دەدات کە لە ئێستادا هێزی جارانیان نەماوە.

سوورییەکان پێشتر هەستیان بە ئازار و مەینەتییەکانی جەنگی لوبنان کردبوو، کاتێک لانی کەم ١١١ پەنابەر، کە ٣٩یان منداڵ بوون، لە توندترین قۆناغی هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر ئەو وڵاتە لە ٢٣ی ئەیلوول تا ٢٨ی ئەیلوول کوژران. ئەم هێرشانە هەزاران خێزانی ئاوارەی لوبنانی ناچار کرد بەدوودڵییەوە بەرەو سووریا هەڵبێن، کە ژمارەیەکی بەرچاو لە هێزەکانی حزبوڵڵا پشتیوانییان لە ڕژێمی ئەسەد کردووە.

بەپێی زانیارییەکان، دەوترێت ئاگربەستی لوبنان پاشکۆیەکی نهێنی و جیای لە نێوان واشنتۆن و تەلئەبیب لەخۆ گرتووە کە ڕێگە بە ئیسرائیل دەدات هێرش بکاتە سەر ئامانجەکانی حزبوڵڵا لە ناوخۆی سووریا؛ لەنێویاندا زنجیرەی دابینکردنی چەک و تەقەمەنی بۆ ئەو هێزە.

لە ماوەی ١٠ ساڵی ڕابردوودا ئیسرائیل چەندان جار هێرشی لەو شێوەیەی ئەنجام داوە، هەرچەندە بەدەگمەن بەرپرسیارێتیی خۆی قبووڵ کردووە؛ بەڵام له ماوەی چەند مانگی ڕابردوودا ژمارەی ئەم هێرشانە بەرز بووەوه و چاودێران پێیان وایە کە ڕەنگه ئیسرائیل له ئێستا بەدواوه به دوای ئاگربەست لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان، چڕیی هێرشەکانی بۆ سەر سووریا زیاد بکات.

ئامانجی داهاتووی ئیسرائیل چییە؟

دوای ماوەیەکی کەم لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی ئاگربەستی لوبنان، بنیامین نەتانیاهۆ هۆشدارییەکی دەگمەن و ڕاشکاوانەی بە بەشار ئەسەد دا و ڕای گەیاند، “یاری بە ئاگر دەکات”. سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل هەروەها سوپای سووریای بە تۆڕی حزبوڵڵا و چەکدارانی ئێرانەوە گرێ دا؛ ئەمەیش ئەگەری ئەوە دێنێتە ئاراوە کە لەگەڵ پێشڕەویی یاخیبووان لە باکوور، سووریا ڕووبەڕووی هێرشی نوێی ئیسرائیل ببێتەوە.

موهەنەد عەلی، لێکۆڵەری باڵای “ناوەندی کارنێگی”ی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لێدوانەکانی نەتانیاهۆ بە گرنگ دەزانێت و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەم لێدوانانە هاوکاتە لەگەڵ پێشڕەویی هاوپەیمانەکانی تورکیا لە باکووری سووریا. دەیشڵێت: بەدڵنیایییەوە ئەمڕۆ ئەسەد لاوازترە و پاشەکشەی لە باکوور بێ گومان کاریگەریی لەسەر هەر بڕیارێک دەبێت سەبارەت بە ئێران و حزبوڵڵای لوبنان.

لە کاتێکدا کە تێوەگلانی ڕاستەوخۆی ئیسرائیل لە هێرشی یاخیبووانی سووریا بۆ سەر حەلەب نابینرێت، لانی کەم لەم کاتەدا لاوازیی هاوپەیمانیی ناوچەییی سووریا بە سەرۆکایەتیی ئێران- کە پێشتر ئەسەد بۆ هەموو سەرکەوتنەکانی لە دژی یاخیبووان پشتی پێ بەستبوو- بوێریی داوەتە یاخیبووان. لە ڕاپۆرتی عەرەبی نوێدا هاتووە: حزبوڵڵا، ئەو هێزەی کە سەردەمانێک کلیلی مانەوەی ئەسەد بووە، ئێستا بەهۆی چڕبوونەوەی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر سووریا بووەتە خاڵی لاوازی ئەسەد.

میحوەری بەرخۆدان (موقاوەمە)

حزبوڵڵای لوبنان و ڕاوێژکارانی سوپای پاسداران کە بۆ پشتیوانی لە ڕژێمی ئەسەد ڕەوانەی سووریا دەکرێن، بەدەگمەن لەلایەن ئیسرائیلەوە دەکرێنە ئامانج، بەڵام ئەوانەی دەستیان لە زنجیرەی دابینکردنی سەربازیی حزبوڵڵای لوبنان و ئێراندا هەیە، لەنێویاندا یەکینەکانی سوپای سووریا، چەندان جار، بەتایبەتی لە دەوروبەری سنوورەکانی سووریا و عێراق و، هەروەها سنوورەکانی سووریا و لوبنان لەلایەن ئیسرائیلەوە کراونەتە ئامانج.

بینێت شێلەر، بەرپرسی بەشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دامەزراوەی هاینریش بۆڵ دەڵێت: میحوەری بەرخۆدان هاوپەیمانییەکی ئاسایی نییە لە نێوان ئەو لایەنانەی کە لە هەمان ئاستی یەکتردان، بەڵکوو دەرەنجامی پشتیوانیی دەسەڵاتی ئێرانە لە ناوچەکەدا، بۆیە حزبوڵڵای لوبنان ناتوانێت بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ تاران چالاکی بکات و تا ڕاددەیەک هەمان شت بۆ ڕژێمی سووریاش دەگونجێت. دەیشڵێت: پێم وایە ئێران گەیشتبووە ئەو بڕوایەی کە لە ڕێگەی سەرکەوتندایە، چونکە بە درێژاییی ساڵان زۆر سەرکەوتوو بوو لە بەهێزکردنی نفووزی خۆی لە ناوچەکەدا. بۆیە ئێرانییەکان ناچار بوون ئەسەد لە دەسەڵاتدا بهێڵنەوە بۆ ئەوەی دڵنیا بن لەوەی کە کۆریدۆرە وشکانییەکان بۆ پشتیوانیکردن لە حزبوڵڵای لوبنان بەکراوەیی بمێننەوە.

دوای ئەوەی ڕووسیا و ئێران لە هێرشێکی بەرپەرچدانەوەی هاوبەشی گەورەدا لە ساڵی ٢٠١٥ەوە بەشێکی زۆری خاکی سووریایان کۆنترۆڵ کرد، پێ دەچێت تاران بە کوشتنی خێرای فەرماندەکانی حزبوڵڵای لوبنان و سوپای پاسداران لەلایەن ئیسرائیلەوە و، هەروەها سەرکەوتنە سەربازییەکانی دیکە لە شامدا، سەری سوڕ مابێت. شێلەر دەشڵێت: “کاتێک مووسڵ و ڕەقە و حەلەب کەوتنە دەست هێزەکانی عێراق و دیمەشق و کوردەکانی سووریا، تاران هەستی بەوە کرد کە هیچ شارێکی گەورەی گرنگی تری سوننە لە باکوور (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەی باکووری ئەفریقا) نەماوە، بۆیە بێباکییان کرد و “ئەوان بێئاگا بوون لەوەی کە چی ڕوو دەدات.”

سەرچاوە:

1- https://parsi.euronews.com

2- https://parsi.euronews.com

محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکانی زانکۆی تاران

پێشەکی

بڕیاردان پڕۆسەیەکی بڕیارسازی (Decision Making)ی سیستەماتیکە کە پسپۆڕان و دامەزراوە پەیوەندیدارەکان لەسەر پرسێک بە مەبەستی باشترین هەڵبژاردە لە دۆخێکی تایبەتدا بۆ گەیشتن بە ئامانجێک دەیکەن. پڕۆسەی بڕیارسازی جگە لەوەی بۆ حوکمڕانیی باش و بەڕێوەبردنێکی پەسەند مەرجی سەرەکییە، لە ڕووی گەشەسەندن (Growth) و پەرەسەندنەوە (Development) لەسەر بنەمای پسپۆڕی، زانیاری، داتای باوەڕپێکراو، شیکاری بە مەبەستی ناسینی پرس و چۆنێتیی چارەکردنی درێژمەودای کێشەکان و بەکارهێنان و پاراستنی سەرچاوەکان، دەبێتە هۆیەک بۆ گەشەی ئابووری. لە ڕووی کۆمەڵایەتییشەوە، دەبێتە هۆی پەیدابوونی متمانە. ئەو کەشە بەشداریی گشتیی لێ دەکەوێتەوە و سەرمایەی کۆمەڵایەتی، کە دەبێتە وەدەستهاتنی سەرمایەی دەسەڵات و سەرچاوەی ڕەوایەتیدان، گەشە دەکات. بەم جۆرە بەستێنی پەرەسەندنی بەردەوامیش ساز دەبێت. بەڵام، مەرجی سەرەکی ئەوەیە کە بڕیاردان بە ناو پڕۆسەی بڕیارسازییەکی سیستەماتیکدا بسووڕێتەوە تاکوو ئاکامێکی ڕوون و دوورئەنگێوەی هەبێت.

لەناو وڵاتانی پەرەنەسەندوودا بڕیاردان لەسەر بنەمای زانستی سیاسەتدانان و بەڕێوەبردن، بە کاناڵی پڕۆسەی بڕیارسازیی سیستەماتیکدا ناڕوات. لێرەدا پرسیار ئەوەیە کە گرنگیی پڕۆسەی بڕیارسازیی سیستەماتیک بۆ وڵاتانی پەرەنەسەندوو چییە و چۆن دەتوانن ئەو پڕۆسەیە دابنێن؟ بەو پێیەی لەو وڵاتانەدا بڕیارەکان نابنە هۆیەک بۆ گەشە و پەرەسەندن، بەڵام ئەگەر پڕۆسەی بڕیاردانی سیستەماتیک بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ڕهەندەکان بێت، ئەوکات حوکمڕانییەکی پەسەند دروست دەبێت کە دەبێتە بەستێنێک بۆ پەرەسەندنی بەردەوام. مەرجی سەرەکیی ئەو کارە، دانانی دامەزراوەی پشتبەستوو بە زانست و شایستەسالارییە.

پڕۆسەی بڕیارسازیی ستراتیژی و بڕیاردانی سیستەماتیک

بڕیاردان وەک هەستیارترین کاری بەڕێوەبردن (Mark, 1997)، دوایین کاری پڕۆسەی بڕیارسازییە لەناو چەندان قۆناغی وەک ناسینی کێشە (Adair, 2017) و دەرفەت، کۆکردنەوەی زانیاری، هەڵبژاردن، جێبەجێکردن و چاودێری و هەڵسەنگاندن. بۆ گەیشتن بە ئامانجێکی دیاریکراو بەپێی داتا، زانیاری و شیکارییەکی هەمەلایەنە لەناو توورەکەی چەند جۆرە بڕیاری جیاوازدا بڕیاری سەرەکی و متمانەپێکراو، کارا و کاریگەر هەڵدەبژێردرێت. (Schwenk, 1995) ئەگەرچی بەهۆی ئەوەی زۆربەی جاران بڕیاردان لە کەشێکی پاڕادۆکسیکاڵ (لێكدژ/ پێكناكۆك)دا دەدرێت، بەتایبەتی لە کاتێکدا کە هۆکاری بزر و بزۆز و گۆڕاوی گۆڕانکەر زۆر دەبن و زانیاریش کەمن، دەبێ کەمترین گومان و دوودڵیی تێدا بێت. لەگەڵ ئەوەیشدا بڕیاردانی ستراتیژیک چەقۆیەکی دوولاتیژە کە دەتوانێ ببێتە بڕێنەی سەرکەوتن، بەڵام ئەگەر بەچاکی بەکار نەیەت لەوانەیە ببێتە تەوری داری ژێرپێ و دواجار تێچوون و تێچوویەکی فرەی بەدواوە بێت. بۆیە هەندێک جار بەهۆی ئەگەری ڕیسکی مەترسیدارەوە کاتکڕین و “بڕیارنەدانیش جۆرێکە لە بڕیاردان.” (Pearce & Robinson, 1989)

دوای دانان و تێپەڕینی پڕۆسەی بڕیارسازی، بڕیارێک بەپێی ستراکچەر و مێتۆدێکی دیار و سیستەمێک، لەسەر بنەمای چوارچێوە و مۆدێلی دیاریکراو، بە شێوەیەکی ڕوون، بە جۆرێک کە شیاوی دووبارەکردنەوە بێت، هەڵدەبژێردرێت. لەناو سیستەمی بڕیارسازیدا بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی پێشوەختەی هەڵبژاردە بەردەستەکان، سوود لە داتا و زانیاری وەردەگیرێت. دواتر ئامانج، شتە سەرەكییەكان و پێوەرەکانی بڕیاردان، بە جۆرێک کە کارایی، کاریگەرییان هەبێت، دیاری دەکرێن. خاڵێکی تر، گرنگیی سنوورناسی، شوێنناسی و کاتناسییە؛ واتە، کەی، لە کوێ، چەندە و چۆن بڕیار بدرێت.

بەگشتی، بۆ نەخشاندنی پڕۆسەی بڕیاردان بەپێی ئاست و جۆری بڕیارەکە مۆدێلی کلاسیکی، سیاسی، پلیکانی، هاوبیریی هەمەلایەنە (Brainstorming) و چەندڕایی دیاری دەکرێن. هەر پرسێک جۆرە مۆدێلێکی بڕیاردانی دەوێ و بۆ هەندێک بابەتیش بڕیاردانی فرەنیشاندەر دەستنیشان دەکرێن. (Pan, Rahman, and Castro, 2000) مەبەست لەو مۆدێلانە ئەوەیە کە پڕۆسەی بڕیاردان بە کوێرەڕێ و ڕێچکەی خەتیدا نەڕوا، چونکە بڕیاردان بابەتێکی چەرخەیییە و، پێویستە بە شێوەیەکی ڕەوتئاسا بە ناو پڕۆسەی بڕیارسازیدا بە شێوەیەکی سیستەماتیک بڕوات. ئەم جۆرە مۆدێلانە دەبێ لەسەر بناغەی لێکۆڵینەوە دانرابن و تێیدا ناسین و ڕیشەدۆزیی کێشەکان، کوالێتی (چۆنایەتی)، سەرەکیاتبەندی، پۆلێنبەندی، پێوەربەندی، ڕەهەندبەندی، کاتبەندی، تێچوو، توانا، هەل و هەڵسەنگاندن بەهەند دابنرێت.

پڕۆسەی بڕیارسازی کە ڕەهەندی دەروونزانیی تاکانە و کۆییشی هەیە و پڕە لە بەرپرسیارێتی و ئەرکی وەڵامدانەوە، ئەگەر بەهۆی نەزانینەوە شکست بێنێت جگە لە تێچووی ماددی، تێچووی ئابڕوویشی هەیە؛ بۆیە دەبێ لە ڕووی ڕەوایەتیی ستوونییەوە (Vertical Legitimacy) لە ئاستێکی باڵادا بێت. بەو هەستەوە، پێویستە هەر بڕیارسازییەک بە ڕاوێژ قۆناغ بە قۆناغ بچێتە پێش و هەڵسەنگاندنی پێشەکی، بەردەوام و دوایینی بۆ بکرێت، هەروەها ڕەچاوی ئەتمۆسفێر (كەش/ فەزا)، هۆکاری دەستوەردەر و نۆڕمەکانیش بکرێت. بەو ڕوانگەیەی کە بڕیارسازی بە زانست دادەنرێت (Keeney, 1992)، بۆ جێبەجێکردنی بڕیارێکی سیاسی (Political) و سیاسەتی (Policy)، پێویستە دوو خاڵی گرنگ لەبەرچاو بگیرێن: یەکەم، توێژینەوەی داهاتوو (Futurology) و دووەم، توانای جێبەجێکردن. ئەم دوو خاڵە پێویستییان بە ماتۆڕێکی زیرەک و هۆشمەندی مێشکئاسا هەیە. واتە، پێویستە بڕیارە سیاسی و سیاسەتییەکان وەک کۆرتێکس (Cortex)ی مێشک لەناو هەنبانەی داتا و زانیارییەکان کار بکەن.

ڕەوتی بڕیارسازی لە وڵاتانی جۆراوجۆردا

لە وڵاتانی پەرەسەندووی دیموکراسیدا، پڕۆسەی پلاندانان بە بەشداریی هاوبەرژەوەندان دەکرێت. لەو وڵاتانەدا لە سەرەتای پڕۆسەی بڕیارداندا نادڵنیاییی ستراکچەری (Structural uncertainty) هەیە. واتە لە دەسپێکدا (Input) بۆچوونی خاوەنڕایان (Referral) وەردەگیرێت و لە کۆتاییدا (Output) بڕیاری دڵنیا دەزێ. بە گوێرەی ئەم پڕۆسە دیموکراتیکە یاسا بۆ بڕیار دەردەچێت و دەچێتە بواری سیاسەت. (Kordnejad, 2024)

لەو وڵاتانەدا بڕیاردان بۆ هەر ئامانجێک بە شێوەیەکی چەندڕەهەندە و پڕۆسەئاسا بە چەندان هەواری هزریدا دەڕوات، لەناو چەندان بیرگەدا هەڵسەنگاندن و ئانالیزی هەمەلایەنەی بۆ دەکرێت و گریمانەی دەرەنجامی بۆ لەبەرچاو دەگیرێت. هەروەها دامەزراوەی بەهێز و سەربەخۆ، لەسەر پایەی زانست و پراکسیس (Praxis) [پراکتیکی پشتبەستوو بە تیۆری]، بۆ بڕیاردان و هەڵسەنگاندنی بڕیارەکان، بۆ کۆڵێک زانیارییەوە و بە هاوکاریی ناوخۆیی و دەرەکی و سوودوەرگرتن لە تەکنەلۆژیا، بە شێوەیەکی شەفاف و وەڵامگۆ دادەنرێن. لەو وڵاتانەدا ڕەفتاریش لە چوارچێوەی دامەزراوەدا بەهەند دادەنرێت. (Engle and Weber, 2007) بەو جۆرە، متمانە دروست دەبێت و ئاستی بەشداری بەرز دەبێتەوە و دیسکۆڕسێک (خیتاب)ی هەماهەنگیش ساز دەبێت. لەو وڵاتانەی کە بەڕێوەبردنیان لەسەر بنەمای زانستی سیاسەتی گشتییە، بڕیارسازییەکەیان بە گوێرەی بەڕێوەبردنی ئەو شتەی کە مەبەستە (Value-Based Decision Making) دەبێت. لەو چوارچێوەیەدا بڕیارەکان بەپێی لەبەرچاوگرتنی زۆرترین بەهای ماددی و مەعنەوی بە چۆنایەتییەكی بەرزەوە دەدرێن. هەروەها لە دۆخی تەنگاوی و فریاگوزاریدا بە زانستی بەڕێوەبردنی ڕیسک و قەیران، وردبینی بۆ نرخ و بەهای هەر بڕیارێک دەکرێت. (North, 1995)

بەپێچەوانەوە لە زۆر وڵاتی پەرەنەسەندوودا کە کێشەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتییان زۆرە و لەناو سیستەمی حکوومەتیشدا هەماهەنگی و زانیاری کەمە، بەبێ لەبەرچاوگرتنی دەرەنجامی دوورمەودا بڕیاردان کەمتر دەچێتە ناو پڕۆسەی بڕیارسازی. بەتایبەتی لە وڵاتانی نادیموکراتیکدا، کە دەوڵەت لە ڕاددەبەدەر دەست دێنێتە ناو کاروبارەکان و بڕیارەکان، بەپێی سەرچاوە ماددی و مەعنەوییەکان هەڵناسەنگێنرێن و بە گوێرەی گرنگایەتیش دەستەبەندی ناکرێن. هەروەها بڕیاردان بەهۆی پەلەپەلەوە ناپاڵێورێت و پتر لە هۆدەی هەست وەک فەرمانی باڵا دێتە دەرێ و زیاتریش لەسەر هەوای هیوا هەڵچنراوە. هەروەها بە دروشمی تەکنۆکراتیزمی زیاتر بە میتڕاژ (ڕووبەر)ێکی ئەندازیارانەی تاکڕەهەندی کار دەکرێت نەک بە دیدێکی بەربەرین، هەروەها خاڵی ناسک و هەستیار لەناو بڕیارە لەناکاوییەکان نادیترێت بۆیە دەرەنجامی پاڕادۆکس (پێكناكۆك/ لێكدژ) و کورتخایەنیان هەیە.

زۆر جاریش لە بڕیارداندا بەرژەوەندییەکانی تاکینە و سوودی ئۆلیگارشییەک و گرووپێکی تایبەت بە شێوەیەکی ناشەفاف لەبەرچاو دەگیرێت کە دەبێتە هۆی جیاکاری و سێکتاریانیزم (Sectarianism/تائیفەگەری) و سەرەنجام داهێنان پەکی دەکەوێت. کاتێک بڕیاردان تەنیا لەلایەن تاکێک، یا بەرپرسانی جێبەجێکار و بژاردەی سیاسییەوە (Instrumental elite) بە هەست بکرێت، لەوانەیە خاڵی شاراوە و ئاکامی تێدا نەبینرێت. بە ڕوانگەی دەروونناسییش، ئەو بڕیارە بەپەلە و خۆسەرانانە (تاكلایەنانە) لێکەوتەی نەرێنییان دەبێت. تەنانەت ئەگەر کەسانی جێبەجێکار هزرمەندیش بن، هەروەها، ئەگەر جگە لە زانستی سیاسەتی گشتی، زانستی لێکۆڵینەوەی جێبەجێکاری، ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە (Execution of research)، زانستی سەرەڕێ (المعرفة الضمنیة)، زانینی بەڕێوەبردنی زانستی سەرەڕێ(Tacit knowledge management)یشیان هەبێت، هێشتا لە ڕووی زانستییەوە ڕەنگە ئەوەندەیان کات بۆ بەڕۆژبوونەوە (Update)ی خۆیان نەبێت و ناچار بن زیاتر ببنە ڕۆشنبیری بیسەری (Auditory literacy). بۆیە ناتوانن هەموو ڕەهەندەکانی بڕیارێک ببینن. گرفتێکی دیکەی ئەو جۆرە وڵاتانە، پێنەگەیشتووییی فەرهەنگی (كەلتووری) و لاوازبوونی ئاستی بەشداریی گشتییە کە دەبێتە کۆسپ لە بەردەم سەرکەوتنی بڕیارێک.

نموونەی بڕیاری دیار و نادیار

کاتێک وڵاتێک بیەوێ لەسەر پایە و ژێرخانی پەرەسەندنی بەردەوام (Sustainable Development)، واتا پەرەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی، بونیاد بنرێت بەپێی دۆخی سیاسی و ئەمنیی خۆی بڕیاران دەدات. بەو دیدەوە ئەگەر تەماشای ڕەوتی چوونەپێشی ئەو وڵاتانە بکەین کە پێشتر لەژێر دەسەڵاتی ئیستیعمار (Colonialism)دا بوون یان بێهێز و دۆڕاوی جەنگ بوون، دەبینین دوای هێوربوونەوەی هەرا، بڕیاری هەستانەوەیان بەهێواشی دا و سەریش کەوتن. بۆ وێنە وڵاتێکی ڕۆژاواییی وەک ئەڵمانیا، کە لە جەنگی جیهانیی دووەمدا شەق و شەپڕێو ببوو، بە بڕیارێکی نەرم بە یارمەتیی پلانی مارشاڵ (Marshal Plan 1948) هەستاوە سەرپێ و لە ئاکامدا چۆتە ناو جغزی ئەندامانی هەمیشەییی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان و وەک (1+5)، یان (3+3) گرووپی سێیینەی وڵاتانی زلهێز و خاوەن بڕیار، بۆتە ئەندامێکی کارساز.

ئەڵمانیای دوای “بیسمارک” تا دەگاتە “ئەنجێڵا مێرکڵ” کە پلانی پێشکەوتنیان داڕشت، وێڕای ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆ و بەتوانا و خاوەن سەرمایەی زانستی و کۆمەڵایەتی بوون، هەر بەشێنەیی و بەنەرمی کەوتنە ڕێ و دەمیان لە دروشمێک نەدا کە نەیارانیان لێی بڕەونەوە. لە نموونەی ڕۆژهەڵاتیشدا وڵاتێکی وەک “چین” کە بەئاسانی دەبووە چل چین و چەندان پارچە، بڕیاری سەرکەوتنیان بەبێدەنگی دا و سەریش کەوتن. چین لە سەردەمی «چوئێن لای» کە پلانی ستراتیژیکی «دێنگ شیائوپینگ»ی گرتەبەر، بریتی بوو لە ڕۆیشتن بە چرای کوژاوە و پشتکردن لە ئایدۆلۆژیای چەقبەستوو. بەم جۆرە توانیان زەمینە بۆ پێشکەوتن لە سەدەی بیست و یەکدا هەموار بکەن. ئەوان بەخشۆکەیی ڕوویان لە خۆراکە ئایدیۆلۆژییەکەی مائۆئیزم وەرگێڕا. ئەگەرچی لەناوخۆی وڵاتدا چەوراییی ئابووریی سۆسیالیستییان پێوە بوو، بەڵام ڕێگەی ئابووریی تێکەڵیان گرتە بەر، بەتایبەتی لە بەشی ئابووریی نێودەوڵەتیدا بەرەو سیاسەتی دەرکەی کراوە و ئابووریی بازاڕ ڕۆیشتن. چین بۆ دانانی سیاسەتی ئابووریی نێودەوڵەتی لەگەڵ ڕووسیا کەوتە سەودا و بەو کایە ئەسبە موستانگەکەی ئەمریکای کەوی کرد و ژاپۆنیشی لە پەنا خۆی خەواند و بەبێ تەقەی ناڵ و بزماران ڕێگە هەورازەکەی، بێ هەناسەبڕکە بڕی. لەو وڵاتە جیاوازانەدا گرنگ نەبوو کە چ سیستەمێک حوکمڕانی دەکات بەڵکوو ژیان و ئابووریی کۆمەڵگە بەهەند دانرا.

بڕیاردان لە هەرێمی کوردستان

بە پێوەری ئەم وانە و ئەزموونانەوە بڕیارە سیاسی و سیاسەتییەکان لە هەرێمی کوردستاندا بە مەبەستی بەڕێوەبردنی پەسەند و حوکمڕانیی باش (Good Governance) و پەرەسەندن، پڕۆسەی بڕیارسازیی سیستەماتیکیان نەبڕیوە. هەروەها لەبەر هۆکاری ستراکچەری، زانستی و سیاسی زۆربەی بڕیارە هەستیارەکان، دوای تێچوویەکی زۆری ماددی، کات و وزەی مرۆیی، لە ئاستی چاوەڕوانیدا نین. جگە لە لاوازبوونی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبردن و لاوازبوونی ئاستی بەشداری و کزبوونی سەرمایەی مرۆیی، سەرمایەی زانستی و فەرهەنگی، لاوازبوونی دیموکراسی و ڕەفتاری ناپێگەیشتوو، هۆی سەرەکیی نەبوونی پڕۆسەی بڕیارسازیی سیستەماتیکە. هۆکارێکی دیکە ئەوەیە کە بڕیارەکان زیاتر لە کۆپیکردنی مۆدێلی شوێنی دیکە دەچن، بەبێ ئەوەی پڕۆسەی بڕیارسازی و خۆماڵیكردن تاوتوێ بکرێت.

لە نموونەیەکدا، بەو پێیەی پێشخستن و سەرکەوتنی کوردستان ئامانجێکی ستراتیژیکە، پێویستە بە گوێرەی هەلومەرجی ئاسایشی ناوچەیی بە پلانێکی تاکتیکی ڕەفتار بکرێت و بە خوێندنەوەیەکی سیاسییانە لەناو بازنەی بیرکردنەوەیەکی ئایدیالیستی بچێتە ناو مەیدانی خوێندنەوەیەکی ڕیالیستی. واتا، ئەگەر هەرێمێک سەربەخۆییی سیاسی یان ئابوورییەکی دڵنیای نەبێت، کە جیۆپۆلۆتیکیش وەک خاڵی بەهێز دەخاتە بن خۆی، دەبێ بە شێوازێکی سنووردار زمانی بۆ ئامانجە ستراتیژییەکانی بگەڕێت. بۆ نموونە گرنگە لە جیاتی دروشمی ورووژێنەر، زیاتر لە چەمکی پەرەسەندنی ناوچەیی بدوێت و پەرەسەندنیش بە ژیانی ئەگەریی باشتر (Better life is possible) پێناسە بکات.

تەنانەت لە هەڵبژاردنی وشە و دەستەواژەکانیشدا دەبێ بەپێی زەمان و ناسینی دۆخی جیۆستراتیژیکی ناوچەکە زمان بگەڕێ. هەروەها نابێ وشەی ئایدیالیستی تەنیا بۆ قوتاربوون لە قووڵکە و قەیرانە کاتییەکان بەکار بێن و مەیدان بۆ پۆپۆلیزم ساز بکرێت. بۆ ئەوەی ئامانجێک بپێکین، نابێ بانگی بڵیندی ئاڤانگاڕدبوون ڕابێڵین، بەڵکوو وا باشترە کارەکە بەبێدەنگی بکرێت و سەرەتا بەستێنی سەرکەوتنی کۆمەڵگە و حکوومەت هەموار بکرێت بۆ ئەوەی نەیارەکانی لە دژی نەوەستنەوە. ڕاستییەکەی، هەرێمی کوردستان پۆتانسێیلی بەجێگەیاندنی هەموو دروشمێکی نییە و بناوانی ئامانجەکانی بەدڵنیایی هەڵنەچنیوە تاکوو بەبێ نیگەرانی ڕای بگەیەنێت. تەنانەت لەناوخۆیشدا ئەگەر لە ماوەیەکی دیاریکراودا ئاسۆی ئەو ئامانجانە لە سوێ وەدەر نەکەوتن و پایەکانی بۆ دانەنران، بێمتمانەیی دروست دەبێت و ئاستی بەشداری و ڕەوایەتی دادەکشێت.

جاڕدانی هەر ئامانجێک پێویستی بە هەندێک پایە و بناغەی پتەو هەیە کە ڕەنگە ئێستا بە شێوەیەکی دیفاکتۆ نەبن. ئەگەر کوردستان کەم و زۆر بە شێوەی ئایدیالیستانە (نموونەیی) هێزێکی جیۆپۆلیتیکیشی هەبێت، هێشتا نەیتوانیوە ئەو دۆخە جیۆپۆلیتیکییە بە ئابوورییەکی دڵنیا بپارێزێت. چونکە کێشەی جددیی سەرچاوەکانی گەیشتن بە ئامانجی هەیە؛ کەواتە سوار هەرچەندە سوارزینی چاکیش بێت، ناتوانێت ئەسپێکی نەخۆش تاو بدات. هەرێم هێشتا لە گاگۆڵەدایە؛ مادەم دان بە پێنەگرتووییی خۆی دەنێت، پێویستە بە پاوپێی زراسکەیەک  پێ بە پێ و بێ پەلە بە چاوی کراوە پێ هەڵگرێت. واتا، تاکوو سەرچاوەکان بەردەست نەکرێن و هەتا کورد دەسەڵاتی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی خۆی نەگەیەنێتە ئاستێکی مسۆگەر، نابێ دروشمی ورووژێنەر بەرز بکاتەوە و جمینێکی ترسناک بکات، نەوەک نەیاران ئاژێری مەترسییان وەگوێ ڕابگا و لێی وەخۆ کەون.

بەو چاوەی کە بڕیاردان بە ناوکەی بەڕێوەبردن دادەنرێت (Simon, 1997) و گرنگترین کاری بەڕێوەبەرانیشە (Pearce & Robinson, 1989)، لەم دۆخەی ئێستادا پێویستە هەر بڕیارێک لە چوارچێوەی تیۆرییەکانی دیپلۆماسی و ڕەفتاری سیاسی، کە لەم سەردەمەدا ئاڵۆزتر و ڕێسامەندترن، شی بکرێنەوە. گرنگە بۆ هەر بڕیارێک پەیوەندیی نێودەوڵەتی، نێونەتەوەیی و هەرێمی لەبەرچاو بگیرێت و بە دیدێکی ڕیالیستانە بە ناسینی پانییەی ئاشێل (Achilles heel/ خاڵی لاواز) پێ لە مەیدانی مینی ڕۆژهەڵاتی ناڤین دابنرێت. بە واتایەکی ڕوونتر، هەڵگرتنی هەر دروشم و داڕشتنی هەر سیاسەتێک، پێویستیی بە ئاشکراکردن، ڕاگەیاندن و قیتکردنەوەی داوەڵ و ترسێنە نییە. بە گوێرەی ناسینی ناخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، لە کاتێکدا کە هەرێمی کوردستان “ماڵی لە شووشەیە”، پێویستە ئەوە بزانین کە هێنانە سەر سەکۆی واژەی مەترسیدار لە پێش چاوی وڵاتانی دژبەر لە داهاتوودا مەترسیی شکان و پەراوێزخستن و دابڕاندنی ئابووری و قەرەنتینەی سیاسیی پێوەیە؛ چونکە ئەو وڵاتانە کارتی کایەی بەهێزتریان بۆ مامەڵە و كەینوبەینی نێودەوڵەتی لەدەستدایە، بە جۆرێک کە جیۆپۆلیتیکیش دەگۆڕن.

بەتایبەتی لە کاتێکدا کە کوردستان کێشەی مێژوویی و خاکی لەگەڵ وڵاتان هەیە، ئەگەر هەر پلان و سیاسەتێکی ستراتیژیکی هەبێت، پێویستە لە جیاتی هەڵگرتنی دروشم و زەندەقبردنی نەیاران، سەرەتا زەویی بۆ هەموار و بناغەی بۆ پتەو بکات. گرنگە ئەوە ڕەچاو بکرێت کە وڵاتانی ئایدیۆڵۆگ و دۆگمەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جگە لە دێوەزمەی لەتبوون و ترسی جیابوونەوەی کورد، دژی ئەو وڵاتانە دەوەستنەوە کە بەرەو دیموکراسی و دونیای مۆدێڕن دەڕۆن و لەوە هەراسانن کە وڵاتێک، بەتایبەتی یەکەیەکی بچووک، بانگی گەورە ڕابێڵێ؛ چونکە لە کاریگەریی پەپوولەیی (Butterfly Effect)ی ئەو نیگەرانن.

دەرەنجام

بە دیدێکی بەراوردکاری، لە وەڵامی پرسیاری سەرەکیدا دەردەکەوێت کە هۆکاری کەوتنی بڕیارە ستراتیژیکەکان لە وڵاتانی پەرەنەگرتوودا لاوازبوونی پڕۆسەی بڕیارسازییە. هەرێمی کوردستانیش لاوازەیەکی ناو ئەم بازنەیە؛ بۆیە جێی خۆیەتی بۆ بڕیاردان، پڕۆسەی بڕیارسازیی سیستەماتیک بپێوێت بۆ ئەوەی بڕیارەکانی لێکەوتی درێژمەودایان بە ئامانجی پەرەسەندن هەبێت.

لەو پێناوەدا، گرنگە دامەزراوەی تایبەت بە بڕیارسازی، ئەنجومەنی زانستە سیاسییەکان و بیرگەی تری زانستی دابنرێن و لە جیاتی ڕاوێژ بە ڕۆشنبیر، میدیاکار و خاوەن بڕوانامەکان ڕاوێژ بە ژیران و بیرمەندانی ئەکادیمیی ڕاستەقینە و ڕەسەن، لە دەرەوە و ناوەوە بکرێت و ڕێگە نەدرێت وتەوانەکان بە شێوەیەکی سیستەماتیک بێنە ناو پڕۆسەی بڕیارسازی، سیاسەت و بەڕێوەبردن. گرنگە پەیوەندیی نێوان بژاردەی هزری و بژاردەی جێبەجێکار توندوبەند بکرێت بۆ ئەوەی بژاردە ڕاستەقینەکان بتوانن لە دەرگە گاڵەکانی دانەرانی سیاسەت بدەن تاکوو جێبەجێکاران ڕوونتر، بەرپرسانەتر و وەڵامگۆیانەتر بڕواننە بڕیارەکانیان. بەم جۆرە، بە کەمکردنەوەی مەودای نێوان بژاردەی هزری و بژاردە سیاسییەکان (Intellectual and instrumental elites) پەرچ و پەرژین لا دەچن و پردێک بۆ پەرەسەندن دروست دەبێت. هەروەها گرنگە ڕەهەندی فەرهەنگیی کۆمەڵگە ببینرێت و بە میکانیزمی سەرمایەی کۆمەڵایەتی، مەودای نێوان کۆمەڵگە و حکوومەت کەم بکرێتەوە.

گرنگە بەپێی ناسینی دۆخی جوگرافی، سیاسی و ئابووری لە ناوچەکە و ناوخۆی وڵاتدا سیاسەتڕێژیی بکرێت و بە چاوێکی پاتۆلۆژییانە (زیانناسانە) لە ئاسۆ بڕوانرێت. بۆ ئەوەی ئامانجێکی مەزن نەبێتە قوربانیی شتی لاوەکی و بۆ دانانی پلانی ستراتیژیکی هەستیار لەناو میشەڵانی تاریکدا، وا باشترە دەستەواژەی ناورووژێنەر هەڵبژێرن و چراکان بکوژێننەوە و بەبێ دەنگی بکەونە ڕێ تاکوو لە مەبەستگەدا تاوی لێ هەڵێ. تەنانەت لە سەرکەوتنیشدا وشە و دەستەواژەیەکی بیانوودەر زیانبەخشن. گرنگە بەبێ پەلە و بەهێواشی، بێ ئەوەی کەشی سیاسیی ناوچەکە بشڵەقێنێت، لەژێر قەڵغانی دیسکۆڕسێکی پارێزراو و دکتۆرینێکدا بەر پێی خۆی پێوار و پێگەی خۆی پتەو بکات تاکوو پێ دەگرێت و لە هێزێکی پەنگراو و شاراوە (Potential) ببێتە هێزێکی دیفاکتۆی ڕاستەقینە (Actual). واتا، لە ئاستێکی گەورەدا، لەسەر بنەمای ناسینی ناوچەکە و دۆخی ناسەقامگرتووی ڕۆژهەڵاتی ناڤین، وەک پلانی ئۆپەراسیۆنی باربارۆسا (Operation Barbarossa)، لە مەیدانی شەترەنجی ئاڵۆز و پڕئۆینی ناوچەکە و جیهاندا سەیری بڕیارە چارەنووسسازەکان بکرێت.

سەرچاوەکان:

Adair, John (2017), Decision making and problem solving: Breakthroughs in research and practice. Routledge.

Engel, C., & Weber, E. U. (2007), “The impact of institutions on the decision how to decide”, Journal of Institutional Economics, 3(3), 323-349.

Keeney, R. L. (1992). Value-Focused Thinking: A Path to Creative Decision Making. Harvard University Press.

Kordnejad, H. (2024). Note Day, “Desires and wishes on one hand, and abilities on the other”. Institute for Research and Development (IRDK) (kurdish)

Mark, S. (1997), Delaying decisions Stifles: Industrial Management Decision-making Progress. Pacific Business News, 23, 37-39.

North, D. W. (1995). “Limitations, Definitions, Principles and Methods of Risk Analysis.” OIE Review of Science and Technology. Epiz, Vol.14, No. 4.

Pan, J. Teklu, Y., Rahman, S. and Castro, A. D. (2000). “An Interval-based MADM Approach to the Identification of Candidate Alternatives in Strategic Resource Planning.” IEEE Transactions on Power Systems, Vol.15, No. 4, PP. 1441-1446

Pearce, J.A.II. & Robinson, R.B. Jr. (1989). Management. N.Y: Random House inc.

Schwenk, C. R. (1995). Strategic decision making. Journal of Management. 21, 471-493.

Simon, Herbert A. (1997) Administrative Behavior: A Study of Decision-Making Processes in Administrative Organizations. 3rd ed. New York, Free Press.

د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی

بۆ ئەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەکوو هەرێمی کوردستان، کە لە تەنیاییی ستراتیژیدا دەژیت، ئاسایش و مانەوە پرسێکی ئاسایی نییە، بەڵکوو پرسێکی ژیانییە و لە سەرووی هەموو پرسەکانی دیکەوەیە. پێشبینی و سیناریۆسازیی زانستی بۆ ئەگەر و پێشهاتە جیهانی و نێودەوڵەتییەکان لە پاڵ دەستنیشانکردنی دەرفەت و هەڕەشەکانی سەر وڵاتان، جگە لەوەی لەلایەن دەزگە و دامەزراوە هەواڵگری و ئاسایشییەکان ئەنجام دەدرێت، لە هەمان کاتیشدا لەلایەن ناوەندە ئەکادیمییەكان، زانکۆكان و  تەنانەت سەنتەرە میدیایییەکانیش لانی کەم بە شێوەی وەرزی و ساڵانە ئامادە دەکرێت. هەرچەندە بەهۆی زۆربوونی فاکتەر و ئەکتەرەکان و داینامیزمی گۆڕانکارییە ژینگە ناوخۆیی و دەرەکییەکان لە بواری جۆراوجۆری سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئەمنی، ئابووری و…، مەرج نییە کە ئەو پێشبینی و سیناریۆیانە بەتەواوی وەکوو خۆی بێتە دی، بەڵام لەسەر بنەمای گۆڕانکاری، زانیاری و، هەروەها شرۆڤە و ڕوانگەی ئەکادیمی و پسۆران و، هەروەها بەپێی پێشهاتە و ڕووداوە گەرمەکان، دەکرێت بەشێک لەو ئەگەر و سیناریۆیانە بێنە دی. تەنانەت خستنەڕووی ئەو دەرفەت و هەڕەشانە دەتوانێت یارمەتیی ڕای گشتی و ناوەندەکانی دروستکردنی بڕیار بدات بۆ ئامادەکاری و تەنانەت بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەکان و داڕشتنی سیاسەت بۆ کەڵکوەرگرتن لە دەرفەتەکان.

بۆ هەرێمی کوردستانیش سەرەڕای ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠٢٤دا ڕووبەڕووی چەندان ئاڵنگاریی ئاسایشی-سەربازی، سیاسی، ئابووری و… بووەوە، بەڵام بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی لە ناوچەیەکی پڕ لە کێشە و قەیران و پێشهاتەی گەرم و بەردەوامی سەربازی و ئەمنی و، هەروەها ڕۆڵی ئەکتەرە سەرووهەرێمییەکان و لە پاڵ ئەکتەرە نا-دەوڵەتەکان و بەتایبەتی جەنگی حەماس-ئیسرائیل پێشبینی دەکرێت بەشێک لە کێشەکانی ساڵی ٢٠٢٤ بەردەوام بێت و ئەگەر و مەترسی و دەرفەتی نوێیش بەهۆی هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ لە ئەمریکا بێتە ئاراوە.

جێگەی ئاماژەیە کە بەپێی فاکتەرە کۆمەڵایەتی، کەلتووری، سیاسی، ئابووری و تەنانەت جوگرافی و ژینگەیییەکان، ده‌كرێ جۆر و چەشنی ئەو مەترسییانە لە کۆمەڵگەیەک بۆ کۆمەڵگەیەکی دیکە یان لە کاتێک بۆ کاتێکی تر جیاواز بێت. خاڵێکی دیکەی گرنگ ئەوەیە کە هەر کام لەم مەترسییانە پەیوەندییان بە چەندان ئەکتەر و فاکتەر، هەروەها مەترسی و هەڕەشەکانی دیکەوە هەیە. ئەمەیش دەری دەخات کە ئەم مەترسییانە هەم پێکەوەگرێدراون و لە هەمان کاتیشدا دەتوانین بە سەربەخۆ دەستنیشانیان بکەین. جگە لەمانەیش، هەندێ هەڕەشە و مەترسی هەن کە لە لایەک کەمترین زانیاریی پشتڕاستکراوە و متمانەپێکراوی لەسەر هەیە یان دەست دەکەوێت و لە لایەکی دیکەوە، بەهۆی سروشتی سەربازی-ئاسایشییانەوە نابێت/ناکرێت لە ڕاگەیاندنەکان بخرێتە ڕوو.

• ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی ساڵی ٢٠٢٤ کە گواسترایەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٥

١- کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی: نەخشەی جیۆسیاسی لە ناوچەکە لە پاش جەنگی حەماس-ئیسرائیل بە شێوەیەک دابڕێژرێتەوە کە باکووری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەی کەنداو بکەوێتە ژێر کاریگەری و نفووز و هەژموونی تەواوی ئێران و ڕووسیا و چین و، باشووری ئەم دوو ناوچەیەیش لەژێر هەژموونی ئەمریکا و ئیسرائیل و وڵاتە عەرەبییەکانی هاوپەیمانیان بێت. ئەم هاوکێشەیە چەندان ساڵە مشتومڕی لەسەر دەکرێت و زیاتر لە دەیەیەک دوای دەرچوونی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و پاشان لە ئەفغانستان، زیندوو کراوەتەوە. هەروەها پەراوێزخستنی هەرێمی کوردستان لە نەخشەی “پرۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان” لەلایەن عێراق و تورکیاوە و بەم پێیەیش کردنەوەی دروازەیەکی نوێ لە نێوان تورکیا و عێراق، دەتوانێت جگە لە کاریگەرییە نەرێنییەکانی لە ڕووی ئابووری و جیۆئێکۆنۆمییەوە، لە ڕووی ئاسایشی و جیۆسیاسییەوە بۆ هەرێمی کوردستان هەڕەشە و مەترسییەکی گەورە بێت.

٢- ئاسایشی سیاسی: لە مەودای مامناوەند هیچ تایبەتمەندییەکی فیدڕاڵی بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان نەمێنێت و لە درێژخایەندا کودەتایەکی دەستووری لە عێراق بکرێت یاخود هەمواری دەستوور بە شێوەیەک بکرێت کە کۆتایی بە دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان بهێنرێت؛ بەو پێیەی لە ئێستادا هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی قەیرانی ناوخۆیی بۆتەوە و مەیلی گەڕانەوە بۆ ناوەند-بەغدا (centripetal) لە بەرامبەر مەیلی دوورکەوتنە لە ناوەند-بەغدا (centrifugal) لە لای بەشێک لە هاووڵاتیان بەهێز بووە و، ئەم ئەگەرە هیچ ئەستەم نییە؛ تەنانەت ئەم سیناریۆیە وا دەکات کە کۆمەڵگەی کوردستان زیاتر دابەش ببێت و “دووجەمسەری” گەورەترین مەترسییە لەسەر ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا. هەروەها فیدراڵیی پارێزگاکان بێتەوە بەرباس یاخود سیستەمی سیاسیی عێراق گۆڕانی بەسەردا بێت و بەرەو نیمچەسەرۆکایەتی بڕوات. جگە لەوانەیش کارکردن بە زۆرینە و کەمینە لە عێراق و بەکارهێنانی دادگەی فیدراڵی و دامەزراوە دادوەرییەکان و پەرلەمان لە دژی هەرێمی کوردستان و تەنانەت ڕاڤەکردنی دەقە دەستوورییەکان لە دژی هەرێمی کوردستان بە مەبەستی گەڕانەوە بۆ سیماکانی دەوڵەت و سیستەمێکی ناوەندی. هەروەها بەردەوامیی ناکۆکی و ئەگەری قووڵبوونەوەی لێکترازانەکانی نێوان یەکێتی و پارتی دیموکراتی کوردستان  و بەم پێیەیش زەقبوونەوەی دوو-زۆنی لە لایەک و هێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات لە لایەکی دیکەوە، مەترسییەکی جددییە بۆ سەر هەرێمی کوردستان.

٣- ئاسایشی ئابووری: بەردەوامیی کێشەکانی بەغدا و هەولێر لە ڕووی دابینکردنی مووچە و بوودجە و شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان و پرسە هەڵپەسێردراوەکان و، هەروەها دروستکردنی کێشە و گرفت بۆ هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان. هەروەها گەورەترین قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان لە دوو کەرتی پیشەسازیی نەوت و پرۆژەکانی نیشتەجێبوون یاخود خانووبەرەدا خۆی دەبینێتەوە و بەم پێیەیش لە ئێستادا پیشەسازیی نەوت بەهۆی سیاسەتی بەغداوە ڕووبەڕووی پاشەکشە و ڕاوەستانی ترسناک بۆتەوە و لە هەمان کاتیشدا ئەگەری داتەپینی گەورەی ئابووری بەهۆی شکستی کەرتی بیناسازی و خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان، دەتوانێت قەیرانێکی گەورەی دارایی و ئابووری لە ساڵانی داهاتوودا بێنێتە ئاراوە و بەهۆی ئەوەی کە کوردستان دەوڵەت نییە، خەسارێکی گەورە لە هەموو بوار و کەرتەکانی دیکە بدات. جگە لەوەیش، زیادەڕۆیـی و پشتگوێخسـتنی كەرتەكانـی دیكـە بـە بـەراورد لەگـەڵ ئـەم كەرتـانە، گەشەی ناوهاوسەنگ یان تاکڕەهەندی بەرهەم دێنێت، کە خۆی لە خۆیدا مەترسییە بۆ سەر گەشەپێدان و ئاسایشی فرەڕەهەندی هەرێمی کوردستان.

٤- ئاسایشی ژینگەیی: ڕوودانی کارەساتێکی لەناکاوی سروشتی، بەتایبەتی بەردەوامیی وشکەساڵی و بەبیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و پیسبوونی ژینگە و کێشەی ژینگەیی لە عێراق و پاڵەپەستۆ و گوشاری ژینگەیی لە هەرێمی کوردستان؛ بەو پێیەی کە هەرێمی کوردستانیش سەرەڕای جیاوازی لە سروشت و سەرچاوەکانی ئاو لەگەڵ عێراق بەڵام لە لایەک لەژێر کاریگەریی گۆڕانکارییە ژینگەیییەکانی عێراقدایە و لە لایەکی دیکەیشەوە گۆڕانی کەشوهەوا لە ئاستی جیهانی هەڕەشە لە ئاسایشی ژینگەییی هەرێمی کوردستان دەکات.

٥- ئاسایشی سەربازی: بەردەوامیی مەترسیی تیرۆر و مەترسیی ژیانەوەی داعش و بەهێزبوونی میلیشیاکان و بەردەوامیی هێرشی سەربازیی ئێران و تورکیا، بەتایبەتی لە ئاستی ناوخۆی عێراق، بەردەوامیی هێرش و هەڕەشەکانی میلیشیاکانی عێراق بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ئەگەری ململانێ و ناکۆکیی نێوان بەغدا و هەولێر یاخود ئێران و ئەمریکا و بەتایبەتی ئێران و ئیسرائیل. جگە لەمانەیش، گوشارهێنانی هێزەکانی لایەنگری ئێران بۆ کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە سووریا و عێراق یان بە بڕیاری خودی ئەمریکا بۆ کشانەوەیان، هاوشێوەی ئەفغانستان لە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ؛ هەروەها زاڵبوونی میلیشیاکان بەسەر حکوومەتی عێراق مەترسییەکی گەورەیە.

٦- ئاسایشی کۆمەڵگەیی: بەرزبوونەوەی داواکاریی جەماوەری و کەڵەکەبوونی داواکارییەکانی هاووڵاتیان و بەتایبەتی گۆڕانی ستایلی ژیانی نەوەی (GEN Z) و لێکەوتەکانی لەسەر سیاسەت و ئابووری و کۆمەڵگە لە لایەک و، بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری و هەڵاوسان و هەژاری لە ئەنجامی سیاسەتی برسیکردنی بەغدا لە لای ترەوە؛ بەم پێیەیش بەرزبوونەوەی تاوان و لێکترازان و لادانە کۆمەڵایەتییەکان، بەتایبەتی بەکارهێنان و بازرگانیکردنی ماددەی هۆشبەر، دزی، کوشتن، دروستبوونی تاوانی ڕێکخراو و سنووربەزێن، هەروەها بەردەوامیی کۆچی بەکۆمەڵ یاخود کۆچی بەلێشاوی گەنجان بۆ دەرەوە؛ جگە لەمانەیش، کاریگەرییە نەرێنییەکانی سۆشیال میدیا و پاشان بڵاوبوونەوەی هەواڵی ساختە یان درۆیین (Fake news) لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان.

• دەرفەتەکانی ساڵی ٢٠٢٥

١- کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی: هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ دەتوانێت دەرفەت بێت بۆ هەرێمی کوردستان؛ بەو پێیەی کە تاوەکوو ئێستا ستافی پاڵێوراوی ئیدارەکەی، دەری دەخات کە لە ڕووی پێکهاتەوە (نەک سیاسەت) ئیدارەیەکی تەواو جیاوازی دەبێت و لە هەمان کاتیشدا لە خولی پێشوو شارەزاترە و تەنانەت سەرکردە و دەوڵەتانی جیهانیش دەیناسن و باشتر مامەڵەی لەگەڵ دەکەن. لە هەموو ئەمانەیش گرنگتر ئەوەیە کە ئەو لایەن و ئەکتەرانەی، کە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بە مەترسی دەزانن بۆ سەر ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، لە هاتنەسەرکاری ترەمپ ئەگەری ئەوە زۆرە کە بۆ خۆگەنجاندن سیاسەتی خۆیان لە ناوچەکەدا بگۆڕن و لەلایەن ئەمریکاوە لاواز بکرێن و، لە هەمان کاتیشدا ئەو ئەکتەرانەی کە لە هاتنەئارای هاوسەنگیی نوێی هێز هاوبەرژەوەندن لەگەڵ هەرێمی کوردستان وەکوو ئەکتەرێکی نادەوڵەتی، ئەوە لە ترەمپ نزیکن و، پێچەوانەکەیشی هەر ڕاستە.

٢- ئاسایشی سیاسی: هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٥ دەتوانێت نەخشەی سیاسی بگۆڕێت و دەرفەتێکی دیکە بۆ کورد (ئەگەر یەکگرتوو و یەکگوتار بێت) لە هاوکێشەکانی عێراق بێنێتە ئاراوە. هەروەها ئەگەری گۆڕانکاری لە پێگە و ڕۆڵی هێزە سیاسییەکانی عێراق، دەتوانێت دەرفەتی دروستکردنی هاوپەیمانێتیی نوێ بێنێتە ئاراوە. لە ئاستی ناوخۆییش پێکهێنانی حکوومەت بە بەشداریی لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان دەرفەتێکی سیاسییە بۆ هەرێمی کوردستان بە مەبەستی دروستکردنی حکوومەتەکی بەهێز و کارامە. جگە لەمانەیش، پەیوەندییەکی هاوسەنگ لەگەڵ ئێران و تورکیا بە پلەی یەکەم و وڵاتانی ناوچەکە و ئەکتەرە سەرووهەرێمییەکان وەکوو ئەمریکا و دەوڵەتانی ئەوروپی، دەرفەتێکی گەورەیە بۆ ساڵی ٢٠٢٥. لە لایەکی دیکەیشەوە، بەشداریی هەرێمی کوردستان لە ئەگەری دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا، دەتوانێت دەرفەتێکی سیاسیی گەورە بێت بۆ هەرێمی کوردستان.

٣- ئاسایشی ئابووری: دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوت و پەرەپێدان بە کەرتی گازی سروشتی لە لایەک و چارەسەرکردنی پرسە هەڵپەسێردراوەکان لەگەڵ حکوومەتی نوێی عێراق، دەتوانێت دەرفەت بێت بۆ هەرێمی کوردستان. جگە لەوەیش پێویستیی تورکیا و ئێران بە بازاڕی هەرێمی کوردستان و پێگەی هەرێمی کوردستان لە کۆریدۆر و ڕێڕەوە نێودەوڵەتییەکان، دەرفەتێکی دیکەیە لە ڕووی ئابوورییەوە.

٤- ئاسایشی سەربازی: هەوڵەکان بۆ یەکخستنەوە و ڕێکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە لە ساڵی ٢٠٢٥، دەتوانێت دەرفەتێکی سەربازی بێت بۆ هەرێمی کوردستان و، جگە لەوانەیش بەردەوامیی ڕاهێنان و یارمەتیی هێزەکانی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانان یاخود هەماهەنگیی هەواڵگری، دەتوانێت پێگەی سەربازیی هەرێمی کوردستان بەرز بکاتەوە. جگە لەوانەیش، لە هەر بارگرژییەک یاخود هەڕەشەی گرووپە تیرۆریستییەکان و میلیشیاکان، هێزەکانی پێشمەرگە دەتوانێت مەترسییەکان کەمتر بکاتەوە.

٥- ئاسایشی کۆمەڵگەیی: بەردەوامیی پێکەوەژیانی ئاشتییانە و فرەیی لە هەرێمی کوردستان جگە لەوەی لە ڕووی دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤەوە خاڵێکی بەهێزە، لە هەمان کاتیشدا دەرفەتێکە بۆ سەقامگیریی کۆمەڵایەتی و وەبەرهێنان لە ئاستی دەرەکی و نێودەوڵەتی؛ بۆ نموونە، کەلتوور و سەقامگیری و ئاسایش و ئارامیی هەرێمی کوردستان وای کردووە کە لەخۆگرتن و داڵدەدانی ئاوارە و پەنابەران بتوانێت سەرنجی دەوڵەتانی ئەوروپی بۆ پاڵپشتی و پارێزگاریکردن لە مانەوە و بەهێزبوونی هەرێمی کوردستان ڕابکێشێت.

٦- ئاسایشی ژینگەیی: هەرچەندە مەترسییە ژینگەیییەکان جیهانین، بەڵام هەڵکەوتەی جوگرافیی هەرێمی کوردستان و سەرچاوە سروشتییەکانی دەتوانێت دەرفەتێک بێت بۆ هەرێمی کوردستان لە ڕووی ڕاکێشانی وەبەرهێنانی گەشتیاری و گەشتیار و دابینکردنی خۆراک و پشتبەخۆبەستنی ئابووری و خۆبژیویی ئابووری و هتد. هەروەها کەڵکوەرگرتن لە وزەی نوێبووەوە وەکوو خۆر و با و…، لە پاڵ پەرەپێدانی وەبەرهێنان لەم کەرتە و بەکارهێنانی لە کارگە و پیشەسازی و پرۆژە و تەنانەت ماڵەکان (خێزانەكان)، دەتوانێت بەشێک لە پێداویستییەکانی وزەی هەرێمی کوردستان دابین بکات.

• هەرێمی کوردستان-عێراق و مەترسییە ئاسایشییەکانی ساڵی ٢٠٢٥

یەکەم: کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی

١- هێرشی سەربازیی تورکیا بۆ سەر ڕۆژاوای کوردستان یاخود ڕێککەوتنی ئەردۆغان لەگەڵ بەشار ئەسەد لەسەر کۆتاییهێنان بە ڕۆژاوای کوردستان

٢- کشانەوەی هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە سووریا بە بڕیاری دۆناڵد ترەمپ و لە لایەکی دیکەیشەوە کوشتنی بەشار ئەسەد یان لادانی و تەنانەت بەهێزبوونەوەی ئۆپۆزیسیۆنی چەکداری توندڕەو لەو وڵاتە و گۆڕینی هاوسەنگیی ئێستا

٣- ئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕشی جەماوەری لە ئێران و لێکەوتەکانی لەسەر ئاسایشی هەرێمی کوردستان

٤- شکستی ئاماژە سەرەتایییەکانی دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا

٥- پەرەسەندنی بارگرژییەکانی ئیسرائیل و بەرەی موقاوەمە و گواستنەوەی بۆ عێراق و لێدان لە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران و لێکەوتە ئاسایشییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان

٦- پەرەسەندنی جەنگی ئۆکراینا-ڕووسیا بۆ جەنگی ڕووسیا-ناتۆ و کردنەوەی بەرەی جەنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ کەمکردنەوەی گوشارەکانی سەر ڕووسیا

٧- بەردەوامیی مەترسیی هەڵگیرسانی جەنگێکی سەرتاسەریی هەرێمایەتی بەهۆی بارگرژییەکانی ئێران و ئیسرائیل 

٨- هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ لە ئەمریکا و بڕیارە لەناکاوەکانی لە هەمبەر ناوچەکە و بەم پێیەیش دروستبوونی بۆشاییی هێز یاخود بەپێچەوانەوە گوشار لە کۆماری ئیسلامی و دروستکردنی بەرەیەکی دژبەری ئێران و گۆڕینی هاوسەنگیی هێز لە ناوچەکە

٩- بەرزبوونەوەی بارگرژی و ململانێکانی چین و ئەمریکا لە لایەک و ڕووسیا و ئەمریکا لە لایەکی دیکەوە لە عێراق و ناوچەکە و، کاریگەریی لەسەر ڕەهەندی ئاسایشی و ئابووری و سیاسیی ناوچەکە و عێراق

١٠- پەراوێزکەوتنی هەرێمی کوردستان لە کۆریدۆر، ڕێڕەو و پرۆژە بازرگانی و ئابوورییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکانی ناوچەکە.

دووەم: بوار و ڕەهەندی سیاسی

١- قووڵبوونەوە یاخود بەردەوامیی ناکۆکیی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان

٢- لێکترازانی خەڵک و دەسەڵات لە لایەک و ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات لە لایەکی دیکەوە و بەم پێیەیش ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی جەماوەری

٣- پێشێلکردنی دەستوور لەلایەن بەغدا و دەستوەردانی دادگەی فیدراڵی لە ناکۆکییە سیاسییەکان لە قازانجی بەغدا و حزب و لایەنە دەستڕۆیشتووەکان بە پاڵپشتیی وڵاتانی هەرێمی، هەروەها بەردەوامیی گوشارە سیاسییەکانی بەغدا لە هەرێمی کوردستان لە بواری جۆراوجۆر

٤- لێکترازان و دوورکەوتنەوەی لایەنە سیاسییەکانی کوردستان لە بەغدا لە پاش هەڵبژاردن و دابەشبوون بەسەر جەمسەرە پێکناکۆکە سیاسییەکانی شیعە

٥- درێژەکێشان و پێکنەهاتنی حکوومەتی هەرێمی کوردستان (کابینەی دەیەم) تاوەکوو پاش هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق

٦- گۆڕانکاری لە هاوسەنگیی هێز و هاوپەیمانێتییەکان لە بەغدا لە پاش هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٥

٧- هەوڵدان بۆ تۆخکردنەوەی دوو-زۆنی و لێکدابڕانی زیاتری زۆنی سەوز و زەرد بە شێوەیەکی دیفاکتۆ و مامەڵەکردنی زۆنێک بەڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغدا، بەتایبەتی لە ڕووی ئابووری و دارایییەوە

٨- هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ لە ئەمریکا و پشتگوێخستنی پاڵپشتی لە پرسی دیموکراسی و کەمینەکان و لەم نێوەندەیشدا هەرێمی کوردستان و کورد لە عێراق

٩- دابەزینی ئاست و ڕێژەی وەفاداری و ئینتیمای هاووڵاتیان بۆ هەرێمی کوردستان وەکوو قەوارەیەکی سیاسی و دەستووری و، لە بەرامبەردا پەسندکردنی گەڕانەوەی دەسەڵاتی بەغدا و لاوازبوونی هەرێمی کوردستان بە هۆکاری جیاجیای ئابووری، پەروەردەیی، کەلتووری، ڕۆشنبیری، سیاسی، دەرەکی و هتد

١٠- بەهێزبوونی دەستوەردانی دەرەکی لە کاروباری ناوخۆی هەرێمی کوردستان لەلایەن ئەکتەرە هەرێمایەتییەکان لە لایەک و دابەشکردنی ناوچەی نفووزی ئەو ئەکتەرانە لەسەر خاکی هەرێمی کوردستان لە لایەکی دیکەوە.

سێیەم: بوار و ڕەهەندی ئابووری

١- هەڵاوسان و دابەزینی توانا و ئاستی کڕینی هاووڵاتیان بە هۆکاری بەردەوامی و پەرەسەندنی جەنگ لە ناوچەکە و تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی

٢- دابەزینی نرخی نەوت و کاریگەریی لەسەر بوودجەی عێراق و، بەم پێیەیش شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان

٣- بەردەوامیی گوشارەکانی بەغدا لەسەر پرسی مووچەی هەرێمی کوردستان و چارەسەرنەکردنی

٤- بەرزبوونەوەی قەبارەی بێکاری و هەژاری بەهۆی بەردەوامیی قەیرانە ئابووری و دارایییەکان لە هەرێمی کوردستان

٥- دابەزینی ئاستی و قەبارەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەکی لە هەرێمی کوردستان بەهۆی گوشارەکانی بەغدا

٦- توندترکردنی ڕێوشوێنە کارگێڕی و یاسایییەکان لەلایەن بەغداوە بۆ هەناردەکردنی کۆمپانیا و بەرهەمە ناوخۆیییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ ناوچەکانی دیکەی عێراق

٧- هەناردەنەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان یاخود گوشار لە کۆمپانیا نەوتییەکان و کۆنترۆڵکردنی ئەم کەرتە بەتەواوی لەلایەن بەغدا لە لایەک و، هەوڵدان بۆ داتەپینی پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستان بەهۆی گوشارخستنە سەر کۆمپانیاکان لە لایەکی دیکەوە

٨-  هەوڵی بەغدا بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی داهات و گومرگ و دەروازە سنوورییەکان و بڕینی سەرچاوەکانی داهات

٩- بەردەوامیی مایەپووچبوونی کۆمپانیاکان و بەرزبوونەوەی قەبارەی کۆچی کۆمپانیا و سەرمایە و خاوەنکارەکان بۆ ناوەڕاست و باشووری عێراق و، هەروەها گوشارەکانی بەغدا بۆ تۆمارکردنیان لە بەغدا و تەنانەت سڕینەوەی زمانی ئەو کۆمپانیانە و ناچارکردنیان بە تۆمارکردن بە زمانی عەرەبی

١٠- سەپاندنی سزا و ئابڵووقەی ئابووری و دارایی لەسەر عێراق لەلایەن ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بە هۆکاری جۆراوجۆر، بەتایبەتی میلیشیاکان و دووبارە  توندکردنەوەی گەمارۆخستنە سەر ئێران لە چوارچێوەی “سیاسەتی ئەوپەڕی گوشار”

چوارەم: بوار و ڕەهەندی سەربازی

١- یەکنەخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و دروستبوونی کێشە و گرفتی نوێ لەم بوارەدا لە لایەک و  ناهەماهەنگی و لێکترازانی دەزگە ئاسایشییەکان بەپێی دوو زۆنی سەوز و زەرد

٢- بەردەوامیی مەترسییەکانی ژیانەوەی داعش و خۆ-ڕێکخستنەوەیان، هەروەها دروستبوونی گرووپی تیرۆریستیی نوێ، بەتایبەتی لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان

٣- بەردەوامیی هێرشە سەربازییەکانی تورکیا لە قووڵاییی خاکی هەرێمی کوردستان و ئۆپەراسیۆنی نوێ و نزیکبوونەوە لە شارەکان و تەنانەت هەوڵدان بۆ لێدان لەو کەسانەی کە بە مەترسییان دەزانێت لە هەرێمی کوردستان

٤- ئەگەری ئەنجامدانی دووبارەی هێرشی مووشەکی لەلایەن کۆماری ئیسلامییەوە بە پاساوی بوونی بنکەی مۆساد یاخود لێدان لە حزبە کوردستانییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان

٥- بەردەوامیی پێکدادان و بارگرژیی نێوان “ئیسرائیل و ئەمریکا” و “ئێران و پرۆکسییەکان” و لێکەوتەکانی لەسەر دانیشتووان، دامەزراوەکان و خاکی هەرێمی کوردستان

٦- هێرشی میلیشیا عێراقییەکان بۆ سەر دامەزراوە و شارەکانی هەرێمی کوردستان یاخود لێدان لە ناوەندە دیپلۆماسی و سەربازییەکانی ئەمریکا لەناو خاکی هەرێمی کوردستان

٧- بەرزبوونەوەی ئامادەیی و چالاکیی حەشدی شەعبی لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان

٨- کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و هەرێمی کوردستان و بەم پێیەیش هێزە سەربازییەکانی هاوپەیمانان

٩- کۆتاییپێهێنان و بڕینی یارمەتییە سەربازییەکانی پێشمەرگە لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانان لە ئەگەری جەنگی ڕووسیا-ناتۆ

١٠- ئەگەری هێرشکردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمی و سەربازی و وزەیییەکانی ئێران و کاردانەوەی سەربازیی ئێران و پرۆکسییەکانی.

پێنجەم: بوار و ڕەهەندی کۆمەڵگەیی، کەلتووری و کۆمەڵایەتی

١- بەرزبوونەوەی دووبارەی ڕێژەی ئاوارە و پەنابەران بەهۆی ئەگەری دروستبوونی جەنگ و ناسەقامگیری لە عێراق و ناوچەکە

٢- بەرزبوونەوەی ڕێژەی عەرەب لە هەرێمی کوردستان و جێگیربوونیان بە شێوەی هەمیشەیی و تێکچوونی دیموگرافیای دانیشتووان و مەترسییە سیاسی و ئاسایشی و ناسنامەیییەکانی

٣- پەراوێزکەوتنی زمانی کوردی لە بەرامبەر زمانی عەرەبی و ئینگلیزی بەهۆی بەرزبوونەوەی دانیشتووانی نا-کورد و بیانی، هەروەها بەرزبونەوەی ژمارەی قوتابخانە و زانکۆ تایبەتەکان بەبێ هەبوونی سیاسەتێکی ڕوونی زمانی و، لە لایەکی دیکەیشەوە پەراوێزکەوتنی زمانی کوردی لە ناوەندەکانی خوێندنی باڵا و بازاڕ و هتد.

٤- بەرزبوونەوەی بەکارهێنان و ئالوودەبوون و تەنانەت بازرگانیکردن بە ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی کوردستان

٥- بەرزبوونەوەی ڕێژەی تاوان و لادانە کۆمەڵایەتییەکان و تاوانە ڕێکخراوەکان بە هۆکاری جیاواز و بەتایبەتی پرسە ئابوورییەکان

٦- کاریگەریی نەرێنیی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر ئاسایشی تاک و ئاسایشی کۆمەڵایەتی و دابەزینی سەرمایەی سیاسی و سەرمایەی کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستان

٧- بەپێی سەرژمێریی ساڵی ٢٠٢٤ لە هەرێمی کوردستان دانیشتووانی ژێر ته‌مه‌نی كاركردن (كه‌متر له‌ 15 ساڵ): 31.9%ی دانیشتووان پێک دێنن، بەم پێیەیش لێکترازانی نێوان نەوەکان و نەبوونی پلان و سیاسەتێکی ڕوون و داڕێژراو بۆ ناسین و دەستەبەرکردنی پێداویستییەکانی “نەوەی ئالفا” (Generation Alpha) کە داهاتووی کوردستان و جیهان لەدەستی ئەم نەوەیەدایە و لە هەموو ڕوویەکەوە، بەتایبەتی پەروەردەیی و بیرکردنەوە و ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە جیاواز دەبێت لەگەڵ جیلەکانی پێش خۆی

٨- کۆچی بەکۆمەڵ و چوونی گەنجانی هەرێمی کوردستان بۆ هەندەران لە لایەک و هەڵاوسانی ڕێژەی گەنجان و بەرزبوونەوەی بێکاری لە لایەکی دیکەوە

٩- بەردەوامیی توندوتیژیی دژی ژن و پرسەکانی نایەکسانیی ڕەگەزی لە بوارە جۆراوجۆرەکان لە لایەک و بەرزبوونەوەی تەمەنی هاوسەرگیری و بچووکبوونەوەی قەبارە و ژمارەی خێزان و جیابوونەوە لە لایەکی دیکەوە

١٠- نەگونجانی ژێرخان و دامەزراوە و سیستەمی پەروەردە و فێرکردن، هەروەها زانکۆکان و خوێندنی باڵا لەگەڵ گۆڕانکارییە تەکنەلۆژی، ژینگەیی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و تەنانەت سیاسییەکان لە لایەک و بەرزبوونەوەی مەترسییەکانی ژیریی دەستکرد لەسەر کەرت و بوارە جۆراوجۆرەکانی ژیانی تاک و کۆمەڵگە.

شەشەم: بوار و ڕەهەندی ژینگەیی و تەندروستی

١- بەرزبوونەوەی ڕێژەی بەبیابانبوون و درێژەکێشانی وشکەساڵی لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق، کۆچی ژینگەیی بۆ هەرێمی کوردستان و بەم پێیەیش لاوازبوونی وڵامدەرایەتیی سەرچاوە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان

٢- کاریگەریی نەرێنیی گۆڕانی کەشوهەوا لەسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان و بەتایبەتی کەرتی کشتوکاڵ و گەشتیاری

٣- بەردەوامیی سیاسەتی ئاوی تورکیا و ئێران لە دژی عێراق و هەرێمی کوردستان و گرتنەوەی سەرچاوەکانی ئاوی ڕووبارە هاوبەشەکان

٤- نەبارینی باران و بەفر و ئەگەری وشکەساڵی لە هەرێمی کوردستان و کاریگەریی لەسەر کەرتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ژێرزەویی ئاو و ڕووبارەکانی هەرێمی کوردستان و لێکەوتەکانی لەسەر ئاسایشی ژینگەیی

٥- وشکبوونی بیرەکانی ئاو لە سنووری ناوخۆییی شارەکان و کاریگەریی لەسەر تەندروستی و ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی جەماوەری و کەوتنەمەترسیی ئاسایشی تاک

٦- گواستنەوەی  نەخۆشییە سنووربڕەکان بۆ هەرێمی کوردستان و دەرکەوتنی پەتا جیهانییەکان

٧- بەرزبوونەوەی ژمارەی نەخۆش و نەخۆشییە درێژخایەنەکانی وەکوو شێرپەنجە بە هۆکاری پیسبوونی ژینگەیی

٨- لاوازیی کەرتی گواستنەوەی گشتی لە شارەکان و نێوان شارەکان و نەبوونی هۆکاری گواستنەوەی گشتی و بەرزبوونەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلی تایبەت

٩- پیسکردنی ژینگە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لەلایەن موەلیدەکان، هەروها بەردەوامیی بەکارهێنانی سووتەمەنیی نەگونجاو و بەردین لە وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا

١٠- نەگونجانی ژێرخان و دامەزراوە و سیستەمی تەندروستیی هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتووان و نەبوونی دەستەبەری تەندروستی و لاوازیی خزمەتگوزارییە تەندروستی و پزیشکییەکان لە پاڵ بەردەوامیی مەترسی لەسەر ڕەهەند و بوارەکانی چارەسەری و چاودێریی تەندروستی و دەرمان و هتد.

کۆبەند

هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکراینا و پاشان هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ و لێکەوتەکانی و بەردەوامیی تاوەکوو ئێستا، لە پاڵ هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ، سێ فاکتەری سەرەکین کە شوێندانەری و کاریگەری لەسەر هاوکێشە جیۆسیاسییەکان و تەنانەت ڕەفتاری سیاسیی ئەکتەرەکانی دیکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنێت. دۆخی لەرزۆکی سووریا، هەروەها بەردەوامیی قەیرانی ئەتۆمی و مووشەکی و ناوچەییی ئێران و وڵاتانی ڕۆژاوایی وای کردووە کە ناوچەکە لە بەردەم گۆڕانکاریی گەورەدا بێت و ئەم گۆڕانکارییە، هەرێمی کوردستانیش بەهۆی هەڵکەوتەی لەم ناوچەیە و پرسی کورد لە عێراق و ناوچەکە، دەگرێتەوە.

بەشێکی زۆری داینامیزمی سیاسیی ناوچەکە لە ئێستادا پەیوەستە بە سیاسەتی ترەمپ لە هەمبەر ئێران و ئاسۆی پێکدادانەکانی ئێران و ئیسرائیل و داهاتووی هێزە پرۆکسییەکانی ئێران. پاشەکشەی سیاسی و ناوچەییی ئێران لە لایەک و ئەگەری لاوازبوونی ئەم وڵاتە لە لایەکی دیکەوە هەم بۆشایی و هەمیش دەرفەتێک بۆ ڕۆڵ و بکەرایەتیی کورد لە عێراق و ناوچەکەدا دێنێتە ئاراوە؛ هەرچەندە مەترسی و هەڕەشەکانیش بەردەوامن، لە کاتێکدا کە دۆخی ئابووری-سیاسی لە هەرێمی کوردستان-عێراق ئاسایی و بەهێز نییە.

تێبینی:

لەم نووسینەدا بۆ کورتکردنەوە، هەروەها دوورکەوتنەوە لە ئاڵۆزیی میتۆدەکان، ڕێبازی Mixed methods بەکار هێنراوە، چونکە ئەم جۆرە لە دەستنیشانکردنی مەترسییانە لە چوارچێوەی National Security Studies خوێندنەوەی بۆ دەکرێت نەک ئاییندەناسی و توێژینەوەی داهاتوو بە شێوەیەکی تەواو و ڕەها. ڕێبازی ئەم نووسینە لەسەر ئەم بنەمایەیە کە هەندێ جار بە ئاییندەناسیی چارەنووس دەناسرێت: ئەگەر ڕەوتی ئێستا بەردەوام بێت، ئەوا دۆخی داهاتوو لە دۆخی ئێستا خراپتر دەبێت. هۆکاری سەرەکیی بەکارهێنانی ڕەوتە نەرێنییەکان و ئەم جۆرە سیناریۆیانە بۆ داهاتوو، ئاگادارکردنەوەی خەڵک و دەسەڵاتدارانە لە پرسە ئەگەرییەکان کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. چونکە ئەگەر سیناریۆکان لە باشترینەوە بۆ خراپترین دابڕێژرێت، ئەوە شتێکی ئەوتۆ نەوتراوە و نەکراوە، بەڵکوو هەموو سیناریۆکان خراوەتە ڕوو؛ بەڵام باشیی ئەم ڕێبازە ئەوەیە کە دەستنیشانی دەکات کە بەردەوامی و لێکەوتەی کام لە سیاسەت و ڕەفتاری ئێستامان، دەتوانێت ببێتە هۆکاری ڕوودانی یەک یان چەند سیناریۆیەک لە داهاتوو.

لە لایەکی ترەوە، داهاتووناسیی ئەرێنی و هەندێ جار ئاییندەناسیی نۆرماتیڤ وا دەکات کە سیناریۆکان بەپێی ڕوانگەی ئەخلاقی و هزری و ئایدیۆلۆژی دابڕێژرێت کە یان بەتەواوی ئەرێنییە یان بەتەواوی ڕەش و نەرێنییە و، ئەمەیش لە جیهانی ڕاستەقینەدا بوونی نییە و ئەگەری ڕوودانی ئەستەمە و، ناکرێت لەسەر بنەمای ڕوانگە، بەها و نۆرم و تەنانەت بەرژەوەندیی خۆمان جیهان ببینین و سیاسەت دابڕێژرێت.