موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و مامۆستا له ‌به‌شی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەکی

تورکیا دواى ڕووخانی دەوڵەتى عوسمانی، کاری لەسەر چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی کرد و هەرچەندە نەیتوانی بگاتە ئەو ئاستەى کە لە سیستەمە دیموکراسییەکانی ڕۆژاوادا هەیە، بەڵام تا ڕاددەیەکی باش بەراورد بە وڵاتانی ناوچەکە، توانیی نموونەیەکی باش پێشکەش بکات و چەندان هەنگاو لە ڕووی بەرپاکردنی بنەماکانی دیموکراسیدا نایەوە و کەوتە پێش وڵاتانی ناوچەکە؛ لەگەڵ ئەوەیشدا ژیانی سیاسی لە تورکیا دوور نەبووە لە ناسەقامگیریی سیاسی، بەتایبەت لە ساڵانى شەستەکان و هەشتاندا کە تێیدا دوو کودەتای سەربازی ئەنجام درا. هەر بۆیە ئەگەر چاوێک بە تایبەتمەندییەکانی سیستەمی سیاسیی تورکیادا بخشێنین، بۆمان دەردەکەوێت کە ئەم وڵاتە لە ڕووی سیاسییەوە گونجاوە بۆ گۆڕانکاریی لەناکاو و نادیموکراسی. بەتایبەت لە پاش ساڵى ٢٠٠٢ کە حزبی داد و گەشەپێدان لە تورکیا گەیشتە دەسەڵات، ئاماژەکانی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە ژیانی سیاسیی تورکیادا دەستى پێ کرد، چونکە لە ساڵى ٢٠١٧ ئاک پارتى بە سەرۆکایەتیی “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان”، توانیی دەستووری وڵات هەموار بکات و سیسەمی سیاسیی تورکیا لە “پەرلەمانی”یەوە بۆ “سەرۆکایەتى” بگۆڕێت.

هەندێک پێیان وایە کە ئەم گۆڕانکارییە لە سیستەمی سیاسیی توركیادا سەرەتایەک بووە بۆ دیزاینکردنى سیستەمی سیاسیی وڵاتێک بۆ سەرکردەیەکی دیاریکراو؛ بۆیە دەتوانین بڵێین وەرچەرخانی سەرەکی و بنەڕەتی لە ژیانی سیاسیی تورکیا لە دواى ٢٠١٧وە دەستی پێ کرد و ئێستایش گەیشتۆتە قۆناغێکی مەترسیدار. لەم چوارچێوەیەدا سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئیستەنبووڵ “ئەکرەم ئیمامئۆغلو” لە ١٩ى ئازاری ٢٠٢٥ لەلایەن پۆلیس و هێزە ئەمنییەکانەوە دەستگیر کرا و دواتر لە ٢٣ی هەمان مانگ بڕیاری زیندانیكردنی لەلایەن دادگه‌وە بۆ دەركرا. بۆیە پێشبینی دەکرێت ئەم ڕووداوە خاڵێکی گرنگ بێت لە ژیانی سیاسیی تورکیا و، چاوەڕوان دەکرێت گەورە حزبى ئۆپۆزیسیۆن (حزبى کۆماریی گەل – جەهەپە) لە دژی دەسەڵاتى ئێستای تورکیا و ئەردۆغان، درێژە بە جووڵاندنی شەقام بدات. ئەمەیش خۆی لە خۆیدا لەگەڵ گۆڕانکارییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، کاریگەریی ڕاستەوخۆیان دەبێ بۆ سەر ژیانی سیاسی لە تورکیا.

 لە بابەتی ئەم جارەمان هەوڵ دەدەین بە شێوەیەکی گشتى تیشك بخەینە سەر کاریگەریى ئەم ڕووداوانەى دوایی لەسەر ژیانی سیاسیی تورکیا.

ئایا ئۆپۆزیسیۆن ئەوەندە بەهێزە، ئاک پارتیى نیگەران کردووە؟

ئەردۆغان، سەرۆککۆمارى تورکیا، لە ساڵى ٢٠٠٢وە لە دەسەڵاتە و بە درێژاییی ئەم ماوەیە سەرۆکی حكوومەتی كابینە یەك لە دوا یەكەكانی ئاك پارتی بووە و، ئێستایش لە ساڵی 2014وە لە پۆستی سەرۆکایەتیی کۆمار بەردەوامە. بەم هۆیەوە ئەزموونێکی باشی هەیە لە پرۆسەکانی هەڵبژاردن و چۆنێتیی شکستهێنان بە نەیار و ڕکابەرەکانی؛ تا دوایین هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیى کۆماریش توانیی بەرەى دژی بە شێوەیەک تێک بدات کە نەتوانرێ شکستى پێ بهێنرێت و لەم چوارچێوەیەدا  “ئەردۆغان” سەرکەوتوو بوو لە دروستکردنی ژینگەیەک کە تیایدا دیاریکردنى کەسایەتییەکی لاوازى وەکوو “کەمال کلیچدارئۆغلو”ی سەرۆکی پێشووى جەهەپە وەک ڕکابەرى خۆی مسۆگەر کرد، چونکە کلیچدارئۆغلو تا ئەو کاتە لە ٩ هەڵبژاردنی گشتی و شارەوانی و سەرۆکایەتیى کۆمار و ڕیفراندۆم بەرامبەر ئەردۆغان شکستى هێنابوو و نەیتوانیبوو سەر کەوێت. هەر لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمارى ساڵى ٢٠٢٣ ئەردۆغان توانیی سەر بکەوێ و شکست بە کلیچدارئۆغلو بهێنێت، چونکە لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى ساڵى ٢٠٢٣، پێشبینى دەکرا ئەگەر لە جیاتی کلیچدارئۆغلو، ئەکرەم ئیمامئۆغلو کاندید بکرابایە، ئەوە بە ئەگەرێکی زۆر، شکستى بە “ئەردۆغان” دەهێنا.

کلیچدارئۆغلو دواى ئەم هەموو شکستە، بەتایبەت پاش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆماری و پەرلەمانی تورکیا کە لە ١٤ى مایسی ٢٠٢٣ ئەنجام درا و بە شکستى کلیچدارئۆغلو کۆتایی هات، دواجار جەهەپە بڕیاری ئەنجامدانی کۆنگرەى دا لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵى ٢٠٢٣. لە ئەنجامی کۆنگرەکەیش کلیچدارئۆغلو لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی حزبەكەی دۆڕاندی و بەرامبەر “ئۆزگور ئۆزەل” شکستی هێنا. هەر دوای ئەم ڕووداوانە “جەهەپە” لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانییەکانی ٣١ى ئازارى ٢٠٢٤ توانیی لەسەر ئاستى تورکیا حزبەکە بگەیه‌نیتە پلەی یەکەم.

بێ گومان لە چوارچێوەی ئەم پێشهاتانە نیشاندەرێکی بەرچاو بەدی دەكرا، ئەویش بریتی بوو لەوەی جەهەپە لەگەڵ هاوپەیمانەکانی، ڕۆژ لە دواى ڕۆژ ڕێژەى دەنگەکانی زیادی دەکرد؛ هۆکارەکەیشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئۆپۆزیسیۆن لە دوای نزیکەى بیست و سێ ساڵ توانیی جێگرەوە (بەدیل)ی ئەردۆغان بدۆزێتەوە. ئەم جێگره‌وه‌یه‌ تەنیا یەک ناو نییە بەڵکوو دوو ناوی گرنگە لەسەر ئاستى تورکیا: یەکەمیان، “ئەکرەم ئیمامئۆغلو”ى سەرۆکی شارەوانیی ئیستەنبووڵە. ئەکرەم ئیمامئۆغلو سەرەڕاى گوشارەکانی دەسەڵات و ئاک پارتى لە هەڵبژاردنەکانی مایسی ٢٠٢٤ توانیی بۆ جاری دووەم، سەرۆکایەتیى شارەوانیی ئیستەنبووڵ بەدەست بهێنێت. جگە لەمە لە هەڵبژاردنەکانی شارەوانیی ٣١ى ئازارى ساڵى ٢٠١٩ کە تێیدا ئیمامئۆغلو سەرکەوتنی بەدەست هێنابوو، لەلایەن دەستەى باڵاى هەڵبژاردنەکانەوە هەڵوەشایەوە و، ئەوكات بڕیار درا كە هەڵبژاردنەکانی شارى ئیستەنبووڵ لە ٢٣ى حوزه‌یرانی ساڵى ٢٠١٩ دووباره‌ بکرێتەوە؛ بەڵام سەرەڕاى دووبارەکردنه‌وه‌ی هەڵبژاردنەکە ئیمامئۆغلو کە کاندیدی جەهەپە بوو، توانیی ڕێژەى (٥٤.٢٢%) و کاندیدی ئاک پارتى، بن عەلى یلدرم، (٤٥%)ی دەنگەکان بەدەست بهێنێت.

بەم شێوەیە پەیامی خەڵکی ئیستەنبووڵ زۆر ڕوون و ئاشکرا بوو، کەوا ئەوان لەمەودوا ئاک پارتییان ناوێ بۆ سەرۆکایەتیى شارەوانیی ئیستەنبووڵ. بەم پێیه‌ ئیمامئۆغلو توانیی لە سێ هەڵبژاردنی شارەوانیدا سەرکەوتن بەدەست بهێنێت و بۆ یەکەم جار لە تورکیا لە دواى ساڵى ٢٠٠٢، شکست بە ئەردۆغان و حزبەکەى بهێنێت.

سەرکەوتنەکانی “ئیمامئۆغلو” ڕۆژ لە دوای ڕۆژ “ئەردۆغان” و ئاک پارتى و هاوپەیمانەکانی نیگەران کرد، چونکە کۆنترۆڵکردنى شارەوانیی ئیستەنبووڵ زۆر گرنگە و وەکوو بەڕێوەبردنى تورکیایەکی بچووک وایە. جگە لەمە با ئەوەیشمان لەبەرچاو بێت کەوا سەرۆکایەتیى شارەوانیی ئیستەنبووڵ لە مێژووى سیاسیی ئەردۆغاندا  شوێن و پێگەیەکی مەعنەوی لەخۆ دەگرێت.

بەرامبەر ئەمە، ناوێکی دیکە هەیە کە وەکوو بەدیلی ئەردۆغان سەیر دەکرێت، ئەویش سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئەنقەرە “مەنسوور یەڤاش”ە . سەرەڕاى ئەوەى ئیمامئۆغلو بەراورد بە “یەڤاش” خاوەن پێگەیەکی جەماوەریی فراوانترە، بەتایبەت لەسەر ئاستى دەنگدەرى کورد، بەڵام ئەگەر ئیمامئۆغلو ڕێگریی لێ بکرێت خۆى کاندید بکات بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار لە تورکیا، ئەوە باشترین بژاردە “یەڤاش”ە. بۆیە بژاردەى یەڤاش تا ئێستایش هەر بەکراوەیی ماوەتەوە، چونکە ئەویش وەکوو ئیمامئۆغلو توانیی لە ئەنقەرە بەرامبەر بە کاندیدەکەی ئاک پارتى و ئەردۆغان دوو جار سەرکەوتن بەدەست بهێنێت؛ بەتایبەت لە هەڵبژاردنەکانی ٣١ى ئازارى ساڵى ٢٠٢٤، یەڤاش توانیی (٦٠.٤٤%) و کاندیدی ئاک پارتى تورگوت ئالتنوگ (٣١.٦٨%)ى کۆی گشتیی دەنگەکان بەدەست بهێنێت.

ئەم ئەنجامە ئەوەمان پێ نیشان دەدات کە ئاک پارتى لە ساڵى ٢٠٠٢وە بەم شێوەیە ڕووبەڕووی شکست نەبۆتەوە؛ لەبەر ئەم هۆکاره‌یە، دەکرێ بڵێین “یەڤاش” لە هەر کات و ساتێکدا یەکێکە لە جێگره‌وه‌ بەهێزەکانی ئەردۆغان.   

 ئۆپۆزیسیۆن لە تورکیا دواى ماوەیەکی دوورودرێژ توانیی لانی کەم دوو کەسایەتى ئامادە بکات بۆ ئەوەى یەكێكیان ببێتە جێگره‌وه‌ی ئەردۆغان، چونکە لە دوایین هەڵبژاردنەکانی شارەوانی کە لە ٣١ى ئازارى ساڵى ٢٠٢٤ ئەنجام درا، دواى نزیکەى بیست و سێ ساڵ جەهەپە توانیی لەسەر ئاستى تورکیا زۆرترین ڕێژەى دەنگ، کە بریتی بوو لە ڕێژەى (٣٧.٧٧%) کۆی گشتیى دەنگەکان، بەدەست بهێنێت و ببێتە حزبی یەکەمی تورکیا و ئاک پارتى بە ڕێژەى (٣٥.٤٩%)ى کۆی گشتیى دەنگەکان بووە حزبی دووەم لەسەر ئاستى هەڵبژاردنەکانی شارەوانیدا. بۆیە قۆناغی ئێستا بۆ ئۆپۆزیسیۆن بریتی دەبێت لە قۆناغی کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتى سەرۆککۆمارى تورکیا (ئەردۆغان).

لەبەر ئەم هۆکارەیە دەبینین کەوا ئۆپۆزیسیۆن سەرجەم تواناکانی خۆی خستۆتە گەڕ بۆ ئەوەى یەکێک لە کاندیدەکانی خۆی بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار ئامادە بکات کە بڕیارە لە ساڵى ٢٠٢٨دا ئەنجام بدرێت ئەگەر بڕیارى هەڵبژاردنى پێشوەختە نەدرێت. ڕاستە ئێستا ئێمە لە ساڵى ٢٠٢٥ین بەڵام ئۆپۆزیسیۆن گوشار دەکات بۆ ئەوەى هەڵبژاردنى پێشوەختە لانی کەم پێش ساڵى ٢٠٢٦ ئەنجام بدرێت، واتا پێش نزیکەى دوو ساڵ لە وادەى یاساییی ئەنجامدانی هەڵبژاردن؛ چونکە نایەوێ پێش ماوەیەکی کورت لە وادەى یاساییی خۆیدا ئاک پارتى بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە بدات بۆ ئەوەى دەرفەتی خۆکاندیدکردنی ئەردۆغان هەڵکەوێت.

لەژێر ڕۆشناییی ئەم پێشهاتانەى سەرەوە ئەردۆغان بەڕاستى هەستى بەوە کرد کە ڕێژەى دەنگەکانی لەسەر ئاستی تورکیا کەمی کردووە و جگە لەمەیش دوو ڕکابەرى بەهێز بەرامبەرى دەرکەوتوون، بۆیە ناچار هەوڵ دەدات و کار بۆ ئەوە دەکات کە گەرەنتیى سەرکەوتنى خۆی و حزبەکەى لە هەڵبژاردنەکانی ساڵى ٢٠٢٨ بکات. بۆ ئەم مەبەستەیش دەتوانین بڵێین کە ئەردۆغان لە لایەک هەوڵ دەدات ئۆپۆزیسیۆن لاواز بکات و لە لایەکی دیکە کار بۆ گەرەنتیکردنی سەرکەوتنى خۆی و حزبەکەى دەکات لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا بە بەکارهێنانی سەرجەم ئامرازە دیموکراسی و نادیموکراسییەکان. لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین كەوا ئۆپۆزیسیۆن بەهێز بووە و جگە لەمەیش ئێستا زیاتر لە ناوێك وەكوو جێگره‌وه‌ی ئەردۆغان بەدەر كەوتووە.

هۆکارە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی پێشهاتەکانی تورکیا

تورکیا سەرەڕاى ئەوەى وڵاتیکی گرنگە لە ناوچەکەدا بەڵام ناتوانێت بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێشهاتە ناوخۆیی و دەرەکییەکان هیچ هەنگاوێک بنێت؛ بەتایبەت لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەر پێشهات و ڕووداوێک ڕوو بدات، ئەوە ڕاستەوخۆ کاریگەریى ده‌كاته‌ سەر تورکیا؛ جگە لەمە لەسەر ئاستە ناوخۆیییەکە بەهۆی ناسەقامگیریی ئەمنی و ئابووری و سیاسییەوە بەردەوام ئەم وڵاتە بەدەست کێشە و گرفتە ناوخۆیییەکانەوە دەناڵێنێت.

بۆیە بە شێوەیەکی گشتى، دەکرێ هۆکارە دەرەکییەكان (هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان) و ناوخۆیییەكان کە بوونەتە هۆى دروستبوونى ئەو تابلۆیەى ئێستا لە تورکیا هەیە، بەم شێوەى خوارەوە بخەینە ڕوو:

أ. هۆکارە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان

یەکەم:  ڕووداوەکانی (٧)ى ئۆکتۆبەرى ساڵى ٢٠٢٣ کە لەلایەن حەماسەوە لە دژی ئیسرائیل ئەنجام درا، خاڵێکی وەرچەرخان بوو بۆ ناوچەکە، چونکە دواى ئەم ڕووداوە ئیسرائیل ستراتیژییەتى ڕووبەڕووبوونەوەى خۆی لە ناوچەکەدا گۆڕى و گرنگترین گۆڕانکارییش بریتی بوو لە پێداگریی تەلئەبیب بۆ لاوازکردنى پێگەى ئێران و کەمکردنى ده‌ستڕۆیشتوویی (نفووز)ی لە ناوچەکە،  بەتایبەت هێزە پرۆکسییەکانی نزیک تاران کرانە ئامانجی سەرەکیی ئێسرائیل و هەر یەک لە سەرکردەکانی پلە یەکی حەماس و حزبولڵا کرانە ئامانجی ڕاستەوخۆی ئیسرائیل. لە ئەنجامی ئەم پێشهاتانە گۆڕانکارییەكی سەرەکی لە سووریا ڕووی دا کە لە ماوەى یازدە ڕۆژدا ڕژێمی بەعس لە سووریا ڕووخا.

ڕووداوەکانی سووریا لەلایەن بەرپرسانی تورکیا وەکوو سەرکەوتنێک لە بەرژەوەندیی ئەنقەرە وێنا کرایەوە، چونکە گرووپە چەکدارەکانی نزیک ئەنقەرە توانییان بگەنە دەسەڵات. ئەردۆغان و ئاک پارتى هەوڵیان دا ئەمە بکەنە دەستکەوتێک بۆ سیاسەتەکانی حکوومەتەکەی خۆیان، چونکە بابەتى پەنابەرانی سووریا لە تورکیا و بەگشتى سیاسەتى تورکیا بەرامبەر بە سووریا لەلایەن ئۆپۆزیسیۆنی تورکییەوە ڕەخنەى توندی لێ دەگیرا. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى ئەم ڕەخنانە ئاک پارتى ویستى ڕووخانی ڕژێمی بەعسی سووری وەکوو وەڵامێک بۆ ئەم ڕەخنانە بەکار بهێنێت.

 لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین ئەوە بڵێین كه‌، پێشهاتەکانی دواى ٧ی ئۆکتۆبەر سەد لە سەد لە بەرژەوەندیی تورکیا نییە و تەنانەت ئەوە خەریکە لە سووریاش تورکیا کێشەى بۆ دروست دەبێت لەگەڵ ئیسرائیل؛ بەڵام ئەردۆغان و ئاک پارتى توانییان تا ئاستیکی باش ئەم ڕووداوانە وەکوو دەرفەتێک بخەنە ڕوو و ڕاى گشتیى تورکیا بەوە ڕازی بکەن کەوا ئەنقەرە سوودمەندی سەرەکییە لە سووریای دواى ئەسەد و، ڕووداوەکان لەم وڵاتەدا لە بەرژەوەندیی تورکیایە.

دووەم: هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتى لە ئەمریکا ڕاستەوخۆ کاریگەرییان هەیە بۆ سەر تورکیا. سەرەڕای ئەوەى ئەمریکا لەسەر ئاستی دامەزراوە فەرمییەکانەوە بەهێزە و ستراتیژیی درێژخایەنیان هەیە بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا هەڵوێست و تێڕوانینی سەرۆکی هەڵبژێردراو بەرامبەر بە تورکیا، ڕۆڵى سەرەکیی هەیە لە دیاریکردنى جۆر و شێوازى پەیوەندییەکانی نێوان ئەنقەرە و واشنتۆن. لەم چوارچێوەیەدا پاش ئەوەى “دۆناڵد ترەمپ” وەکوو سەرۆکی نوێی ئەمریکا هەڵبژێردرا، لە ڕێکەوتی (١٦)ى ئازارى ساڵى ٢٠٢٥ پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لە نێوان ترەمپ و ئەردۆغان ئەنجام درا؛ ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییە زۆر گرنگ بوو چونکە بەپێی لێدوانە فەرمییەکان جەخت لەسەر ئەم خاڵانەى خوارەوە کرایه‌وە:

١. لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا بابەتە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان باس کراون.

٢. ئەردۆغان لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا ئاماژەى بە هاوکاریی نێوان دوو هاوپەیمان (تورکیا و ئەمریکا) کردووە و، ڕای گەیاندووە کە بڕواى بە درێژەدان بە پەیوەندیی دووقۆڵیی نێوان هەردوو لا هەیە. ئەمەیش بە واتای ئەوە دێت کەوا ئەردۆغان بەڵێنی ئەوەى داوەتە ترەمپ، کە ئەنقەرە و واشنتۆن وەکوو دوو وڵاتی هاوپەیمان دەمێننه‌وه‌ و ئامادەییی ئەنقەرەى بۆ پەرەپێدان بەم پەیوەندییە نیشان داوە.

٣. خاڵێکی گرنگی دیکە کە لە پەیوەندییەکەدا باس کراوە بریتییە لەوەى کە ئەردۆغان بە ترەمپی ڕاگەیاندووە کەوا ئەنقەرە بەتەواوەتی پاڵپشتى لە هەڵوێستى ترەمپ دەکات دەربارەى کۆتاییهێنان بە جه‌نگى نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا. ئەمەیش خاڵێکی گرنگە بۆ سەرخستنى هەوڵەکانی ترەمپ بۆ کۆتاییهێنان بە جه‌نگى نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا.

٤. دەربارەى سووریا، ئەردۆغان داواى لە ترەمپ کردووە یارمەتیی بدات بۆ ئەوەى بارودۆخەکە لە سووریا ئاسایی بێتەوە و دەسەڵاتی نوێی دیمەشق بتوانێ بەتەواوەتی کار و چالاکییەکانی خۆی ئەنجام بدات بۆ چەسپاندنی سەقامگیری لەم وڵاتەدا بە مەبەستى ئەوەى ژینگەیەگی لەبار بڕەخسێت بۆ گەڕانەوەى پەنابەرە سوورییەکان بۆ وڵاتی خۆیان.

٥. دەربارەى بەرەنگاربوونەوەى تیرۆر، ئەردۆغان داوای لە سەرۆکی ئەمریکا کردووە لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەى تیرۆر، بەرژەوەندییەکانی تورکیا لەبەرچاو بگیرێت؛ هەروەها ئاماژە بە خاڵێکی گرنگی دیکە کراوە کە ئەویش بریتییە لە کۆتاییهێنان بە سزاکانی ئەمریکا، كە له‌ چوارچێوەى یاسای بەرەنگاربوونەوەی نەیارانی ئەمریکا لە ڕێی سزاوە “کاتسا”  (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act, CAATSA) کە لە سەردەمی سەرۆکی پێشووى ئەمریکا “جۆ بایدن” بەسەر ئەنقەرە سەپێنراوە. بەپێی ئەم سزایە کە لە ڕێکەوتى ٦ی نیسانی ساڵى ٢٠٢١ بەسەر تورکیا سەپێنراوە بەهۆی کڕینی تورکیا بۆ سیستەمی S-400ى ڕووسی، لە ئەنجامیدا تورکیا لە پرۆگرامی فڕۆکەى F-35 دوور خرایەوە و، هەروەها ئەمریکا بڕیاری دا فڕۆکەى جۆرى F-16یش نەفرۆشێتە تورکیا. ئەم یاسایە لە ساڵى ٢٠١٧وە لە ئەمریکا لەلایەن گۆنگرێسەوە دەرچووە بەڵام ترەمپ لە سەردەمی سەرۆکایەتیی یەکەمیدا نەیهێشت تورکیا لە چوارچێوەى ئەم یاسایەدا سزا بدرێت، بۆیە چاوەڕوان دەکرێت ئەم بابەتەیش لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا چارەسەر بکرێت. بەڵام با ئەوەیش لەبەرچاو بگیرێت کەوا ترەمپ بە هیچ شێوەیەک ڕازی نابێت بەبێ بەرامبەر هەنگاو بنێت. واتا ئەگەر ئەم سزایە لەسەر تورکیا لا ببات، ئەوە بێ گومان بەرامبەر ئەمە داواى شتی تر لە ئەنقەرە دەکات؛ سەرەڕاى ئەوەى چەندان جار ترەمپ سەرسامیی خۆی بە ئەردۆغان ڕاگەیاندووە.

ئەوەى جێگه‌ی سەرنجە، دواى تێپەڕینى تەنیا دوو ڕۆژ بەسەر پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەى نێوان ترەمپ و ئەردۆغان و لە ڕێکەوتى (١٨) ئازاردا زانکۆی ئیستەنبووڵ بڕوانامەى بەکالۆریۆسی “ئیمامئۆغلو”ى هەڵوەشانده‌وه‌؛ ڕۆژێکیش دوای ئەو، سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئیستەنبووڵ (ئیمامئۆغلو) دەستگیر کرا و پاش چوار ڕۆژى تریش لە ڕێکەوتى ٢٣ى ئازار بڕیاری دادگه دەرچوو دەربارەى بەندکردنى ناوبراو. ئەمەیش دیارە ئەردۆغان قەناعەتى ئەوەى بۆ دروست بووە کەوا “ترەمپ – ئەمریکا”، بەهۆی پێشهاتە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانەوە، پێویستیی بە تورکیا و  بەتایبەت ئەردۆغان هەیە لەم قۆناغەدا؛ بۆیە هەنگاوەکانی ڕێگریکردن لە ئیمامئۆغلوی نایەوە.

سێیەم: وڵاتانی ئەوروپا لە لایەک سەرقاڵى جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینان و لە لایەکی دیکە بەهۆی هەنگاوە ئابووری، بازرگانی، ئەمنى و تەنانەت سیاسییه‌كانی ترەمپه‌وه‌ تووشی شۆک بوون، چونکە ترەمپ، بەتایبەت لە بابەتى جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا گوشارێکی زۆرى کردۆتە سەر وڵاتانی ئەوروپا و، چەندان جار ڕای گەیاندووە کەوا بارگرانیی داراییی جەنگەکە کەوتۆتە ئەستۆی ئەمریکا. بۆیە لە هەلومەرجێکی ئاوادا وڵاتانی ئەوروپا نایانەوێ تورکیا بکەوێتە بەرەى دژى ئەوروپا، چونکە تورکیا هەم بەهۆی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕووسیا و هەمیش لەبەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکا و وڵاتانی ناوچەکە، توركیا خاوەن پێگەیەکی ستراتیژیی گرنگە.

بەرامبەر ئەمە هەندێک لە وڵاتانی ئەوروپا هەر خۆیان ئەم جۆرە کێشانەیان هەیە دەربارەی شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن، بۆ نموونە لە ڕێکەوتى (٣١)ى ئازارى ساڵى 2025 دادگه‌یەکی فەڕەنسا قەدەغەى پێنج ساڵى خستە سەر خۆکاندیدکردنى سەرۆکی حزبی بەرەى نیشتمانی “مارین لو پین – Marine Le Pen” بۆ پۆستى سەرۆکایەتى لە فەڕەنسا کە بڕیارە لە ساڵى ٢٠٢٧ ئەنجام بدرێت. ئەو تۆمەتەى کە دراوەتە پاڵى، بریتییە لەوەى کە لە نێوان ساڵانى (٢٠٠٤-٢٠٠٧) ئەو پارەیەی کە لەلایەن یەکێتیى ئەوروپاوە تەرخان کراوە، لە شوێنی خۆی بەكاری نەهێناوە بەڵكوو بۆ بەرژەوەندیی حزبەکەى خۆی ئەم یارمەتییانەی بەكار هێناوە. ئەم ڕووداوەى فەڕەنسا زۆر نزیکە و هاوشێوەى کەیس و ڕووداوەکەى “ئیمامئۆغلو”یە، چونکە هەردووکیان لە ڕێگەى دادگه‌وە هەوڵ دراوە ڕێگرییان لێ بکرێت بۆ خۆکاندیدکردن لە هەڵبژاردنى سەرۆکایەتیى کۆمار لە هەردوو وڵاتدا. ئەم جۆرە ڕووداوانە بێ گومان هاندەرێکی باشە بۆ ئەردۆغان بۆ ئەوەى ئەویش وەکوو وڵاتێکی ئەوروپیی گرنگی وەکوو فەڕەنسا، ئەم جۆرە هەنگاوانە بنێت.

لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین ئەوە بڵێین كه‌ جگە لە سەرزەنشتێکی شەرمنانەى ئەوروپا کە لە ئەنجومەنى گشتیدا دانیشتنێکی تایبەت بە ناونیشانی “گوشارەکانی سەر دیموکراسی لە تورکیا و دەستگیرکردنى ئەکرەم ئیمامئۆغلو”ی ڕێک خست و تێیدا بەرپرسی فراوانبوون لە کۆمیسیۆنی ئەوروپا “مارتا کۆس – Marta Kos” ڕای گەیاند، کەوا بە مەبەستى ناڕەزایەتیدەربڕین لەسەر دەستگیرکردنی ئیمامئۆغلو، بڕیاری داوە بەشدارى لە کۆڕبەندی دیپلۆماسیی ئەنتاڵیا نەکات و ئەو چاوپێکەوتنەى کە لەگەڵ “هاکان فیدان”، وەزیری دەرەوەى تورکیا هەیبوو، هەڵی وەشاندۆتەوە.

ب. هۆکارە ناوخۆیییەکان

لە لایەکی تر، دەتوانین گرنگترین هۆکارە ناوخۆیییەکانی گرژی و ئاڵۆزییەكانی ئێستای تورکیا بەم شێوەیەی خوارەوە بخەینە ڕوو:

یەکەم: تورکیا پاش سەرهەڵدانی پەتای کۆرۆنا و سەرهەڵدانی جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا و ناجێگیریی ئابووری لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی، ڕووبەڕووی قەیرانێکی دارایی و ئابووری و بازرگانیی قووڵ بۆتەوە. ئەم قەیرانە ئابووری و دارایییەى ئێستاى تورکیا گەیشتۆتە ئاستێکی مەترسیدار و ئەمە کاریگەریى ڕاستەوخۆی کردۆتە سەر ئاستى ناوخۆی تورکیا. لەم چوارچێوەیەدا بەپێی ڕاپرسییەکی دەزگه‌ی ئاسال بۆ توێژینەوە و ڕاوێژکاری (ASAL Araştırma ve Danışmanlık) کە لە ڕێکەوتی (١٥-٢٢)ى شوباتی ساڵى ٢٠٢٥ ئەنجامی داوە و تێیدا پرسیاری “گەورەترین کێشە لە تورکیا چییە؟” لە بەشداربووانی ڕاپرسییەکە کراوە، ئەنجامی ڕاپرسییەکە بریتی بوو لەوەى کە (٦١.٢%)ی بەشداربووان وەڵامی پرسیارەکەیان بەم شێوەیە داوەته‌وه‌: “گەورەترین کێشە لە تورکیا، کێشەى ئابووری و گرانیی بژێۆى ژیانە.” ئەم جۆرە ڕاپرسییانە ئەوەمان بۆ ده‌رده‌خات کەوا قەیرانی ئابوورى لە تورکیا گەیشتۆتە ئاستێکی بێزارکەر و مەترسیدار و ڕاستەوخۆ کاریگەریى کردۆتە سەر هەڵوێستی تاکەکانی ناو کۆمەڵگه‌. بۆیە لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین بڵێین یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی گەیشتى بارودۆخی ئێستای تورکیا بەو ڕەوشەى کە تێیایە، بۆ کێشەى ئابوورى دەگەڕێتەوە، چونکە نیگەرانییەکی بەرچاو هەیە لەناو خەڵک دەربارەى کێشە ئابووری و دارایییەکانی و، جۆرە نادڵنیایییه‌ك بەرامبەر بە دەسەڵاتى ئێستا لە بواری ئابووریی و دارایی سەرى هەڵداوە.

دووەم: بارودۆخی سیاسیی وڵات و پابەندنەبوون بە بنەماکانی دیموکراسی، خاڵێکی دیکەى ناوخۆیییە کە ناڕەزایەتییەکی زۆرى لێ کەوتۆتەوە. ئاراستەیەکی بەهێز و تا ڕاددەیەکیش کاریگەر بە پاڵپشتیى لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە تورکیا سەرى هەڵداوە؛ تێیدا ئەردۆغان بەوە تۆمەتبار دەکەن کە وازى لە بنەماکانی دیموکراسی هێناوە و بەرەو حوکمڕانیی تاکەکەسی هەنگاوی ناوە. ئەمەیش واى کردووە ژینگەیەکی ناسەقامگیر دروست بێت و بۆتە هۆی ئەوەى متمانەى هاووڵاتی بە حکوومەت و سیستەمە سیاسییەکەى تورکیا لاواز بێت. لە ئەنجامی ئەم خاڵە دەتوانین بانگەشەى ئەوە بکەین کەوا لاوازیی متمانەى خەڵک بە دەسەڵات، بۆتە هۆکارى دروستبوونی جۆرە ناسەقامگیرییەکی سیاسی و ئابوورى و کۆمەڵایەتی لەسەر ئاستى تورکیا. ئەمەیش خۆى لە خۆیدا یەکێک لەو هۆکارانه‌یه‌‌ کە تورکیای گەیاندۆتەوە ڕۆژگارى ئێستا.

سێیەم: ژیانی سیاسی لە تورکیا لە ساڵى ٢٠٠٢وە کێشەیەکی سەرەکیی هەیە، ئەویش بریتییە لەوەى کە ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا و کاریگەرى نەبووە. واته‌ لە ساڵى ٢٠٠٢وە تا هەڵبژاردنەکانی شارەوانییەکانی ساڵى ٢٠٢٤، ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا و کاریگەر کە بتوانێ شوێنى حزبی دەسەڵاتدار بگرێتەوە، بوونی نەبووە، بەڵام لەم چەند ساڵەى ڕابردوودا قۆناغ بە قۆناغ ئاک پارتى ئەو پێگە جەماوەرییەى کە هەیبوو لەدەستی دا و، ئێستا بەراورد بە ساڵى ٢٠٠٢ لاواز بووە و تەنانەت گەیشتۆتە ئاستیک ناتوانێ بەبێ پاڵپشتیى مەهەپە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە.

لەم چوارچێوەیەدا گرنگترین پێشهات لە ژیانی سیاسیی تورکیا لە قۆناغی ئێستادا بریتییە لە سەرهەڵدانی چەند ناوێکی کاریگەر و گرنگ بۆ ئەوەى ڕکابەرایەتیى ئەردۆغان بکەن بە مەبەستى بەشداریکردن لە هەڵبژادرنى سەرۆکایەتیى کۆماری داهاتوو وەکوو بەربژێرێکی بەهێز. لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین بانگەشەى ئەوە بکەین کەوا یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەردۆغان بریتییە لەوەى کەوا توانای ئەوەى هەبووە تا ئێستا، ڕێگری بکات لە دروستبوونی هاوپەیمانییەکى بەهێز لە دژی. بە ده‌سته‌واژه‌یه‌كی دیکە، ئەردۆغان جگە لەوەى کار دەکات هاوپەیمانیی بەهێز پێک بهێنێت بۆ ئەوەى وەک لایەنێکی بەهێز دەربکەوێت، لە لایەکی دیکەیش بەردەوام نەیهێشتووە هاوپەیمانییەتیی بەهێز لە دژی پێک بهێنرێت؛ بۆ نموونە ژینگەیەکی ئاواى ڕەخساند، كه‌ پێش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار لە ١٤ى مایسی ٢٠٢٣ ئۆپۆزیسیۆنی ناچار کرد “کەمال کلیچدارئۆغلو” بەربژێر بکات کە زۆرینەى پێشبینییەکان لەگەڵ ئەوەدا بوون کلیچدارئۆغلو ناتوانێ سەرکەوتن بەدەست بهێنێت.

 لەژێر ڕۆشناییی ئەم پێشهاتانە و لە ئەنجامی ئەم خاڵەوه‌، دەتوانین بانگەشەى ئەوە بکەین کەوا ئەوەى ئێستا لە تورکیا دەگوزەرێ بریتییە لە هەوڵەکانی لاوازکردنى ئۆپۆزیسیۆن بە شێوەیەکی گشتى و ڕێگریکردنە لە بەربژێرکردنی کەسایەتییەک كە بتوانێ ڕکابەرایەتیى ئەردۆغان بکات.

دواى بڕیارى بەندکردنى ئیمامئۆغلو، تورکیا بەرەو کوێ هەنگاو دەنێت؟

دواى بڕیارى بەندکردنى ئیمامئۆغلو، لەسەر ئاستى تورکیا و بە سەرپەرشتیی جەهەپە لە چەندان شارى ئەم وڵاتە دەست کرا بە ئەنجامدانی خۆپیشاندانەکانی ناڕەزایەتى لە دژی ئەم هەنگاوەى حکوومەت و گەورەترین و فراوانترین خۆپیشاندان ڕۆژى شەممە ڕێکەوتی (٢٩)ى ئازاری ساڵى  ٢٠٢٥ ئەنجام درا کە سەدان هەزار کەس بەشدارییان تێدا کرد و پاڵپشتیی خۆیان بۆ ئیمامئۆغلو ڕاگەیاند. بەڵام پرسیارى سەرەکی لێرە ئەمەیە: “پاش بەندکردنی ئیمامئۆغلو، لە قۆناغەکانی داهاتوودا چی چاوەڕێی تورکیا دەکات؟” هەرچەندە وەڵامی ئەم پرسیارە سەختە بەڵام هەوڵ دەدەین لەژێر ڕۆشناییی پێشهاتە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییه‌كانه‌وه‌ پێشبینیى قۆناغەکانی دوای بەندکردنی ئیمامئۆغلو بەم شێوەى خوارەوە بکەین:

یەکەم: جەهەپە دوای هەنگاوى حکوومەتى تورکیا سەبارەت بە دەستگیرکردن و دواتر دەرکردنی بڕیاری بەندکردنی ئیمامئۆغلو، وازی لە کاندیدکردنى ناوبراو بۆ پۆستى سەرۆکایەتیى کۆمار، کە بڕیارە لە ساڵى (٢٠٢٨) ئەنجام بدرێت، نەهێنا. هەر لەم چوارچێوەیەدا جەهەپە پێش دەستگیرکردنى ئیمامئۆغلو بڕیارى دیاریکردنى بەربژێری جەهەپە بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمارى تورکیا بۆ ساڵى ٢٠٢٨ى دابوو لە ڕێگەى هەڵبژاردنی پێشوەختە لەسەر ئاستى حزبیدا، بەڵام دوای دەستگیرکردن و بەندکردنی ئیمامئۆغلو، رێژەى بەشداریکردن لەم هەڵبژاردنە پێشوەختە فراوانتر بوو و ئەوانەى ئەندامی “جەهەپە”یش نەبوون بەشدارییان لە هەڵبژاردنی پێشوەختە کرد و لە ئەنجامدا و بە بەشداریی نزیکەى (١٥) ملیۆن کەس، جەهەپە ڕای گەیاند کەوا بەربژێرى فەرمیی حزبەکەیان بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار، ئیمامئۆغلویە. بۆیە ئەم بابەتە بۆ داهاتوو ئەوەمان پێ دەڵێت کەوا جەهەپە تا ئێستا دەستبەردارى گوشارەکان نەبووە و پێش ناچێت ئەوها بەئاسانی وازی لێ بهێنێت. بۆیە پێشبینى دەکەین تا دوا ساتەکان بابەتى ئیمامئۆغلو وەکوو گوشارێک لەلایەن جەهەپەوە دژی ئەردۆغان و ئاک پارتى بەکار بهێنرێت و، دووریش نییە لە کۆتاییدا ئەم بابەتە لە ڕێگەى دانوستاندنی نهێنییەوە لە نێوان “ئەردۆغان” و “ئۆزەل”ەوە یەکلایی بکرێته‌وه‌؛ چونکە ئەردۆغان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆیش بێت ئاماژەى بەم دەرفەتی دانوستاندنه‌ كردووە. هەروەها ئێستا باردۆخی یاساییی ئیمامئۆغلویش بەتەواوەتى یەکلایی نەکراوەتەوە. جارێ پرۆسەى دادگه‌ییکردنەکە تەواو نەبووە کە پێشبینى دەکرێت نزیکەى شەش مانگی پێ بوێت، لە لایەکی دیکەیش تا ئێستا بڕیار لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە نەدراوە؛ بۆیە دوور نییە ئەردۆغان کار بۆ کوشتنى کاتی زیاتر بکات و لە هەمان کاتیشدا ژینگەیەکی ئاوا لەبار بڕەخسێنێت بۆ ئەوەى ئۆزگور ئۆزەڵ خۆی بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆماری داهاتوو بەربژێر بکات، چونکە ئەگەر ئۆزەڵ هەڵەیەکی ئەوها بکات، چارەنووسەکە و ئەنجامەکەی هاوشێوەی کلیچدارئۆغلو دەبێت.

دووەم: جەهەپە گوشارەکانی خۆی لە دژی ئاک پارتى و ئەردۆغان زیاد کردووە بۆ ئەوەى بڕیار لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت. ئەم هەنگاوەى جەهەپە لەگەڵ ئەم بارودۆخەى کە ئێستا ئیمامئۆغلو تێیدایە، یه‌ك ناگرێته‌وه‌ و هیچ لە بەرژەوەندیی ئیمامئۆغلو نییە، بەڵکوو ڕێک لە بەرژەوەندیی ئەردۆغانە چونکە یەکێک لە ڕێگەکانی سێبارە کاندیدبوونی ئەردۆغان ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکانی پێشوەختەیە. بەڵام ئەردۆغان نایەوێ لە ئێستاوە هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت بەڵکوو ئەو دەیەوێ پێش ٢٠٢٨ بە وادەیەکی زۆر کەم ئەم هەنگاوە بنێت. لە لایەکی دیکە “مومتازئەر تورک ئۆنە – Mümtaz’er Türköne” کە نووسەرێکی نزیکە لە “مەهەپە”، لە دوایین نووسینیدا لە پێگەى The Turkish Post لە ڕێگەی بابەتێكییەوە بە ناونیشانی “بە ناوی ڕژێمی دیکتاتۆر – Sözde Dikta Rejimi”، ڕای گەیاندووە جگە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە هیچ بژاردەیەکی دیکە لە بەردەم لایەنەکاندا نەماوە و جەختیش لەسەر ئەوە دەکات کە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە ساڵى ٢٠٢٦دا ئەنجام دەدرێت. بۆیە ئەگەر پێش بڕیاردان لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنى پێشوەختە، کەیسی ئیمامئۆغلو یەکلایی نەکرێته‌وه‌، ئەوە بەم بارودۆخەى ئێستا، ئیمامئۆغلو لە ڕووی یاسایییەوە ناتوانێت خۆی کاندید بکات، چونکە بڕوانامەکەى لەلایەن زانکۆی ئیستەنبووڵەوە هەڵوەشاوەتەوە. لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین بڵێین جگە لە ئەردۆغان و ئاک پارتى، ئاراستەیەک لەناو جەهەپەیش هەیە کە لەگەڵ ئەوەدایە ئۆزەل خۆی بۆ هەڵبژاردنەکان بەربژێر بکات. با ئەوەیشمان لەبەرچاو بێت کە ئەردۆغان لە ڕووی تێکدانی هاوپەیمانێتییەکانی لایەنى بەرامبەر و لاوازکردنى نەیارانی، زۆر بەئەزموونە و چەندان جار لەم کارەى سەرکەوتوو بووە.

سێیەم: جەهەپە بۆ ئەوەى گوشارەکانی زیاتر و کاریگەرتر بکات بڕیاری بایکۆتکردنی ئەو کۆمپانیا، دامەزراوە و کەناڵەکانی ڕاگەیاندنی نزیك لە دەسەڵاتی داوە؛ تەنانەت جەهەپە کەمپینی بایکۆتکردنی کڕینی شتومەکی دا لە ڕۆژى چوارشەممە ڕێکەوتی (٢)ى نیسانی ساڵى ٢٠٢٥ كە تەنیا بۆ ماوەی یەك ڕۆژ بوو. لەوانەیە هەنگاوی ڕاگەیاندنی بایکۆتکردنی کڕینی شتومەکەکان لە قۆناغەکانی داهاتوودا فراوانتر بکرێت و بە شێوەیەکی بەردەوام هەندێ کۆمپانیا و دامەزراوە و کەناڵەکانی ڕاگەیاندنی تر لەخۆ بگرێت؛ ڕه‌نگه‌ بەمەیش نەوەستێت و هەنگاوی بوێرانەتر بنێن و بەرەو ڕاگەیاندنی مانگرتنی سەرتاسەرى هەنگاو بنێن. ئەگەر ئەمەیان پێ کرا، ئەوە بارودۆخی ئابووریى شلەژاوی تورکیا، زیاتر تێک دەچێت و دەبێتە مەترسییەکی ڕاستەوخۆ بۆ داتەپینی ئابووریى وڵات. هەرچەندە نانەوەى ئەم هەنگاوە هەندێک قورس و سەختە بەڵام هەموو کاتێک وەکوو ئەگەرێکی کراوە دەمێنێتەوە.

چوارەم: لەگەڵ دەستگیرکردنى ئیمامئۆغلو، بەهای لیرەى تورکی بە شێوەیەکی خێرا  بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی دابەزی، بەڵام لە ڕێکەوتى (١٩)ى ئازارەوە کە دەکاتە ڕۆژى دەستگیرکردنی ئیمامئۆغلو و تەنیا لە ماوەى سێ ڕۆژ، بانکی ناوەندیی کۆمارى تورکیا بۆ کۆنترۆڵکردنی بەهای لیرەى تورکی، نزیکەى (٢٦) ملیار دۆلاری خستۆتە بازار. ئەم پێشهاتانە ئەوەمان پێ دەڵێت کەوا قۆناغەکانی داهاتوو لە تورکیا، کێشەى ئابوورى و دارایی درێژەى دەبێت و لەگەڵ ناسەقامگیریی کەشوهەواى سیاسیی وڵات، بارى ئابووریى وڵاتیش بەرەو خراپتر ده‌چێت، چونکە خستنەڕووى نزیکەى (٢٦) ملیار دۆلاری ئەمریکی تەنیا لە ماوەى سێ ڕۆژدا بارگرانییەکی زۆرى بۆ سەر ئابووریی تورکیا دروست کردووە و، پێشبینییش دەکرێت لەگەڵ بەردەوامبوونی گرژی و ئاڵۆزییە سیاسییە ناوخۆیییەکانی تورکیا، ئابووریى تورکیاش بەرەو خراپتر بڕوات و لە قۆناغەکانی داهاتوودا ئابوورى وەکوو گوشارێکی سەخت و کاریگەر لە بەرامبەر ئەردۆغان بەکار بهێنرێت.

پێنجەم: ئاک پارتى بە دەستپێشخەریى مەهەپە، دووبارە هەوڵی داوە پرۆسەى ئاشتى لە تورکیا دەست پێ بکاتەوە، بەڵام ئەوەى سەرنجڕاکێشە ئەوەیە کە پرۆسەى ئەم جارەیان ناوی “پرۆسەى ئاشتى” نییە بەڵکوو “تورکیایەکی بێ تیرۆر – Terörsüz Bir Türkiye”ه‌؛ واتا هەر لە ناوى پرۆسەکە وا دەردەکەوێت ئەمەى ئەم جارەیان زیاتر بۆ ڕاکێشانی دەنگی دەنگدەرى کوردە و فراوانترکردنی هاوپەیمانێتیی کۆمارە (Cumhur İttifakı)، چونکە بەپێی دوایین ڕاپرسییەکان، کۆى دەنگی ئاک پارتى و مەهەپە نزیکەى (٣٨%)ە؛ ئەم ڕێژەیەیش بەردەوام گۆڕانکاریی بەسەردا دێت. بۆیە ئەردۆغان دەیەوێ لە ڕێگەى پرۆسەى “تورکیایەکی بێ تیرۆر”وە دەم پارتییش بخاتە ڕیزەکانی هاوپەیمانێتیی کۆماره‌وه‌.

 لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا بۆمان دەردەکەوێت کە پرۆسەى توركیایەكی بێ تیرۆر ئەم جارەیش لەوانەیە زۆر نەخایه‌نێ و نه‌توانێت ئەنجامێکی باشی لێ بکەوێته‌وه‌، چونکە ئه‌وه‌ی ڕاستی بێت هەردوو لا متمانەیان بە یەکتر نەماوە و تەنانەت دەنگدەرى کوردیش تا ڕاددەیەکی بەرچاو بڕوای بەم هەنگاوانە نەماوە و لەوانەیە لە قۆناغی داهاتوودا، بەتایبەت دواى هەڵبژاردنەکانی داهاتوو، ئەو نزیکبوونەوەى نێوان دەم پارتى و هەر یەک لە ئاک پارتى و مەهەپه کۆتاییی پێ بێت و سەرلەونوێ گرژییەکان سەر هەڵبداتەوە.

کۆبەند

پاکتاوکردنى نەیارەکانی ئەردۆغان لە گۆڕەپانی ژیانی سیاسیی تورکیدا، ئەنجامی ئەرێنیی لێ ناکەوێته‌وه‌ و دەبێتە هۆی دەستپێکی قۆناغێکی نوێ و پڕ لە کێشمەکێش و ناسەقامگیریی سیاسی و ئابوورى و دارایی و کۆمەڵایەتی. لەم چوارچێوەیەدا با ئەوەیش لەبەرچاو بگرین کەوا پێشهاتە ناوخۆیییەکانی تورکیا بەتەواوەتی لە خودی ناوخۆی کۆمەڵگەوه‌ لەسەر ئاستى ناوخۆیی هەڵنەقووڵاوەتەوە، بەڵکوو پێشبینى دەکرێت کەوا دەستوەردانی دەرەکی و پاڵپشتیى دەرەکییش ڕۆڵێکی گرنگی هەبێ،  بەتایبەت لە ئاراستەکردنى ڕووداوەکان؛ بۆ نموونە سەرۆکی ئەمریکا، ترەمپ، پەیامێكی تایبەت بە فەڕەنسای بڵاو کرده‌وه‌ و تیایدا پشتگیریی تەواوی خۆی بۆ “مارین لو پین”ى سەرۆکی حزبی بەرەى نیشتمانی لە فەڕەنسا ڕاگەیاند بەهۆی قەدەغەکردنی خۆکاندیدکردنی بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى فەڕەنسا بۆ ماوەى پێنج ساڵ، بەڵام ترەمپ بە هەمان شێوە پاڵپشتیى لە ئیمامئۆغلو نەکرد. ئەمەیش خۆی پەیامێکی گرنگە کە لانی کەم بۆ قۆناغی ئێستا ئەمریکا پێی باشە ئەردۆغان لە دەسەڵات بمێنێته‌وه‌. بەڵام وا پێ دەچێت لە هەمان کاتدا و بە شێوەیەکی نهێنی، ئەمریکا و هەندێک لایەنی دیکە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵ لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆنیش هەبێ، چونکە ئەو هەڵمەتەى کە لەلایەن ئۆپۆزیسیۆنەوە لە دژی ئەردۆغان و حکوومەت دەستی پێ کردووە، پێ ناچێت عەقڵییەتى جەهەپە بێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شێوازی ڕووبەڕووبوونەوەى قەیرانەکە لەلایەن جەهەپەوە تا ئێستا بە شێوەیەکی باش و پرۆفیشناڵانە بەڕێوە چووە و، توانراوە پەیام بنێردرێتە سەرجەم چین و توێژەکانی کۆمەڵگە و، بەمەیش بابەتەکە لە ناڕەزایەتیدەربڕین لە دژی بڕیاری دەستگیرکردن و بەندکردنی ئیمامئۆغلو دەرچووە و فراوانتر بووە و دروشمەکانی وەکوو “دادپەروەرى” و “پاراستنى بنەماکانی دیموکراسی” و “باشترکردنى بارى ئابووری و هتد) بەرز کراونەتەوە.

لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین، قۆناغەکانی داهاتوو بۆ تورکیا زۆر سەخت و پڕقەیران دەبێت و ناسەقامگیرییەکی بەرچاوی سیاسی درێژەى پێ دەدرێت و لە هەمووان مەترسیدارتریش ئەوەیە: “ئایا ئەردۆغان ڕازی دەبێ لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە کۆتایی بە دەسەڵاتەکەى بهێنرێت؟“

محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان

پوختە

ئەم نووسینە بە نیگای کۆمەڵناسیی مێژوویی و تێزی فەرهەنگی سیاسی (كەلتووری سیاسی)، دەیەوێ لە چوارچێوەی تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیکدا فەرهەنگی دەروونیی کۆمەڵگەی کوردی وەک سەرمایەیەکی مرۆیی لەگەڵ شارستانییەتی نوێی ڕۆژاوایی و ژیانی دیموکراتیکدا، بە مێتۆدی شیکردنەوەیەکی وەسفی، بەراورد بکات. ئانتۆلۆژیای لێکۆڵینەوەکە فەرهەنگی کوردی و چۆنێتیی توانای خۆگونجاندنی ئەو فەرهەنگەیه لەگەڵ دۆخی سیاسیی ئێستای جیهان. ئامانجی سەرەکی، ناسینی توانای فەرهەنگی سیاسیی کوردییە وەک ئامرازێک بۆ گەیشتن بە ئاشتیی دیموکراتێک لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا. گریمانەی پێشوەختە ئەوەیە کە فەرهەنگی سیاسیی کورد توانای هەڵگرتنی ژیانی دیموکراتیکی وەک “بەرگی براوە” (كارتی براوە) لە ناوچەکەدا هەیە.

پێشەکی

فەرهەنگی سیاسی ڕوانگەی زەینیی کۆمەڵگەیە بۆ ئاراستەدانی سیاسەت و، ڕەفتارەکانیش ڕێک دەخات. ئەو فەرهەنگە وەک سەرمایەیەکی کۆمەڵایەتیی هەر کۆمەڵگەیەک بە درێژاییی مێژوو لەژێر فاکتەری جۆراوجۆردا ساز بووە و تواناگەلێکی بۆ پەرەسەندن هەیە یان بەپێچەوانەوە لەوانەیە ببێتە ئاستەنگ لە بەردەم پەرەسەندن. ئەگەر فەرهەنگی سیاسی بڕ بکات، دەتوانێ ببێتە یەکێک لە پێکهاتە بناغەیییەکان بۆ دامەزراندنی ژیانی دیموکراتیک؛ چونکە یەکێک لە بازگەکانی پەرەسەندن دروستبوونی ژیانی دیموکراتیکە. بەڵام، بەهۆی جیاوازیی فەرهەنگی سیاسی لە وڵاتاندا وێنەی دیموکراسی لە هەر شوێنێک بە جۆرێکە؛ تەنانەت هەندێکیان وێڕای هاتنی شەپۆلەکانی دیموکراسی، نەیانتوانی ببنە وڵاتی دیموکراتیک. هەندێکیشیان کەوتنە بەر سیاسەتی فەرهەنگسازیی تاکڕەهەندانەی ئایدیۆلۆژیای چەپگەرا و کۆمۆنیستییەکان و دوایییان بە شکان هات. لەو ناوەدا وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤین بەهۆی ڕێکنەکەوتنی فەرهەنگە سیاسییەکەیان لەگەڵ بەهاکانی دیموکراسی، نەیانتوانیوە ژیانی دیموکراتیک ساز بکەن. لەو ناوەدا فەرهەنگی سیاسیی کورد جێی سەرنجە.

بەو پێیەی ستراکچەری سیاسەت لە جیهاندا لە دۆخی ڕکەبەرایەتییەوە بۆ هاوڕێیەتیی زلهێزان بەرەو گۆڕان دەڕوات و پێ دەچێ گۆڕانی جیۆپۆلیتیکیی نوێ ڕوو بدەن، گرنگە وڵاتان توانای دەروونیی خۆیان بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ سیاسەتی نوێی جیهان بناسن. لەو دۆخە پڕ لە گۆڕانەی سیاسەتی جیهان و هەلومەرجی تەماویی ڕۆژهەڵاتی ناڤین، پرسیار ئەوەیە کە کورد چیی هەیە و دەتوانێ چی بکات بۆ ئەوەی خۆی لەگەڵ ستراکچەری نوێی هێز لە جیهاندا ڕێک بخات؟ وەڵامی کاتی بۆ ئەو پرسیارە ئەوەیە کە، کورد بەپێی فەرهەنگی سیاسیی ڕاستینەی خۆی دەتوانێ لەگەڵ میراتە هاوبەشەکانی جیهانیدا بسازێ و سەرنجی دونیا بۆ فەرهەنگی خۆماڵیی خۆی کە لە شارستانییەتی نوێی ڕۆژاواییشەوە نزیکە ڕابکێشێت؛ بەو مەرجەی بتوانێ بە ئامرازی سیاسەت سەرمایەی فەرهەنگیی خۆی لەگەڵ سیاسەتی جیهان بگونجێنێت. بەو ڕوانگەیەوە، لەناو کەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، کە لە دوای جەنگی سارددا ودمی لە بەهاکانی ژیانی دیموکراتیک وەرگرتووە، فەرهەنگی کورد هەڵدەسەنگێنین بۆ ئەوەی بزانین توانای دیموکراتیزەبوونی بە ئامانجی پەرەسەندن چەندەیە.

تیۆریی ئاشتيی دیموكراتيك

تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک (Democratic Peace Theory)، سەرەڕای هەموو ڕەخنە و نموونەی دژەیەک، یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین تیۆرییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە. ئەم تیۆرییە لەسەر پایەی هزری سوودگەرایی (Utilitarianism)ی “جێرمی بێنتهام”، کە ئاماژە بە خۆشی و ناخۆشی دەکات، هەڵچنراوە و تەنانەت دەستوور و یاسای بنەڕەتییشی لەسەر ئەو تیۆرییە داناوە. بەپێی ئەو تیۆرییە سیاسەت دەبێ دەرد کەم کات و خۆشییەکان زیاد بکات. “ئیمانوێل کانت”یش بە ئیلهاموەرگرتن لەو تیۆرییە دەڵێ: “دیموکراسییەکان لەگەڵ یەكتر شەڕ ناکەن.”

ڕیشاڵەی ئەم تیۆرییە لەناو سیستەمی لیبرالیزمدایە و پێی وایە سیستەمە دیموکراتیکەکان بەهۆی ستراکچەری سیاسی و نۆڕمە هاوبەشەکان کەمتر لەگەڵ یەکتر بەشەڕ دێن. بنەماکانی ئەو تیۆرییە بریتین لە ئەنیستیتوشنی دیموکراتیک کە تێیدا دەسەڵات نوێنەرایەتیی خەڵک دەکات و بڕیارە هەستیارەکانی وەک جەنگیش لەدەست “پەرلەمان”دایە. هەروەها گرێدراوێتیی ئابووریی دوولایەنە و شەفافییەتسازی، کە تێیدا زانیارییەکان لەبارەی سیاسەتی دەوڵەت ڕوونترن، ئەو ئاشتییە پتەوتر دەکات. لەو کەشەدا نۆڕمە ئاشتیئامێزەکان دەبنە داڕێژەی سیاسەتی دەرەوە و کێشەکان بە شێوەیەکی ئاشتییانە چارە دەبن. هەرچەندە سیستەمە دیموکراتیک و نادیموکراتیکەکانیش تووشی شەڕ دەبن، بەڵام بەپێی ئەزموون لە دووسەد ساڵی ڕابردوودا وڵاتانی دیموکراتیک لەگەڵ یەکتر نەکەوتوونەتە شەڕ. بەتایبەتی لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە زۆربەی سیستەمە دیموکراتیکەکان لەگەڵ یەکتر هاوپەیمان بوونە. (Maoz and Russett, 1993: 624-627) لەسەر ئەم تیۆرییە “مایکل دۆیل” و “برووس ڕاسێت” ئاماری مەیدانییان کۆ کردەوە. لێرەدا ئەو کۆمەڵگە و وڵاتانە توانای پیادەکردنی ئاشتیی دیموکراتیکیان هەیە کە لە بەستێنی کۆمەڵایەتی و ستراکچەری مێژووییدا فەرهەنگی سیاسی و مەدەنییان توانای هەڵگرتنی نۆڕمە دیموکراتیکەکانیان هەبێت.

فەرهەنگی سیاسی و ژیانی دیموکراتیک

لە کۆنەوە لەناو دەقە سیاسییەکانی یۆنانی و ڕۆمییاندا تاوتوێی ڕۆحیات و سروشتی نەتەوەکان، شێوازێک بووە بۆ تێگەیشتنی سیاسی. (Sariolqalam, 2008: 11) بۆ وێنە، “سوقرات” جۆراوجۆرێتیی فەرهەنگی و ڕەنگدانەوەی ئەو جیاوازییانەی لەناو سیستەمە سیاسییەکاندا دەبینی و جیاوازیی نێوان یۆنانی و نا-یۆنانیی لەناو زەینە جیاوازەکانی خەڵکی سەر بەو دوو دونیا وێکنەچووە دادەنا. (Dalton, 2000: 912) لەو سەردەمەدا لە چوارچێوەی دەروونناسیی سیاسیدا “تایبەتمەندیی نەتەوەیی” جێی سەرنجە کە مەبەست لێی کۆمەڵە تایبەتمەندی، داب و توانایەکە کە مێشک، ڕەگ و پێکهاتەی نەتەوەکان دادەڕێژێت و “فەرهەنگی سیاسی” پێک دێنێت.

لە پێناسەیەکدا، چەمکی “فەرهەنگی سیاسی” لە دیدی “گابریل ئالمۆند” (Gabriel Almond) و “سیدنی ڤێربا” (Sidney Verba)، کە بە “فەرهەنگی مەدەنی” (The Civic Culture) ناو دەبردرێت، کۆمەڵە ڕوانگە، بەها، باوەڕ و هەستی سیاسیی ئەندامانی گرووپێکە کە کاریگەرییان لەسەر ڕەفتاری سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە. واتە، فەرهەنگی سیاسی وەک بەشێک لە فەرهەنگی کۆمەڵایەتی، دیدگەی کۆمەڵگەیەکە لە بەرامبەر سیستەمی سیاسی، نوخبەی سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی. (Azghandi, 2006: 74) کەواتە بیرکردنەوەی مرۆڤ لەژێر کاریگەریی بەستێنی کۆمەڵایەتی و مێژووییدایە.

زۆر فاکتەری دیکەی وەک جوگرافیا، مێژوو، ستراکچەری سیاسی و کۆمەڵایەتی، باوەڕ، ئابووری، میدیا، پیشەسازی و دەسەڵات کاریگەرییان لەسەر فەرهەنگی سیاسی هەیە. بۆیە فەرهەنگی سیاسی شتێکی زیندووە و لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دیکە، بە شێوەیەکی هێواش دەگۆڕدرێت و لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی دیکە دەگوازرێتەوە.

یەکێک لە نموونەکانی فەرهەنگی سیاسی، کاریگەریی درێژخایەنی ئایینی پرۆتێستانیزمە لەسەر شکڵگرتنی دامەزراوە سیاسی و ئابوورییەکانی سەرمایەداریی مۆدێرن، پەرەسەندنی عەقڵانییەت، سیستەمی بیرۆکراتیک، تاکگەرایی و سیکۆلاریزم کە “ماکس وێبێر” بە “ئەخلاقی پرۆتێستانی و ڕۆحی سەرمایەداری” ناوی دەبات. (Weber, 2002)

لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، داب و نەریت و شێوازی ژیانی میللەتان، وەک ئاشتی، دادپەروەری و مرۆڤدۆستی، کە لەناو ئایین و فەرهەنگدا دەبینرێت، لەگەڵ میراتی هاوبەشی مرۆڤایەتی نزیکە. ئەو فەرهەنگە وەک ژێرخانی ڕەفتاری سیاسی، کاریگەریی لەسەر پەرەسەندنی سیاسی و سەقامگیریی سیستەمی دیموکراسی هەیە. بەتایبەتی ئەگەری دانانی دامەزراوەی دیموکراتیک لە هەر وڵاتێکدا لە دوای جەنگ لەژێر کاریگەریی تایبەتمەندی و میراتی نۆڕم و فەرهەنگی ئەو وڵاتەدایە. بۆیە “کارل مانهایم” ژیانی دیموکراتیک به دەرەنجامی گۆڕانگاریی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی دادەنێت. (Mannheim, 1956) لە دیدی “مانهایم” دیموکراسی تەنیا دیاردەیەکی سیاسی نییە، بەڵکوو دەبێ پێشینەکەی لەناو فەرهەنگی دیموکراتیکدا بدۆزینەوە. (Noah, 2022: 429)

ناسازگاریی فەرهەنگی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناڤین لەگەڵ دیموکراسی

لە دوای شەپۆلی سێیەمی دیموکراسییەوە تەنیا سیستەمی چەند وڵاتێکی جیهان بە نادیموکراتیک مانەوە کە بەشێکیان دەکەونە ناو ڕۆژهەڵاتی ناڤین و هۆکارەکەی لەناو فەرهەنگی سیاسیدا شیاوی تاوتوێیە. (Bashiriyeh, 2005: 11) فەرهەنگی سیاسیی کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناڤینیش کەتۆتە ژێر هۆکاری سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی. جگە لە ناسەقامگیریی سیاسی، لە ڕابردوودا زۆربەی ئەو کۆمەڵگەیانە کۆلۆنیالیزە بوون و ئەزموونی دیکتاتۆرییشیان هەبووە. لە ڕووی ئابوورییەوە لەرزۆکیی ژێرخانی ئابووری، درزی بەرینی چینایەتی، گرێدراوێتی و هەبوونی ئابووریی ڕانتی، کاریگەریی لەسەر فەرهەنگی سیاسی هەبووە. بۆیە لەو وڵاتانەدا، بەپێچەوانەی یۆنانی کۆن، لە جیاتی ئەوەی هاووڵاتی (Citizen) گەشە بکات، ستراکچەرێکی زۆردارانەیان هەر ماوە و تێیدا خەڵک متمانەیان بە دامەزراوە دەوڵەتییەکانیان کەمە.

لەناو زۆربەی کۆمەڵگەکانی ئەو ناوچەیەدا بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگەی مەدەنی، لاواز، پێنەگرتوو و دەستکردن. ئایین و ئایدیۆلۆژیا لە ناوچەکەدا ڕۆڵێکی گرنگیان لە سیاسەتدا هەیە و ئایین ڕەوایەتی دەداتە دەسەڵات کە لەگەڵ پلۆرالیزمدا ناسازگارە. هەروەها سازەی تائیفی و عەشیرەیی لەناو زۆربەی ئەو وڵاتانەدا دەبینرێت کە بۆتە هۆی ئەوەی شوناس (ناسنامە)ی نەتەوەیی ساز نەبێت. هەروەها، دستوەردانی زلهێزانیش لە ناوچەکەدا ئاسۆی ژیانی دیموکراتیکی تار کردووە. تەنانەت ئەو شێوە دیموکراسییەی کە لە هەندێک وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا هەیە دیموکراسییەکی هەیکەلی (Aggregative Democracy) و بێناوەڕۆکە.

لەناو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا چوار نەتەوەی گەورەی کورد، فارس، عەرەب و تورک هەن کە بەهۆی جیاوازیی نەتەوەیی، ئایدیۆلۆژی و ئابووری کێشەیان لە نێواندا هەبووە؛ لەناویاندا سێ نەتەوەی عەرەب، فارس و تورک مێژوویەکی پڕ لە شەڕ و خوێناوییان لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ جیهاندا تۆمار کردووە.

عەرەب پێش هاتنی ئیسلام شەڕی قەبیلەیی و ناوچەیییان هەبووە و دوای ئیسلام تا دەگاتە سەردەمی بەعس، داعش و پەیدابوونی بوونی کەسانی وەک قەزافی و ئەسەد هەر کوشتاریان کردووە و ئەو کوشتنە تا ئێستا نەبڕاوەتەوە. بەهۆی ئەو گرفتە ستراکچەرییە “بەهاری عەرەبی”، کە بەڕواڵەت هیوای هاتنی هەوایەکی دیموکراسی بۆ ناوچەکە و وڵاتانی عەرەبیی پێوە بوو، نەیتوانی ژیانی دیموکراتیک بێنێتە ئاراوە.

بە گوێرەی ئەدەبیاتی ناوچەکە، تورک هەر لە کاتی کۆچنشینییەوە بە جەنگاوەر ناسراون و لە کۆنەوە بەردەوام خەریکی کۆنتڕۆڵی ڕێڕەوە بازرگانییەکان بوون. هیچ نەبووبێ وەک شەڕوان شەڕیان بۆ عەباسی و ئێرانییەکان کردووە. کاتێکیش دەسەڵاتیان هەبووە، جگە لە شەڕە ناوچەیییەکان، شەڕی سەلیبییەکانیانیشیان کردووە. ئەوان هەر لە پێش سەردەمی عوسمانی تا دەگاتە ئیمپراتۆریی عوسمانی، شەڕی چەند دەیە و چەند سەدەیییان لەگەڵ دونیادا هەبووە و لە ناوچەکەدا کارنامەی “ئەرمەنیقڕان”یان هەیە. تەنانەت لە سەردەمی کۆماری تورکیادا، جگە لە شەڕی ناوخۆیی، شەڕیان لەگەڵ جیرانەکانیان هەبووە و تا ئێستا لە شەڕەکانی ناوچەکەدا ڕۆڵی شەڕانگێزانەیان هەیە.

نەتەوەی فارس هەر لە چاخی کۆنەوە هێرشی داگیرکارانەیان لە ناوچەکەدا کردووە و لەگەڵ وڵاتانی دوورتریش تووشی جەنگی گەورە و درێژخایەن بوون. لە دوای هاتنی ئیسلام تا ئێستا جەنگی مەزهەبی و ئایدیۆلۆژییان نەبڕاوەتەوە. ئەوان لەو سەردەمەدا لەگەڵ عێراق تووشی گەورەترین شەڕ بوون. ئەگەرچی ئەدەبیاتی فارسی وەک بەشێک لە فەرهەنگی ئەو نەتەوەیە لە ئاشتەوایی دواوە، بەڵام مێژووە سیاسییەکەیان، که پڕە لە پەلاماردانی هیندی و گورجییان، دوورە لە ئەدەبیاتیان.

سەرنج ئەوەیە کە میللەتەکانی ئەو سێ نەتەوەیە بەهۆی دەمارگرژییەوە نەک هەر ئەو کوشتارەی دەسەڵاتدارانیان ئیدانە نەکردووە، بەڵکوو شانازییشی پێوە دەکەن. ئەمە هەمووی نیشانەی ئەوەیە کە سازی فەرهەنگەکەیان لەگەڵ سوننەتی دیموکراسیدا ناسازە.

لەو نەزمە نوێیەی جیهانیشدا بەدیموکراتیبوونی سیستەمی جیهانی لەگەڵ دیموکراتیزەسازیی دەوڵەتەکان یەکتر ناگرێتەوە. (Archibugi, 2004: 437) بەتایبەتی، “ڕۆژهەڵاتی ناڤین مەرج و بەستێنی دیموکراتیزاسیۆنی تێدا نییە.” (Posusney and Angrist, 2005: 12-14) واتە، زەمینەی مێژوویی و فەرهەنگیی ئەو وڵاتانە جیاوازە لە ستراکچەری فەرهەنگیی وڵاتانی دیموکراتیک. بەو پێوەرەی، مرۆڤی دیموکرات، کە باوەڕیان بە بەهاکانی دیموکراسی هەبێت، کۆمەڵگەی دیموکراتیک ساز دەکات، مرۆڤی دیموکراتیک، لەو کۆمەڵگەیانەدا نین و کەرخی هەر حکوومەتێکیش لەناو کۆمەڵگەکەیدایە؛ بۆیە لەو وڵاتانەدا نە ژیانی دیموکراتیک و نە سیستەمی دیموکراسی بەئاسانی دانامەزرێت.

لەگەڵ ئەوەدا، لە دوای هێرشی تیرۆریستیی یازدەی سێپتەمبەر، ئەمریکا چیتر پشتی بە دەوڵەتەکانی ناوچەکە نەبەست، چونکە گەیشتە ئەو باوەڕەی کە تیرۆریزم لە دڵی ئەو دەوڵەتانەوە هەڵدەقووڵێ. واتە، ڕۆژهەڵاتی ناڤین کە بە درێژاییی مێژوو شوێنی پێکدانانی نەتەوەکان و جەنگی مەزهەبی بووە، ئێستا بۆتە چاوگەی تیرۆریزم. بۆیە تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک کەوتەوە بەر سەرنجی ستراتیژیستە ئەمریکییەکان. ئەوان گەیشتنە ئەو باوەڕەی کە دیموکراتیزاسیۆن لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا دەبێتە ڕێگر لە بەردەم تیرۆریزم.

بەو نیازەوە، ئەمریکا تێچوویەکی فرەی بۆ ئەفغانستان و عێراق دانا؛ بەڵام وێڕای پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکان ئەو وڵاتانە نەیانتوانی ژیانی دیموکراتیک بونیاد بنێن. ئەمریکا، بە ئاراستەی بەرژەوەندییە ستراتیژیکەکانی خۆی، ئامانجی وەشاندنی تۆوی دیموکراسیی لە ناوچەکەدا هەبوو؛ بەڵام کۆمەڵگەی ئەفغانستان و عێراق توانای مێژوویی و شارستانییەتیان بۆ وەدیهاتنی ژیانی دیموکراتیک نەبوو و نەیانتوانی ستراکچەری دیموکراسی لەسەر شانی خۆیان بار بکەن. بۆیە دواجار لە ئەفغانستان حکوومەتێکی مەزهەبی هاتەوە سەر کار و عێراقیش تووشی شەڕی تائیفی بۆتەوە.

ڕاستییەکەی، لەناو زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا لەبەر نەبوونی ئەلتەرناتیڤێکی دیموکراتیک دونیا هێشتا ناچارە لەگەڵ حکوومەتە دیکتاتۆرەکان بسازێت. بۆ نموونە “محەمەد بن سەلمان” بە هاوکاریی ئەمریکا تەوەرایەتیی ڕۆژهەڵاتی ناڤینی بەدەستە و بۆتە جەمسەرێکی سەرمایە؛ لە کاتێکدا دوور لە دابی دیپلۆماسی دەڵێن “خاشقچی”یان لەناو سەفارەتەکەیاندا کوشت. هەروەها “محەمەد جۆلانی” بەهۆی نەبوونی ئەلتەرناتیڤ، لە توندڕەوێکەوە بۆتە سەرۆکی وڵاتێکی وەک سووریا.

پێکهاتەی مێژووییی فەرهەنگی سیاسیی کورد

دیارە کە فەرهەنگ بە ڕۆژێك و دووان دروست نابێت، بەڵکوو دروستکراوی دوورودرێژی کۆمەڵایەتییە و فاکتەرگەلێک دروستی دەکەن. بەپێی بەراوردێکی مێژوویی، شوناسی کورد لە سێ پێستەی شارستانی پێک هاتووە؛ یەکەمیان بۆ بەر لە هاتنی ئیسلام دەگەڕێتەوە کە نەورۆز و کیانی سیاسیی وەک “دەوڵەتی ماد”ی تێدایە و لەوێدا کورد وەک گەلێکی ئاشتیخواز ناوی دەرکردووە.

دووەم لە دوای ئیسلام زۆربەی کورد خۆویستانە ئایینی ئیسلامی وەرگرتووە. بەو پێیەی نەبوونی دیموکراسی لە کۆمەڵگە موسڵمانەکان بۆ فەرهەنگ دەگەڕێتەوە (Huntington 1996: 114) کورد لەناو ڕەوتە ئیسلامییەکانیشدا هەوڵی داوە ئیسلامی بێقڕە و ناتوندڕەو هەڵبژێرێت. لە جیاتی مەزهەبە نەقڵگەراکان مەزهەبی نەرمتر و سادە و تەریقەتەکانی تەسەوف و عیرفانی، زوو هاتنە ناو کۆمەڵگەی کوردان. سەرەڕای ئەوەی کە زۆربەی مەزهەبەکانی ئیسلامی لەناو بەشێکی خەڵکی کورددا هەیە، بەڵام کورد خۆبەخۆ لەسەر مەزهەب لەگەڵ یەکتر شەڕیان نەکردووە. بۆیە لەو چوارچێوە ئایینییەدا کۆمەڵگەیەکی خاوێن و ڕاستگۆ بووە.

سێیەم، کورد زوو شارستانییەتی ڕۆژاواییی نوێی وەک سەمبولەکانی دیموکراسی، کۆماری، هەڵبژاردن، فرەحزبی، مافی مرۆڤ، ئازادیی ژن، پێکەوەژیان، مرۆڤدۆستی و ئازادی، وەرگرتووە. ئەگەر سەیری کوردی هەندەران بکەین دەبینین کە ئەوان دوور لە تاوانکاری، بە ڕەفتاری ئەرێنیی خۆیان بوونەتە ئاوێنەیەکی ئەخلاقیی کورد. ئەوان توانیویانە وەک هاوشاریانی یاسامەند لە وڵاتانی دیکەدا خۆیان لەگەڵ فەرهەنگەکانی دیکەدا بگونجێنن و لەدژیان ڕانەوەستن. بۆیە وەک سەرمایەیەکی فەرهەنگیی کورد لە قەڵەم دەدرێن و پێویستە کاری زیاتریان لەسەر بکرێت و پتر بدیترێن.

لەناو مێژوودا دەبینین کە کورد لانی کەم دەسەڵاتەکانی ناوچەیی وەک میرنشینی هەر هەبووە، بەڵام نەک هەر هێرشیان بۆ گەلانی دیکە نەکردووە، بەڵکوو بەپێچەوانەوە هێرشی ناڕەوایان کراوەتە سەر. کاتێک دەڵێن کورد بوێرە، لە کاتی بەرگریدا چاونەترسییەکەی دەرکەوتووە. ئەگەر کورد تووشی شەڕیش بووبێ، شەڕەکەی تەنیا بۆ وەدەستهێنانی مافی سروشتیی خۆی بووە. کەواتە، هیچ فەکتێکی نەرێنی و دژەدیموکراسی لەناو فەرهەنگی کوردیدا نییە. ئەگەر کوردێکیش لەناو سیستەمێکی ئایینی یان لە چوارچێوەی ئیمپراتۆرییەکدا بەشداریی لە شەڕێکی ناڕەوادا کردبێت، ئەوا بە فەکتێکی فەرهەنگی و دەروون-سیستەمیی کوردی هەژمار ناکرێت.

لە ڕووی فەرهەنگییەوە ئاشکرایە کە میللەتی کورد هەمیشە خەڵکێکی میوانگر بووە. بۆ نموونە کاتێک یەهوودییەکان لە بابل ڕۆیشتن، پەنایان بۆ کوردستان هێنا و لەناو کورداندا ئازادیی فەرهەنگی و ئایینییان هەبوو. تەنانەت لە کردەوەی هەنووکەییشدا کورد بە بەراورد لەگەڵ ئیسرائیلدا فەرهەنگی ژیانی دیموکراتیکتری هەیە؛ هەروەها فەرهەنگی پلۆراڵ و پێکەوەژیان لەناو دڵی گوندێکی دوورەدەستدا، بەبێ دەستی حکوومەت و یاسا، دەبینرێت. هەروەها به‌پێی نووسینی ڕوژهەڵاتناسان و میژوونووسانی ناوچه‌که، ژنە کورد لەچاو ژنانی نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکەدا، بەتایبه‌تی له نێوان زاگرۆسنشیناندا، ئازادییه‌کی به‌رچاویان هه‌بووه و تەنانەت “بەشدارییان لە مەیدانی سیاسی، ئابووری و سەربازیدا کردووە.” (Bruinnessen, 2001: 95) لە نموونەیەکی دیکەدا، “سەددام”ێک کە کوردی ئەنفال و کیمیاباران کرد بە کچەکەی خۆی دەڵێ: “ئەگەر تووشی بەڵا بووی، پەنا بۆ کوردان بەرە.”

ئەگەرچی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا کەمینە نییە، بەڵام بەهۆی پارچەکردن لەناو هەر وڵاتێکی دەستکردا تاڵاوی کەمینەبوونی چێشتووە و تووشی جیاکارییەکی سیستەماتیک بووە؛ بۆیە حەزێکی پتری بۆ دیموکراسی وەک میکانیزمێکی فریادڕەس هەیە؛ بەو ڕوانگەیەوە لە گەرمەی جەنگی جیهانیی دووەمدا کورد یەکەمین نەتەوە بوو کە دەوڵەتێکی دیموکراتیکی لە مەهاباد دانا. کورد ئەگەر لە پێناو مافی ڕەوای خۆیدا خەباتیشی کردبێت، هەمیشە بۆ گفتوگۆ، کە یەکێکە لە سوننەتەکانی دیموکراسی، ئامادە بووە. لەو پێناوەدا زۆربەی ڕێبەرانی کورد لەسەر مێزی گفتوگۆ بوونەتە قوربانی. بۆ وێنە، “پێشەوا قازی” دوای ئەوەی کۆماری دیموکراتیکی بونیاد نا، ئامادەی گفتوگۆ بوو کەچی لەسێدارە درا. لە کاتێکدا “سەید جەعفەر پیشەوەری” کە لە قازی بەهێزتر بوو، گفتوگۆی نەکرد و ڕۆیشت.

هاوگریی فەرهەنگی سیاسیی کورد لەگەڵ دیموکراسی

بەو پێیەی ستراکچەر و هۆکارە مرۆیییەکان کاریگەرییان لەسەر کردەوەی تاک و کۆمەڵ لە سەردەمی مۆدێرندا هەیە، فەرهەنگ و شارستانییەتەکانی کوردی لەگەڵ بنەماکانی دیموکراسی شیاوی بەراوردکردنن. لێرەدا پێکگرتنی فەرهەنگی سیاسیی کورد لەگەڵ سوننەتی دیموکراسی، کارێکی کۆمەڵناسیی مێژووییی درێژمەودایە که تاوتوێی گۆڕانکاریی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی لە سەردەمی جیاوازدا دەکات. بە دیدێکی کۆمەڵناسیی مێژوویی و لێکۆڵینەوەی شارستانییەتی، دیارە نەتەوەی کورد خاوەنی فەرهەنگی نزیک لە سوننەتی دیموکراسی و هەڵگری پلۆرالیزمە کە بە سەرمایەیەکی مرۆیی لەو سەردەمەدا دێتە هەژمار.

کورد بەبێ ئەوەی دەوڵەتی هەبێت توانای دیموکراتیزەسازیی لە خۆی نیشان داوە و دواتریش لە ڕووی کردەوەی سیاسی و دامەزراوەی سیاسییەوە دیموکراتیک بووە. بۆ نموونە، پێش دروستبوونی حکوومەتی کوردستان، حزبی هەبووە و دوای دانانی حکوومەتیش دامەزراوەی دیموکراتیکیان دانان. بەو پێیەی “گرنگترین وانەی مێژووی دیموکراتیزاسیۆن ئەوەیە کە لابردنی ڕژێمێکی نادیموکراتیک سەخت نییە، بەڵکوو دانانی دامەزراوەی دیموکراتیک کارێکی ئەستەمە” (Huntington 1993: 125)، کورد توانیی دیکتاتۆرێکی وەک سەددام لەسەر خاکی خۆی دەربکات و حکوومەتێکی دیموکراتیکیش، هەرچەندە جارێ هەر دیموکراسییەکی ناقووڵە (Surface Democracy)،  دروست بکات.

ئەمە توخمێکە کە ڕۆژاوایییەکانیش لەناو کورددا دۆزیویانەتەوە. بۆ نموونە بیرمەند “نوام چۆمسکی” و ئەنترۆپۆلۆگی ئەمریکی “دەیڤید گرێبەر” ئاماژە بە توانای دیموکراتیزەبوونی کورد دەدەن. هەروەها “دەیڤید ڕۆمانۆ” پێی وایە کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا دەتوانێ ڕۆڵی گرنگ بۆ دامەزراندنی دیموکراسی ببینێت. (Romano, 2020: 210) سەرەڕای کێماسییەکان، ئێستا کورد ئەزموونی حکوومەتێکی دیموکراتیکی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە.

لەو سەردەمەدا گرنگە ئەوە بزانین که ستراکچەری دەسەڵات و بینای هێزی جیهانی، کە لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە لەسەر بنەمای دوو جەمسەری دەسەڵات و ڕکەبەرایەتیی زلهێزان ساز ببوو و تا دوای جەنگی ساردیش ئەو سیستەمە هەر بەردەوام بوو، بە هاتنەوەی ترامپ و بەهێزتربوونی ناسیۆنالیزم خەریکە ستراکچەری هێز لە جیهاندا لە ڕکەبەرایەتیی زلهێزانەوە دەگۆڕێت بۆ یەکگرتنی زلهێزان. ئەم ڕەوتە جگە لەوەی سیستەمی هێز لە جیهاندا دەگۆڕێت، لەوانەیە گۆڕانی جیۆپۆلیتیکییشی لێ بکەوێتەوە. دوور نییە لەو گۆڕانکارییەدا ئەو وڵاتانەی کە بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکانی خۆیان کردۆتە قوربانیی یەکێک لە زلهێزان، تووشی شێوان بن. لە بەرامبەردا ئەو وڵاتانەی کە پێداچوونەخوازییان کردۆتە پیشە و درکیان بەوە کردووە کە بەرژەوەندیی نەتەوەیی و نیشتیمانی گرێداروی توانای دەروونیی کۆمەڵگەیە، دەتوانن خۆیان لەگەڵ سیستەمی نوێی جیهانیدا بگونجێنن.

کورد لەناو نەزمی سیاسیی جیهان و لە چەند گۆڕانێکی جیۆپۆلیتیکیدا دۆخی سیاسی و جوگرافییەکەی گۆڕاوە. کەواتە، لەو گۆڕانە نوێیەی ستراکچەری هێزیش لە جیهاندا، لەوانەیە کورد بکەوێتە ناو مەیدانێکی نوێ که دەرفەت و هەڕەشەی تێدایە. بۆیە گرنگە کورد بەرژەوەندییەکانی خۆی بەپێی توانای خۆی بناسێت. یەکێک لە شێوازەکانی ئەو ناسینە، گەڕانەوەیە بۆ فەرهەنگ و هەڵسەنگاندنی تواناکان بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکانی کورد کە پێویستیی ڕۆژگارە. بەپێی ئەو پێویستییە، گرنگ ئەوەیە سیاسەت بۆ ئەو فەرهەنگە دابنرێت و ئەوە بزانرێت کە هەر وڵاتێک لە دوای ڕزگاربوون، ئاسایییە کە ماوەیەک لە دوادا بڕوات و نیگای ئەمنییەتیی هەبێت، بەڵام ناکرێ ئەو قۆناغە گوزەرییە هێندە درێژە بکێشێت. لەو قۆناغەدا، به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی بۆ کورد له هه‌موو شتێک گرنگتره. بۆیە گرنگه کورد بناغه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی لەسه‌ر فه‌رهه‌نگ و شارستانییه‌تی کۆن، کە لەگەڵ نیازەکانی ئێستای جیهاندا گونجاون بونیاد بنێتەوە. بۆیە حوکمڕانی لەسەر بنەمای یاسا و فەراهەمکردنی دەرفەتی بەشداری بۆ زۆرینەی خەڵک لە ژیانی ئابووری و سیاسیدا مەرجی پێویستن. بەتایبەتی ئێستا کە سەرکردایەتیی کورد پشتیوانیی خەڵکی هەیە، گرنگە ئەو دەرفەتە مێژوویییە بە مەبەستی ڕێفۆرمی ستراتیژ لە سیستەمدا بقۆزێتەوە. بەتایبەتی لەناو کورددا وێڕای فەرهەنگی دەوڵەمەندی پێشوو، نەوەی تازە بەهاکانی دیموکراسی زیاتر بۆ گرنگە. بۆیە ئەمڕۆ کە پەرەسەندن و ئاشتیی دیموکراتیک نیازی ڕۆژهەڵاتی ناڤینە، دەکرێ بەو دۆخە دیموگرافییە پڕ لە گەنجەی ئێستا، شتێکی نوێ بە مەبەستی پەرەسەندنی کوردستان ساز بکرێت. گرنگە بەو بارە فەرهەنگی و سیاسەتی نوێیەوە بەرەوپیری شارستانییەتی نوێی جیهان بڕۆین بۆ ئەوەی پایەکانی دەوڵەتێکی دیموکراتیک لەسەر بناغەی فەرهەنگی ڕەسەنی خۆمان دابنێین.

دەرەنجام

لە چوارچێوەی تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک، ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە فەرهەنگی سیاسیی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا وەک سەرمایەیەکی سیاسی و بەشێک لە میراتی هاوبەشی مرۆییی جیهانی، توانای سازگاری و گونجانی لەگەڵ سیاسەتی نوێی جیهان و دامەزراندنی ژیانی دیموکراتیک و دانانی دامەزراوەی دیموکراتیکی هەیە. واتە، لە دیالێکتیکی نێوان فەرهەنگ و شارستانییەتی کوردی لەگەڵ سوننەتەکانی دیموکراسی، “سەنتێز”ێک دێتە دەرێ کە دەکرێ وەک سەرمایەیەکی مرۆیی هەژمار بکرێت و ببێتە گرنگترین و کاریگەرترین نموونەی هەژمووندەر بۆ تەواوی ناوچەکە. لێرەدا بە گوێرەی مێژوو و ستراکچەری شارستانییەتی کورد، دەردەکەوێ کە کورد بەپێچەوانەی نەتەوەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناڤین، نەک هەر لە بەرامبەر پەرەسەندن و دیموکراسیدا بەرگری ناکات، بەڵکوو زۆربەی پاڕامەترەکانی ستراکچەری دیموکراتیک لەگەڵ فەکتە فەرهەنگییەکانی دێنەوە.

بەو پێیەی کە ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا لەسەر بنەمای ئاشتیی دیموکراتیک و مافی نەتەوەکان دێتە دی، کورد سەرمایەیەکی فەرهەنگیی سازگاری لەناو هەناوی خۆیدا لەگەڵ ژیانی دیموکراتیکدا هەیە. بەو ئامرازە نەرمە کورد لە ناوچەکەدا کارتی براوەی بەدەستە، چونکە ئەلتەرناتیڤێکی گونجاوی پێکهێنانی ژیانی دیموکراتیکە. لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا، کە فەرهەنگی دیموکراتیک لاوازە، کورد دەتوانێ سوود لە خاڵە فەرهەنگییەکانی خۆی وەربگرێت؛ چونکە فەرهەنگی سیاسیی کورد توانای هەڵگرتنی پارامەترەکانی دیموکراسیی هەیە و دەتوانێ بە دانانی سیاسەتی دروست لەگەڵ ستراکچەری سیاسەتی جیهاندا هاوئاهەنگ بێت. بەو جۆرە ئەو پەیامە بە دونیا دەگات که دروستبوونی دەوڵەتی کوردی دەتوانێ دیموکراسی بۆ ناوچەکە بەدیاری بێنێت.

لێرەدا وەک پێشنیار بۆ دەوڵەمەندکردن و تێرکردنی بابەتەکە بە فەکتی مێژوویی لە ڕووی تیۆری و پراکتیکییەوە، پێویستە پەنێلی نوخبەکان و دانیشتنی شارەزایان بکرێت.

سەرچاوەکان

Archibugi, Daniele (2004) “Cosmopolitan Democracy and its Critics: A Review”, European Journal of International Relations, 10: 437-473.

Azghandi, alireza (2006), An Introduction to Iranian Political Sociology, Tehran: Ghomes Publishing House. (Persian)

Bashiriyeh, hosein (2005), Transition to Democracy, Tehran Negahe moaser Publishing House. (Persian)

Bruinessen, Martin Van (2001). “From Adele Khanom to Leyla Zana: women as political leaders in Kurdish history”, Women of a Non– State Nation: the Kurds. ed. Shahrzad Mojab, California: Mazda Publisher, pp. 95-112.

Dalton ،R. (2000), citizen Attitudes and political Behavior ،”comparative political studies ،vol. 33 ،n. 6/7.

David Romano and Mehmet Gurses (2014), Conflict, Democratization, and the Kurds in the Middle East: Turkey, Iran, Iraq, and Syria, Palgrave Macmillan.

Huntington, Samuel (1993), The third wave democratization in the late twentieth century, Norman: University of Oklahoma Press.

Huntington, Samuel (1996), The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order. New York: Simon & Schuster.

Mannheim, K. (1956), Essays on the Sociology Of culture, Fisher, Frankfurt am main.

Maoz, Zeev and Bruce Russett (1993), “Normative and Structural Causes of Democratic Peace 1946-1986”, The American Political Science Review, Vol.87, No. 3, September, pp. 624-638.

Marsha, Pripstein Posusney and Michele, Penner Angrist (2005). Authoritarianism in the Middle East: Regimes and Resistance. Lynne Rienner Publishers, Inc., USA.

Navah, Abdolreza, A Reflection on Carl Mannheim’s Theory of Cultural Democracy in “The Democratization of Culture, Critical Studies in Texts & Programs of Human Sciences, Institute for Humanities and Cultural Studies (IHCS) Monthly Journal, Vol. 22, No. 1, Spring 2022, 427-446. (Persian)

Sariolqala, Mahmud (2008), Political Culture of Iran, Tehran: Research Institute for Cultural and Social Studies. (Persian)

Weber, Max (2002). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism and Other Writings. Translated by Peter Baehr & Gordon C. Wells. Penguin Books.

د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

دەسپێک

ئیسرائیل هەرچەندە لە سووریا شەڕەکەی بردۆتەوە، بەڵام هێشتا جەنگەکەی نەبردۆتەوە؛ نەک هەر ئەوە بەڵکوو خودی سەرکردە سیاسی و سەربازییە ئیسرائیلییەکان ترسی ئەوەیان هەیە، ئەوەی لە سووریای دوای ئەسەد دروست دەبێت زۆر مەترسیدارتر بێت لەسەر ئاسایشی ئیسرائیل لە سووریای کاتی ئەسەد. 

ڕاستییەکەی هۆکارێکی زۆر هەیە بۆ ئەوەی داڕێژەرانی سیاسەتی ئیسرائیل نیگەران بن، چونکە لە سووریای دوای ئەسەد هیچ شتێک سەقامگیر نییە؛ تەنیا ئەوەی تا ئێستا ڕوونە، هەژموونی ئێران گۆڕاوە بە هەژموونی تورکیا، بەڵام تورکیا ئێستا لە سووریا زۆر لە ئێرانی سەردەمی ئەسەد بەهێزترە. تورکیا بەئاشکرا بنکەی سەربازی لە سووریا دروست دەکات؛ دەیەوێت سووریایەک دروست بکاتەوە وەک ئەوەی خۆی دەیەوێت. لایەنە نێودەوڵەتییەکانی تریش خەریکە واز لە سووریا دێنن بۆ تورکیا. ئەمە نیگەرانیی زۆری ئیسرائیلی لێ کەوتۆتەوە، کە لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین بەتێروتەسەلی شرۆڤەی بکەین.

ئایا ئیسرائیل دەتوانێت نەخشەی سیاسیی ناوچەكە بگۆڕێت؟

لە زانستی سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا ئەو هێزانەی دەتوانن سیستەمی جیهانی یان هەرێمی بگۆڕن، یان زلهێزن (super powers)، یانیش هێزی گەورەن (great powers)، یان ئەوەتا هێزی هەرێمین (regional powers). ئیسرائیل لە پلەی سێیەمە؛ واتا هێزێکی هەرێمییە بەڵام هێزە هەرێمییەکانیش لە ئاست و کاریگەریدا جیاوازییان هەیە. وەک دەزانین ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی نزیکدا چەند هێزێکی هەرێمیمان هەیە: تورکیا، ئێران، سعوودیا. ڕاستە پێشتر سووریا و میسر و عێراقیش هێزی هەرێمی بوون بەڵام ئێستا ئەم سێ هێزە هیچیان لە ئاستی هێزە هەرێمییەکاندا نەماون.

مارک هێلێر (, 2011‌Heller) کە لە توێژینەوەکانیدا بەوردی کاری لەسەر هێزە هەرێمییەکان کردووە، بەتایبەتیش ئیسرائیل، دەڵێت: “ئیسرائیل سەرەڕای ئەوەی هێزێکی سەرنجڕاکێشە، هێزی ڕێگرتنی (block) هەیە، بەڵام هێزی داڕشتنی سیستەمێکی هەرێمیی نییە. ڕاستە ئیسرائیل توانای پاراستنی ئاسایشی خۆی لە بەرامبەر هەڕەشەکانیدا هەیە، بەڵام ئیسرائیل هێزێکی ناوچەیی نییە کە توانای بەڕێوەبردنی نەزمی ناوچەییی هەبێت. ئیسرائیل دەتوانێت ڕێگری لە سەرهەڵدانی هێزێکی تر بکات کە بتوانێت زیانی گەورەی پێ بگەیەنێت، بەڵام لە بونیادی هێزدا (power) چەند خەسڵەتێکی کەمە، وەک هێزی نەرم یان زیرەک.”

لویس فاوست (فاوست ٢٠١١: ١٦٣)، کە یەکێکە لە توێژەرە بەتواناکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، باس لەوە دەکات کە هاوسەنگیی هێزە ناوچەیییەکان لە دە ساڵی ڕابردوودا گۆڕاوە. هێز و هەژموونی ئەمریکا لەکەمیی داوە و، وڵاتە عەرەبییەکان لە ڕابردوودا هێزێکی لاواز بوون. “بەهاری عەرەبی” ئەو لاوازییەی زیاتر دەرخست؛ بووە هۆی قەیرانی قووڵ لە چەند وڵاتێک. بەپێی پێوەرەکانی فاوست، وڵاتێک دەتوانێت سەرکردایەتیی هێزێکی هەرێمی بکات یان سیستەمێکی هەرێمیی نوێ دابڕێژێت ئەگەر: تێکەڵەی هێزی ڕەق و نەرم بەکار بهێنێت؛ بتوانێت دامەزراوە هەرێمییەکان پەرە پێ بدات؛ خزمەتگوزاریی گشتی دابین بکات؛ ئەجێندای ناوچەیی دیاری بکات؛ دەسپێشخەریی هەرێمیی هەبێت  و هەندێک جاریش بەشدار بێت لە کۆمەکی هەرێمی.

بەپێی ئەم پێوەرانە بێت، زۆرێک لە هێزە هەرێمییەکان بەتەواوی هێزی هەرێمی نین، تەنانەت ئەو هێزانەی کە ئێستا لە ناوچەکەدا هێزی هەرێمین: تورکیا، عەرەبستانی سعوودی و ئێران، لە ڕەگەزی سەرکردایەتیدا سنووردارن. بەڵام فاوست دەڵێت ئیسرائیل لە هەندێک ڕوانگەدا سەرەڕای ئەوەی کە نەیتوانیوە نەزمێکی ناوچەیی دروست بکات یان دامەزراوەی ناوچەیی پەرە پێ بدات بەڵام “هێزێکی گەورەی ناوچەیییە”. ئەو هۆکارانەی کە وا دەکات وڵاتێک ببێتە هێزێکی ناوچەیی، هێشتا بەتەواوی ڕوون نییە. بەڵام  “هێزی ئابووری” گرنگییەکی زۆری هەیە. مەبەستم ئەوەیە کە بڵێم لە ئەدەبیاتی زانستە سیاسییەکاندا تا ئێستا ڕوانگەی جیاواز هەیە لەبارەی پێگەی ئیسرائیل، کە دەتوانم لە دوو ئاستدا کۆی بکەمەوە: یەکەم، وای دەبینێت کە ئیسرائیل وڵاتێکی بچووکە بە ژمارەی دانیشتووانێکی کەم، بەڵام بەهێزترینە لە ناوچەکەدا لە ڕووی ئابووری و سەربازییە. دووەم، دەڵێ، ئیسرائیل کاریگەرییەکی سنوورداری هەیە و ناتوانێت بەتەواوی ببێتە هێزێکی هەرێمی.  ئەوەی هێزی زۆرتری داوە بە پێگەی ئیسرائیل لە ناوچەکەدا ئەوەیە کە، ئیسرائیل پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکان هەیە و هاوپەیمانێکی ستراتیژییە؛ هەروەها بەشدارێکی گرنگی ئابوورییە لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپا و ویلایەتە یەکگرتووەکان.

بۆ نموونە، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٨٢ ئیسرائیل بە ئامانجی لەناوبردنی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەڵەستین هێرشی کردە سەر لوبنان. لەوەیش زیاتر، ویستی حکوومەتێکی میانڕەو بە سەرکردایەتیی مەسیحییەکان لە بەیرووت دابمەزرێنێت و هێزەکانی سووریا لە وڵاتەکە دەربکات. بەڵام ئەوەی ڕاستی بێت لە هەرسێ ئامانجەکەدا شکستی هێنا. دوای پێنج ساڵ، ڕاپەڕینی یەکەمی فەڵەستین، لە غەززە سەری هەڵدا و کەناری ڕۆژاوایشی گرتەوە. ئەمە دەکرێت بۆ ئێستایش وانەیەک بێت، چونکە ئێستایش فەڵەستینییەکان وەک جاران لە ڕەتکردنەوەی داگیرکاریی ئیسرائیلدا هەروەک جارانن.

لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین، ڕاستە ئیسرائیل زۆربەی نەیارەکانی لە ئێستادا تێک شکاون، بەڵام هێشتایش هەر هەڕەشەی لەسەرە. بێجگە لەوە ئیسرائیل هاوپەیمانی هەرێمییشی نییە لە ناوچەکەدا؛ هێزێکی تەنیایە و، زیاتر پشت بە ‌هێزی ئەمریکا و ئەوروپا دەبەستێت. هەڵبەتە ئێستا هێزی ئیسرائیل لە هەموو قۆناغەکانی پێشتر زیاترە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیش ئەستەمە یاخود ناتوانێت نەزمێکی نوێی هەرێمی دروست بکات و بیپارێزێت. ئەمە ڕەنگە بۆ هەردوو هێزە هەرێمییەکەی تریش، واتا سعوودیا و تورکیا، ڕاست بێت.

پێشتر ئێران توانای زۆری هەبوو لە سەپاندنی سیستەمێکی هەرێمیدا، بەڵام ئێستا ئەو توانایەی لەدەست داوە. بۆیە ئەو ڕوانگەیەی دەڵێت ئیسرائیل دەیەوێت نەخشەی ناوچەکە بگۆڕێت، کەموکوڕیی زۆری هەیە، چونکە ئیسرائیل ناتوانێت ئەم نەخشەیە بەبێ هەردوو هێزە هەرێمییەکەی تر (تورکیا و سعوودیا) بگۆڕێت. ڕاستە ئیسرائیل هێزێکی هەرێمییە بەڵام توانای گۆڕین و سەپاندنی نەخشەیەکی نوێی هەرێمیی، سنووردارە. بە زمانی ڕۆبێرت کاپێل (Robert Kappel بڵێم: ئیسرائیل هێزێکی نیمچەهەرێمییە (Partial regional power).  

ستراتیژیی ئیسرائیل بۆ سووریای دوای ئەسەد چییە؟

بوونی بۆشاییی دەسەڵات دوای ڕووخانی ئەسەد وای لە ئیسرائیل کرد کە ڕوانگەی ئەمنیی خۆی لە سووریا دووبارە ڕێک بخاتەوە. ئێستا ئیسرائیل بە شێوەیەکی کاریگەر قەڵەمڕەوی سەربازیی خۆی لە باشووری سووریا فراوان کردووە؛ ناوچەیەکی قەڵغانی (buffer zone) لە بەرزایییەکانی جۆلان دروست کردووە بە مەبەستی دوورخستنەوەی هێزە چەکدارەکانی سووریا لە سنووری ئیسرائیل. فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل لە مانگی شوبات و ئادار، لە سەرانسەری سووریا دەیان هێرشیان كردووە و، کۆگەکانی چەک، شوێنی ڕادار و، پاشماوەی پێکهاتەی سەربازیی ڕژێمی ئەسەدیان کردونەتە ئامانج. واتا ئیسرائیل نایەوێت ئەو دەسەڵاتەی ئێستا توانای سەربازیی بەهێز بێت. بە مانایەکی تر ئیسرائیل متمانەی بە دەسەڵاتی نوێی سووریا نییە. ئیسرائیلییەکان هێشتا گومانیان لە حکوومەتی نوێی کاتیی سووریا لەژێر سەرۆکایەتیی “ئەحمەد شەرع” هەیە. هێشتا وێنە کۆنەکەی، وەک سەرکردەیەکی ئەلقاعیدە لە خەیاڵی ئیسرائیل ئاوا نەبووە. “ئیسرائیل نیگەرانە لە شەرع و پەیوەندییە ئیسلامییەکانی و، دەترسێت کە بەهێزبوونی دەسەڵاتەکەی ببێتە هۆی ئەوەی کە ئیسرائیل پێی دەڵێت “مەترسی لە سەرهەڵدانی دەسەڵاتێکی جیهادی لە سنووری باکوور”.

هەرچەندە دەستەی تەحریر شام ئەسەدیان لە دیمەشق لا برد، بەڵام ئیسرائیل سەیری ڕژێمی نوێ دەکات وەک ڕژێمێکی ئایدیۆلۆژیی ڕادیکاڵی ئیسلامی. جێگری وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل، شارێن هاسکێل، بەم دوایییە دەسەڵاتی شەرعی وەک “گرووپێکی تیرۆریستیی جیهادیی ئیسلامی کە دیمەشقی بەزۆر گرتووە و لەلایەن تورکیاوە پشتگیری دەکرێت” وەسف کرد. هاسکێل هۆشداریی دا کە ئیسرائیل کار دەکات بۆ ڕێگرتن لە دەرکەوتنی قەڵایەکی ئیسلامیی دوژمن لە نزیک سنوورەکانی. بە پشتبەستن بەو ڕوانگەیەی کە شرۆڤەکارانی ئیسرائیل بە “دوکتۆرینی دوای ئەسەد” ناوی دەبەن، پێ دەچێت ئیسرائیل سووریایەکی پارچەپارچەکراوی لاوازی پێ باشتر بێت، نەک سووریایەکی یەکگرتوو لەژێر دەسەڵاتێکی ئیسلامیدا کە بە ئەگەری زۆر دۆست نابێت بۆ ئیسرائیل؛ بەپێچەوانەی تورکیا کە پشتگیری لە سووریایەکی بەهێز و ناوەندی و سەقامگیر دەکات. ئەمەیش وای کردووە بەرکەوتن لە سیاسەتی دوو هێزی هەرێمی (تورکیا و سووریا) کە سووریا وەک وڵاتێکی کاریگەر لەسەر ئاسایشی خۆیان دەبینن دروست بکات.

تورکیا؛ لە دۆستەوە بۆ دوژمن

تورکیا نەک تەنیا لە ڕووی سیاسییەوە بەڵکوو لە ڕووی سەربازییشەوە دەیەوێت کۆنتڕۆڵی سووریا بکات. ئەنقەرە ئێستا دەستی کردووە بە دانانی بنکەی سەربازی لە شوێنە سەرەکییەکانی سووریا. بە گوێرەی چەند ڕاپۆرتێک، تورکیا بەنیازە چەندان بنکە بە کەڵکوەرگرتن لە ژێرخانی فڕۆکەخانەکانی سووریا، بەتایبەتی لە ناوچەی پاڵمیرا، لەوانەیش فڕۆکەخانەی پاڵمیرا و بنکەی ئاسمانیی T4 دابمەزرێنێت. ئەم هەنگاوە بەشێکە لە ستراتیژیی فراوانتری تورکیا بۆ زیادکردنی ئۆپەراسیۆنە ئاسمانی و زەمینییەکانی لە سووریا. ڕاستییەكەی، تورکیا خەریکە بەقووڵی دەچێتە ناو جومگەکانی بنیاتنانەوەی دەسەڵاتی نوێی سووریا؛ تورکیا دەستی کردووە بە نۆژەنکردنەوە و کارپێکردنی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتیی دیمەشق. جگە لەوەیش پشتیوانیی تورکیا بۆ سوپای نیشتمانیی سووریا و گرووپەکانی دیکە کە لەژێر فەرماندەییی ئەودا لە باکووری سووریا کار دەکەن، بە شێوەیەکی بەرفراوان تەشەنەی کردووە.

کەواتە، ئایا تورکیا وەک دوژمنی داهاتووی ئیسرائیل لە ڕیزبەندیدایە؟ مەرج نییە بگاتە ئەو ئاستە، بەڵام ئەمە دەوەستێتە سەر مانەوەی ئەردۆغان لە دەسەڵات. سۆنەر کاگاپتای لە ئینستیتیۆتی واشنتۆن ئەمە بە “قۆناغی سێیەم”ی سیاسەتی تورکیا ناو دەبات؛ ئەو سەردەمەی کە تورکیا پشت دەکاتە جیهان و تەنیا عاشقی خۆیەتی. ڕاپۆرتەکانی ئه م دوایییه ئاشکرایان کردووه که تورکیا هێز و کەرەستەی سەربازیی له بنکەی ئاسمانیی سەربازیی مێناغ له باکووری سووریا جێگیر کردووه. ئەم بنکەیە نزیکەی ٣٥ کیلۆمەتر لە باکووری شاری حەلەب و تەنیا ١٣ کیلۆمەتر لە باشووری سنووری تورکیا دوورە. بەپێی زانیارییەکان بنکەکە بە سیستەمی ڕاداری نوێ و یەکەکانی بەرگریی ئاسمانی و کەرەستەی سەربازیی دیکە پەرە پێ دراوە. ئەم فراوانکردنە بە ئامانجی بەرزکردنەوەی توانای چاودێری و کۆنترۆڵکردنی ئاسمانیی سووریایە بەڵام لە ڕاستیدا لەژێر سەرپەشتیی تورکیادایە.

کەواتە دەتوانین بڵێین، تەنانەت ئەو ڕێکكەوتنەی ئەحمەد شەرع لەگەڵ هێزە کوردییەکانی سووریای دیموکرات کردی، گومانی ئەوەی لێ دەکرێت لە پێناو کپکردنەوەی دەنگی کورد بێت لە دژی دەسەڵاتی نوێی سووریا، بە ئامانجی ئەوەی دەرفەتێک بداتە دەسەڵاتی شەرع تا خۆی بەهێز دەکات و جۆرێک لە شەرعییەتی ناوخۆ و نێودەوڵەتی پەیدا دەکات. لە سەرێکی تریشدا ئەو ڕێکكەوتنە دەرفەتی کارتی کوردەکانی لەدەست ئیسرائیل دەرهێنا کە لەمەودوا دژی تورکیا و سووریای نوێ بەکاری بهێنێت. بە واتایەکی تر، ئەم ڕێکكەوتنە دەکرێت تاکتیکێکی کاتی بێت؛ هەرکات دەستی حکوومەتی شەرع کرایەوە، ئەوکات دەست دەکات بە کۆنترۆڵکردنی ناوچە کوردییەکان. ڕاگەیاندنی دەستووری نوێی سووریا، دەکرێت یەکێک بێت لە ئاماژە سەرەتایییەکانی ئەم مەبەستەی تورکیا و ئەحمەد شەرع بەرامبەر کورد و کەمینەکانی تریش لە سووریا.

ئامانجی تورکیا دووڕەهەندییە: یەکەم، تورکیا هەوڵ دەدات بۆ ڕێگرتن لە هەر بزووتنەوەیەکی خۆسەری کوردی لە سووریا. لە ڕێگەی ناچارکردنی هێزەکانی سووریای دیموکرات و تێکەڵکردنیان لەگەڵ فەرماندەییی ناوەندی لە دیمەشق  (کە تورکیا سەرپەرشتیی داڕشتنی کردووە)، ئەردۆغان هیوادارە ناوچە نیمچەسەربەخۆکەی کورد کە لەژێر پاراستنی ئەمریکا لە باکوور-ڕۆژهەڵاتی سووریا دروست بوون لەناو ببات. بەرپرسە تورکییەکان “زیاتر لەوە نیگەرانن کە ئیسرائیل پشتگیریی داوای سەربەخۆیی (جۆرێک لە ئۆتۆنۆمی)ی کورد و درووزی و عەلەوییەکان دەکات” لە سووریا؛ چونکە ئەم جۆرە خۆسەرییە مەترسی بۆ ئامانجی درێژخایەنی تورکیا، واتا یەکگرتووییی سووریا دروست دەکات. 

دووەم، تورکیا بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی سەربازیی خۆی، سوود لە هاوپەیمانی نوێی دیمەشق وەردەگرێت. لە ساڵی ٢٠١٦وە، تورکیا بنکەی سەربازیی لە باکووری سووریا هەیە و پشتگیریی گرووپە ئۆپۆزیسیۆنەکانی سووریای کردووە. ئێستا، قەڵەمڕەوی تورکیا زیاتر بۆ باشوور و ڕۆژهەڵات فراوان دەبێت.

بە گوێرەی سەرچاوە سووری و ئیسرائیلییەکان، ئەنقەرە لە گفتوگۆی پێشکەوتوودایە لەگەڵ دیمەشق بۆ سەرپەرشتیکردنی کۆنتڕۆڵی یەکەی سەربازی لە ناوچەی پاڵمیرا – لە بەرامبەر پەیمانی پشتگیریی ئابووری و سەربازیی تورکیا بۆ حکوومەتی نوێی سووریا. هەرچەندە بەرپرسە تورکەکان  ناردنی سەربازیان ڕەت کردۆتەوە، بەڵام ئیسرائیل وای نابینێت؛ ئیسرائیل وای دەبینێت کە تورکیا لە ڕووی سەربازی و ئایدیۆلۆژییەوە دەیەوێت دەسەڵاتێکی سوننیی ئیخوانی لە سووریا دروست بکات، ئیبراهیم کاڵین، مانگێک دوای کەوتنی سووریا، یەکەم بەرپرسی بیانی بوو سەردانی سووریای کرد و لە مزگەوتی ئەمەوی نوێژی لەگەڵ دەستەی تەحریر شام کرد. ئەمە دەکرێت ئاماژەیەک بێت، کە تورکیا لە سەرێک زیانی لێ دەکات، لە سەرێکی تریش قازانج، کە وا دەکات وڵاتانی سوننە و کەنداو پشتگیریی ئەجێندای تورکیا بکەن.

ئەگەری بەریەکكەوتنی تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا

لە ڕووی دیپلۆماسییەوە، ئیسرائیل و تورکیا هێشتا پەیوەندییەکی فەرمییان هەیە، بەڵام زمان و وتارەکانیان لەسەر سووریا ڕۆژ بە ڕۆژ توندتر دەبێت. لە دوای بەهاری عەرەبی تا ڕووخانی بەشار ئەسەد، ڕاپۆرتە ئەمنی سەربازییەکانی هەردوولا بە نهێنی یەکترییان وەک ڕکابەر و سەرئێشە دەبینی، بەڵام ئەم ڕکابەرییە نەگەیشتبووە ئەوەی کە یەکتر وەک مەترسی بۆ سەر ئاسایشی خۆیان ببینن، ئێستا بەئاشکرا لێدوان و هۆشداری لەسەر تەشەنەکردنی ناکۆکی لەلایەن بەرپرس و شرۆڤەکارانی هەردوولا دەدرێت؛ بە جۆرێک وەک شارەزای سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە پەیمانگەی بروکینگز، ئەسلی ئایدینتاشباس دەڵێت: “سووریا بووەتە مەیدانی شەڕی نێوان تورکیا و ئیسرائیل، کە بەڕوونی یەکتری وەک ڕکابەری ناوچەیی دەبینن.” ئەمە پەرەسەندنێکی مەترسیدارە، چونکە لەسەر زۆربەی شتەکان ئێستا ململانێ هەیە لە نێوان هێزەکانی سووریای تورکیا  لە لایەک و ئیسرائیلیش لە لایەکی تر.

ئەم بارودۆخە ڕێگەخۆشکەرە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەردوو لا لە داهاتوودا. بەنزیکی، هەموو بوارەکانی داهاتووی سووریا – هەر لە پرسی کورد و عەلەوییەکان، تا ڕۆڵی ئێران، تا کۆنتڕۆڵی سەرچاوە سروشتییەکان – بووەتە شوێنی ڕکابەریی نێوان ئەنقەرە و ئورشەلیم.

لای تورکیا، دانپێدانانێکی ڕاستەقینە هەیە کە بە ئەگەری زۆر ڕووبەڕووبوونەوەیەک دەبێت. تورکیا بێ گوێدانە ئیسرائیل، ڕۆژ بە ڕۆژ پێگە سەربازییەکانی لە سووریا بەهێز دەکات. ئەگەر هەردوو هێز بەردەوام بن لەسەر ئەم ڕێگەیە، لەوانەیە سەر بکێشێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوە؛ ئینجا چ ڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی دەستەی تەحریر شام و سوپای نیشتمانیی سووریا. میدیای تورکی لەم دوایییانەدا، باس لەوە دەکەن کە ئەنقەرە ناتوانێت بەئاسانی دەستبەرداری کاریگەریی خۆی  بێت لە سووریا؛ تەنانەت ئەگەر مەترسیی ئەوەیش هەبێت کە ئەمە ئیسرائیل تووڕە بکات – چونکە ئەردۆغان سووریای دوای ئەسەد وەک دەروازەیەک دەبینێت بۆ فراوانکردنی هەژموونی هەرێمیی تورکیا. تا ئەو ئاستەی، ئەردۆغان لە هەفتەی ڕابردوودا لە پەیامێکدا کە بەگشتی وەک ئاماژەیەک بوو بۆ ئیسرائیل، بەڕوونی وتی: “ئەوانەی کە هەوڵ دەدەن بۆ دابەشکردنی ڕەگەزی و ئایینی لە سووریا بە سوودوەرگرتن لە ناجێگیریی دۆخی ئێستا… ئامانجەکانیان بەدەست ناهێنن.” لە ئاستی فەرمییش بەرپرسانی تورکیا، ئیسرائیل تۆمەتبار دەکەن بەوەی چەک دەبەخشێت یان هانی گرووپە “جوداخوازەکان” دەدات (کورد، درووزی، تەنانەت عەلەوی) بۆ لاوازکردنی دیمەشق.

لە هەمان کاتدا لەلایەن ئیسرائیل، قسەکردن لەسەر “ڕووبەڕووبوونەوەی حەتمی” لەگەڵ تورکیا، زیاتر لە بازنە ئەمنییەکان دەبیسترێت. لە کۆبوونەوەیەکی بەرزی هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی سووریا لە سەرەتای مانگی ئادار، سەرچاوەیەکی ئەمنیی ئیسرائیلی دەڵیت: “ڕێگرتن لە ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا ئەستەمە، بەهۆی هەوڵەکانی ئەردۆغان بۆ سنووردارکردنی بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل لە ناوچەکە.”

لیژنەی ناگڵ: ئیسرائیل ئامادەکاری دەکات

زانیارییەکان دەری دەخەن کە بازنەی کابینە سەرەکییەکەی نەتانیاهۆ، خەریکی دیاریکردنی پلانی جێگرەوەن (بەدیل). کەناڵی ١٢ی هەواڵ (Channel 12 News)ی ئیسرائیلی دەڵێت کە ڕاوێژکارەکانی سەرۆکوەزیران هەوڵیان داوە میدیای ئیسرائیلی بە ڕاهێنان لەسەر ئەوە قایل بکەن کە “ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تورکیا لەسەر خاکی سووریا، شتێک نییە ڕێگەی لێ بگیرێت.” ئەمە لەوانەیە وەک ڕێگەیەک بێت بۆ ئامادەکردنی ڕای گشتی. هەڵبەتە ئیسرائیل مەرج نییە ڕاستەوخۆ هێزە تورکییەکان بکاتە ئامانج، بەڵام ئەو هێزانە دەکاتە ئامانج کە تورکیا ئامادەی کردوون و ڕاهێنانیان پێ دەکات، بە ئامانجی دووبارە دروستکردنەوەی سوپای سووریا.

لە سەرەتای مانگی ئازاردا، باڵیۆزخانەی تورکیا لە دیمەشق، لە ڕێگەی هاوپێچی سەربازی (ملحق عسکری)، “لیوا عەقید حسێن گۆز”، دانی نا بە بوونی هاوپەیمانیی سەربازی لەگەڵ سووریا و جەختی لە “هاوکاریی سەربازیی نێوان هەردوو لا کردەوە. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی کە ئەلجەزیرە نێت لە سەرچاوەکانی سەر بە وەزارەتی بەرگریی سووریاوە دەستی کەوتووە، پێشبینی دەکرێت بنکەی سەربازیی هاوبەش لە نێوان سوپای تورکیا و سووریا لە چەند ناوچەیەکی سووریا دابمەزرێن؛ دیارترینیان فڕۆکەخانەکانی مێناغ، دێرەزۆر، تی ٤ و پاڵمیرایە. ئەو شوێنانە بۆ ئۆپەراسیۆنی مەشق و ڕاهێنان و پەرەپێدان بۆ هێزەکانی سووریا دیاری دەکرێن؛ ئەمەیش بەپێی ڕێککەوتنێکی نێوان هەردوو لا. ئەمە ئەوە دەردەخات کە هێرشە ئاسمانییەکانی ئەم دوایییەی ئیسرائیل لە سووریا، هۆشدارییەکی پێشوەختە بن لە دژی ئەم جۆرە هەنگاوانەی تورکیا. سەرچاوە سەربازییەکان لە دیمەشق، بەدوور ناگرن کە شوێنە سەربازییە هاوبەشەکان لەگەڵ تورکیادا جێگیرکردنی درۆن (فڕۆکەی بێفڕۆکەوان) لەخۆ بگرێت، وەک ئەوەی سوپای تورکیا لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی لیبیا لە ڕۆژاوای وڵاتەکەدا دەیکات.

بێجگە لەوەیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە ئەنقەرە هەوڵ دەدات سوپای نوێی سووریا بخاتە ناو هاوپەیمانییەکی ناوچەییی چوارقۆڵییەوە کە سووریا و ئوردن و عێراقیش لەخۆ دەگرێت. پێشبینی دەکرێت ئەم هاوپەیمانییە تایبەت بێت بە شەڕی دژی داعش؛ هاوتەریب لەگەڵ دووبارەبوونەوەی ڕاپۆرتەکان سەبارەت بە خواستی ئیدارەی ئەمریکا بۆ کشانەوەی لە سووریا.

لە هەفتەی دوای ڕووخانی بەشار ئەسەد، یاشار گولەر، وەزیری بەرگریی تورکیا ئامادەییی وڵاتەکەی بۆ ڕاهێنانی سەربازی بە ئیدارەی نوێی سووریا ڕاگەیاند، ئەگەر بیەوێت. لە ٢٠ی ئازاردا سوپای تورکیا کاروانێکی سەربازیی ڕەوانەی فڕۆکەخانەی مێناغ لە باکووری شاری حەلەب کرد. پێشبینی دەکرێت ئەم فڕۆکەخانەیە ببێتە یەکەم بنکەی هاوبەشی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق؛ تا ئەو ئاستەی لە مانگی کانوونی دووەمدا، کۆمیتەیەکی نهێنیی تایبەت بە حکوومەتی ئیسرائیل بە ناوی کۆمیتە/لیژنەی ناگل (Nagel Committee Report) ئاگادارییەکی ڕوون و ئاشکرای دا لەسەر هاوپەیمانیی تورکیا و سووریا. ڕاپۆرتی لیژنەکە کە ١٣٠ لاپەڕە بوو، (تەنیا بەشێکی بڵاو کرایەوە)، داوای لە نەتانیاهۆ کرد کە خۆی بۆ جەنگێکی شاراوە لەگەڵ تورکیا لە سووریا ئامادە بکات. ڕاپۆرتەکە باسی لەوە دەکرد کە ڕژێمێکی پشتگیریکراو لەلایەن تورکیاوە لە دیمەشق دادەمەزرێت كە “مەترسییەکی نوێ بۆ ئاسایشی ئیسرائیل دروست دەکات؛ لەوانەیە مەترسییەکەی لە مەترسیی “ئێران”یش زیاتر بێت کە ئیسرائیلی بۆ چەندان ساڵ سەرقاڵ کرد.”  کۆمیتەکە لە کۆتاییدا ڕای گەیاند کە ئیسرائیل پێویستیی خێرای بە بەهێزکردنی ئاستی سەربازی لە باکوور و دروستکردنی لێکتێگەیشتن لەگەڵ هێزەکانی وەک ڕووسیا هەیە بۆ ڕێگرتن لەو هەوڵەی تورکیا. ڕاپۆرتی لیژنەکە سەبارەت بە بوودجەی بەرگری و ئەمنیی ئیسرائیل، ئاماژە بەوە دەکات کە ئیسرائیل دەبێت خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ تورکیا ئامادە بکات. هۆشدارییش دەدات لەوەی کە تەماحەکانی تورکیا بۆ گەڕاندنەوەی سەروەری و میراتی عوسمانییەکان، دوور نییە ببێتە هۆی پەرەسەندنی گرژییەکان لەگەڵ ئیسرائیل، کە ئەگەری هەیە بەرەو ململانێ پەرە بستێنێت.

بەپێی ئەو بڕگانەی لە ڕۆژنامەکانی ئیسرائیلدا بڵاو کراونەتەوە، لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە: “هەڕەشەی سووریا دەتوانێت گەشە بکات و ببێتە پرسێکی مەترسیدارتر لە هەڕەشەی ئێران.” راپۆرتەکە هۆشداری دەدات لەوەی کە هێزەکانی سەر بە تورکیا دەتوانن وەک هێزی پڕۆکسی مامەڵە بکەن؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی پەرەپێدانی ناسەقامگیریی ناوچەکە، بەتایبەتیش بۆ ئاسایشی ئیسرائیل. هەروەها لە ڕاپۆرتەکەدا هۆشداری دراوە لە دەرکەوتنی مەترسییەکانی هێزێکی توندڕەوی جیهادیی سوننە لە سنووری ئوردن، کە ڕەنگە ببێتە هۆکاری هاندان و سەرهەڵدانی گرووپە چەکدارەکان لە شانشینی ئوردن، کە زۆر جار تێ دەکۆشن بۆ ئاڵۆزکردنی نائارامییەکانی فەڵەستین. هەڵبەتە تێکچوونی ئاسایشی ئوردن دواجار دەبێتە مەترسی بۆ ئیسرائیل.

بێجگە لەو پرسانەی ئاماژەمان پێ دان، لیژنەکە پێشنیاری زیادکردنی بوودجەی ساڵانەی بەرگریی ئیسرائیلی كردووە تا ١٥ ملیار نیس (NIS)  بە درێژاییی ماوەی پێنج ساڵی داهاتوو، بۆ ئەوەی دڵنیا بێت لەوەی کە هێزەکانی بەرگریی ئیسرائیل (IDF) کەلوپەلی پێویستی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاستەنگانەی تورکیا و، هەروەها هەڕەشەکانی دیکەی ناوچەکەیش هەیە.

لیژنەی ناگل دەڵیت: دەبێت ئاستی هێرشی سوپای ئیسرائیل بۆ 70% بەرز بکرێتەوە؛ هی بەرگرییش بە ڕێژەی 30%. بۆ بەدیهێنانی ئەمە و دابینکردنی پێداویستییە گەورەکانی دەستبەجێی بەردەوامی IDF، ناگل پێشنیاری زیادکردنی نۆ ملیار شیکلی کرد بۆ بوودجەی ساڵی 2025 و هێشتنەوەی ئەم زیادەیە تا نزیکەی ساڵی 2030.

سەرەڕای پەیوەندییە باشەکانی پێشووی ئیسرائیل و ئەمریکا لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپ، بەڵام لە ڕاپۆرتەکەدا پێشنیاری ئەوە کراوە کە ئیسرائیل ستراتیژێک پەیڕەو بکات کە بتوانێت بەتەنیا بەرگری لە خۆی بکات بەبێ هیچ هاوکارییەکی دەرەکی. بەم پێیە لیژنەکە پێشنیاری کردووە کە ئیسرائیل دەست بکات بە بنیاتنانی هێز و چەکی پێویست بۆ ئەوەی بتوانێت هێرش بکاتە سەر ئێران و بەتەنیا بەرگەی جەنگێک لەگەڵ تورکیا بگرێت؛ واتا بەرزکردنەوەی توانای بەرپەرچدانەوەی سوپای ئیسرائیل و ئامادەکردنی بۆ هێرشی لەناکاو.

نەتانیاهۆ دوای پێداچوونەوە بە ڕاپۆرتەکە باسی لەوە کرد: “ئێمە شاهیدی گۆڕانکاریی بنەڕەتین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئێران هەمیشە گەورەترین مەترسی بووە بۆ سەر ئێمە، بەڵام هێزی نوێ دێنە ناو گۆڕەپانەکە؛ دەبێت ئامادە بین بۆ پێشهاتە چاوەڕواننەکراوەکان. ئەم ڕاپۆرتە نەخشەڕێگەیەکمان بۆ دابین دەکات بۆ داهاتووی ئیسرائیل”.

شایەنی باسە، ڕاپۆرتی ئەم لیژنەیە کاریگەری و ڕەنگدانەوەی زۆری هەڵوێست و سیاسەتی ئێستای “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان”ە لە ناوچەکەدا، کە ئێستا نوخبەی سیاسی و سەربازیی ئیسرائیل بە دوژمنایەتی و مەترسی دەبینن بۆ بەرژەوەندییە درێژخایەنەکانی دەوڵەتی عیبری لە ناوچەکەدا. لە ڕوانگەی ئیسرائیلەوە، تورکیا خەریکە دەچێتە حساباتی هەڵسەنگاندنی “درێژخایەنی” ئیسرائیلییەوە؛ بەو پێیەی پێشتر و بەردەوام، تەلئەبیب بە لۆژیکی سوودی کورتخایەن (منطق المنافع قصيرة الأمد) مامەڵەی لەگەڵ تورکیادا کردووە؛ لە هەموویشی گرنگتر ئەوەیە کە تورکیا تاکە وڵاتی موسڵمانە کە بۆ ماوەی زیاتر لە ٧٠ ساڵە پەیوەندیی بەردەوامی لەگەڵ ئیسرائیل هەیە، بەبێ بوونی کێشەی ئایینی یان هەستی نەتەوەیی. پێ دەچێت – بەپێی ڕاپۆرتی لیژنەکە – ئەم سەردەمەی بیرکردنەوەی ئیسرائیل کە ڕوانگەی کورتخایەنی هەبوو بەرامبەر تورکیا، بە نەمانی ڕژێمی ئەسەد بەرەو کۆتایی بچێت. ڕاپۆرتەکە وای دەبینێت کە لەوەتەی ئەردۆغان هاتووە، تورکیا چیتر وەک ئەو هاوپەیمانەی جاران نەماوە؛ بەتایبەت کاتێک بە لۆژیکی بەرژەوەندیی “درێژخایەن” سەیری تورکیا بکەین، دەبینین تورکیا وەک هەڕەشەیەک وایە کە هیچی کەمتر نییە لە هەڕەشەی ئێران.

لێکەوتە هەرێمی و نێوەدەوڵەتییەکان

بارگرژی و ڕکابەریی ئیسرائیل و تورکیا لە سووریا، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت. جیاواز لە شەڕە نهێنییەکانی پێشووی ئیسرائیل لە سووریا دژی ئێران و هاوپەیمانەکانی، ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە دوو وڵاتی بەهێز لەخۆ دەگرێت کە هاوپەیمانی ڕۆژاوان؛ لە هەمان کاتدا سەرئێشە بۆ ناتۆ و ئەمریکاش دروست دەکات. تورکیا ئەندامی ناتۆیە. ناکۆکی لەگەڵ ئیسرائیل، کە لە ناتۆ نییە بەڵام هاوپەیمانی گەورەترین هێزی ناتۆیە، کە ویلایەتە یەکگرتووەکانە، ئەمە واشنتۆن دەخاتە دۆخێکی ئاڵۆز. تا ئێستا، ئەمریکییەکان بەوریایی هەڵسوکەوتیان كردووە؛ پشتگیریی مافەکانی ئیسرائیل بۆ بەرگریکردن و هێرشکردن بۆ سەر “ئامانجە تیرۆریستییەکان” لە سووریا دەکەن، بەڵام خۆیان نەکردۆتە تەرەف لە گرژییەکانی هەردوو لا.

دیپلۆماتکارە ئەمریکییەکان دەترسن کە گرژییەکانی نێوان ئیسرائیل و تورکیا دواجار ئارامییە ڕێژەیییەکەی ئێستای سووریا تێک بدات و سەر بکێشێت بۆ قەیرانێکی هەرێمیی فراوانتر؛ چونکە هەر ڕووبەڕووبوونەوەیەکی ڕاستەوخۆ لەسەر خاکی سووریا، دووەم هێزی گەورەی ناتۆ (تورکیا) دەخاتە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ بەهێزترین هێزی سەربازیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ئیسرائیل). بەشێک لە وڵاتانی ڕۆژاوا لە پشت دەرگە داخراوەکانەوە، کار دەکەن بۆ ڕێگرتن لە پێکدادانی سەربازی؛ هەرچەندە هەندێکیان لە پشتگیری، دابەش بوون بەسەر ئەو دوو هێزە. بۆ نموونە، فەرەنسا و یۆنان بەناڕاستەوخۆ پشتگیری لە مامەڵەی توندی ئیسرائیل لە بەرامبەر تورکیا دەکەن، لە کاتێکدا هەندێک وڵاتی تری ناتۆ (وەک ئەڵمانیا) ئامۆژگاریی کەمکردنەوەی بارگرژییەکان دەکەن.

ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە دەکرێت کاریگەریی خراپی لەسەر پەیوەندییەکانی وڵاتانی ناتۆش هەبێت. وەک بەرپرسێکی ناتۆ دەڵێت: “ئەم قەیرانە نوێیە دەبێتە کێشەیەکی سیاسیی ئاڵۆز بۆ ناتۆ: دوو هاوپەیمانی گرنگمان لەگەڵ یەکتردا ناکۆکن.” هەرچەندە تا ئێستا، ناتۆ وەک دامەزراوە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لە کێشەی سووریا بەشدار نەبووە، بەڵام هاوپەیمانییەکە بەچاودێرییەوە سەیری ڕووداوەکان دەکات.

لە ئاستی وڵاتانی عەرەبییش، شەڕ لەگەڵ تورکیا، دەکرێت نزیکبوونەوەی نوێی ئیسرائیل لەگەڵ هەندێک وڵاتی زۆرینەی موسڵمان تێک بدات. بەپێچەوانەوە، دەکرێت هەماهەنگیی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتە عەرەبییەکانی وەک میسر، ئیمارات و، عەرەبستانی سعوودی بەهێز بکات کە جۆرێک لە ناکۆکییان هەیە لەگەڵ تورکیا. بەتایبەتی ڕووسیا – کە تا ساڵی پار سەرەکیترین هێزی بیانی بوو لە سووریا –، بەڵام ئێستا لەناو هاوکێشەکەدا نییە، بەڵام دەکرێت دووبارە خۆی وەک نێوەندێکی جێگیرکەر دەربخات؛ بەتایبەت کە ئیسرائیل داواکارییەکی وای لە ڕووسیا کردووە کە بنکە سەربازییەکانیان لە سووریا بهێڵنەوە، چونکە لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە سووریا، ئیسرائیل ناچارە خۆی بێتە ناو گۆڕەپانی سووریا؛ کە ئەمەیش تێچووی سەربازی و سیاسی و ئابووریی زۆری دەبێت بۆ وڵاتێکی بچووکی وەک ئیسرائیل و، ناتوانێت لە چەندان بەرەدا شەڕ بکات. تا ئەو ئاستەی، ئیسرائیل پشتگیری لە مانەوەی بنکە سەربازییەکانی ڕووسیا دەکات لە سووریا. ئەمە نیشانەی گۆڕانکارییەکی دیارە. ئیسرائیل بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لەگەڵ ڕووسیا هاوڕایە لەسەر سووریا و، تەنانەت باکی بە گەڕانەوەی سنوورداری ئێرانیش نییە لە سووریا؛ تا ئەو ڕاددەیەی کە دەسەڵاتی تورکیا سنووردار بکات.

ڕۆڵی ئەمریکا چی دەبێت؟

شایەنی باسە تا ئێستا ئەمریکا وەک پێویست خۆی لە کێشەکانی تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا هەڵنەقورتاندووە. تورکیا دەیزانی، سەرەتا پێویستە پرسی هێزەکانی سووریای دیموکرات لەگەڵ ئەمریکا یەکلا بکاتەوە  بۆ ئەوەی بپرژێتە سەر کێشەکانی لەگەڵ ئیسرائیل، هەر بۆیەیش ڕازی بوو بە ڕێکكەوتنی شەرع و هێزەکانی سووریای دیموکرات، کە زیاتر لە چاوپۆشییەکی کاتی دەچێت، تا چارەسەری پرسی کورد لە سووریا. دوا بە دوای گفتوگۆی ئەم دوایییەی نێوان ئەردۆغان و دۆناڵد ترەمپ و، سەردانی وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ ئەمریکا، خەریکە نەخشەی سیاسەتی نوێی واشنتۆن بەرامبەر بە سووریا ڕوونتر دەبێتەوە، لەوانەیش: چارەسەرکردنی پرسەکانی وەک SDF و PKK، هەروەها بێدەنگیی ئیدارەی ترەمپ بەرامبەر ئەنقەرە.

تورکیا دەیەوێت باوەر بە ئەمریکا بێنێت کە سەقامگیریی سووریا پەیوەستە بە کشانەوەی ئیسرائیل لە خاکی سووریا؛ هەروەها کۆدەنگییەکی تورکیا-ئەمریکی دەتوانێت هاوکێشەی ناوچەکە بگۆڕێت. بەڵام، ئیسرائیل هەوڵ دەدات لە ڕێگەی پەرەسەندنی سەربازی و میدیایییەوە ئاستەنگ لە بەردەم ئەم نزیکبوونەوەیە دروست بکات؛ لەنێویاندا دزەپێکردنی زانیاریی هەواڵگری سەبارەت بە بوونی تورکیا لە سووریا. سەردانی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ واشنتۆن، بۆ تاوتوێکردنی سزاکان و پرسەکانی سووریا و غەززە، وەک ئامادەکارییەکە بۆ کۆبوونەوەی لووتکەی نێوان ئەردۆغان و ترەمپ. ئیسرائیل چانسی باشی هەیە کە دۆستی زۆری هەیە لە ئیدارەی نوێی ئەمریکادا، بەڵام سەبارەت بە ترەمپ، سووریا هیچ گرنگییەکی وای نییە تا ئامادە بێت شەڕی لەسەر بکات.

کۆتایی

سووریای دوای ئەسەد، ئەوەندەی دەرفەت بوو بۆ ئیسرائیل، ئەوەندەیش هەڕەشەیە لە ئێستادا، چونکە بە هیچ پێوەرێک ئیسرائیل دڵنیا نییە لەوەی سووریای ئەحمەد شەرع دوژمنی ئاییندەی ئیسرائیل نابێت، یان پشتگیریی فەڵەستین و دژایەتیی ئیسرائیل ناکات. ستراتیژیی ئیسرائیل ئەوەیە سووریا لاواز و دابەش بێت بەسەر جۆرێک لە نامەرکەزی، یان فیدرالیزم؛ بە جۆرێک کە دەسەڵاتی ناوەند لەو ئاستە نەبێت هەڕەشە بۆ ئیسرائیل دروست بکات؛ بۆ جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژییە ئیسرائیل پشت بە ئیدارەی نوێی ترەمپ و پێکهاتەکانی تری سووریا، بەتایبەتیش کورد و درووز و عەلەوییەکان، دەبەستێت. ئەم ستراتیژییەی ئیسرائیل تەواو دژی بەرژەوەندییەکانی تورکیایە.

هەرچی ئەردۆغانە دەیەوێت سووریا وەک ناوچەیەکی کاریگەر ( sphere of influence)ی خۆی بۆ فراوانکردنی هێزی هەرێمیی تورکیا بەکار بهێنێت. بۆ ئەمەیش کار دەکات بۆ ئەوەی کارتەکانی دەست ئیسرائیل بکوژێت؛ واتا پاڵپشتیی ئەمریکا و کەمینەکانی سووریا و ئەگەری گەڕانەوەی ڕووسیا بۆ سووریا. ئەردۆغان لە هەرسێ ئاستدا کار دەکات، بەتایبەت لە ڕێگەی پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی هەرێمیی جێگرەوە بۆ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش، کە هێزەکانی سووریای دیموکرات، كە سەری ڕمی ئەو هاپەیمانییەن، کۆتاییی پێ بهێنێت. ئەمانە هەمووی ئەگەری بەریەکەوتنی تورکیا و ئیسرائیل خێراتر دەکەن، ئەگەر ئەمریکا و ئەوروپا چارەسەرێک بۆ دڵنیاییدان بە ئیسرائیل نەدۆزنەوە.

بە پشتبەستن بەو شرۆڤەیە، هێشتا پرسی سووریای دوای ئەسەد لە مەترسی و قەیرانێکی تری هەرێمی ڕزگاری نەبووە. تورکیا و دەسەڵاتی نوێی سووریا دەیانەوێت بەخێرایی شەرعییەتێکی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ دەسەڵاتی نوێی سووریا دروست بکەن، بەڵام ئەمە بەربەستی زۆری لەبەردەمدایە و، چارەسەرێکی ئاڵۆزی پێویستە بۆ ئەوەی سووریای نوێ دروست بکرێتەوە.

سەرچاوەکان:

1. Fawcett, L. (2011). ‘Regional Leadership? Understanding Power and Transformation in the Middle East’. In N. Godehardt & D. Nabers (Eds.), Regional Powers and Regional Orders (pp. 155–172). Routledge.
2. Kappel, R. (2015). ‘Israel: The Partial Regional Power in the Middle East’. In: Godehardt, N. and Nabers, D. (eds.) Regional Powers and Regional Orders. Palgrave Macmillan, pp. 145–161. Available at: https://link.springer.com/chapter/10.1057/9781137484758_8 [Accessed 29 Mar. 2025].
3. Kappel, R. (2011). On the Economics of Regional Powers: Theory and Empirical Results. GIGA Working Paper No. 145. German Institute of Global and Area Studies (GIGA). Available at: https://www.files.ethz.ch/isn/121210/wp145_kappel.pdf. [Accessed 29 Mar. 2025].
4. CNN, 2024. (September 29, 2024) Israel’s War with Lebanon: History and Consequences. Available at: https://edition.cnn.com/2024/09/29/middleeast/israel-war-lebanon-history-consequences-wedeman-intl/index.html [Accessed 29 Mar. 2025].
5. The Kyiv Independent, (March 1, 2025). Israel Wants the US to Keep Syria Weak by Allowing Russian Bases, Sources Say. Available at: https://kyivindependent.com/israel-wants-us-to-keep-syria-weak-by-allowing-russian-bases-sources-tell-reuters/ [Accessed 29 Mar. 2025].
6. ATS, (March 10, 2025). The Nagel Committee Report: Evolving Israel’s Defense Strategy. Available at: https://ats.org/our-impact/the-nagel-committee-report-evolving-israels-defense-strategy/ [Accessed 29 Mar. 2025].
7. Associated Press (AP), (March 15, 2025). Turkey and Israel: Rising Tensions in Syria. Available at: https://apnews.com/article/turkey-israel-rising-tensions-syria-1e9f9e9d27517162a6559b1313bcb4e6 [Accessed 29 Mar. 2025].
8. Medya News, (March 24, 2025). Israel and Turkey on Collision Course in Syria after Palmyra Airstrikes. Available at: https://medyanews.net/israel-and-turkey-on-collision-course-in-syria-after-palmyra-airstrikes/ [Accessed 29 Mar. 2025].
9. TurkPress, (March 25, 2025). Turkey’s Growing Influence in the Region. Available at: https://www.turkpress.co/node/105028 [Accessed 29 Mar. 2025].
10. Moment Magazine, (March 26 2025). Turkey: An Emerging Enemy of Israel? Available at: https://momentmag.com/turkey-emerging-enemy-israel/ [Accessed 29 Mar. 2025].
11. MSN News, (March 26, 2025). Israel and Turkey May Attack Each Other Due to This Country – It’s Not Lebanon or Gaza. Available at: https://www.msn.com/en-in/news/world/israel-and-turkey-may-attack-each-other-due-to-this-country-its-not-lebanon-or-gaza-the-name-is/ar-AA1BFFDL [Accessed 29 Mar. 2025].
12. TurkPress, (March 26, 2025). Turkey’s Expanding Role in Syria and Its Regional Implications. Available at: https://www.turkpress.co/node/105040 [Accessed 29 Mar. 2025].
13. JNS, (March 27 2025). Turkey’s Expansionism in Syria Creates New Challenges for Israel. Available at: https://www.jns.org/turkeys-expansionism-in-syria-creates-new-challenges-for-israel/ [Accessed 29 Mar. 2025].

قەرەنی قادری

بۆ ئەوەی شارەزای شتێک، دیاردە، مرۆڤ یان شوێنێک بین، پێشوەختە پێویستمان بە هەندێک “قسە و باس” هەیە، کە بەدڵنیایییەوە دەتوانین ناوی بنێین “زانیاری/Information”. گشت کایەکانی ژیانمان پێویستیان بە زانیارییە، بۆ “ئەوەی بتوانین بەرپێی خۆمان ببینین”؛ هەمیش بشێین بە کەمترین تێچوو و کێشە بەئاکام بگەین. بەڵام زانیاری هەروا بەئاسانی ڕێکخەری ژیان نییە، بەڵکوو ئەوە ڕێکخستن، پۆلێنکردن و بەکارهێنانی گونجاوی زانیارییە، کە دەتوانێت و بۆی هەیە ئاکام بەدەستەوە بدات. ژیانی بەبێ زانیاری، تاریکستانە و بێ شک پڕە لە هەڵدێر، هەڵخلیسکان، ساتمە، شکست و چەقبەستوویی.

کاتێک زانیاری، کە بە واتا فەلسەفییەکەی “ناسین” (معرفة/ Knowledge)یە، ببێتە بنەمای کار و ژیان، بێ گومان ئاستی چۆنایەتی لە ڕەوتی ژیانی ئێمەدا بەرز دەبێتەوە. تا زانیاری زۆرتر، دروستر و فرەڕەهەندتر بێت، بریارەکان گونجاوتر دەبن و ئاستی کەموکورتی و شکستیش کەمتر دەبێتەوە؛ هەروەها لە مەیدانی حوکمڕانییشدا کاتێک پەیوەندیی حکوومەت لەگەڵ هاووڵاتیان لەسەر بنەمای پێدانی زانیاریی دروست و لە کاتی خۆیدا (دەستاودەستکردنی زانیاری) بێت، بێ شک هەم مەودای نێوان حکوومەت و هاووڵاتیان کەمتر و کەمتر دەبێتەوە و هەمیش ئاستی متمانە بەرز دەبێتەوە.

بەتایبەت لەو سەردەمەدا کە چاخی شۆڕشی دیجیتاڵی و تەقینەوە و شەپۆلی زانیارییە، هەروەها بەجیهانیبوونی کەرەسەکانی ڕاگەیاندنی گشتییە (دەستپێڕاگەیشتنی هاووڵاتیان بە کەرەسەکانی ڕاگەیاندن و زانیاری)، لەوانە ڕایەڵە کۆمەڵایەتییەکان، گرنگی و دەوری زانیاری لە گشت کایەکاندا بۆتە پرسێکی ژیانی. ئازادیی دەستپێڕاگەیشتن و دەستاودەستکردنی زانیاری، یەکێکە لە پێوەرەکانی حکوومەتێکی دیموکراتی و ژیان لە دیموکراسیدا. واتە دەتوانین لە ڕوانگەی ئازادیی زانیاری و دەستاودەستکردنییەوە، ئەرێنیبوون یان نەرێنیبوونی حکوومەتێک دەستنیشان بکەین!

بەڵام کاتێک ژیان بێبەری بێت لە زانیاری یان ئەوەتا زانیارییەکان هەڵە بن، یان بەر بە دەستاودەستکردنی زانیاری بگیرێت، هیچ شک لەوەدا نییە کە لێکدانەوە، بۆچوون و بڕیارەکانیش هەڵە دەبن. “ئادەم گرێنت” (Adam Grant)^(١) پێی وایە کە کاتێک مرۆڤ ڕوو لە جیهانی زانیاری دەکات، بێ شک پێداچوونەوە، دووبارە بیرکردنەوە و زەینی کراوە لە مرۆڤدا بەگەڕ دەکەوێت؛ هەروەها بەدەستهێنانی زانیاریی نوێ ئەو یارمەتییەیشمان پێ دەدات، کۆمەڵە زانیاری و بۆچوونێک کە لە ڕەوتی زەمان لە مێشکماندا کەڵەکە بوونە یان ژەنگیان هەڵێناوە، جێگەیان لەق دەبێت و وازیان لێ دێنین. واتە شەپۆلی زانیاری و تێکەڵبوون بەو، دەتوانێت نەرمونیانی لە مرۆڤدا چێ بکات و پابەندی شتە چەقبەستووەکانی دوێنێی نەبێت و، هەر بەو پێیەیش دوور دەکەوێتەوە لە پڕوپاگەندە و مۆنۆلۆگ (تاکبێژی)، هەروەها نابێتە چەقی ڕاستییەکانیش. بە واتایەکی تر وەرگرتن و گرنگیدان بە زانیاری، چەشنێکە لە چاکسازی و تیفتیفەدانی هزر و بۆچوون و، ئەم نوێبوونەوەیش مانا دەبەخشێت.

کۆڵەکەی هەرە سەرەکیی کتێبی “هونەری جەنگ”ی “سوون تزوو” (٥٤٤-٤٩٦ پ. ز)^(٢) کە بە “ستراتیژیی سەرکەوتن” یان “کتێبی هەزار ستراتیژی” ناوی دەرکردووە، زانیارییە. بۆیە زۆر بەدەخۆڕادیوی و دڵنیایییەوە دەڵێت: “فەرماندەی لێهاتوو ئەو کەسەیە کە بتوانێت شارێک بەبێ شەڕ بگرێت.” یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی “هونەری جەنگ” و ئەم ڕستە زێڕینە، پشتی بە زانیاریی دروست و بەکارهێنانەكەی بەستووە.

کتێبی “بازنەی نهێنی”^(٣) کە باس لە سیخوڕی و ڕێکخستنی کاروباری سیستەمی سیخوڕی دەکات، کە بنەماکەی “ناسین”ی مرۆڤەکانە، بەردەوام ئاماژە بە پۆلێنکردنی مرۆڤەکان بەپێی توانا و لێهاتوویی، هەروەها شارەزایییان لە کاردا دەدات. چەقی سەرەکیی نووسەرانی ئەم کتێبە، زانیارییە و هەر ئەو زانیارییە دەوری سەرەکی لە ناسینی مرۆڤەکان لە کتێبی “بازنەی نهێنی”دا دەگێڕێت.

“کۆنفۆشیۆس”  (٥٥١- ٤٧٩ پ ز)، فەیلەسووفە بەناوبانگەکەی چین دەڵێت: “ڕۆژانە خۆت نوێ بکەوە، دیسانیش هەر خۆت نوێ بکەوە و، هەمیشە خۆت نوێ ڕابگرە! “بڕبڕەی پشتی ئەم وتە بەنرخەی “کۆنفۆشیۆس” ڕێک بۆ زانیاری و وەرگرتنی ئەو دەگەڕێتەوە، کە چۆن زانیاری، نوێمان دەکاتەوە و زانیاریی ماوەبەسەرچوویش لە زەینماندا دەوری نامێنێت.

“سۆلۆن” (٦٤٠-٥٥٨ پ. ز) سیاسەتوان و یاسادانەری “ئەتێن” (ئەسینا)یش، زانیاری، فێربوون و بەڕۆژبوونەوە لە زانیاری گرێ دەدات و باس لە نهێنیی خۆی دەکات: “نهێنیی گەنجێتیی من لەوەدایە، هەر ڕۆژێ شتێکی نوێ فێر دەبم. “زانیاری، فێربوون، چاکسازی، زەینی کراوە و چاکسازی، دەوری گرنگیان لە ژیانی “سۆلۆن”دا دەگێڕا. زانیاری، دەسەڵات، هێز و هەژموونی هەیە و تاک، گرووپ، حکوومەت و جڤاک بەهێز دەکات.

زانیاری چییە؟

“زانیاری بریتییه‌‌ له‌ كۆمه‌‌ڵه‌‌ ڕاگه‌‌یاندنێك، كه‌ ناوئاخنه‌‌كه‌‌یان باس له‌ ڕوونكردنه‌‌وه‌‌، ڕاستكردنه‌‌وه‌‌، بیروڕا و بۆچوون، زانیاری سه‌‌باره‌‌ت سروشت و جڤاک، ده‌‌سه‌‌ڵات، بڕیار و چۆنێتیی بڕیاردان، ده‌‌نگوباس، ڕاپۆرت و لێكۆڵینه‌‌وه‌‌، ڕه‌‌خنه‌‌، وێنه‌‌ و ئامار، هه‌روه‌ها حه‌‌ز و ئاواته‌‌كان ده‌‌كات.” هه‌ر به‌ ڕێگەی زانیارییه‌‌‌، كه‌ هاووڵاتیان شاره‌‌زای كاروباری ده‌‌سه‌‌ڵاتداران له‌ بواری ناوچه‌‌یی،‌ سه‌‌رانسه‌‌ری و جیهانی ده‌‌بن‌‌.

ئەوە زانیارییه،‌‌ كه‌ ده‌‌رفه‌‌ت بۆ بڕیاردان لە ژیان دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌ و یارمه‌‌تیی‌‌ هاووڵاتیان ده‌‌دات كه‌ چۆن له‌‌ ڕه‌‌وتی هه‌ر چه‌‌شنه‌‌ هه‌ڵبژاردن و بڕیاردانێكدا به‌‌شدار بن. له‌‌به‌‌ر ئه‌‌وه‌‌ زانیاری گه‌‌لێك گرنگه‌‌، به‌‌ڵام زانستیبوون و وردی له‌‌ كاری ڕاگه‌‌یاندندا، گرنگتره‌‌.‌ زانیاری به‌پێی سروشتی خۆی بێلایه‌‌نه‌‌ و باس له‌ ناوه‌‌ڕۆكی دیارده‌‌، حكوومەت، حزب و کەسەکان‌ ده‌‌كات؛ له‌‌به‌‌ر ئه‌‌م هۆیه‌،‌ پێویسته‌‌ وه‌‌كوو دیارده‌‌یه‌‌كی سه‌‌ربه‌‌خۆ و بێلایه‌‌ن سه‌‌یری بكرێت. ده‌‌ڵێن “زانیاری خوێنێكی گه‌‌رمه‌‌ كه‌ له‌‌ناو‌ له‌‌شی کۆمەڵگەی دیموكراتیكدا له‌‌ هاتوچۆدایه‌‌”، بەڵام پێویستە جەخت لەوەیش بکەمەوە کە لە جڤاکی ئێمەدا زۆربەی جار جیاوازی لە نێوان “زانیاری” و “بۆچوون”دا نییە و تێکەڵ بەیەک دەکرێن. واتە لە ژیانی ڕۆژانەیشدا لە بری ئەوەی گوێت لە “زانیاری” بێت، گوێت لە “بۆچوون” دەبێت! گوتنی زانیاری زەحمەتە، بەڵام دەربڕینی بۆچوون ئاسانە. ئەمەیش یەکێکی ترە لە کێشە جددییەکانی ئێمە کە دەرفەت بۆ تێڕوانینی هەڵە، لێکدانەوە و بڕیاری هەڵە دێنێتە کایەوە. زانیاری بۆچوون نییە، بەڵام بۆچوون دەتوانێت لە پزدانی خۆیدا چەشنێکی تر لە زانیاریی تێدا بێت، کە بەم ڕێگەیەوە مرۆڤەکان بناسیت.

كاتێك ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی بنه‌‌ماكه‌‌ی له‌‌سه‌‌ر گه‌‌یاندنی زانیاری داده‌‌ڕێژێت، ئه‌‌و ئه‌‌ركه‌‌ گرنگه‌‌ی خۆی له‌‌ جڤاکدا به‌‌ڕێوه‌‌ ده‌‌بات، كه‌ له‌‌ جیاتی هاووڵاتیان و حكوومه‌‌ت بیر نه‌‌كاته‌‌وه‌‌، به‌‌ڵكوو كار و كرده‌‌وه‌‌كانی ده‌‌سه‌‌ڵاتداران له‌ بواری سیاسی، ئابووری و كۆمه‌‌ڵایه‌‌تییه‌‌وه‌‌ به‌ هاووڵاتیان بگه‌‌یەنێت و بیروبۆچوون و ڕای هاووڵاتیانیش به‌‌ ده‌‌سه‌‌ڵات بدات. به‌‌ڕێوه‌‌چوونی ئه‌‌م ئه‌‌ركه‌‌ ئه‌‌وه‌‌ ده‌‌گه‌‌یەنێت، كه‌ ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی بۆی نییه‌‌ لە ‌‌جیاتی هاووڵاتیان بیر بكاته‌‌وه‌‌، به‌‌ڵكوو ده‌‌بێ گۆڕه‌‌پانێكی كراوه‌‌ بێت تا حكوومه‌‌ت و هاووڵاتیان تێیدا بیروڕاكانیان ئاڵوگۆڕ بكه‌‌ن.

جیاوازی له‌ نێوان زانیاری و ده‌‌نگوباس تا ڕاده‌‌یه‌‌ك ناڕوونه‌. گەرچی زانیاری ده‌‌توانێت ده‌‌نگوباس نه‌‌بێت، بەڵام دەنگوباسەکان هەموویان زانیارین. ئه‌‌وه‌‌ی گرنگه‌‌ و ده‌‌بێ بزانرێت، زانیارییه‌‌ كه‌ بواری “بڕیاردان له‌ ژیان”دا بۆ هاووڵاتیان دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌؛ هه‌روه‌ها یارمه‌‌تیی هاووڵاتیانیش ده‌‌دات بۆ “هه‌ڵبژاردن” و “دیاریكردنی به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندی”ی خۆیان‌‌. ئه‌‌م چه‌‌مكه‌‌ گرنگه‌‌ یه‌‌كێكە له‌ بنه‌‌ما سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی ده‌‌وڵه‌‌تێكی دیموكراتیك، به‌‌رپرس، وڵامده‌‌ر و كراوه‌‌‌‌. ده‌‌ستپێڕاگه‌‌یشتنی هاووڵاتیان به‌ زانیاری‌، هه‌روه‌ها ده‌‌ستاوده‌‌ستكردنی زانیارییش به‌ شێوه‌‌یه‌‌كی ئازاد، خوڵقێنه‌‌ری كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی ئازاده‌،‌ كه‌ له‌‌وێدا دۆخێكی كراوه‌‌ بۆ باس و لێدوان و لێكتێگه‌‌یشتن له‌ نێوان هاووڵاتیان و ده‌‌سه‌‌ڵاتدا دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌. به‌‌م شێوه‌‌یه‌‌ ئه‌‌ندامانی جڤاک (حكوومه‌‌ت، هاووڵاتیان و ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی) له‌‌ كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی ژیرانه‌‌ و ئاشتییانه‌‌دا پێكه‌‌وه‌‌ ده‌‌په‌‌یڤن.

دەبێت زانیاری کۆڵەکەی هەرە سەرەکیی ژیانی ئێمە بێت؛ هەم بۆ ئەوەی بتوانین بڕیاری دروست بدەین و، هەمیش “تاک”ێکی بەهێز بین، چونکە کوردســــتانێکی بەهێز، لە گرەوی تاکی بەهـــــێزدایە!

سەرچاوەکان:

١- کتێب: دوبارە فکر کن/ قدرت شناختن آنچە نمی دانید

نووسەر: آدام گرنت

وەرگێڕ: سبحان خسروجردی و فرزانە حاج‌خلیلی

٢- کتێب: هونەری جەنگ

نووسەر: سوون تزوو

وەرگێڕ: قەرەنی قادری

٣- کتێب: بازنەی نهێنی/ هەواڵگریی “چین”ی دێرین و ئەمریکای هاوچەرخ لە گەمەی سیخوڕیدا

نووسەران: ڕاڵف سۆیەر، مارک لۆوێنتال و جۆن میلتۆن

وەرگێڕان و ئامادەکردنی: سیروان بیەیی و ستار دۆری

د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی

ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد بە خێرایییەکی پێشبینینەکراو و وەکوو پێشهاتەیەکی چاوەڕواننەکراو، وای کرد کە ئەکتەرە ناوخۆیی، هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکانیش بکەونە ناو دووڕێیان یاخود دووانەیەکی ئاسایشی (security dilemma)؛ بەم واتایە کە لە لایەک ڕووخانی ڕژێمەکە بەم شێوە خێرایە و پاش ئەم ماوەیە لە نائارامی و شەڕی ناوخۆیی جگە بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران و ڕووسیا و هاوپەیمانە ناوچەیییەکانیان، وەکوو دەرفەت و دیارییەکی زێڕین بوو بۆ دەوڵەتان و ئەکتەرەکانی دیکە، بەڵام لە هەمان کاتیشدا ئەم ڕووخانە لەگەڵ خۆی دژبەیەکییەکی بێوێنەی خوڵقاندووە کە وا دەکات ئەکتەرە سەرکەوتووەکانیش ڕووبەڕووی دڵەڕاوکێیی ئاسایشی ببنەوە.

لەم نێوەندەیشدا کورد لە سووریا لە لایەک بۆتە بەهێزترین ئەکتەری ئاسایشی- لانی کەم لە ڕووی ڕەوایەتی و سەربازییەوە- و لە هەمان کاتیشدا ڕووبەڕووی چەندان ئاڵنگاریی ناوخۆیی و دەرەکیی نوێ بۆتەوە کە لەم نووسینەدا و لە چوارچێوەی هاوکێشە نوێیە جیۆسیاسییەکاندا تیشکی دەخەینە سەر و هەر ئەم هاوکێشانەیش لە پاڵ بکەرایەتیی هەسەدە و هێزەکانی دیکەی ڕۆژاوای کوردستان دەتوانێت ڕۆڵی لە دیاریکردنی چارەنووسی سیاسیی کورد لە سووریا هەبێت.

ئاڵنگاری و دەرفەتە ناوخۆیییەکان

یەکێک لە سەرەکیترین و گەورەترین ئاڵنگارییە ناوخۆیییەکانی کورد لە سووریا ئەڵتەرناتیڤی ڕژێمی “بەشار ئەسەد”ە کە هێزێکی جیهادی و توندڕەوی سوننەی ئیسلامییە کە جگە لە ئایدیۆلۆژیاکەی، بڕوای بە هیچ فرەیییەکی هزری و سیاسی و نەتەوەیی و مەزهەبی و… نییە. هەرچەندە سەرۆکی کاتی و هەڵنەبژێردراوی ئێستای سووریا بۆ وەرگرتنی ڕەوایەتیی ناوخۆیی و پاڵپشتیی دەرەکی و ڕەواندنەوەی دڵەڕاوکێکان لە باکگراوەندە توندڕەوەکەی، هەوڵ دەدات سیمایەکی جیاواز و مۆدێڕن لە خۆی و سووریای نوێ و تەنانەت گرووپەکەی نیشان بدات، بەڵام بەهۆی ئەوەی کە ئەم گۆڕانکارییە جەوهەری نییە و تەنانەت ئەگەری یاخیبوونی گرووپە جیهادی و توندڕەوەکانی لێ دەکرێت، پێ ناچێت جگە لە نمایشێکی کاتی و دیپلۆماسی لە هەناوی ئەم کەسایەتییە و ئەم گرووپانەدا سیستەمێکی هاوسەنگ و فرەیی لە سووریا بێتە دی؛ چ جای بنیاتنانی سیستەمێکی سیاسیی دیموکراسیی تەوافوقی. چونکە کاتێک ئەکتەر و کەسایەتییەک ڕەوایەتی لە ئایدیۆلۆژیا و، هەروەها زاڵبوونی نەتەوەیەک وەردەگرێت، ئەوە پرسەکە لێرەدا پرسێکی ناسنامەیییە کە بیروبڕوا و نۆرم و بەهاکان دەبێتە بەشێکی سەرەکیی ئەم ناسنامەیە.

بۆیە لێرەدا کورد لە سووریا وەکوو بەربەستێکی سەرەکی دەبینرێت کە دەبێت بە شێوەیەکی کاتی مەترسییەکانی کۆنترۆڵ بکرێت تاوەکوو دەسەڵاتی حکوومەتی نوێی سووریا بچەسپێنرێت و جۆرێک لە ڕەزامەندیی ناوخۆیی- جا چ لە ڕێگەی سەرکوتکردن یان بەشداریی گرووپە توندڕەوەکان- دەستەبەر بکرێت بۆ ئەوەی جیهانی دەرەوە و ئەکتەرە دەرەکییە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان لە نێوان دوو بژاردەی سەقامگیری-ئاسایش لە لایەک و نائاسایشی و شەڕی ناوخۆیی لە لایەکی دیکەوە- ناچار بن کە بەرگری لەو هێزە بکەن کە دەتوانێت سەقامگیری و ئاسایش بپارێزێت و ببێتە ئەکتەرێکی ئاسایشی؛ هەرچەندە لە ڕێگەی سەرکوتکردن و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤیشەوە بێت. باشترین نموونەیش مانەوەی ڕژێمی ئەسەد بوو تاوەکوو ٨-١٢-٢٠٢٤، بەو پاساوەی کە دەسەڵاتێکە دەتوانێت کۆتایی بە شەڕی ناوخۆیی بهێنێت و نەیارەکانی سەرکوت کردووە و بە شێوەیەکی ڕێژەیی ئاسایشی دابین کردووە و حکوومەتەکەی پیادەی سەروەریی دەوڵەتێکی سەربەخۆ دەکات. هەر بۆیە پاش ئەوەی بەشار ئەسەد بە یارمەتیی ئێران و هێزە هاوپەیمانەکانی و، هەروەها ڕووسیا، توانیی بەشێکی زۆر لە سووریا کۆنترۆڵ بکاتەوە، ئەوە جگە لە وڵاتانی عەرەبی وەکوو سعوودیا و ئیمارات، تا ڕاددەیەکی زۆریش تورکیا و تەنانەت وڵاتانی ئەوروپییش بەرەو ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان و هەڵگرتنی سزاکانی سەر سووریا و ڕژێمەکەی دەچوون. بۆیە جێگیربوون و دانپێدانان بە ڕژێمی نوێی سووریا وەکوو ئێستا، دەتوانین بە یەکێک لە مەترسیدارترین فاکتەرەکانی کاریگەری لەسەر داهاتووی کورد لە سووریا دابنێین.

جگە لەو فاکتەرە، بەردەوامبوونی ململانێی ناوخۆییی نێوان هێزە کوردییەکانی سووریا و، هەروەها جوگرافیای تایبەتی و دابەشبوونی ناوچەکانی “ئیدارەی خۆسەر” لە سووریا و تەنانەت هاوپەیمانێتیی لەرزۆک لەگەڵ عەرەب و پێکهاتەکانی دیکە، دەتوانێت فاکتەرێکی دیکەی هەڕەشە و ئاڵنگارییەک بێت بۆ داهاتووی کورد لە سووریا. ئەمە جگە لەوەی کە بەشدارینەکردنی کورد لە دەسەڵاتی نوێی سووریا و تەنانەت ڕێککەوتنی گشتی و ناڕوونیی نێوان مەزڵووم عەبدی و ئەحمەد شەرع، وەکوو سەرۆكی دەسەڵاتی ئێستای سووریا، دەتوانێت لە زیانی کورد بێت، بەو پێیەی کە پێویستیی شەرع بە ڕێککەوتن لەگەڵ کورد لە سووریا بەهۆی بارودۆخی پاش کۆمەڵکوژیی عەلەوییەکان وای کرد کە ئەم ڕێککەوتنە واژۆ بکرێت؛ لە کاتێکدا لە دەستووری کاتیی سووریا هیچ ئاماژەیەک بە کورد وەکوو نەتەوە و داننان بە دەسەڵاتەکانی و بەشداریی پێکهاتەکان لە ڕووی سیاسییەوە نەکراوە و بەناڕوونی و گشتی ماوەتەوە بۆ کاتێکی نادیاری لانی کەم ٥ ساڵە و، لە پاش ئەوەیش هیچ گەرەنتییەک نییە کە دۆخەکە لە قازانجی کورد و پێکهاتەی عەلەوی و درووزەکان و مەسیحییەکان بگۆڕێت.

خاڵی جێگەی سەرنج ئەوەیە کە ئەو فاکتەرەی کە گەورەترین هەڕەشەیە لە کورد- هاتنەسەرکاری دەسەڵاتێکی توندڕەو کە دان بە مافەکانی کورد و ناسنامەکانی تر و بەشدارییان وەکوو پێکهاتە نانێت- وا دەکات کە هەر ئەو فاکتەرە دەرفەتیش بێت. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ئەگەر ئەم دەسەڵاتی ئێستا بەم شێوەیە ببێتە هۆکاری هەڕەشە لە پێکهاتەکانی دیکە و نەتوانێت بەکردەیی و پراکتیکی دەربخات کە هەڵگری هەمان ئایدیۆلۆژیای جیهادی و توندڕەو نییە کە هەوڵی سڕینەوەی پێکهاتەکانی دیکە دەدات و تەنانەت مەترسی بێت بۆ سەر سەقامگیریی سووریا و وڵاتانی دیکە، ئەو کاتە هەر ئەوە دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە پاساو بۆ مانەوەی دەسەڵاتی ئیدارەی خۆسەر و بەردەوامیی یارمەتییە نێودەوڵەتییەکان، ببێتە پێویستییەکی ئاسایشی بۆ ئەکتەرەکانی دیکەی هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتی. بۆیە دەتوانین بڵێین کە لاوازیی دەسەڵاتی ئێستا لە سەپاندنی دەسەڵاتی تەواوی سیاسی و سەربازی بەسەر ناوچەکانی دیکە و، هەروەها ناڕەزایەتیی ناوخۆییی پێکهاتەکان، بەتایبەتی عەلەوییەکان و درووزەکان، وا دەکات کە دەرفەت بۆ بکەرایەتیی کورد لە سووریا بڕەخسێت.

ئاڵنگاری و دەرفەتە دەرەکییەکان

بە شێوەیەکی گشتی گەورەترین مەترسی و هەڕەشە لە داهاتووی سیاسیی کورد لە سووریا، کشانەوەی ئەمریکا و جێهێشتنی عێراق و سووریایە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە داهاتووی کورد لە سووریا پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە هاوکێشە جیۆسیاسییەکان و بەتایبەتی ستراتیژی و ڕۆڵ و، هەروەها بکەرایەتی و جۆری پەیوەندیی ئەمریکا بە ئەکتەرەکانی دیکەوە هەیە. بۆیە ئەگەر ئەمریکا بیەوێت ئەرکی ئاسایشی سووریا و، هەروەها جەنگی دژی داعش بە تورکیای ئەندامی ناتۆ بسپێرێت و خۆی بە ڕێککەوتن لەگەڵ تورکیا لە سووریا و پاشان عێراق پاشەکشە بکات یاخود بۆ سنووردارکردنی ئێران و تەنانەت ئەگەری گۆڕانکاریی گەورە لە ناوخۆی ئێران، ئیدارەی ترەمپ پێویستیی بە ڕۆڵی تورکیا لە سووریا و ناوچەکە و بەتایبەتی لە پاڵ وڵاتانی عەرەبی لە عێراق دەبێت. ئەم فاکتەرە مەترسییەکی گەورە بۆ پێگەی کورد لە سووریا دروست دەکات، بەڵام ئەگەر ئەمریکا متمانە بە تورکیا نەکات یاخود بەهۆی گوشارە ناوخۆیییەکان لە ئەمریکا بۆ پاراستنی کورد لە هێرشی تورکیا بۆ سەر “هەسەدە” و ئیدارەی خۆسەر لە سووریا بەردەوام بێت لە هێشتنەوەی هێزەکانی لە سووریا، ئەوە دەرفەت لە بەردەم کورد کراوەیە. تەنانەت ئەگەر بارگرژییەک لە پەیوەندییەکانی ئەردۆغان و ترەمپ ڕوو بدات، ئەوە لە قازانجی کوردە لە سووریا.

لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەگەر باگرژی و ململانێی ئێران و ئەمریکا بەردەوام بێت، ئەوە دەکرێت دەرفەتێک بۆ کورد لە سووریا بێتە ئاراوە چونکە لەم حاڵەتەدا بۆ ڕێگەگرتن لە دروستبوونەوەی هیلالی شیعی و، هەروەها بەهێزبوونەوەی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی هاوپەیمانی ئێران وەکوو حزبوڵڵای لوبنان یاخود بە مەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل، ئەوە مانەوەی کورد لە سووریا لە چوارچێوەی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل هەژمار دەکرێت.

 مەترسییەکی دیکە ئەوەیە کە تورکیا بەهۆی هاتنەسەرکاری ترەمپ و نزیکبوونەوەی لە ڕووسیا، پێویستیی ئەوروپییەکان بە تورکیا بۆ پاراستنی ئاسایش لە سووریا و بەم پێیەیش ڕێگریکردن لە سەرهەڵدانی قەیرانی مرۆیی و دروستبوونی شەپۆلی کۆچبەران، وایان لێ بكات كە یارمەتیی تورکیا بدەن لە سووریا باڵادەست بێت بۆ ئەوەی ئاسایش و سەقامگیرییەکی ڕێژەیی لە سووریا دەستەبەر بکرێت بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوە و پڕژانە سەر مەترسییەکانی ڕووسیا لە ئۆکراینا.

جگە لەم پرس و فاکتەرانە، تورکیا بۆ ئەوەی پاڵپشتیی ئەوروپییەکان بۆ سیاسەتە هەرێمایەتییەکانی دەستەبەر بکات، دەتوانێت هێزی ئاشتیپارێز بۆ ئۆکراینا بنێرێت کە لە ئێستادا بابەتێکی جێگەی مشتومڕی ڕووسیا و ئۆکراینا و وڵاتانی ئەوروپییە بۆ جێگیریکردنی ئاشتییەکی بەردەوام لە سنوورەکانیان؛ ئەوە جگە لە پرسی گواستنەوەی وزە بۆ ئەوروپا کە بابەتێکی سترایژییە بۆ وڵاتانی ئەوروپی، کە دەیانەوێت وزەكەیان فرەسەرچاوە بکرێت و لە ڕووسیا دوور بکەونەوە یاخود ئەم کارتە لە ڕووسیا وەربگرنەوە.

هەمو ئەمانە وا دەکات کە ئەوروپییەکان لە ئەگەری هێرشی تورکیا بۆ سەر ڕۆژاوای کوردستان یاخود لانی کەم دروستکردنی گوشار بۆ سەر تورکیا بۆ ئەوەی لە ڕێگەی هاوپەیمانە سوورییەکەیەوە (ئەحمەد شەرع) مافەکانی کورد بپارێزێت، جگە لە ڕووی میدیایی یاخود لێدوانی فەرمی هیچ هەنگاوێکی کردەیی بۆ پاراستنی کوردەکان نەهاوێژن. ڕاستییەكەی، ئەم دۆخەی ئێستای جیهان بەگشتی لە پاش هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ وای کردووە تا کاتێک کە پرس و بابەت و ئەکتەرێک هەڕەشە لە بەرژەوەندیی وڵاتانی ڕۆژاوایی نەکات یاخود ئەو ئەکتەرە نەبێتە بەشێک لە بەرژەوەندیی دارایی و ئابووری و، هەروەها بەشێک لە ئاسایشی ئەو وڵاتانە، ئەوە پرسی مافی مرۆڤ و بەها دیموکراسییەکان لە پەراوێزی هاوکێشەکاندایە؛ بەتایبەتی لە ئێستادا کە ترەمپ گوشاری ئابووریی خستۆتە سەر ئەوروپییەکان و، ئۆکراینایشی ناچار بە سازش و ئاشتییەکی لەرزۆک لەگەڵ ڕووسیا کردووە و تەنانەت خودی ئەوروپییەکانیش لە بەردەم مەترسیی گەورەی ئاسایشی و سەربازین لەلایەن ڕووسیاوە. لە کاتێکدا ئەوروپا هەوڵ دەدات پشتبەستنی بەرگریی خۆی بە واشنتۆن کەم بکاتەوە و ئەرکێکی سەربازی لە ئۆکراینا لە ئەستۆ بگرێت، هێزە چەکدارەکانی تورکیا دەتوانن ئەو وڵاتە بکەنە یاریزانێکی سەرەکی لە هاوکێشەکانی نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا- ئەوروپییەکان.

لەم چوارچێوەیەدایە کە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی وەکوو کورد، ئەگەر هاوکێشە جیۆسیاسی و ئاسایشییەکانی نێوان ئەکتەرەکان بگۆڕدرێت، ئەوە یان دەرفەتیان بۆ بینینی ڕۆڵ بۆ دێتە ئاراوە، یانیش لەم هاوکێشانەدا بەرەو لاوازبوون دەچن. لەم نێوەندەیشدا ئەگەر کورد لە سووریا بەشێک بێت لەم هاوکێشە نوێیە جیۆسیاسی و ئاسایشییەی نێوان ئەکتەرە دەوڵەتییەکان، ئەوە بەردەوام دەبێت و بەپێچەوانەکەی ڕووبەڕووی مەترسی و هەڕەشەی جددی دەبێتەوە. هەر بۆیە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەمریکا یەکێکە لە فاکتەرە گەورەکان و پاشان جۆری پەیوەندی و هاوکێشەی نێوان تورکیا و وڵاتانی ئەوروپی کە بەشێکە لە هاوکێشەکانی نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا و وڵاتانی ئەوروپی. هەر بۆیە زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێین کە داهاتووی کورد بە هاوکێشە باڵا نێودەوڵەتییەکانەوە بەستراوەتەوە.

جێگەی ئاماژەیە کە لە ئێستادا و بەتایبەتی لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، ئیسرائیل لە ناوچەکەدا یەکێکە لە ئەکتەرە هەرە کاریگەرەکان، چ لە ئاستی ناوچەیی و چ لە سووریا. هەر ئەمەیش وا دەکات کە سیاسەتی ئیسرائیل لەسەر ئاستی ناوچەکە بەگشتی و لەسەر ئاستی سووریا و پەیوەندییەکانی بەتایبەتی لەگەڵ تورکیا، کاریگەریی لەسەر هاوکێشە ناوخۆیییەکانی سووریا و داهاتووی کورد هەبێت.

 لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، بەهۆی ناکۆکییەکانی تورکیا و ئیسرائیل و پاڵپشتییان لە ئەکتەری پێکناکۆک لە سووریا و، هەروەها ترسی ئیسرائیل لە داهاتووی سووریا و دروستبوون و بەهێزبوونەوەی سووریای عەرەبی-ئیخوانی، وا دەکات کە ئیسرائیل لەگەڵ تورکیا و هەوڵەکانی بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی جۆلانی، گرفت و ناکۆکیی گەورەی هەبێت. ئەمەیش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئیسرائیڵ پاڵپشتی لە درووزەکان و کورد و تەنانەت عەلەوییەکان وەکوو پێکهاتە بکات بۆ ئەوەی جارێکی دیکە دەسەڵاتێکی ناوەندیی بەهێز لە سووریا دروست نەبێتەوە کە لەژێر کاریگەریی تورکیادا بێت.

 هەر ئەمەیش وا دەکات کە مانەوەی کورد و لاوازیی دەسەڵاتی جۆلانی لە قازانجی ئیسرائیلدا بێت، بە مەرجێک ئێران نەتوانێت ئەم لاوازییە بقۆزێتەوە و جارێکی دیکە سووریا وەکوو پردی گواستنەوەی چەک و پاڵپشتیی دارایی بۆ حزبوڵڵا و هێزە فەلەستینییەکان بەکار بێنێت یاخود لە سووریاەوە هەڕەشە لە ئیسرائیل بکرێت. بۆیە پێ دەچێت لە ئێستادا ئیسرائیل لەوە دڵنیا بێت کە دەتوانێت لە ڕووی سەربازی و ئاسایشییەوە ئاسمان و کۆریدۆرەکانی سووریا کۆنترۆڵ بکات و ئاسایسی خۆی لە ڕێگەی دروستکردنی قووڵاییی ستراتیژییەوە بپارێزێت، چونکە ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ دەری خست کە ئیسرائیل لە ڕووی نەبوونی قووڵاییی ستراتیژییەوە کێشەی هەیە نەک لە ڕووی چەک و هێزی سەربازییەوە. ئەوەیش بەم واتایە دێت کە ئەگەر ئیسرائیل قووڵاییی ستراتیژیی نەبێت، ئەوە دۆکترینی پەرواێز (Periphery doctrine)ی داوود بن گۆریۆن (David Ben-Gurion) کاراییی جارانی نییە، چونکە بەهۆی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و بەشێک لە گرنگترین وڵاتانی عەرەبی و هەبوونی پەیوەندیی نهێنی و نافەرمی لەگەڵ زۆربەیان بەهۆی ڕێککەوتنی ئاشتیی ئیبراهیم (Abraham Accords) و ئەگەری فراوانکردنی ئەو ڕێککەوتنە، چیتر وڵاتانی عەرەبی هەڕەشە نین بۆ سەر ئیسرائیل، بەڵکوو دەرکەوت هەڕەشە ئاسایشی و سەربازییەکان لە دەرەوەی وڵاتانی عەرەبی و لە ناوخۆ و سنوورەکان و هەناوی خودی ئیسرائیلەوەیە کە ئەوانیش هەر لە دەرەوە پاڵپشتی و پشتیوانی دەکرێن.

بۆیە تورکیای سەردەمی ئەردۆغان، کە بۆتە ئەکتەری یەکەم لە سووریا و دەیەوێت لە ڕێگەی گرووپ و میلیشیا ئیسلامییە توندڕەوەکانەوە پێگەی خۆی لە سووریا جێگیر بکات و بگاتە سنوورەکانی ئیسرائیل و، هەروەها نزیکی و هاوشێوەییی ئاک پارتی لەگەڵ حەماس و گرووپە فەڵەستینییەکان، وا دەکات کە لە ئێستادا بە پلەی یەکەم ئیسرائیل لە جێگیربوونی دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع و گرووپەکانی نزیک لە تورکیا و تەنانەت بەهێزبوونی نفووزی خودی تورکیا لە سووریا دڵەڕاوکێی ئاسایشی هەبێت؛ بەو پێیەی کە تورکیاش ترسی لە نەزمی نوێی ئیسرائیل هەیە کە بەشێکی لە ڕێگەی کوردەکانەوە جێبەجێ دەکرێت. ئەم ململانێ و بارگرژی و ناکۆکییە ستراتیژیانەی نێوان ئیسرائیل و تورکیا سەبارەت بە داهاتووی سووریا و ناوچەکە، دەکرێت بەهۆی ڕۆڵی سەربازی و باڵادەستیی ئیسرائیل لە ناوچەکە و، هەروەها نزیکیی ئیسرائیل لە ئەمریکا و ئیدارەی ترەمپ وەکوو دەرفەتێک بۆ کوردەکان لە سووریا ببینرێت.

لە لایەکی دیکەیشەوە، بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی سەبارەت بە سیاسەتەکانی تورکیا لە سووریا، لەوانەیش سعوودیا، میسر، ئیمارات و ئوردن، نیگەرانن لە سیاسەتی فراوانخوازی و چەسپاندنی “ئیخوانیزم” و “نیوعوسمانی” کە تورکیا لە سووریا پەیڕەویی لێ دەکات و بە هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییی خۆیانی دەزانن کە ڕەنگە لە هەڕەشەکانی بەرەی بەرخۆدان (بەرەی موقاوەمە) کە پێشتر لە سووریا لەلایەن ئێرانەوە ئەو وڵاتانەی نیگەران کردبوو، زیاتر دڵەڕاوکێی ئاسایشییان لەلا دروست بکات.

لە لایەکی دیکەیشەوە، زۆر جار ئێران و تورکیا لە پرسە جۆربەجۆرەکانی ناوچەکەدا بەرژەوەندیی ناکۆکیان هەبووە، وەک: پاڵپشتیی تورکیا لە نەیارانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا و پاڵپشتیی ئەنقەرە لە ئازەربایجان لە دژی ئەرمینیا. بەم پێیەیش، دەرفەتێکی گەورە بۆ کورد لە سووریا ململانێکانی تورکیا و ئێرانە، کە وا دەکات هەر کامەیان بۆ ئەوەی لایەنی بەرامبەر نەتوانێت لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکاندا بەهۆی گۆڕانکارییەکانی سووریا و بەتایبەتی ڕووخانی ئەسەد سوود وەربگرێت، هەوڵی بەکارهێنانی ڕۆڵ و بکەرایەتی و فاکتەری کورد دەدەن.

بۆیە هاوسنووریی کورد لە سووریا لەگەڵ عێراق، کە تاوەکوو ئێستا ئێران تیایدا باڵادەستە، تورکیا نیگەران دەکات و هەر بۆیە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ پەکەکە و کورد لە تورکیا لەلایەن توندڕەوترین کەسایەتی و لایەنی سیاسیی تورکیا (دەوڵەت باخچەڵی) بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەردۆغان دەستی پێ کردووە؛ سەرەڕای ئەوەی کە دەرەنجامەکانی چی دەبێت و ئایا ئەردۆغان لەسەری بەردەوام دەبێت یان تەنیا بۆ تێپەڕاندنی مەترسییەکانە و مەبەست چەکدانانی پەکەکە و هەسەدەیە، چونکە تورکیا باش دەزانێت کە کورد لەگەڵ ئیسرائیل یاخود تەنانەت لەگەڵ ئێران دەتوانێت نفووزی لە سووریا و عێراق و بەم پێیەیش لە ناوچەکەدا لاواز بکات.

جگە لەمانەیش، ململانێی سیاسیی ناوخۆیی لە تورکیا، وەکوو ئەوەی ئێستا لە نێوان ئاک پارتی و جەهەپە دەبینرێت، دەرفەتێکی دیکەیە بۆ کورد لە سووریا کە دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع و لایەنگرانی تورکیا لە سووریا لاواز بێت و کورد بتوانێت لە داهاتووی سووریادا پێگەی خۆی بچەسپێنێت یاخود لانی کەم بەم شێوەیەی ئێستا بەردەوام بێت تاوەکوو داهاتووی سووریا و ناوچەکە دادەڕێژرێتەوە؛ چونکە ئەوەی ڕاستی بێت هاوکێشەکانی ناوچەکەیە، كە پێگەی هێزەکانی سووریا و داهاتووی ڕژێمە سیاسییەکەی و تەنانەت ئەو ئەکتەرەی کە لە کۆتاییدا باڵادەست دەبێت، دەستنیشان دەکات.

کۆبەند

هەرچەندە بەردەوامیی مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە سووریا و دانپێدانەنان بەم دەسەڵاتەی ئێستای سووریا لە ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و پاشان لاوازیی دەسەڵاتی شەرع لە چەسپاندنی سەروەریی حکوومەتەکەی بەسەر ناوچەکانی سووریا و دروستبوونی ناکۆکی لە نێوان گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەکان و بەردەوامیی جەنگی دژی داعش، لە گەورەترین دەرفەتەکانن بۆ کورد لە سووریا و بەپێچەوانەکەیشی وەکوو ئاڵنگاری و هەڕەشەیەک بۆ داهاتووی سیاسی و ئاسایشی کورد هەر ڕاستە، بەڵام لە ڕاستیدا یەکێک لە گەورەترین ئاڵنگاری و هەڕەشەکان بۆ داهاتووی کورد لە سووریا دۆخی نادڵنیایی و قۆناغی گواستنەوەی سیستەمی نێودەوڵەتییە؛ چونکە دیموکراسی و مافی مرۆڤ و فرەیی لە بەرامبەر ئاسایش و سەقامگیری و ئابووری و بازرگانی دادەنێت و ئەمەیش لە چوارچێوەی ململانێی نێوان ئەکتەرە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکان بۆ چەسپاندنی پێگەیانە لە سیسەمی نوێدا. بەڵام سەرەڕای هەڕەشەکان، هەر ئەم گواستنەوەیە دەرفەتە بۆ ڕۆڵبینین لەم سیستەمە نوێیەدا؛ بەو پێیەی کە ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان هەوڵ دەدەن لە چوارچێوەی هەرێمەکەیان باڵادەست بن و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەهۆی فرەییی پێکهاتەیی و ناسنامەیییەوە دەرفەت بۆ ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان هاتۆتە ئاراوە.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ململانێکانی ئێستا لە ناوچەکە، لە لایەک ململانێیە لە ناوخۆی دەوڵەتان لە نێوان پێکهاتەکان و، لە لایەکی دیکەیشەوە ململانێیە لە نێوان ئەکتەرەکان کە ئەوەیش لە ڕێگەی ئەکتەرە ناوخۆیییەکان بەڕێوە دەچێت. باشترین نموونەیش، فەلەستین، لوبنان، سووریا، یەمەن و لەوانەیە لە داهاتوودا عێراق و ئێران و تورکیا و وڵاتانی دیکەی عەرەبییش بگرێتەوە. بۆیە ئەکتەرە سەرووهەرێمایەتییەکانیش بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانیان، هەوڵ دەدەن لە بەرامبەر ئەکتەرەکانی دیکە کەڵک لەو ئەکتەرە نادەوڵەتییانە وەربگرن، بەڵام مەترسییەکە ئەوەیە کە پێکهاتە و ئەکتەرێک بتوانێت لە ئاستی ناوخۆیی و هەرێمایەتیدا ئەو ڕۆڵە ببینێت و بەرژەوەندی و ئاسایش جێگیر بکات. بۆیە دەتوانین بڵێین داهاتووی کورد لە سووریا لە نێوان دوو سیناریۆی سەرەکیی هاوسەنگییەکی ڕێژەیی و لەرزۆک لە نێوان پێکهاتەکان (وەکوو عێراق) یان هەوڵی زاڵبوون و هەژموونی پێکهاتەیەک بە ڕێگەی پێکهاتنی دەوڵەتێکی ناوەندیی بەهێز بەڵام نادیموکراسی، لە هاتووچۆدایە.

ئەوەی کە ئەم سیناریۆیانە دێنێتە دی، دەستوەردانی دەرەکی و بەم پێیەیش هاوکێشە جیۆسیاسییەکانە، چونکە ڕۆڵ و کاریگەریی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لە وڵاتانی ناوچەکە جگە لە لە سروشتی ناسنامەییی خۆیان، بەشێکن لە بەرژەوەندیی ئاسایشی و سیاسیی ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان. لەم بەینەیشدا، داهاتووی کورد لە سووریا بەستراوەتەوە بەم هاوکێشانەوە و بەتایبەتی ململانێ جیۆسیاسییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ستراتیژیی ئیدارەی نوێی ئەمریکا لە سەردەمی ترەمپ لە ناوچەکەدا. هەر ئەمەیش وا دەکات کە داهاتوو لێڵ و ناڕوون بێت و ئێستا بە سەردەمی نادڵنیاییی ئەکتەرەکان پێناسە بکرێت. تەنانەت هاوکێشە ئاسایشی و جیۆسیاسییەکانی نێوان ئەکتەرەکان وا دەکات دەسەڵاتی ئەحمەد شەرعیش لە سووریا بەرەو چەسپاندن بچێت یاخود بەرەو پووکانەوە و لاوازبوون.

هەر بۆیە ئەم چەند فاکتەر و هاوکێشەیە دەتوانێت داهاتووی کورد لە سووریا دەستنیشان بکات:

١- داهاتووی بارگرژییەکانی ئیسرائیل و ئێران

٢- لێکەوتەکانی ململانێی ئێران و تورکیا، بەتایبەتی لە سووریا و قەوقاز و عێراق

٣- چۆنێتیی چارەسەرکردنی ململانێ و بارگرژییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران، بەتایبەتی سەبارەت بە پرسی ئەتۆمی

٤- ستراتیژیی ئەمریکا لە ناوچەکە بە پێسپاردنی ئەرکەکان بە ئەکتەرەکان یاخود هاوسەنگی لە نێوانیان و پڕژانە سەر ناوچەکانی دیکە، بەتایبەتی چین

٥- لێکەوتەی ململانێی ئیسرائیل و تورکیا لە سووریا

٦- داهاتووی جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا و لە لایەکی دیکەیشەوە ڕۆڵی تورکیا لەم نێوەندەدا

٧- داهاتووی ململانێ سیاسییە ناوخۆیییەکانی تورکیا

٨- داهاتووی سیاسیی عێراق و پێگە و ڕۆڵی هێزە شیعەکان لە هەمبەر پێکهاتەکانی دیکە، بەتایبەتی کورد و سوننە

٩- چارەنووسی پەکەکە و پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا

١٠- لێکەوتە و کاریگەرییەکانی نەزمی نوێی ئیسرائیل لە ناوچەکە لە لایەک و داهاتووی ئاشتیی ئیبراهیم لە لایەکی دیکەوە.

نووسەران: سەعید گۆلکار (Saeid Golkar) و کەسرا ئەعرابی (Kasra Aarabi)

وەرگێڕان: پێنووس

گۆڤاری فۆرن پۆلیسی لە وتارێکی شیکاریدا نووسیویەتی؛ “لایەنگرانی ئایدیۆلۆژیا و کەسانی وەفادار بە عەلی خامنەیی و سوپای پاسداران بەهۆی ئەوەی پێی دەڵێن “خیانەت” لە ئامانج و ئایدیاڵەکانیان، وردە وردە پشت لە کۆماری ئیسلامی دەکەن و بەم شێوەیەیش حکوومەت بەرەوڕووی پەرەسەندنی دووبەرەکیی هاوشێوەی داڕمانی وردە وردەی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سووریا دەبێتەوە”.

ئەم وتارە ئاماژەی بەوه کردووه که کۆماری ئیسلامی دوای 46 ساڵ له پێکهێنانی کۆماری ئیسلامی بۆ یەکەم جار لە بەردەم ئەو پرسیارەدایه: ئایا “ناوکی ڕەق” (hard base)ی لایەنگرانی، که ئامراز و لەشکری سەرکوتکردنی ئەو وڵاته پێک دەهێنن، ئەگەر جارێکی تر ناڕەزایەتییەکان له ئێران هەڵگیرسێتەوە، بەبێ مەرج لە بەرگریکردن لە حکوومەت بەردەوام دەبن؟ بە بڕوای نووسەرانی ئەم وتارە شیکارییە، پرسیاری وەک ئەمانە ترس و دڵەڕاوکێی لای ئۆلیگارشی (گرووپی دەسەڵاتدار)ی کۆماری ئیسلامی دروست کردووە، چونکە باش دەزانن کە هەمان بێهیوایی و دواجار وازهێنانی هێزە سەرکوتکەرەکانی دیکتاتۆریی ئەسەد، بووە هۆی داڕمانی ڕژێمی بەعس لە سووریا.

نووسەرانی وتارە شیکارییەکەی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی نووسیویانە؛ بۆ ماوەی زیاتر لە چوار دەیەیە کە کۆماری ئیسلامی بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆی پشتی بە گرووپە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکان بەستووە. دەزگەی ڕۆحانییە دەسەڵاتدارەکان کە لە شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩وە پشتیوانییەکی بەرچاوی چینە جیاوازەکانی بەدەست هێناوە، وردە وردە پشتیوانیی نزیکەی هەموو ئەو چینانەی لەدەست داوە کە ڕۆژێک بانگەشەی نوێنەرایەتیکردنیانی دەکرد.

لە ماوەی دەیەی یەکەمی شۆڕشدا بەهۆی جێبەجێکردنی سیاسەتە توندەکانی، کۆماری ئیسلامی وردە وردە پشتیوانیی چینی کۆمەڵایەتیی مۆدێرنی ئێرانی لەدەست دا. هەروەها جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق دەسەڵاتێکی بێوێنەی بە ڕۆحوڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی دا بۆ لەناوبردنی ئەو هێزە عەلمانییانەی کە یارمەتیدەر بوون لە ڕووخاندنی ڕژێمی پەهلەوی. بەڵام ئاڵوگۆڕی گەورە لە کۆمەڵگەی ئێران لە دەیەی دووەمی شۆڕشدا دەستی پێ کرد. ماندوێتی لە جەنگ و گەشەی دانیشتووانی گەنجی ئێران، لە لایەک بووە هۆی سەرهەڵدانی ڕەوتێکی نوێی عەلمانی و لیبرالیزم لەنێو چینی مامناوەندی ئێران و، لە لایەکی ترەوە سەرکوتی توندی حکوومەتی لێ کەوتەوە. ئەم سەرکوتکردنە لە ساڵی ٢٠٠٩ بەهۆی ساختەکاری لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و سەرکوتکردنی توندی ناڕەزایەتییەکانی دواتر، گەیشتە لووتکە و بەم پێیەیش حکوومەت هەموو پشتیوانییەکی چینی ناوەڕاستی لەدەست دا. کێشە ئابوورییەکان کە نزیکەی دە ساڵ دواتر ڕوویان دا، بۆ یەکەمین جار بووە هۆی کەمبوونەوەی پشتیوانی لە حکوومەت لەنێو چینی کرێکار و گوندنشیندا؛ هەمان ئەو چینەی کە ئایەتوڵڵا خومەینی هەمیشە بە “چینی چەوساوە” ناوی دەبرد و بنکەی نەریتیی لایەنگرانی کۆماری ئیسلامی بوو.

بێتواناییی حکوومەت لە دابینکردنی پێداویستییەکانی ڕۆژانەی ئێرانییەکان بەهۆی خراپ بەڕێوەبردنی حکوومەت و گەندەڵیی بەربڵاوی حکوومەت و، لە لایەکی دیکەیشەوە گوشارە ئابوورییەکان بەهۆی توندتربوونی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان ناڕەزایەتیی شەقامی لێ کەوتەوە. ئەم خۆپیشاندانانە لە ساڵانی ٢٠١٧ و ٢٠١٩ زیاتر سەریان هەڵدا و لەم ساڵانەدا چینی کرێکاری ئێران بوونە پێشەنگی خۆپیشاندانەکانی شارەکانی وەک مەشهەد و قوم کە حکوومەت بە قەڵای خۆی دەزانی. سەرکوتکردنی قورسی ئەم ناڕەزایەتییانە لەلایەن سوپای پاسداران و بەتایبەت لە مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٩ کە لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا هەزار و ٥٠٠ کەس کوژران، بزماری کۆتایی بوو لە تابووتی کۆماری ئیسلامی و، بووە هۆی ئەوەی چینی خوارەوە بۆ هەمیشە پشت لە سیستەمەکە بکەن.

لە ساڵی ٢٠١٩وە کە هاوکات بوو لەگەڵ چلەمین ساڵیادی ئینقلابی ئیسلامی، بنکەی لایەنگرانی کۆماری ئیسلامی بەتەواوی پشتی بە بازنەیەکی تەسک و توندڕەوی ئایدیۆلۆژی بەستووە. ئەم چینە کۆمەڵایەتییە کە بە بنکە جەماوەرییە جێگیرەکەی ڕژێم یاخود “ناوکی ڕەق” ناسراوە، بە هۆکاری ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی، پشتیوانی لە کۆماری ئیسلامی دەکات. پشتیوانیی ئەم ناوکە ڕەقە (بنکە جەماوەرییە) لەسەر سەپاندنی سیاسەتی توندی ئیسلامی لەلایەن حکوومەتەوە لە ناوخۆ و دەرەوە دامەزراوە کە ئەوان بە “دادپەروەریی ئیسلامی” دەزانن. ئەم سیاسەتانە بریتین لە: پۆلیسی ئەخلاق (گشت ارشاد) لە ئێران، پشتیوانی لە “میحوەری خۆڕاگری” (بەرەی موقاوەمە) و هێزە نوێنەرایەتییەکان، سیاسەتی دژایەتیکردنی جوولەکەکان و دروشمی لەناوبردنی ئیسرائیل، دژایەتیی توندی ئەمریکا و هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی چەکی ئەتۆمی، کە پایە سەرەکییە ئایدیۆلۆژییەکانی شۆڕشی ئیسلامی پێک دەهێنن.

نووسەرانی وتارە شیکارییەکەی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی پێیان وایە، کۆماری ئیسلامی لە ماوەی چوار دەیەدا، بۆ زیاتر پتەوکردنی ئەم بناغەیە، کە لە بەرامبەر بەشە گەورەکەی کۆمەڵگەی ئێراندا کە بە “نا-خودی” (outsiders) ناوی دەبات، کۆمەڵگەیەکی “خودی” (insider)ی بنیات ناوە. ئەم کەسە خودی یاخود ناوخۆیییانە پایە سەرەکییەکانی حکوومەت و دەوڵەت پێک دەهێنن و، لە پشتیوانیی دارایی بەهرەمەندن و لە بەرامبەردا پابەندبوونی ئایدیۆلۆژیی خۆیان لە ڕێگەی کردارەکانی وەک ئامادەبوونی خۆبەخشانە لە گردبوونەوەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانی حکوومەتدا نیشان دەدەن. هەروەها هێزە خۆبەخشەکان وەک پاسەوانی حیجاب کار دەکەن و لە کاتی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکاندا بۆ سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران دێنە سەر شەقامەکان. هەرچەندە لەسەر ژمارەی ئەو کەسانەی کە ئەم ناوکە ڕەقە پێک دەهێنن، هیچ ئامارێکی فەرمی نییە، بەڵام گۆڤاری فۆرن پۆلیسی بە ئاماژەدان بە خەمڵاندنەکان، پێی وایە کە ئەم پێکهاتەیە لە هەشت ملیۆن کەس زیاتر نییە و، نووسیویەتی: “ئەم ژمارەیە کە نزیکەی لەسەدا ١٠ی دانیشتووانی ئێرانە، پێ دەچێت ئەو کەسانە بن کە خۆبەخشانە لە بری ڤاکسینی پەسەندکراوی نێودەوڵەتی ئەو ڤاکسینەی کۆڤید-١٩یان وەرگرتووە کە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە بەرهەم هێنراوە.”

لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هەندێ شت ڕووی داوە کە کەسانی جێگەی متمانە (خودی) بە “خیانەت”یان زانیوە و، بەم پێیەیش ئەو بنکە جەماوەرییەیان لەرزۆک کردووە کە ئایەتوڵڵا خامنەیی و سەرکردە باڵاکانی سوپای پاسداران هەمیشە بە بنکەی جەماوەری “گوێڕایەڵی بێمێشك” تەماشایان کردوون. لێکترازانەکان دوای مردنی لەناکاوی ئیبراهیم ڕەئیسی، سێزدەیەمین سەرۆککۆماری ئێران سەریان هەڵداوە؛ کەسێک کە بنکەی دەنگەکانی و حکوومەتەکەی بەتەواوی هەر لەسەر ئەم بنکەی وەفادارانی ئایدیۆلۆژی بۆ کۆماری ئیسلامی دامەزرابوو و لێیەوە سەرچاوەی گرتبوو. بۆیە دوای مردنی ڕەئیسی پێشبینی دەکرا کە سەعید جەلیلی، کە کەسایەتییەکی توندڕەو بوو، لە شوێنی ئەو دابنرێت. ئەم پێشبینییە بێبنەما نەبوو، چونکە خامنەیی لە ساڵی ٢٠١٩وە پلانی “پاککردنەوە” (purification)ی ئایدیۆلۆژی بە ئامانجی بەهێزکردنی نەوەی نوێی توندڕەوەکانی دەست پێ کردبوو. بەڵام پێ دەچێت ئەم جارە خامنەیی و سەرکردەکانی سوپای پاسداران بۆ پێشگرتن لە هەڵبژاردنی جەلیلی دەستوەردانیان کرد و لە بری ئەوە “مەسعوود پزیشکیان”ی چاکسازیخوازیان وەک سەرۆککۆمار دانا.

نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی نووسیویانە کە ئەم بڕیارە لە لایەک بەهۆی خراپیی ئەدای تەکنۆکراتە ئایدیۆلۆژییەکانی ئیدارەی سەرۆککۆمار ڕەئیسییەوە بووە کە قەیرانەکانی ئێرانی گەورەتر کردبوو و، لە لایەکی دیکەیشەوە هاوتەریب بووە لەگەڵ ئامادەکارییەکان بۆ گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ کۆشکی سپی و سەپاندنی “ئەوپەڕی گوشار” بەسەر ئێراندا.

 شرۆڤەکارانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی پێیان وایە ئایەتوڵڵا خامنەیی ئەوەی لێک داوەتەوە کە سەرۆکێکی بەڕواڵەت ڕیفۆرمخواز، دەتوانێت هێزی ڕۆژاوا لە دژی تاران دابەش بکات. بەڵام ئەم بڕیارە کاردانەوەی بەرفراوانی لایەنگرانی توندڕەوی حکوومەتی لێ کەوتەوە، کە سەرۆکایەتیی پزیشکیانیان بە خیانەتێکی ئایدیۆلۆژی لە بەڵێنی درێژەدان بە ڕێبازی ئیبراهیم ڕەئیسی دەزانی.

ئەم کاردانەوانە تا ئەو ڕاددەیە بەردەوام بوو کە تەنانەت هەندێک گومانیان دروست کرد کە هەلیکۆپتەرەکەی ڕەئیسی بەئەنقەست لەلایەن هەندێک کەسی ناو ڕژێمەوە خراوەتە خوارەوە. بەڵام ئەم هەستەی “خیانەت” ڕۆژ بە ڕۆژ خراپتر دەبوو، چونکە بە بڕوای نووسەرانی بابەتەکە، گورزی گەورەی دواتر کاتێک بوو کە ئایەتوڵڵا خامنەیی گڵۆپی سەوزی بۆ مەسعوود پزیشکیان هەڵکرد بۆ ئەوەی کە محەممەد جەواد زەریف، وەزیری پێشووی دەرەوە وەک جێگری سەرۆککۆمار بۆ کاروباری ستراتیژی دەستنیشان بکات. لەم پەیوەندییەدا، نووسەران دەڵێن کە بۆ ماوەی هەشت ساڵ خامنەیی و سوپای پاسداران، لایەنگرانی وەفاداری خۆیان بۆ هێرشکردنە سەر زەریف و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی شەڕی دەروونی دژی زەریف کۆ کردبووەوە. زەریفیان بە “سیخوڕ و خیانەتکاری ڕژێمی ئەمریکا” دەزانی و تەنانەت تۆمەتباری دەکەن بە سووکایەتیکردن بە قاسم سولەیمانی، فەرماندەی کوژراوی سوپای قودس.

ئەم لێکترازان و دابەشبوونە ناوخۆیییانە کاتێک توندتر بوو کە ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی لە سەردەمی خامنەیی دەستێوەردانی کرد بۆ دواخستنی جێبەجێکردنی یاسایەکی توندڕەوانە کە بە یاسای “عفاف و حجاب” ناسراوە. ئەم بڕیارە بووە هۆی ئەوەی کە ناوکی ڕەقی لایەنگرانی حکوومەت بەئاشکرا هێرش بکەنە سەر ڕێبەرایەتیی کۆماری ئیسلامی و تۆمەتبارکردنی بە وازهێنان لە یەکێک لە پایە سەرەکییەکانی ئینقلابی ئیسلامی، واتە حیجابی ناچاری و زۆرەملێ.

بێزاریی ناوکی ڕەقی لایەنگرانی حکوومەت تەنیا لە پرسە ناوخۆیییەکانی ئێراندا سنووردار نەبوو، بەڵکوو ئیسرائیل بە نەهێشتنی سەرکردە و هێزە سەرەکییەکانی حەماس و حزبوڵڵا و ئەوەی پێی دەوترێت “میحوەری بەرخۆدان”، ئەندامانی ئەم بنکە جەماوەرییەی پاڵپشتیکار لە ڕژێمی کۆماری ئیسلامیی زۆر تووڕە کرد. ئەوان بەئاشکرا دەستیان کرد بە پرسیارکردن لە پابەندبوونی ئایدیۆلۆژیی سوپای پاسداران و دوودڵیی ڕێبەرایەتیی ئێران لە هێرشکردنە سەر ئیسرائیل و، دەیانگوت هەندێک کەس لەناو سیستەمەکەدا هاوکاریی دەزگەی هەواڵگریی ئیسرائیل دەکەن. تەنانەت کاتێک لە ڕووداوێکی بێوێنەدا سوپای پاسداران هێرشی ڕاستەوخۆی بۆ سەر ئیسرائیل دەست پێ کرد، ناکاریگەریی ئەو مووشەک و درۆنانەی کە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی هەمیشە شانازییان پێوە دەکرد، ئەو ناوکە ڕەقەی حکوومەتی بێهیوا کرد کە هەمیشە باوەڕیان بە پڕوپاگەندەی حکوومەت سەبارەت بە تواناکانی سوپای پاسداران هەبوو.

نووسەرانی وتارە شیکارییەکەی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی دەڵێن، ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد کە زیاتر لە هەزار کیلۆمەتر لە ئێرانەوە دوورە، دوا لێدان بوو لەم ناوکە ڕەقە. کەوتنی ئەسەد جارێکی دیکە تووڕەییی بەرامبەر خامنەیی و سوپای پاسداران هەڵگیرساند. بۆ ئەم بنکەی لایەنگرانە کە زۆرێک لە ئەندامەکانی خۆبەخشانە لە سووریا دژی گرووپە سەلەفی-جیهادییەکان شەڕیان کردبوو و خوێنیان ڕشتبوو، بڕیاری خامنەیی بۆ وەستان و سەیرکردنی کەوتنی سووریا بۆ دەست یاخیبووان بە سەرۆکایەتیی دەستەی تەحریر شام وەک خیانەتێکی دیکە سەیر دەکرا؛ چونکە ئەم بنکەیەی لایەنگرانی ڕژێم بەردەوام پێیان دەگوترا کە پاراستنی سووریا تەنیا بە مانای پشتیوانیکردن لە ئەسەد نییە، بەڵکوو بە مانای پاراستنی ئیسلامی شیعە و “بەرگریکردن لە مەزارگە” پیرۆزەکان دێت.

هەروەها دوای بێهیوابوون لە دۆخی سووریا و هۆكارەكانی ترەوە، بنكەی جەماوەریی توندڕەوی لایەنگرانی كۆماری ئیسلامی لەوە تووڕە بوون كە خامنەیی گوتی، ڕەنگە بچێتە دانوستان لەگەڵ ترامپ-  ئەو کەسەی فەرمانی کوشتنی “سولەیمانی”ی دەرکرد. لە دوای مردنی  قاسم سولەیمانییەوە، خامنەیی و فەرماندەکانی سوپای پاسداران سوێندیان خواردووە بە تیرۆرکردنی ترەمپ و هەموو ئەوانەی دەستیان لە هێرشەکەدا هەبووە، تۆڵەی توند بکەنەوە. بۆیە ئەگەری ئەوەی کە حکوومەت تەنانەت بیر لە تەوقەکردن لەگەڵ بکوژەکەی سولەیمانی بکاتەوە، ئەم بنکە جەماوەرییەی زیاتر تووڕە کردووە.

پێ دەچێت لاوازبوون و هەڵوەرانی بنکەی جەماوەریی پشتیوانی ئایدیۆلۆژیای کۆماری ئیسلامی، کاریگەریی قووڵی لەسەر سیستەمەکە هەبێت. خامنەیی و سوپای پاسداران بەتەواوی ئاگادارن کە، زیاتر لە هەر گرووپێکی دیمۆگرافیای دیکەی ئێران، لەدەستدانی ئەو لایەنگرە سەرسەختانە، مانەوە و بوونی کۆماری ئیسلامی دەخاتە مەترسییەوە، چونکە ئەندامانی ئەم بنکە بچووکە بەڵام ئایدیۆلۆژی و توندڕەوانە، ئەو هێزە پێک دەهێنن کە هەر کاتێک ناڕەزایەتی لە دژی حکوومەت سەر هەڵبدات، ئێرانییەکان سەرکوت دەکەن.

نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی بە خستنەڕووی ئەم پاشخانانە ئاماژە بەوە دەدەن کە خامنەیی و سوپای پاسداران دەرفەتێکی زۆریان لەدەست نەداوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانە بنەڕەتییە؛ هەرچەندە بژاردەی سنوورداریان هەیە. کۆماری ئیسلامی بۆ وەرگرتنەوەی ڕەزامەندی و پشتیوانیی ئەم بنکەیە هیچ بژاردەیەکی تری نییە جگە لە زیندووکردنەوەی سیاسەتە ئایدیۆلۆژییەکانی لە ناوخۆ و دەرەوەی ئێران. بێ گومان ئایەتوڵڵا خامنەیی دەزانێت کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوارێکی کەمی بۆ مانۆڕکردن دەبێت، چونکە ئیدارەی نوێی ترەمپ هیچ کاتێکی بەفیڕۆ نەداوە لە سەپاندنی ئەوپەڕی گوشار لەسەر تاران و سنووردارکردنی توانای داراییی ئێران بۆ پارەدارکردنی میلیشیاکانی سەر بەو وڵاتە.

هەروەها بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل بەڕوونی ئەوەی خستە ڕوو کە ئیسرائیل دەستەوەستان نابێت و ڕێگە نادات تاران ئەو گرووپانە چەکدار بکاتەوە کە لە دوای هێرشەکەی حەوتی ئۆکتۆبەر بەکۆمەڵ شەڕیان لەگەڵدا ڕاگەیاندووە. بژاردە سنووردارەکانی ئایەتوڵڵا خامنەیی بۆ دابینکردنی داخوازییەکانی بنکە جەماوەرییە پشتیوانیکەرەکەی لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا، ئەوە دەردەخات کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە هەوڵی قەرەبووکردنەوەی ئەو داواکاری و  پێداویستییانە دەدات لە ئاستی ناوخۆدا. تەنانەت پێ دەچێت زەریف و عەبدولناسر هیممەتی، وەزیری کاروباری ئابووری و داراییی حکوومەتی پزیشکیان، یەکەمین قوربانیی ئەو هەوڵانە بووبن. گۆڤاری فۆرن پۆلیسی نووسیویەتی، پێ ناچێت دەستلەکارکێشانەوەی زەریف بەبێ پشتیوانیی خامنەیی و سەرکردەکانی سوپای پاسداران ڕووی بدایە، چونکە باش دەزانن کە لادانی زەریف قەرەبووی سەرمایە لەدەستچووەکەیان دەکاتەوە.

بە هەمان شێوە، ئایەتوڵڵا خامنەیی، لە وتارەکەی ئەم دوایییەیدا، بەپێچەوانەی ئاماژە سەرەتایییەکانی، دانوستانەکانی لەگەڵ ترامپ ڕەت کردەوە، بەڵام تەنیا ئەم کردەوانە بەس نابن بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانیی ئەم بنکە جەماوەرییەی کۆماری ئیسلامی. لە ناوخۆشدا ئایەتوڵڵا خامنەیی دەبێت سیاسەتە ئایدیۆلۆژییە ئیسلامییەکان چڕتر بکاتەوە بۆ ئەوەی بنکەی جەماوەریی پشتیوانی خۆی بەدەست بهێنێتەوە. بێ گومان ئەمە یارییەکی مەترسیدارە بۆ ئەو، چونکە کاردانەوەی نەرێنیی بەشێکی فراوانتری هاووڵاتیانی ئێرانی لێ دەکەوێتەوە و ئەگەری سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتیی شەقام لە دژی حکوومەت زیاد دەکات.

نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی پێیان وایە کە لێرەدایە کە پارادۆکسی بەردەم  ئایەتوڵڵا خامنەیی ڕوون دەبێتەوە: “ئەگەر سیاسەتە ئایدیۆلۆژییەکان شل بکاتەوە، لەوانەیە بنكەی سەركوتكەری جەماوەری خۆی لەدەست بدات و ئەگەر ئەو سیاسەتانە چڕتر بکاتەوە، ئەگەری ناڕەزایەتیی فراوانتر زیاتر دەبێت.”

لە کۆتاییدا، بەپێی شیکاریی نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی، هەردوو سیناریۆ هەڕەشەیەکی بنەڕەتی بۆ سەر کۆماری ئیسلامی دروست دەکەن و، دەشێت ببێتە هۆی دووبارەبوونەوەی چارەنووسی ئەسەد بۆ ئایەتوڵڵا خامنەیی.

سەرچاوە:

https://www.iranintl.com

ن: پێنووس

پاش ڕاگەیاندنی پەیامەکەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ڕێبەری زیندانیکراوی پەکەکە، لە ڕێکەوتی ٢٥-٢-٢٠٢٥ لەژێر ناونیشانی “بانگەواز بۆ ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتیک” کاردانەوە و لێکدانەوەی جیاوازی لەسەر ئاستی ڕای گشتی و تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لێ کەوتەوە. کرۆکی پەیامەکەیش چەکدانان و هەڵوەشانەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەكەكە) بوو. جیا لە هەڵوێست و کاردانەوە و تەنانەت لێکەوتەکانی ئەم بانگەوازە و، هەروەها ئەنجامەکانی، ئەوەی کە کەمتر باسی لێوە دەکرێت پاڵنەر و هۆکارەکانی ئەم بانگەوازە لە تورکیاوە لە چوارچێوەی گۆڕانکارییە نوێیە جیۆسیاسییەکانی ناوچەکە، بەتایبەتی ململانێی ئێران و تورکیایە.

ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات تاوتوێی ئەم پەیامە لەژێر کاریگەریی ململانێ جیۆسیاسییەکان، بەتایبەتی تورکیا و ئێران لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٣ و، هەروەها ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد و باڵادەستیی ئیسرائیل لە ناوچەکە و هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ لە ئەمریکا بکات.

کۆماری ئیسلامیی ئێران و هاوکێشە نوێیە جیۆسیاسییەکان

 هەرچەندە لە کاردانەوە لە بەرامبەر پەیامەکەی ئۆجەلاندا، ئیسماعیل بەقایی، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ڕای گەیاند، “کۆماری ئیسلامیی ئێران پێشوازی لە هەر پڕۆسەیەک بۆ وەستاندنی تیرۆر و بەهێزکردنی ئاسایش لە تورکیای دراوسێ دەکات و، بانگەوازەکە هەنگاوێکی گرنگە بەرەو نەهێشتنی توندوتیژی.” بەڵام لە ڕاستیدا لە دەرەوەی لێدوانە فەرمییە دیپلۆماسییەکان، پێ ناچێت ئێران براوەی ئەم هەنگاوە و لێکەوتە ئاسایشی و سیاسی و تەنانەت جیۆسیاسییەکانی بێت یان لانی کەم دڵخۆش بێت بە چەکدانانی پەکەکە لەم کاتەدا. هۆکارەکانیش دەکرێت لەم خاڵانەدا کورت بکرێتەوە:

یەکەم– ئەگەر لە پاش ئەم پەیامە دەوڵەتی تورکیا هەنگاوی سیاسی و یاسایی و تەنانەت دەستووری بنێت بۆ هێنانەئارای بارودۆخێک لە پرسی کورد و، لە دۆخی پرسێکی ئاسایشی بێتە دەرەوە و بچێتە چوارچێوەی یاسایی و سیاسییەوە، ئەو کاتە کۆماری ئیسلامیی ئێران دەبێتە تاکە وڵات کە مافی کوردی تێدا پێشێل کراوە و ئەمەیش گوشاری یەکجار زۆری سیاسی و پاشان ئاسایشی لەسەر ئێران دروست دەکات؛ چونکە هەم باشووری کوردستان و هەمیش ڕۆژاوای کوردستان و هەمیش لە باکووری کوردستان بەرەوپێشەوەچوون لە پرسی کورد بەخۆیەوە دەبینێت و ئەو کاتە ئێران ڕووبەڕووی دۆخێکی پڕ لە گوشاری ناوخۆیی دەبێتەوە و هەست بە مەترسیی ئاسایشی دەکات؛ چونکە دەبێتە تاکە وڵاتێک کە ڕێژەیەکی بەرچاوی کورد و نەتەوەی دیکە تێدا دەژین بەڵام ئەو نەتەوە و پێکهاتە ناسنامەیییانە پەراوێز خراون و لە مافەکانیان بێبەش کراون.

هەموو ئەمانەیش لە کاتێکدایە کە لانی کەم ئەزموونی “شۆڕشی ژینا” (مەهسا ئەمینی)، دەری خست کە کوردەکان لە ئێران ڕێکخراوترین پێکهاتەن و دەتوانن ببنە داینەمۆی گۆڕانکاریی سەرتاسەری لە ئێراندا و، لە لایەکی دیکەیشەوە کۆماری ئیسلامی لە لاوازترین دۆخی ناوخۆییی خۆیدایە بەهۆی گوشارەکانی دەرەکی و داواکاریی ناوخۆیی و ئابڵووقە و سزاکانی ئەمریکا و کەشی هەڵپەسێردراوی لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لێکەوتەکانی ڕووداوەکانی پاش ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣. بەم پێیەیش بۆ کۆماری ئیسلامی لە پاش پرسی ئەتۆمی و مووشەکی و پرۆکسییەکان لە ئاستی دەرەوە، پرسی کورد دەبێتە گەورەترین هەڕەشەی ئاسایشی لە ئاستی ناوخۆیی، کە دەتوانێت بە کارلێک لەگەڵ پرسە ناوخۆیی و دەرەکییەکان ببێتە پاڵنەری گوشار بۆ وەرچەرخان لە سیستەمی سیاسی بە شێواز و فۆرمی جیاوازەوە.

دووەم– چەکدانان و هەڵوەشانەوەی پەکەکە دەتوانێت لە سنوورەکانی کۆماری ئیسلامی مەترسیی ئاسایشی بۆ ئەو دەوڵەتە دروست بکات، چونکە کۆماری ئیسلامی بە شێوەی نهێنی پەیوندیی خۆی لەگەڵ پەکەکە ڕێک خستووە و تەنانەت لە بواری جۆراوجۆرەوە و بە شێوەیەکی نافەرمی کارئاسانی و یارمەتیی پێشکەش کردوون لە بەرامبەر ئەوەی کە سنوورەکانی پارێزراو بێت و ڕێگە لە چالاکیی هێز و حزبەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بگیرێت کە لەو ناوچە و شوێنە دوورەدەست و شاخاوییانە بنکە و بارەگا دابمەزرێنن یاخود بەئازادی هاتوچۆ بکەن. لە لایەکی دیکەیشەوە، پڕکردنەوەی ئەو بۆشایییە لە پاش چەکدادان و هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران مەترسییەکی گەورەیە؛ بەو پێیەی کە جگە لە حزبە کوردستانییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ترسی لە پڕکردنەوەی ئەو بۆشایییە جوگرافییە لەلایەن گرووپ و هێزی دیکەوە هەیە کە لەلایەن ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکانەوە پاڵپشتی بکرێن و لە کاتی پێویست کەڵکیان لێ وەربگیرێت. ئەمەیش کۆماری ئیسلامی بەتەواوی تووشی دڵەڕاوکێی ئاسایشی دەکات لە ناوچەیەکی سەختی شاخاوی کە ئەمدیو و ئەودیوی سنوور یەک نەتەوەی تێدا نیشتەجێیە کە کۆماری ئیسلامی بەهێزبوونیان بە مەترسی بۆ سەر خۆی دەزانێت.

سێیەم– چەکدانانی پەکەکە وا دەکات کە کۆماری ئیسلامی لە هاوکێشە سیاسی و ئاسایشییە ناوخۆیییەکانی ئێران نیگەران بێت، چونکە بۆ کۆماری ئیسلامی مامەڵەکردن لەگەڵ هێزێک کە جەبری جوگرافی و، هەروەها هاوکێشە جیۆسیاسییەکان وای لێ دەکات کە پێویستی بە پاڵپشتی و ئاسانکارییەکانی ئێران هەبێت، زۆر ساناترە لەوەی کە لە کاتی هەر بارگرژییەکی ناوخۆیی، حزبەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و کوردەکان لەو وڵاتە هەوڵ بدەن ئەزموونی ڕۆژاوای کوردستان یان باشووری کوردستان دووبارە بکەنەوە بە یارمەتیی ئەکتەرێکی هەرێمایەتی و تەنانەت پاڵپشتیی ئەمریکا.

بۆیە کۆماری ئیسلامی دەیتوانی لە بارودۆخێکی وادا کۆنترۆڵی ئەو هێزانە بکات بە ڕێگەی پەکەکە و پاشان گوشارەکانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان و عێراق، هەروەکوو لە پاش شۆڕشی “ژن، ژیان، ئازادی” و ڕێککەوتنی ئەمنیی نێوان تاران و بەغدا بینرا، کە هەم گوشاری بۆ سەر بەغدا و هەولێر دروست کرد بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەو هێزانە و هەمیش خۆی ڕاستەوخۆ بنکە و بارەگاکانی حزبەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانی کردە ئامانج؛ ئەوە جگە لەوەی کە کۆماری ئیسلامی سیاسەتی نەنووسراوی ئەوە بووە کە خەباتی کوردایەتی و وزە و توانای گەنجان بۆ شۆڕشگێڕی و مافخوازی، ئاراستەی بەرەو دروستکردنی کۆمەڵە و گرووپی ئیسلامیی توندڕەوی سوننە و، هەروەها ئاراستەی بەرەو دەرەوەی سنوورەکان و پارچەکانی دیکە و دەوڵەتانی تر بێت؛ بۆ نموونە باکووری کوردستان لە تورکیا و ڕۆژاوای کوردستان لە سووریا، نەک بزووتنەوەی سیاسی و مافخوازی کوردستانی لە ناوخۆی ئێران یاخود لە چوارچێوەی حزبەکانی ئۆپۆزیسیۆنی کوردی ڕۆژهەڵات لە باشووری کوردستان.

چوارەم– ئەگەر “پرۆسەی ئاشتی” لە تورکیا سەر بگرێت و هەنگاو بەرەو هەڵوەشانەوەی پەکەکە و چەکدانانی ئەو هێزە بنرێت، ئەو کاتە کۆماری ئیسلامی ئەکتەر و فاکتەرێکی گرنگی بۆ دروستکردنی کاریگەری لە هاوکێشەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق لەدەست دەدات. ڕاستییەكەی، کۆماری ئیسلامی دەیتوانی بە مانەوە و لە ڕێگەی پەکەکەوە، گوشار لەسەر هەرێمی کوردستان دروست بکات، چونکە هەم لە ڕووی ژمارەی گەریلا و شەڕڤان و هەمیش کۆنترۆڵکردنی ناوچەیەکی بەرفراوانی جوگرافی لە هەرێمی کوردستان لەلایەن پەکەکەوە و لەوەیش گرنگتر، کۆنترۆڵکردنی ناوچەیەکی ستراتیژیی گرنگ وەکوو شنگال ململانێیەکانی لەگەڵ ئەکتەرەکانی هەرێمی کوردستان و تەنانەت نەیارەکانی بەڕێوە ببات، ئەوە سەرەڕای دروستکردنی ناکۆکیی ئایدیۆلۆژی لە نێوان پەکەکە و حزبەکانی دیکەی کوردستان؛ چونکە ئایدیۆلۆژیای پەکەکە لە پاش گیرانی ڕێبەری ئەم حزبە لەلایەن تورکیاوە، گۆڕانی بەسەردا هات و پرسەکانی وەکوو دەوڵەتی سەربەخۆ و فیدراڵی و ئۆتۆنۆمی و…، بۆ چارەسەری پرسی کورد وەلاوە نا؛ هەروەکوو لە نووسین و بانگەوازەکەی ئەم دوایییەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ڕێبەری زیندانیکراوی پەکەکە، لە ڕێکەوتی ٢٥-٢-٢٠٢٥ لەژێر ناونیشانی “بانگەواز بۆ ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتیک” بینرا.

لە لایەکی تریشەوە، پەکەکە هەوڵی داوە کە حزبی جێگرەوە بۆ هەموو پارچەکانی کوردستان دروست بکات و لەم ڕێگەیەوە خۆی وەکوو ئەڵتەرناتیڤ نیشان بدات؛ جگە لەوەی نکۆڵی لەوە ناکرێت بەهۆی ڕێکخستن، ئایدیۆلۆژیا، گوتار و ڕاگەیاندنی بەهێزەوە و، هەروەها ژمارەیەکی زۆر لە کوردی تاراوگە، کاریگەری و شوێندانەریی لەسەر هاوکێشە ناوخۆیییەکانی هەموو پارچەکانی کوردستان هەبووە. جگە لەمانەیش، کۆماری ئیسلامی پرسی ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی کوردی و سەربەخۆییخوازیی حزبەکانی، لەم ڕێگەیەوە کۆنترۆڵ کردووە.

پێنجەم– لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەر، کۆماری ئیسلامی ڕووبەڕووی پاشەکشەیەکی زۆر بووەوە لە ناوچەکەدا و بەتایبەتی ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە پاڵ هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ گوشارەکانی سەر ئێرانی زیاتر چڕ کردۆتەوە. هەموو ئەمانە لە پاڵ شکستی دۆکترینی بەرگریی کۆماری ئیسلامی لە چوارچێوەی “بەرەی موقاوەمە” لە زۆنە خۆڵەمێشییەکان و لە ڕێگەی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان یاخود پرۆکسییەکانەوە وای کردووە، کە چەکدانان و هەڵوەشانەوەی پەکەکە کاریگەریی لەسەر داهاتووی ئێران لە سووریاش هەبێت؛ چونکە لە پاش ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد، بەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی و بەتایبەتی ئایەتوڵڵا خامنەیی، ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران، چەندان جار ئاماژەی بەوە کردووە کە ئەم دۆخە کاتییەوە و گەنجان و بزووتنەوە ڕەسەنەکانی سووریا دۆخەکە دەگۆڕن.

بە ڕەچاوکردنی پەیوەندیی ئێران لەگەڵ ئەسەد و، هەروەها ئێران لەگەڵ هێزەکانی کورد لە ڕۆژاوای کوردستان، دەکرێت ئەم شرۆڤەیە بکرێت کە ئێران لە پاش کەوتنی ئەسەد هیوای بەوە هەبوو کە لە ڕێگەی نفووزی پەکەکە لەسەر هێزەکانی ڕۆژاوای کوردستان بتوانێت لە بەرامبەر تورکیا و هێزەکانی دەسەڵاتداری سوننە لە سووریا بەرگرییەک دروست بکات. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، کۆماری ئیسلامی وەکوو دارایییەکی ستراتیژی و لە ئەگەری دەرچوونی ئەمریکا لە سووریا، دەیتوانی لە ڕێگەی پەکەکەوە بێتەوە ناو هاوکێشەکانی سووریا و ڕێگە لە فراوانخوازییەکانی تورکیا لە سووریا و پاشان عێراق بگرێت؛ چونکە جگە لەوەی کە پەکەکە بەربەستی گەورەی بۆ تورکیا لە عێراقدا دروست دەکرد، هەروەها ئێران دەیتوانی لە ڕێگەی کوردەکانی ڕۆژاواوە ڕێگە لە تورکیا بگرێت بەتەواوی سووریا کۆنترۆڵ بکات و پاشان پەل بهاوێت بۆ عێراق کە وەکوو گرنگترین دەوڵەت لە چوارچێوەی ناوچەی دەرەوەی نزیکی سیاسەتی دەرەوەی ئێران و ئاسایشی نەتەوەییی ئەو دەوڵەتە هەژمار دەکرێت. هەر بۆیە کۆماری ئیسلامی بەردەوام گوشاری لە ئەمریکا دەکرد کە لە عێراق بچێتەوە دەرەوە، چونکە بەشێکی ئەم گوشارانە تایبەت بوو بە عێراق؛ بەڵکوو بەشەکەی دیکەی تایبەت بوو بەوەی کە لە ڕێگەی کوردەکان لە سووریا دەیتوانی تورکیا لە سووریا کۆنترۆڵ بکات و ئەم ستراتیژییەیش لە پاش کەوتنی ئەسەد زیاتر گرنگیی پەیدا کرد. تەنانەت لە پاش کەوتنی ئەسەد، میدیا و شرۆڤەکارانی ئێرانی نزیک لە دەسەڵات باسیان لەوە دەکرد کە بۆ ڕاگرتنی مەترسییەکانی تورکیا، پێویستە یارمەتیی کوردەکان بدرێت.

بۆیە لەم چوارچێوەیەدا چەکدانانی پەکەکە و هەڵوەشانەوەی، وەکوو گورزێکی جیۆسیاسیی دیکە لە چوارچێوەی نەزمی نوێی ئیسرائیل دەبینرێت کە لەلایەن تورکیای ئەندامی ناتۆوە جێبەجێ دەکرێت؛ هەرچەندە لە ئێستادا ئیسرائیل و تورکیا لەسەر پرسی سووریا بەتەواوی هاوبەرژەوەند نین و سەبارەت بە داهاتووی سیستەمە سیاسییەکەی سووریا و مەترسییەکانی، هاوڕا نین و ئەگەری ناکۆکی و ململانێی زیاتریش لە نێوانیاندا لە ئارادایە.

بەدیوێکی دیکەدا، بۆ کۆماری ئیسلامی لە پاش ڕووخانی ئەسەد ئەو هێزەی دەتوانێت ڕووبەڕووی پەلهاوێشتنی تورکیا و بەم پێیەیش ئیسلامی سوننە و لێکەوتە جیۆپۆلیتیکییەکانی ببێتەوە، پەکەکە و پەیەدە-یەپەگە بوون، بەڵام ئەگەر پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا سەر بگرێت و پەکەکە هەڵبوەشێتەوە، ئەوە ئێران زیانمەندی سەرەکیی پرۆسەکە دەبێت و زیاتر گەمارۆ دەدرێت.

شەشەم– لەم ساڵانەی دواییدا و بەتایبەتی لە پاش جەنگی دووەمی قەرەباخ و سەرکەوتنی ئازەربایجان لە جەنگ لەگەڵ ئەرمینیا و کۆنترۆڵکردنەوە و گێڕانەوەی ناوچەی قەرەباخ و پاشان هاتنەوەی تالیبان لە ئەفغانستان بۆ سەر دەسەڵات، ئێران هەست بە گەمارۆی جیۆسیاسی دەکات؛ چونکە لە لایەک نەیارەکانی لە ناوچەکەدا هێز و پێگەیان بەرز بۆتەوە و لە لایەکی دیکەوە بەهۆی ئابڵووقە و سزاکان و، هەروەها پەراوێزکەوتنی لە کۆریدۆرەکان هەست بە گەمارۆ و خەفەییی جیۆسیاسی دەکات. لەم نێوەندەیشدا نفووز و دەستڕۆیشتووییی تورکیا لە ناوچەی دەرەوەی نزیکی ئێران لە باشووری قەوقاز و ئاسیای ناوەڕاست لە ڕێگەی دەوڵەتانی تورکزمانەوە، هەم مەترسیی ناوخۆیی و هەمیش دەرەکیی بۆ ئێران خوڵقاندووە.

لە لایەکی دیکەیشەوە ئێران بەردەوام ترسی ئەوەی هەیە کە تورکیا و ئازەربایجان دەستوەردان لە ناوخۆی ئێران بکەن و هانی تورکەکان بدەن بۆ ئەوەی کە جیا ببنەوە یاخود ئۆتۆنۆمی و فیدراڵی و… داوا بکەن و ببنە خاڵی لاوازی کۆماری ئیسلامی لە بەرامبەر تورکیادا؛ لە بەرامبەردا ئێرانییەکان لە ناوخۆی تورکیا و پاشان سووریا جگە لە پەکەکە و پرسی کورد هیچ کارتێکی بەهێزی گوشاریان نییە. ژمارەی تورکەکان و هەڵکەوتەی جوگرافییان و، هەروەها ڕۆڵ و نفووزیان لە ئێران لە پاڵ پرسی نەتەوەکانی دیکە، وا دەکات کە ئەم پرسە بۆ کۆماری ئیسلامی زۆر هەستیار، مەترسیدار و ئاسایشی بێت. بەم پێیەیش، هەوڵەکانی تورکیا و ئازەربایجان بۆ کردنەوەی کۆریدۆری زەنگەزوور و پەراوێزخستنی ئێران لە ڕێگەی ئاوریشمی نوێ و ڕێرەوەکانی گواستنەوەی کاڵا بۆ ئەوروپا و، هەروەها نەخشەی وزە لە ناوچەکەدا وای کردووە کە، ئێران تورکیا بە مەترسییەکی جددی ببینێت و بۆیە داڵان یاخود کۆریدۆری زەنگەزوور بە داڵانی تورانی  یان داڵانی ناتۆ ناوزەد دەکات و ئەم گۆڕانکارییانە بە بەشێک لە هەوڵەکانی ڕۆژاوا بۆ گوشار و لە کۆتاییدا خۆبەدەستەوەدانی ئێران و نەهێشتنی نفووزی ناوچەوییی خۆی دەزانێت. هەر بۆیە بەتوندی کاردانەوەی لە بەرامبەر تورکیا و ئازەربایجان هەبووە و، بەم پێیەیش یەکێک لە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان کە دەیتوانی لە گوشارەکانی سەر ئێران کەم بکاتەوە و ببێتە کارتێک بۆ دانوستان، پەکەکە بوو. بەڵام بە هەڵوەشانەوەی پەکەکە، ئەوە ئێران ئەو ئەکتەرە نادەوڵەتییەیش لەدەست دەدات و مەترسیی ئەوەی دەبێت جگە لە هەڕەشەی پێکدادانی ڕاستەوخۆی سەربازی لەگەڵ ئازەربایجان، بژارەدەیەکی دیکەی نەمێنێتەوە لە ئەگەری کردنەوەی کۆریدۆری زەنگەزوور و ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، ئەوە ئێران ڕووبەڕووی تورکیاش دەبێتەوە کە ئەندامی ناتۆیە و بۆیە لەم کاتەدا ئەوە بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران خراپترین بژاردە دەبێت.

تورکیا و ئامادەکاری بۆ گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە

یەکەم– تورکیا بۆ ئامادەکاری لە بەرامبەر ڕووداوەکانی پاش ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، پێویستیی بەوە هەبوو لە ئاستی ناوخۆییی خۆیدا کێشەکانی چارەسەر بکات و پرسی کورد نەبێتە ئامراز یان فاکتەرێک بۆ دەستوەردانی دەرەکیی ئەکتەرە هەرێمایەتییەکان؛ بەتایبەتی کە تورکیا دەیەوێت سەرکردایەتیی جیهانی ئیسلامی و بەتایبەتی سوننە لە ئەستۆ بگرێت و، چ بۆ وڵاتانی موسڵمان و چ بۆ ڕۆژاوا پێگەی خۆی بەرز بکاتەوە و، ئەمەیش نایەتە دی ئەگەر لە ئاستی ناوخۆییدا مەترسیی ئاسایشی و پێکدادانی سەربازیی بەردەوام، بوونی هەبێت.

دووەم– تورکیا دەیەوێت کۆریدۆر یاخود ڕێگەی گەشەپێدان جێبەجێ بکرێت کە عێراق و وڵاتانی کەنداو و تەنانەت چین بە تورکیا و پاشان ئەوروپا ببەستێتەوە، بەڵام یەکێک لە گەورەترین بەربەستەکان پرسی ئاسایش و بەتایبەتی دروستکردنی مەترسییە لەلایەن پەکەکەوە. بۆیە لەم ڕێگەیەوە ئەم پرۆژەیە دەتوانێت جێبەجێ بکرێت و بەم پێیە پرۆسەی ئاشتی و چەکدانانی پەکەکە وەکوو ئامادەکارییەک بۆ ئەم مەبەستە دەبینرێت و هەر لێرەیشدا بەهۆی پەراوێزکەوتنی ئێران لەم کۆریدۆرە و کۆریدۆرەکانی دیکە، وای دەکرد کە ئێران بتوانێت چ لە ڕێگەی هێزە پرۆکسییە شیعییەکان و چ لە ڕێگەی پەکەکەوە مەترسی بۆ ئەم پرۆژەیە دروست بکات؛ چوکە ئەگەر تورکیا لەگەڵ ئازەربایجان کۆریدۆری زەنگەزوور بخاتە گەڕ، ئەوە ئێرانیش کێشەی گەورەی ئاسایشی بۆ ڕێگەی گەشەپێدانی نێوان عێراق و تورکیا دروست دەکات.

لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەگەر تورکیا لە چەکدادانی پەکەکە سەرکەوتوو بێت و بتوانێت ڕۆژاوای کوردستانیش کۆنترۆڵ بکات، ئەوە لە ڕێگەی عێراق-سووریاشەوە وزە و کاڵا بۆ تورکیا و بەپێچەوانەوە بۆ وڵاتانی کەنداو دەگوازێتەوە.

سێیەم– تورکیا ترسی ئەوەی هەیە کە ئەگەر پەکەکە بەردەوام بێت، ئەوە لە سووریا لە پاڵ عەلەوی و درووزەکاندا سووریا دەبێتە سیستەمێکی فیدراڵی یاخود لانی کەم هاوپەیمانە ئیسلامییەکانی تورکیا ناتوانن ئەو دەوڵەتە کۆنترۆڵ بکەن، بۆیە چەکدادانی پەکەکە وەکوو دەرفەتێک دەبینێت کە بتوانێت ڕۆژاوای کوردستان لە پاش ئەو هەنگاوە کۆنترۆڵ بکات؛ چونکە لە ڕوانگەی ستراتیژییەوە جگە لە ئێران، بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل و تەنانەت وڵاتانی كەنداویش لەگەڵ تورکیا هاوتەریب نییە؛ کە ئەمەیش بەشێکی بۆ هەوڵەکانی  فراوانخوازیی تورکیا بۆ کۆنترۆڵی سووریا لە چوارچێوەی پرۆژەی نیۆ-عوسمانیزم و بەشێکی دیکەیشی بەهۆی ڕەهەندە ئایدیۆلۆژی و سیاسییەکانی ئیخوانیزم و مەترسییەکانی بۆ سەر وڵاتانی عەرەبی کەنداو و تەنانەت میسر دەگەڕێتەوە، لەبەر ئەوەی جگە لە سیستەمی سیاسی و ئایدیۆلۆژی، ئەوا گرنگیی میسریش لە ڕووی جیۆئێکۆنۆمی کەم دەبێتەوە.

چوارەم– تورکیا بەردەوام ترسی لە ئیسرائیل هەیە کە لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، هەوڵی سنووردارکردنی دەوڵەتێکی وەکوو تورکیا بدات کە لەم نەخشە و نەزمە نوێیەی ئیسرائیلدا پەراوێز بخرێت و تەنانەت پارچەپارچە بکرێت؛ ئەمەیش هەم بەهۆی ئایدیۆلۆژیای ئیخوانیزمی تورکیا و هەمیش بەهۆی ئەوەی کە هەر ئەکتەرێک کە بتوانێت سووریا کۆنترۆڵ بکات، ئەوە دەتوانێت لوبنانیش بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە و کاریگەریی قووڵی لەسەر هاوکێشەکانی فەلەستین و، هەروەها ئۆردن و وڵاتانی دیکەی ناوچەکە دەبێت. بۆیە چەکدادانی پەکەکە وا دەکات کە ڕۆژاوای کوردستان لاواز بێت و نەتوانرێت لە پاش دەرچوونی ئەمریکا لەلایەن ئیسرائیلەوە لە دژی تورکیا و هاوپەیمانە توندڕەوەکانی بەکار بهێنرێت.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، چەکدادانی پەکەکە وا دەکات کە مەترسییە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی تورکیا کەمتر ببێتەوە و لە هاوکێشە نوێیەکانی پاش ٧ی ئۆکتۆبەردا ڕۆڵی سەرەکی ببینێت و پێگەی خۆی بەهێزتر و بەرزتر بکاتەوە و ڕێگە لە ئیسرائیل بگرێت کە ناوچەکە لە چوارچێوەی بەرژەوەندییەکانی خۆی دابڕێژێتەوە و هاوسەنگییەکی نوێ بێنێتە کایەوە.

پێنجەم– تورکیا بە چەکدادانی پەکەکە دەتوانێت پرۆسەی ئاشتی لەو وڵاتە بێنێتە دی و لەم ڕێگەیەوە پاڵپشتیی کورد لە تورکیا دەستەبەر بکات و لەم ڕێگەیشەوە دەتوانێت پشتوانیی کوردەکان بۆ مانەوەی ئەردۆغان لە دەسەڵات و تەنانەت هەمواری دەستووری تورکیا دەستەبەر بکات. بۆیە لە هاوکێشەکانی ناوخۆی تورکیا دەتوانێت بە قازانجی ئاکپارتی لە گوڕەپانی سیاسی لە هەمبەر حزبەکانی دیکە و، هەروەها ئەردۆغان بۆ سەرۆکایەتیی کۆمار بشکێتەوە.

شەشەم– ئەگەر ئەم پلانەی تورکیا و چەکدادانی پەکەکە و پرۆسەی ئاشتی سەر بگرێت، ئەوە ئەردۆغان لە هەرێمی کوردستانیش بەرژەوەندییەکانی پارێزراو دەبێت و نفووزی ئێران بەتەواوی لەناو دەبات یاخود لانی کەم لاوازی دەکات. ئەمەیش وا دەکات کە پرسی گاز و، هەروەها بازرگانی و ئابووری و ئاسایشی لە هەرێمی کوردستان لە قازانجی تورکیا و لە زیانی ئێران بشکێتەوە.

هەفتەم: تورکیا لە بارودۆخێکی نالەباری ئابووریدایە و بەردەوامیی جەنگ و نائاسایشی و ناسەقامگیری، کاریگەریی نەرێنیی لەسەر ئەو وڵاتە و دەسەڵاتی ئاکپارتی دەبێت و، بۆیە تورکیا پێویستیی بەوەیە کە دۆخێکی ئارام بێتە ئاراوە بۆ ئەوەی وەبەرهێنانی دەرەکی و ناوخۆیی و بەهای دراوی تورکی لە تورکیا بەرز ببێتەوە. جگە لەوانەیش جەنگی ناوخۆیی و، هەروەها ئۆپەراسیۆنی دەرەکییش بارگرانییەکی زیاتری ئابووریی بۆ سەر بودجەی تورکیا دروست کردووە و لە لایەکی دیکەیشەوە، نەمانی جەنگ دەتوانێت دامەزراوەی سوپا زیاتر بخاتە ژێر کۆنترۆڵی سەرۆککۆماری تورکیا.

کۆبەند

ئەنجامی بانگەوازەکەی ئۆجالان، پەیوەستە بە کۆمەڵە فاکتەر و ئەکتەرێکەوە لە هاوکێشە نوێیەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەم نێوەندەیشدا تورکیا ترسی هەیە کە ئیسرائیل لە نەزمی نوێی ناوچەکەدا ڕۆڵ و پێگەیەکی هەبێت کە ڕۆڵ و پێگەی تورکیا لاواز و لەرزۆک بکات. لە لایەکی دیکەیشەوە بەشێکی بەرچاو لە هاوکێشەکانی نێوان پەکەکە و تورکیا پەیوەندیی بە ململانێکانی تورکیا و ئێرانەوە هەیە و هەر بۆیە دەبێت لە چوارچێوەی هاوکێشە جیۆسیاسییەکانی ناوچەکەدا شرۆڤە بۆ ئەم بانگەوازە و لێکەوتەکانی بکرێت. بەڵام ئەگەر هەڵوەشانەوە و چەکدانانی پەکەکە هاوتەریب بێت لەگەڵ بەرەوپێشچوونی پرۆسەی ئاشتی و کرانەوەی ڕاستەقینە و یاسایی بەرەو ڕووی کورد لە ناوخۆی تورکیادا، ئەوە لە بەرژەوەندیی پرسی کورد لە ناوچەکەدا بەگشتی و هەرێمی کوردستاندایە بەتایبەتی دەبێت.

موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و مامۆستا له ‌به‌شی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەکی

دۆزی کورد لە هاوکێشە سیاسییە ناوخۆیییەکانی تورکیا، بۆ ماوەیەکی دوورودرێژە پێگە و ڕۆڵیکی گرنگ و ستراتیژیی هەیە؛ تەنانەت سەقامگیریی وڵاتەکە بەندە بە دۆزینەوەى چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ ئەو کێشەیە. لە ساڵان و قۆناغەکانی پێشوو، بە ڕێگەی جیاجیا هەندێک هەوڵ بۆ چارەسەرکردنى کێشەکە دراوە، بەڵام زۆربەى ئەم هەوڵانە زیاتر بریتی بووە لە بەکارهێنانی هێز بۆ کۆتاییهێنان بە پەکەکە تا گەیشتنى ئاک پارتى بە دەسەڵات لە دواى ساڵى ٢٠٠٢. ئاک پارتى، بەتایبەت “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان” چەند هەنگاوێکی جددیی نا بۆ چارەسەرکردنى کێشەکە بە شێوەیەکی ئاشتییانە، بەڵام لە کۆتایییەکانی ساڵى ٢٠١٥ ئەم هەوڵانەى ئەردۆغان کۆتاییی پێ هات و سەرلەنوێ هەڵوێستى تورکیا بەرامبەر چارەسەرکردنى کێشەکە بە ڕێگەى ئاشتییانە، گۆڕا بۆ بەکارهێنانی هێز.

بێ گومان هەندێک پێیان وابوو کەوا هەر لە سەرەتاوە ئاک پارتى و ئەردۆغان نییەتى چارەسەرکردنى کێشەکەیان نەبووە بە ڕێگەى ئاشتییەوە، بەڵکوو ئەوەى ڕووی داوە بریتی بووە لە ستراتیژییەتێکی هەڵبژاردن بۆ ڕاکێشانی دەنگی دەنگدەرى کورد. لە پاڵ ئەمە، نییەتى پەکەکەیش بۆ چارەسەرکردنى کێشەکە، وەکوو ئەوەى ئەردۆغان، لە پێناو گەلی کورد نەبووە بەڵکوو ئەجێنداکەى پەکەکە پڕە لە خزمەتکردن بە بەرژەوەندییە تەسکەکانی هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان. هەروەها پەکەکە جگە لە خۆی هیچ هێزێکی دیکەى پێی قبووڵ نییە؛ تەنانەت ڕێگەى نەداوە و نادات لەناو خودی تورکیا کەسێک یاخود لایەنێک بۆ خزمەتکردنى دۆزی کورد و گەیاندنی پەیامەکەى بە خەڵکى تورکیا و جیهان، سەر هەڵبدات. ئەم هۆکارانە وای لێ کرد پرۆسەى ئاشتیى یەکەم لە ساڵى ٢٠١٥ بەتەواوەتی کۆتاییی پێ بێت و پێ بنرێتە قۆناغێکی پڕ لە توندوتیژی لە نێوان پەکەکە و سوپای تورکیا.

بەڵام بەهۆی گۆڕانکارییە ستراتیژییەکان لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى و هەرێمی و ناوچەکە، هەندێک لە هاوکێشەکان گۆڕانکاریی جددییان بەسەردا هات و بەتایبەت دواى ٧ی ئۆکتۆبەرى ساڵى ٢٠٢٣ و پاش ئەو گۆڕانکارییە گرنگانەى کە لە لوبنان و سووریا ڕوویان دا، تورکیاش هەستى بە مەترسییەکان کرد و بۆ ئەوەى لە چوارچێوەى هاوکێشەکەدا بمێنێتەوە، بڕیاری دا لەسەر ئاستى ناوخۆ هەندێک چاکسازی ئەنجام بدات، بەتایبەت لە بابەتى پرۆسەى کرانەوە و ئاشتیدا.

لەم چوارچێوەیە سەرۆکی زیندانکراوى پەکەکە “عەبدوڵڵا ئۆجەلان” دواى پرۆسەیەکی دوورودرێژ لە دانوستان و سەردانیکردنى شوێنى دەستبەسەربوونی لەلایەن نوێنەرانی دەم پارتی، لە رێکەوتى ٢٧ی شوباتی ساڵى ٢٠٢٥، پەیامێکی ڕاگەیاند کە گرنگترین خاڵ تیایدا “داواکاریی چەکدانانی پەکەکە” بوو.

 لە بابەتى ئەم جارەمان هەوڵ دەدەین بە شێوەیەکی گشتى تیشک بخەینە سەر ئەم بابەتە، بەتایبەت ئەوەی كە لەسەر ئاستى ناوخۆی تورکیایدا چ جۆرە کاردانەوەیەکی لەگەڵ خۆیدا هێنا.

هەڵوێستى لایەنە سیاسییەکانی تورکیا بەرامبەر پەیامەکەى ئۆجەلان

لایەنە سیاسییەکان لە تورکیا بە شێوەیەکی گشتى گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی، کە دەبێت کۆتایی بەم شەڕ و پێکدادانە بێت کە لە نێوان پەکەکە و سوپای تورکیادا ڕوو دەدات؛ چونکە هەم لە ڕووی دارایی و هەمیش لە ڕووى گیانییەوە زەرەر و زیانی زۆرى گەیاندووە. بۆیە دۆزینەوەى چارەسەرێکی ڕیشەیی بۆ ئەم بابەتە، لەوانەیە ببێتە هۆی چەسپاندنی سەقامگیرییەکی بێوێنە لە تورکیا.

لایەنە سیاسییەکان لە تورکیا تێڕوانین و بۆچوونی جیاوازیان هەیە بەرامبەر دۆزی کورد بەگشتى و پەیامەکەى “ئۆجەلان” بەتایبەت، بۆیە دەتوانین هەڵوێست و بۆچوونەکانی لایەنەکان بەم شێوەى خوارەوە کورت بکەینەوە:

یەکەم: هاوپەیمانیی کۆمارى (Cumhur İttifakı) کە ئاک پارتى و حزبی بزووتنەوەى نەتەوەپەرست گرنگترین و سەرەکیترین دوو لایەنی هاوپەیمانییەکەن، ئەم جارە بەیەکەوە بڕیارى دەستپێکردنى پرۆسەى ئاشتییان دا لە تورکیا. ئەوەى زۆر سەرنجڕاکێش بوو، هەڵوێستى سەرۆکی “مەهەپە”، “دەوڵەت باخچەلى” بوو، چونکە ئەم حزب و کەسایەتییە بەوە ناسراو بوون کەوا بە هیچ شێوەیەک هەڵوێستی ئەرێنی بەرامبەر بە دۆزی کورد لە تورکیا نانوێنن؛ بەڵام دەوڵەت باخچەلى لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵى ٢٠٢٤ بۆ یەکەم جار دەستپێشخەر بوو بۆ پێشنیارکردن بۆ دووبارە دەستپێکردنى قۆناغی ئاشتى لە تورکیادا. تەنانەت هەندێک لە میدیاکانی تورکیا، باخچەلییان بە ئەندازیارى قۆناغی ئاشتیی ئێستا ناوزەند کرد.

بۆیە سەرەتا پێویستە هۆکارى ئەم گۆڕانکارییە بخرێتە ڕوو کە لە هەڵوێستى باخچەلى ڕووی داوە، چونکە لە قۆناغی ڕابردوودا کە ئاک پارتى تا ساڵى ٢٠١٥ پرۆسەى ئاشتیى بەڕێوە دەبرد، باخچەلى یەکێک بوو لە دژبەرە ڕوون و بەرچاوەکان کە ڕاستەوخۆ داواى لەسێدارەدانی ئۆجەلانی دەکرد. لەم چوارچێوەیەدا ماوەیەک پێش گۆڕانکارییەکانی سووریا، گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە هەڵوێستى باخچەلى هاتە ئارا. پێشبینی دەکرێت، باخچەلى لە ڕێگەى حکوومەتى تورکیاوە، بەتایبەت لە ڕێگەى دەزگە هەواڵگرییەکانی ئەم وڵاتەوە، پێشوەختە ئاگادارى ئەو گۆڕانکارییانە کرابێت کە لە ناوچەکەدا ڕوو دەدات؛ تەنانەت وا دیارە تورکیاش دەبێتە بەشێکی گرنگی ئەم گۆڕانکارییانە. بەڵام بۆ ئەوەى پارێزگارى لە یەکپارچەییی خاکی تورکیا بکرێت، ئەوە پێویستی بە هەنگاوی جددی و نەوعی هەیە لەسەر ئاستى ناوخۆ، کە سەرەکیترینیان “دۆزى کورد”ە. واتا گۆڕانکارییە چاوەڕوانکراوەکانی ئاستى هەرێمی و نێودەوڵەتى لە لایەک و بارودۆخی سیاسیی ئاک پارتى و مەهەپە (هاوپەیمانیی کۆمار) لە لایەكی ترەوە لەسەر ئاستى ناوخۆدا ڕووبەڕووى کێشەى زۆر بۆتەوە و ڕۆژ لە دواى ڕۆژ ڕێژەى دەنگەکانیان کەم دەکات. هەر بەپێی نوێترین ڕاپرسی کە لەلایەن كۆمپانیانی “ئەنكا – ئار” (Ank – Ar) حزبی كۆماریی گەل (جەهەپە) توانیویەتی ببێتە حزبی یەكەم لەسەر ئاستی توركیا و پێشبینیى دەکرێت نزیكەی (31.4%)ی كۆی گشتیی دەنگەكان بەدەست بهێنێت و بە جیاوازیی نزیكەی (3.5%) لە پێش ئاك پارتی بێت. هەروەها بەپێی هەمان ڕاپرسی، پێشبینیى ئەوە کراوە کەوا ڕێژەی دەنگی ئاك پارتییش بگاتە (27.9%)ی كۆی گشتیی دەنگەكان. جگە لەمە ئەوەی تێبینی كراوە، ڕێژەی دەنگی “حزبی زەفەر”ە كە “ئومێد ئۆزداغ” سەرۆكایەتیی دەكات و ئێستا لە زینداندایە، دەگاتە (6%)ی كۆی گشتیی دەنگەكان. ئەم ڕاپرسییە پێش پەیامەكەی ئۆجەلانە. چاوەڕوان دەكرێت ڕیژەی دەنگەكان دوای پەیامەكەی ئۆجەلان گۆڕانكاریی زیاتر و بەرچاوتری بەسەردا بێت؛ بۆیە پێشبینیی دەكریت، بەتایبەت دوو لایەنی سەرەكی، گۆڕانكاری لە ڕێژەی دەنگەكانیان بێتە ئارا کە یەكەمیان “ئاک پارتی” و “مەهەپە”یە، ئەوەی تریان “دەم پارتی”یە. ئەردۆغان و ئاك پارتییش لە پێناو كاریگەریخستنە سەر دەنگی جەهەپە و هاوپەیمانەكانی كار دەكات؛ بەتایبەت دەیەوێ دەنگی كورد بۆ لای خۆی ڕابكێشێت یاخود لایەنی كەم گەرەنتیی ئەوە بكات دەم پارتییش بێتە ڕیزەكانی هاوپەیمانیی کۆمار، چونكە بۆ گۆڕانكاریی دەستوور و گەرەنتیكردنی خۆكاندیدكردنی ئەردۆغان، پێویستیی بە پاڵپشتیی دەنگی كورد هەیە.

لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانییەكانیش ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر هەیە، ئەویش بریتییە لەوەی كورد پاڵپشتیی كام لایەن بكات ئەوە ئەو لایەنە سەركەوتن بەدەست دەهێنێت. بۆیە دەتوانین بڵێین ئەمانە سەرەكیترین خاڵن كە پاڵی بە ئاك پارتی و مەهەپە ناوە بۆ ئەوەی دووبارە پرۆسەی ئاشتی لە توركیا دەست پێ بكەنەوە.

دووەم: جەهەپە و هاوپەیمانانی كە لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن پێك دەهێنن، ئەوانیش ڕۆڵی گرنگیان هەیە لەم پێشهاتانە و بەتایبەت بابەتی دووبارە دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی. لەم چوارچێوەیەدا هەر دوای پەیامەكەی ئۆجەلان، سەرۆكی جەهەپە، ئۆزگور ئۆزەل، ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی پێگەی “ئێكس”ەوە هەڵوێست و پەیامی خۆی ڕاگەیاند. ئۆزەل لە پەیامەكەیدا جەختی لەسەر ئەم بابەتانە كرد:

1. جەهەپە بە درێژاییی مێژوو لەگەڵ ئەوەدایە بووە و دەبێت كە سەرجەم كێشە و گرفتەكانی وڵات لە ڕێگە دیموكراسییەكانەوە چارەسەر بكرێن؛ لە هەمان كاتدا دژی تیرۆر بووە بە هەموو شێوەكانی؛ هەروەها ئەم هەڵوێستەى جەهەپە لە داهاتوویشدا درێژەی پێ دەدرێت و بەردەوام دەبێت.
2. ئێمە وەكوو جەهەپە لەگەڵ ئەوەداین كەوا پێویستە دۆزی كورد لەژێر چەتری پەرلەمانی توركیا بە شێوەیەكی شەفاف و ڕوون و بە بەشداریی نوێنەرانی سەرجەم چین و توێژەكانی كۆمەڵگە چارەسەر بكرێت. هەروەها دەبێت لەم چوارچێوەیدا لەژێر چەتری بنەما دیموكراسییەكان و بنەمای دەوڵەتی یاسا و لە پێناو دەستبەركردنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی، بۆچوون و ڕەزامەندیی سەرجەم لایەنەكان لەگەڵ بنەماڵەی شەهیدان و بڕیندارانی شەڕی تیرۆر و هەموو ئەوانەی كە لە ئەنجامی ئەم ناكۆكییانە زیانیان پێ گەیشتووە، وەربگیرێت. ئەگەر پرۆسەكە بەم شێوەیە بەڕێوە بچێت ئەوە ئێمە هەروەك چۆن لە ڕابردوودا پاڵپشتیی خۆمان ڕاگەیاند، لەمەودوایش بە هەمان شێوە پاڵپشتیی خۆمان ڕادەگەیەنین.

جێبەجێكردنی ئەم خاڵە پێ دەچێت هەندێك قورس بێت؛ ئۆزەل هەوڵی داوە لە ڕێگەی ئەم خاڵەوە ژێرخانی خۆدزینەوە لە جێبەجێكردنی پرۆسەكە ئامادە بكات، ئەگەر هات و بارودۆخەكە بەباشی و لە بەرژەوەندیی ئەوان نەبوو.

3. ئۆزەل جەختی لەسەر گرنگیی چەكدانانی پەكەكەی كردووە و ئاواتی خواستووە كەوا بابەتی تیرۆر لە توركیا بۆ هەتاهەتایە كۆتاییی پێ بێت؛ بەڵام دوای ئەم ڕستانە، ئۆزەل تیشك دەخاتە سەر ئەوەی كە كاروبارەكان بە هیواخواستن ئەنجام نادرێن و، دووبارە جەختی لەسەر ئەوە كردووە بۆ جێبەجێكردنی ئەم هەنگاوانە پێویستە ژینگەیەك ئامادە بكرێت و تیایدا لایەنەكان متمانە بە یەكتر بكەن. هەروەها ئاماژەی بەوە كردووە كە دەبێت لەسەر ئەرزی واقعیشدا كاری فیعلی بكرێت.
4. ئۆزەل لەم خاڵەدا دەستی بۆ بابەتێكی گرنگی ئێستای توركیا بردووە، ئەویش بریتییە لەوەی كە كێشەكانی توركیا تەنیا لە ڕیگەی ئاشتیی ناوخۆوە چارەسەر دەکرێت؛ ئاشتیی ناوخۆیش لە ڕێگەی سیستەمێكی تاكڕەوی ئەنجام نادرێت، بەڵكوو لە چوارچێوەی سیستەمێكی دیموكراسی و چەسپاندنی بنەماكانی دەوڵەتی یاسا و دادپەروەری و یەكسانییەوە دەبێت.

ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە و پەیامێكی ڕاستەوخۆیش بۆ ئەردۆغان لەخۆ دەگرێت كە ئەویش بریتییە لەوەی كە، “ناكرێت لە لایەك باسی ئاشتیی ناوخۆ بكرێت و لە لایەكی تریش گوشار بخرێتە سەر لایەنە سیاسییەكان و نوێنەرە ڕاستەقینەكانی گەل، هەروەها وڵات بە شێوەیەكی تاكڕەوی و نادادپەروەری و نایەكسانی بەڕێوە ببردرێت. ئەگەر نییەتی ڕاستەقینەی ئاشتیی ناوخۆتان هەیە، ئەوە دەبێت ئەمە لە چوارچێوەی بنەما دیموكراسییەكان و پڕەنسیپەكانی دەوڵەتی یاساوە ئەنجام بدرێت؛ بەپێچەوانەوە ئەم هەنگاوە تەنیا بۆ بەرژەوەندیی خۆتان (ئەردۆغان و باخچەلی و ئۆجەلان) بۆ ماوەیەكی كورت بەكاری دەهێنن.”

كەواتا مەرجی جەهەپە بۆ پاڵپشتیكردنی پرۆسەكە لەو كاتەدا ڕوو دەدات ئەگەر بەڕاستی نییەتێكی ڕاستەقینە هەبوو بۆ پرۆسەی ئاشتی لە توركیا.

5. پەیامەكەی ئۆزەل داواكارییەكیش لەخۆ دەگرێت؛ داواكارییەكە بریتییە لەوەی كە جێبەجێكردنی یاسا بەركارەكان وەكوو خۆی و كۆتاییهێنان بە پێشێلكردنی ماددە دەستوورییەكان بەقەدەر ئەنجامدانی هەندێك چاكسازیی یاسایی، گرنگیی هەیە. واتا ئۆزەل لەم خاڵەدا ڕاشكاوانە ڕادەگەیەنێت: “ئەگەر دەتانەوێ پرۆسەكە سەركەوتوو بێت، سەرەتا دەبێت دەسەڵات پابەندی یاسا و دەستوور بێت و كۆتایی بەو ڕەفتارانەی بهێنێت كە نایاسایین.” ئۆزەل پێی وایە بەبێ جێبەجێكردنی ئەم داواكارییە، یاسا نوێیەكان هیچ بەهایەكیان نابێت.
6. لە كۆتاییی پەیامەكەیدا، ئۆزەل پەنجەی خستۆتە سەر بابەتێكی گرنگ و، ڕاستەوخۆ بەم شێوەیە ئاماژەی پێ كردووە كە، “جەهەپە بە هیچ شێوەیەك ڕیگە بە هیچ لایەنێكی سیاسی نادات داواكارییەكانی كۆمەڵگە دەربارەی ئاشتی و دیموكراسی، بۆ بەرژەوەندیی تەسكی حزبی خۆیان بەكار بهێنن” و، ئەوان هەمیشە لەگەڵ پەیامی دامەزرێنەری حزبەكە و سیستەمی كۆماربی “مستەفا كەمال ئەتاتورك”ن كە دەڵێ “ئاشتی لە ناوخۆ و ئاشتی لە جیهان.“

بەگشتی هەڵوێستی گەورە حزبی ئۆپۆزیسیۆن كە ئێستا بەپێی دوایین ڕاپرسییەكان حزبی یەكەمی توركیایە، بە مەرج پاڵپشتیی خۆی بۆ پرۆسەی ئاشتی ڕاگەیاندووە. بۆیە چاوەڕوان ناكرێت لە قۆناغەكانی داهاتوودا پرۆسەی ئاشتی، وا بەئاسانی و بەبێ كێشە بەردەوام بێت.

سێیەم: هەڵوێست و تێڕوانینی ڕاستەقینەی نەتەوەپەرەستەكانی توركیا خاڵێكی گرنگ و لایەنێكی یەكلاكەرەوەیە لەسەر ئاستی سیاسیی توركیادا، چونكە ئەگەر تەماشایەكی قۆناغەكانی ڕابردوو بكەین، بۆمان دەردەكەوێ كە هەڵوێستی مەهەپە و سەرۆكەكەی، دەوڵەت باخچەلی، لە زۆر كاتدا یەكلاكەرەوە بووە؛ گرنگترینیان لە كاتی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری پێشووتری توركیا “عەبدوڵڵا گوڵ” و دواتر بەشداریكردنی مەهەپە لە هاوپەیمانیی کۆمار و پاڵپشتیكردنی لە ئاك پارتی و ئەردۆغان، ڕاستەوخۆ كاریگەریی لەسەر هاوكێشەی سیاسیی ناوخۆی توركیا هەبووە. لەم چوارچێوەیەدا پێش ئەوەی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا دەست پێ بكات، دیسان باخچەلی بە پێشنیارە گرنگەكە كە لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی ٢٠٢٤ ڕای گەیاند، كاریگەریی ڕاستەوخۆی هەبوو لەسەر ژیانی سیاسیی ناوخۆی توركیا.

پێشنیار و دەستپێشخەرییەكەی باخچەلی بریتی بوو لەوەی كە ئەگەر پەكەكە دەیەوێ پرۆسەی ئاشتی دەست پێ بكات، ئەوە دەبێت ئۆجەلان لە پەرلەمانی توركیا و لە گرووپی دەم پارتیدا ڕابگەیەنێت کەوا كۆتایی بە ڕووبەڕووبونەوەی چەكداری هاتووە و كۆتایی بە بابەتی تیرۆر بهێنێت، ئەوكات دەتوانێ لە یاساكانی ئازادكردنی سوودمەند بێت. واتا باخچەلی دیسان كاریگەرییەكی ڕاستەوخۆی هەبوو لەسەر دەستپێكردنی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا و نانەوەی هەنگاوەكانی بنیاتنانەوەی قۆناغێكی نوێ لە توركیا.

هەر لەم چوارچێوەیەدا باخچەلى هەڵوێستى خۆی بەرامبەر پەیامەکەى ئۆجەلان ڕاگەیاند و تیایدا بەتەواوەتى پشتگیریی خۆی بۆ پرۆسەکە دووپات کردەوە و ئەم پرۆسەیەى بە دەرفەتێکی مێژوویی ناوزەد کرد و تیشکی خستە سەر مەترسییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانی جیهان و ڕای گەیاند، کە ئەوان بەرپرسیارێتیی ڕووبەڕووبوونەوەى ئەم مەترسییەیان خستۆتە ئەستۆی خۆیان و ئاماژەى بەوە کرد، بۆ ئەوەى یەکپارچەییی خاکی تورکیا بپارێزرێت، ئەوە دەبێت ئەم پرۆسەیە سەر بخەن و تورکیایەکی بێ تیرۆر بنیات بنێن. هەروەها لە ڕاگەیەنراوەکەیدا باخچەلی پەیامەکەى ئۆجەلان و وەڵامی پەکەکەى بەگرنگ و مێژووی وەسف کرد و بەرامبەر ئەمەیش ڕەخنەیەکی توندی لەوانە گرتووە کە دژبەرى پرۆسەکەن و ئەوانى بە کەسانی نانیشتماپەروەر ناوزەد کرد. بۆیە دەبینین پەیامەکەى باخچەلى بەرامبەر ئەو کەس و لایەنانەى کە لە دژی پرۆسەکە وەستانەوە، زۆر توند بوو. لەبەر ئەمە دەتوانین بڵێین ئەم هەڵوێستەى باخچەلى هەڵوێستێکی گرنگ و مێژوویی و کاریگەرە؛ هەر لەبەر ئەمەیشە بە باخچەلى دەوترێت “ئەندازیاری پرۆسەى ئاشتی“.

بەڵام لێرە پرسیاری ئەوەمان بۆ دروست دەبێت: “ئایا ئەم جارە باخچەلی كۆتایی بە ژیانی سیاسیی خۆی هێنا یاخود لە قۆناغەكانی داهاتوویش بەردەوام دەبێت؟” چونكە ئێستا دوو حزبی دیكە كە هەوڵ دەدەن خۆیان وەكوو نوێنەری نەتەوەپەرەستەكانی توركیا نیشان بدەن، دەركەوتوون و بەپێی دوایین ڕاپرسی، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێژەی دەنگیان زیاد دەكات، كە ئەوانەیش بریتین لە: “حزبیی باش – İYİ Parti” بە سەرۆكایەتیی موسەوت دەرویش ئۆغلو (Müsavat Dervişoğlu)؛ دەرویش ئۆغلو دوای ڕاگەیاندنی پەیامەكەی ئۆجەلان، لە 28ی شوباتی 2025 كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیی بەست و بەئاشكرا و بەكورتی ڕای گەیاند: “لەژێر چەتر و بیانووی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، ئەم دەسەڵاتە كار بۆ ئەوە دەكات لە بكوژی منداڵێك كۆتری ئاشتی دروست بكا، بەڵام لە ئەسڵدا ئەم كارە بۆ ڕاكێشانی پەكەكەیە بۆ هاوپەیمانیی كۆمار. واتا با زیاتر ڕوونی بكەمەوە: ئەوەی دەگوزەرێ بریتییە لە دانوستانی سەپاندنی سیستەمی سەرۆكایەتی تا مردن (مەبەستی ئەردۆغانە؛ كاری بۆ دەكرێت تا لە ژیاندا ماوە بتوانێ خۆی كاندید بكات).” ئەمەیان دوایین هەڵوێستی “حزبی باش”ە كە بەشێكی گرنگی نەتەوەپەرستەكان لەخۆ دەگرێت؛ چاوەڕوانیش دەكرێت بەشێكی دەنگی مەهەپە بۆ ئەم حزبە بگەڕێتەوە.

ئەوەی دووەمیان  حزبی زەفەر (Zafer Partisi)ە بە سەرۆكایەتیی “ئومید ئۆزداغ” كە ئێستا بەهۆی “سووكایەتیكردن” بە سەرۆككۆماری توركیا و هاندانی خەڵك بەئاشكرا بۆ ڕق و دوژمنایەتی دستبەسەر كراوە؛ یەكێكە لەو حزبە سیاسییانەی كە پێشبینی دەكرێت ڕێژەی دەنگەكانی زیاد بكات. هەروەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێ كرد، ڕێژەی دەنگی حزبی زەفەر بەهۆی هەڵوێستەكانی لە دژی دەسەڵات و پرۆسەی ئاشتییەوە، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاد دەكات و چاوەڕوانیش دەكرێت ڕێژەی دەنگەكانی هەڵكشێت.

واتا بەكورتی دەتوانین بڵێین بەشێكی دیاری دەنگی مەهەپە لەوانەیە بۆ ئەم دوو حزبە بچێت؛ بەتایبەت دوای نەخۆشكەوتنی باخچەلی كە دووبارە گەڕانەوەی بۆ ژیانی سیاسی، بۆتە جێگەی مشتومڕی ئێستای توركیا. بۆیە پێشبینی دەكرێت لە هەموو ئەگەرەكاندا پێگەی مەهەپە لاوازتر بێت و ئەم هەنگاوەی باخچەلی زۆر بە گران لەسەری بكەوێت.

چوارەم: هەڵوێستی پەكەكەیش لەم بارەیەوە زۆر گرنگە، چونكە ئەوەی لە ئەرزی واقعدا جێبەجێی دەكات پەكەكەیە؛ واتا ئەرکی جێبەجێكردنی پەیامەكە دەكەوێتە ئەستۆی پەكەكە. لەم چوارچێوەیەدا پەكەكە دوای پەیامەكەی ئۆجەلان ڕاستەوخۆ ڕای گەیاند كەوا پەكەكە ئامادەیە بۆ جێبەجێكردنی پەیامەكەی ئۆجەلان. بەڵام ئەگەر تەماشای وردەكارییەكانی ڕاگەیاندنەكە بكەین، بۆمان دەردەكەوێت كەوا پەكەكە بە مەرجی ئازادكردنی ئۆجەلان پەیامەكە لەسەر ئەرزی واقعدا جێبەجێ دەكات. واتە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە، ئۆجەلان مەرجی ئازادکردنى داناوە بۆ ئەوەى پەکەکە چەک دابنێت، بەڵام ئەم خاڵەى بەئاشکرا نەخستۆتە پەیامەکەوە بەڵکوو لە وەڵامی پەکەکە ئەم مەرجەمان بۆ دەردەکەوێت. هۆکارى ئەمەیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کەوا ئاک پارتى ویستوویەتى پەیامەکەى ئۆجەلان بەبێ مەرج دەرکەوێت، بۆ ئەوەى لایەنە سیاسییەکانی دیکە گرفت بۆ بابەتەکە دروست نەکەن و وا دەرنەکەوێت کەوا ئۆجەلان بە مەرج ئەم پەیامەى بڵاو کردۆتەوە. لەم چوارچێوەیەدا نووسەرێکی ناوداری خەڵک تی ڤی (Halk Tv)، “ئیسماعیل سایماز – İsmail Saymaz” دەربارەى مەرجەکانی پەکەکە و ئۆجەلان بەرامبەر ڕاگەیاندنی پەیامی دانانی چەک لەلایەن پەکەکەوە، ڕای گەیاند، ئۆجەلان و پەکەکە بەرامبەر سێ مەرج پەیامەکەیان ڕاگەیاندووە؛ ئەم سێ مەرجە بریتین لەمانەى خوارەوە:

١. مەرجی یەکەم، تایبەتە بەو ناوانەى کە لە زیندانەکانی تورکیا دەستبەسەرن؛ لە سەرووی هەموویان ئۆجەلان دێت. بۆ ئەوەى کۆتایی بە پێکدادانی چەکداری بهێنرێت، مەرجە ئەوانەى لە زینداندان لە ڕێگەى دەرکردنى هەندێک یاساى تایبەتەوە ئازاد بکرێن، چونکە گەر تەماشایەکی وەڵامی پەکەکە بکەین بۆ پەیامەکەى ئۆجەلان، دەبینین مەرجی ئازادکردنى ئۆجەلانیان داناوە بۆ ئەوەى پلانەکە بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و سەرکەوتووانە ئەنجام بدرێت.

٢. مەرجی دووەم، پەیوەستە بە بارودۆخی ئەوانەى لە شاخن و بەکورتی “گەریلاکان”. ئەمانە دەبێت ڕێگەیان بۆ خۆش بکرێت كە لە چوارچێوەى بنەما دیموکراسییەکاندا بەشدارى لە ژیانی سیاسی و مەدەنی بکەن و، پێویستیشە ئەم مەرجە گەرەنتى بکرێت.

٣. ئەم مەرجەیان لە هەمووان گرنگترە و، تیایدا دەبێت ڕێگە بدرێت کورد لە ڕێگەى ناسنامەکەی خۆی بتوانێ ڕێکخستنەکانی بونیاد بنێت و ڕێگەى پێ بدرێت کار و چالاکییە سیاسییەکانی لە چوارچێوەى پاراستنى ناسنامەى کورد بەڕێوە ببات. بۆیە لە لایەک دەبێت ڕێگە بە کورد بدرێت لە چوارچێوەى پاراستنى ناسنامەکەى خۆیەوە بەشداریی ژیانی سیاسی بکات لە تورکیا و، لە لایەکی دیکەیشەوە دەبێ دەسەڵاتی ئێستا واز لە دانانی “قەیووم” بهینێت بۆ ئەو شارەوانییانەى کە لەلایەن کوردوە بەڕێوە دەبردرێن و بە شێوەیەکی دیموکراسی و لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە گەیشتوونەتە ئەم پۆستانە.  

بەڵام با خاڵێکی گرنگی دیکە لەبەرچاو بگرین کە ئەویش بریتییە لەوەى، پەکەکە ئەمە یەکەم جارى نییە بانگەشەى چەکدانان بکات؛ لە ساڵانی (١٩٩٥ و ١٩٩٦)یش پەکەکە چەند جارێک بۆ ماوەى کورتخایەن و درێژخایەن ڕای گەیاندووە کە چەک دادەنێت. تەنانەت لە ساڵى ١٩٩٩یش بە هەمان شێوە، ئەو کاتەى کە ئۆجەلان دەستگیر کرا، هەمان هەنگاوی نا. جگە لەمە لە ساڵى ٢٠٠٢ بەهۆی کێشە ناوخۆیییەکانی نێوان پەکەکە دیسان بڕیار درا کە پەکەکە هەڵبوەشێتەوە و چەندان ناوی دیکە تاقی کرایەوە، بەڵام دواجار ناوى ڕێکخستنەکەیان بۆ پەکەکە گۆڕى. ڕاستە لەوانەیە ئەم هەنگاوانەى پەکەکە لە ڕابردوودا لە کەشوهەوایەکی جیاوازتر ئەنجام دراوە بەڵام کێشە سەرەکییەکە لەوەدایە ئایا گەرەنتیى ئەوە دەکرێت پەکەکە هەمان سیناریۆکانی ڕابردوو دووبارە نەکاتەوە؟ بۆیە ڕۆژان و قۆناغەکانی داهاتوو ئەوەمان پێ نیشان دەدەن کە ئایا پەکەکە بەتەواوەتى پابەندی ئەم بابەتە دەبێت یاخود نا. بەڵام سەرەڕاى ئەمە بە ئەگەرێکی زۆرەوە پێ ناچێت تا ئەم کاتە متمانەیەکی ڕاستەقینە لە نێوان لایەنەکان دروست بووبێت، چونکە تا ئێستا لایەنەکان بەبێمتمانەیییەوە هەنگاو دەنێن.

کۆبەند

گۆڕانکارییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان بێ گومان کاریگەرییان لەسەر ئاستە نێوخۆیییەکانیش هەیە و دەبێت، بەتایبەت گۆڕانکارییەکانی ناوچەى ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، وردتر جموجۆڵەکانی ئیسرائیل لە ناوچەکەدا بۆتە هۆکار و پاڵنەرێکی گرنگ بۆ گۆڕینی هاوکێشە سیاسی، ئەمنی و ئابوورییەكانی ناوچەکە. ئەنقەرەش یەکێک لەو هێزە کاریگەرانەیە کە نایەوێ لە هاوکێشە نوێیەکەوە دوور بێت؛ بۆ پێکانی ئەم ئامانجەیش دەبێ لەسەر ئاستە ناوخۆیییەکەیدا سەرکەوتوو و بێکێشە بێت.

دۆزی کوردیش هەم لەبەر ئەوەى ڕەهەندی ناوخۆییی هەیە و هەمیش ڕەهەندی دەرەکیی هەیە، بۆیە ئەنقەرە ئەو پەیامەى پێ گەیشت کە ئەگەر بیەوێ لە هاوکێشەکاندا ڕۆڵ و پێگەى هەبێت ئەوە نابێت خۆی لە کێشە ناوخۆیییەکانی خۆی بێبەری بکات. دووبارە زیندووکردنى بابەتى پرۆسەى ئاشتى لە تورکیا، ئەم جارەیشیان ڕەهەند و هۆکارى ناوخۆیی و دەرەکیی هەبوو، بەڵام ئێستا ئەم پرسیارانەمان بۆ دروست دەبێت: ئایا ئەم پرۆسەیە تا چ ڕاددەیەک سەرکەوتوو دەبێت؟ ئایا متمانەى ڕاستەقینە لە نێوان لایەنەکان هەیە یاخود ئەم هەنگاوە هۆکارە سەرەکییەکەی، گوشارە نێوخۆیی و دەرەکییەکانە؟ یانیش خودی پرۆسەکە قۆناغی دەستپێکردنی لاوازکردنى تورکیایە و دواتر تێکدانی سەقامگیرییەتی؟ بێ گومان لە سەرەوە هەوڵمان دا لە ڕێگەى خستنەڕووى هەڵوێست و تێڕوانینی لایەنە جیاوازەکانەوە وەڵامی هەندێک لەم پرسیارانە بدەینەوە، بەڵام لەوانەیە پەیامەکەى نووسەرى بەناوبانگی تورکی “یلماز ئۆزدیل – Yılmaz ÖZDİL” دەربارەى ئەم بابەتە کە لە “پێگەى ئێکس”ەوە ڕای گەیاند، وەڵامێکی سەرەتاییمان پێ بدات. ئۆزدیل لە پەیامەکەیدا پرۆسەى ئاشتیی بەم شێوەیە کورت کردۆتەوە: “هەنگاوی یەکەم، کوردستانی عێراق بوو؛ لە هەنگاوی دووەمیش کوردستانی سووریا بوو؛ ئێستایش لەبەرچاوى خەڵکی تورک یانەسیبەکەیان بۆ تورکیاش ڕاکێشا.” مەبەستى ئۆزدیل لەم لێدوانە بریتییە لەوەى کە پرۆسەى ئاشتى لە تورکیا ئەم جارەیان دەستپێکی دابەشکردنی تورکیایە و بەهێزکردنى پێگەى کوردە لە تورکیا و دامەزراندنی کوردستانی تورکیایە. بەڵام سەرەڕاى ئەم جۆرە بۆچوون و تێبینییانە، پێشبینیى ئەوە ناکەین لە قۆناغەکانی داهاتوودا پرۆسەى ئاشتى لە تورکیا، کە ڕۆڵی ئەم سێیانەیە (ئەردۆغان–باخچەلى-ئۆجەلان) تیایدا بنەڕەتی و جەوهەرییە، ئامانجە ڕاستەقینەکەى خۆی بپێکێت، بەڵکوو زیاتر بۆ بەرژەوەندیی لایەنەکان بەکار دەهێنرێت.

(خوێندنەوەیەک بۆ هەڕەشە و دەرفەتەکانى هاتنەسەرکارى سەرۆکی نوێی ئەمریکا)

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

هاوکێشەى سوننە و شیعە پێش ترەمپ

دابەشبوونى سوننە و شیعە بۆ سەر دوو ئاڕاستەى ئایینى و سیاسی، دیاردەیەکی نوێ نییە؛ ئەوان ساڵانێكە سەنگەرى مەزهەبی و هزرى و خوێناوییان لە یەکدی گرتووە؛ تەواوى ئەو بانگەشانەیش کە باس لە لێکنزیکبوونەوە لە یەکتر دەکەن، هەمیشە کاتی بوون و دەمارگیرییان بەرامبەر یەکدی بە درێژاییی ساڵانى پێشوو لەگەڵ جووڵەى سیاسییان هاوتەریب بووە. هەر بۆیە شیعەکان هەمیشە خۆیان لە مێژووى سیاسییاندا مەڵاس داوە تا تۆڵە لە سوننە بکەنەوە. ئەوەندەى ئەوان بەرامبەر سوننە توندوتیژ بوون، سوننەکان ئەوەندە بەرامبەریان توندوتیژ نەبوون؛ هەر بۆیە بەردەوام گوتارى سیاسیی، تێرکراو و دەمەزەردکراو بووە بە تائیفەگەرى و مەزهەبگەرایی. ئەوەیش كۆمەڵێك ڕووبەڕووبوونەوە و جەنگى پرۆکسیی لە ناوچەکە خوڵقاندووە؛ تا ئەو ئاستەى هەندێ جار گەیشتۆتە جەنگی ناوخۆ و، هەر یەک لە دەوڵەتانى ناوچەکە ئەو تائیفەیەیان کۆمەک کردووە کە درێژکراوەى هەژموونى ستراتیژییەت و سیستەمى بەهاکانى خۆى بووە. هەر دەستەیەک هاتبێتە سەر دەسەڵات، هەوڵی تۆڵەسەندنەوەى لەوى دی داوە. تا دوێنێ سوننە لە عێراق فەرمانڕەوا بوو، ئێستایش میلیشیاکانى سەر بە ئێران لە عێراق فەرمانڕەوان؛ بەردەوامیش لە عێراق لە هەوڵی پەراوێزخستنى ئەوانى ترن لە سوننە و کورد. سووریا ئەزمونێکی ترە؛ ئێستا سوننەکان دەسەڵاتیان بۆ گەڕایەوە، بەڵام عەلەوییە شیعەکانى سەر بە ئێران لە تۆڵەسەندنەوەى سوننە دەترسن. بە هەمان شێوەى سووریا، ئەزموونى وەرچەرخانى دەسەڵات لە لوبنان دووبارە بووەوە و شیعە تەواو لاواز کراوە.

کەواتە هاوکێشەى سیاسی و مەزهەبیی سوننە و شیعە پێش ترەمپ، پڕی بوو لە ئاژاوە و ململانێ؛ زەمینەیەکی هەستیار و بەجۆش هەبوو بۆ لێکترازانى زیاتر و ململانێی تائیفەگەرى؛ ململانێکان ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستیان شەکەت کرد؛ وێرانکاریى زۆرتر کەوتەوە؛ جەنگەکان ڕۆژ دواى ڕۆژ پەرە دەستێنن؛ بەڵام پرسی ئاشتى و ئاوەدانکردنەوە هیچ دەرفەتێکی بۆ نەڕەخساوە، چونکە تا هەنووکە ململانێکان چارەسەرى ڕیشەیییان بۆ نەکراوە و لێکتێگەیشتن و نزیکبوونەوەى سیاسی نەبووە. سایتی Foreign affairs Magazine ڕۆژى 17/2/2025 لە وتارێکدا بە ناونیشانی The Fatal Flaw of the New Middle East, Gaza, Syria, and the Region’s Next Crisis، کە لەلایەن Maha Yahya نووسراوە، ئاماژە بە ڕاپۆرتێکی نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بەوەى کە سەرلەنوێ بنیاتنانەوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و هاوکاریى مرۆیی، پێویستیی بە نزیکەى 350 بۆ 650 ملیار دۆلار هەیە؛ تەنیا غەززە 40- 50 ملیارى دەوێ بۆ سەرلەنوێ بنیاتنانەوەى.

کەوتنى ڕژێمی بەعس لە عێراق، لە بەرژەوەندیى ئێران و پڕۆژەى شیعە کەوتەوە. لە دواى 2003 هەژموونى ئێران بەرەو هەڵکشان چوو؛ هاوکێشەکە لە بەرژەوەندیى شیعە بوو؛ بەردەوام پێگەى سوننە لە عێراق، سووریا، لوبنان، یەمەن، فەلەستین و… بەرەو داڕمان و وێرانبوون دەچوو. ئێران توانیی لە کۆى 11 دەوڵەتى نیمچەدوورگەى عەرەبی، لەگەڵ کەرتی غەززە، کۆنترۆڵی بڕیارى سیاسیی چوار دەوڵەتى هەستیارى کاریگەر بکات لەو زۆنەدا: بەیروت، دیمەشق، بەغداد، سەنعا؛ کە ڕووبەرى جوگرافیاى ئەو چوار دەوڵەتە 31.6%ی کۆى ڕووبەرى دەوڵەتانى نیمچەدوورگەى عەرەبی و 10.3% کۆى ڕووبەرى هەر 22 دەوڵەتەکەى نیشتمانى عەرەبی دەکرد. لەوەیش زیاتر، ئێران لە ڕێگەى ئەو چوار دەوڵەتەوە هەژموونى بەسەر 2476کم بە درێژیی سنوورى لەسەر دەریا هەبوو؛ ئەوانیش لە هەستیارترین شوێنی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست: دەریاى سپیی ناوەڕاست، دەریاى سوور، دەریاى عەرەب، کەنداوى عەرەب. بە شێوەیەک ئەگەر سەرنج بدەى، لە ڕووی جیۆپۆلیتیکییەوە دەوڵەتانى ناوچەکەى جڵەو کردبوو. سەرەڕاى ئەوەى کە زیاتر لە 1500کم بە درێژاییی وشکانیی نێوان تاران و بەیروتى لەژێر کۆنترۆڵدا بوو، کە بەرامبەر بوو بە نزیکەى 140 خولەک لە فڕین بە فڕۆکە؛ ئەمە جگە لەوەى کە دەوڵەتێک بوو لەسەر ڕێگەى دروستکردنى چەکی ناوکی؛ چەندان هەزار چەکدارى وەلائییش پارێزگارییان لە هەژموونى دەکرد و بەرەیەکی بەرهەڵستکارى دژ بە ئەمریکا و ئیسرائیل بە ناوى “یەکبوونى گۆڕەپانەکان”، بنیات نابوو.

لە دواى ساڵی 2003 ئەوەندەى بەرەى شیعە لە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بووە هۆکارى وێرانکاریى جوگرافیاى سوننە و پەرتەوازەکردنى، ئەوەندە زەرەرى بۆ بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل نەبوو. هەر بۆیە لەو بارەیەوە ناوەندەکانى هزر و سیاسەت لە ئەمریکا ڕەخنەى ئەوەیان لە وڵاتەکەیان گرت؛ بەوەى کە لەگەڵ ئێران هەڵوێستى توندى یەکلاکەرەوەى نەبووە.

دەگەینە ئەو بەرەنجامەى کە هاوکێشەکانى پێش ترەمپ، لە بەرژەوەندیى بەرەى شیعە بوو. ئێستایش ئەو بەرەیە لە دوو ناوەندى بڕیاردروستکردن، لوبنان و سووریا، دوور خراوەتەوە و، تەنیا لە عێراق و یەمەن ماوە، ئەویش زۆر سنووردارە و کاریگەریى جارانی نەماوە؛ بەڵام هەر بە پشتێنەیەکى ئاسایش بۆ تاران ئەژمار دەکرێن.

کەواتە بۆچی هاتنەوەى ترەمپ لە سوودى بەرەى شیعەدا نییە؟

هاتنەوەى ترەمپ دەبێتە مایەى زیاتر سنووردارکردنى هەژموونى ئێران لە ناوچەکە، پەرتکردن و پەرتەوازەکردنى هاوپەیمانیی شیعە؛ بە شێوەیەک کە سنوورى جووڵەى سیاسی و سەربازییان لە لوبنان و سووریا قەتماغە دراوە و، لە یەمەن و عێراقیش زۆر سنووردارن. ئێستا بەرەى شیعە تووشی ئاوەڕۆ و خوێنبەربوونى سیاسی و چەکدارى بووە و، تەنیا لە هەوڵی ئەوەدایە خۆى بپارێزێ تا بمێنێتەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا گوشارە نێودەوڵەتییەکان لەسەرى زۆر بوون- بەوانەى ترەمپیشەوە.

بەرەى شیعە لەسەر ئاستى گۆڕەپانی نێودەوڵەتییش وا وێنا بووە کە هەڕەشەیە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و پەنا و دەمەزەردی تیرۆر دەکات و، بەرژەوەندییەکانى وڵاتانى ڕۆژاوا و ئیسرائیل و هاوپەیمانە عەرەبەکانى ڕۆژاواى خستۆتە مەترسییەوە و لەسەر ئاستى ناوخۆش وا وێنا کراوە، كە دژەمرۆڤ و پێشێلکارى مافەکانى مرۆڤە.

کەواتە ئێستا بەرەى شیعە ئەوەندەى باس لە هەوڵەکانی مانەوەیەتى، ئەوەندە هەڵپەى فراوانکردنى هەژموونى نییە؛ ئامادەیشە لەو پێناوەدا چەندان سازش بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل بکات. ئەمریکاش ئەوپەڕى گوشارەکانى دەخاتە گەڕ تا ئەو کاتەى کە ئێران: یان مەرجەکانى ئەمریکا بۆ ڕێکكەوتن پەسەند دەکات، یان لەلایەن ئیسرائیلەوە تووشی لێدان دەبێتەوە. ئەو ڕێکكەوتنەیش چەند تەوەرەیەک لەخۆ دەگرێ: دروستنەکردنى چەکی ئەتۆمی، پێشێلنەکردنى مافەکانى مرۆڤ، وازهێنان لە فراوانخوازى لە ناوچەکە و یارمەتینەدانى گرووپە وەلائییەکان، پاراستنى بەرژەوەندییەکانى ئیسرائیل و ئەمریکا و هاوپەیمانەکانیان لە ناوچەکە.

ئەدی لە بەرامبەر ئەو سیاسەتەى ئەمریکا لە سەردەمی ترەمپ، بەرەى شیعە چی دەکەن؟

• هەوڵ دەدەن لە لوبنان و سووریا، سەربارى ئەوەى کە تووشی دۆڕان هاتن، لە پرۆسەى سیاسیی نوێ پاش نەکەون و خۆیان بگونجێنن؛ کە ئەمەیش دەبێتە پشتێنەیەکی سیاسی و ئەمنی بۆ شیعەى عێراق و ئێران. لە یەمەنیش لە هەوڵی مانەوەدان و هێرشەکانیان بۆ سەر ئیسرائیل کەم کردۆتەوە.
• هەوڵدان بۆ گەیشتنە ڕێککەوتن لەگەڵ ئەمریکا لەسەر هەردوو ئاستى گۆڕەپانی عێراق و ئێران، لەو بارەیەشەوە ئامادەى چەندان سازشن بۆ ئەمریکا.
• هەوڵدان بۆ سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەى بەرەى شیعە، دواى کەوتنى سووریا و لوبنانی شیعی؛ بەو پێیەى کە لەگەڵ پێشهاتە نوێیەکان بگونجێ و پێگەى خۆیان بەهێز بکەنەوە.
• پاراستنى پاشماوەى دەستکەوتەکان، وەک: مانەوەى حزبوڵڵا لە لوبنان و عەلەوییەکان لە سووریا؛ ئەوەى کە لە عێراق و ئێرانیش هەیە بە چارەنووسی سووریا و لوبنانى نەبەن. بەڵام کەوتنى عێراق، بە لاى شیعەوە بە سەرەتاى کۆتاییی هەژموونیان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەزانرێ.
• هەوڵدان بۆ هەڵکشان و نانەوەى ئاژاوەی زیاتر لە تەواوى ناوچەکە، ئەویش بۆ سەقامگیرنەبوونى گۆڕانکاری و هاوکێشە نوێیەکان، بەتایبەت لە سووریا و لوبنان.

ئەى بۆچی تا ئێستا هاتنەوەى ترەمپ لە بەرژەوەندیى سوننە ئەژمار دەکرێ؟

ئەم بۆچوونە، نابێ پەلەى تێدا بکرێ؛ هێشتا لە سەرەتاى قۆناغی دەستبەکاربوونى ترەمپداین. بەڵام هەندێ ئاماژە لەو بارەیەوە لە پاشماوەى قۆناغی فەرمانڕەواییی یەکەمى ترەمپەوە هاتوون، کە زۆر لایەنگریى دەوڵەتانى سوننەى ناوچەکەى کرد دەرهەق بە ئێران؛ بەڵام ئایا ئەو ئاماژانە بەردەوام دەبن؟ تا ڕاددەیەکی باش وەڵامەکە “بەڵێ”یە، بەڵام بۆچی؟ لەبەر ئەوەى:

• هەژموونى ئێران لاواز و هیلالی شیعی پەرتەوازە بوو.
• خاپوورکردنى بونیادی سیاسی و سەربازیی شیعە لە لوبنان و سووریا.
• گۆڕینی دەسەڵات و هەژموونى شیعە لەو دوو وڵاتە بە سوننە؛ ئەمەیش لە لایەک بەرەى سوننەى لە بەرامبەر ئێران بەهێز کردەوە و بەرەى بەرهەڵستکارى پرۆکسیی شیعیی سەر بە ئێرانی تەواو لاواز کرد.
• جارێکی تر بەگەڕخستنەوەى بەرەى سوننە بۆ ستراتیژییەتى ئەمریکی؛ بەڵام ئەم جارەیان بەرژەوەندیى ئیسرائیل تەواو بەرچاو گیراوە.
• جارێکی دی نەخشەى سیاسیی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە بەرژەوەندیى سوننە دادەڕێژرێتەوە، بەتایبەت لە سووریا و لوبنان.
• لاوازبوونى ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ کە ئێستا خوازیارى ڕێکكەوتنە لەگەڵ ئەمریکا. ئەو هەڕەشە و گوڕەشانەى کە بەرامبەر ئەمریکا هەن، جگە لە نازکردنى پێش دانوستان و ئامادەبوون بۆ ڕێکكەوتن، هیچی دیکە نین.
• سەرلەنوێ بەسێنتەربوونى وڵاتانى سوننە لە بەرەى ئابوورى و بازرگانى و وزە و بەرژەوەندییەکانى ڕۆژاوا؛ کە ئەمەیش وای لێ دەکات لە پێگەیەکی کاریگەردا لەسەر ئاستى سیاسەتى نێودەوڵەتى بمێنێتەوە.

بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە ئەوەیە: ئایا بەرەى سوننە چۆن دەتوانن ئەو پێشهاتە ئەرێنییە بۆ خۆیان بقۆزنەوە؟ ئەویش لە نێوەندى سێ ڕەهەندی سەرەکییەوە:

• پاراستنى بەرژەوەندییەکانى ڕۆژاوا و پشتکردنە ڕووسیا و چین، کرانەوەیان بەڕووی سیستەمى ئابووریى ڕۆژاوا و، واڵاکردنى دەروازە و زەمینەسازی بۆ کۆمپانیا ڕۆژاوایییەکان.
• چاکسازیی سیاسی و کرانەوەى کۆمەڵایەتى؛ ئەمەیش لە ڕێگەى پابەندبوون بە بنەماکانى لیبراڵی و دیموکراسییەت، بەبێ ئەوەى گۆڕانکارییە سیاسییەکانى ناو ئەو دەوڵەتانە گرفت بۆ بەرژەوەندییەکانى ڕۆژاوا دروست بکات.
• چوونە ناو ڕێکكەوتننامەى ئاشتیی ئیبراهیم؛ کە ئامانج لێی ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان و ڕێکكەوتنى دەوڵەتانى عەرەبی سوننییە لەگەڵ ئیسرائیل.

پەیامی ئەمریکاش لەو بارەیەوە بۆ دەوڵەتانى سوننە ئەوەیە: یان لەگەڵ پەیڕەوی ئێمە دەڕۆن و، پەیوەندییەکانتان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی دەکەنەوە، یان دەتانگێڕینەوە بۆ خولانەوە لەناو بازنەیەکی بەتاڵدا و چارەنووستان دیار نییە و لە ئاکامیشدا سەرلەنوێ گەڕانەوەتانە بۆ خستنەناو لیستى ئەو دەوڵەتانەى کە پشتیوانی لە تیرۆر دەکەن. بەپێچەوانەیشەوە ئێرانتان بۆ لاواز دەکەین و لەسەر ئاستى ئابوورى و سیاسی و سەربازی، ئیمتیازاتی زیاترتان بۆ فەراهەم دەکەین.

کەواتە مامەڵە و ڕەفتارى ترەمپ لەگەڵ بەرەى شیعە چۆن دەبێ؟

دەتوانین لەسەر دوو ئاست ئاماژەى پێ بدەین:

لەسەر ئاستى بەرەى شیعە لە دەرەوەى ئێران

• لاواز و پەرتەوازەکردنیان؛ تا ئەو دەسەڵات و هەژموونەى پێشتر هەیانبوو، نەمێنێ.
• داماڵینیان لە چەک؛ تا ئەو ئاستەى کە جارێکی تر نەبنە هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و، ئاسایشی نەتەوەییی ئیسرائیل نەخەنە مەترسییەوە.
• نەهێشتنیان لە دەسەڵات لە هەرسێ وڵاتى یەمەن و لوبنان و سووریا؛ بەڵام وەک حزبی سیاسیی بێچەک دەمێننەوە لەسەر ئاستى پرۆسەى سیاسیی وڵات.
• کەمکردنەوەى هەژموونیان لە عێراق لە نێوەندى پتەوکردنى پایەکانى فیدراڵییەت؛ کە هەرێمەکان لەناویدا لە ئاراستەکردنى سیاسەتى گشتیدا ڕۆڵی سەرەکی دەبینن.
• گێڕانەوەى هاوسەنگیی هێز بۆ هەر چوار وڵاتەکە: سووریا، لوبنان، عێراق، یەمەن.
• هێشتنەوەیان وەک فاکتەرێکی هەراسانکەر دژ بە بەرەى سوننە؛ ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ کە لە پرۆسەى سیاسیی وڵاتەکانیان دەهێڵرێنەوە، تا ململانێی سیاسیی پڕئاژاوە لەو وڵاتانە هەر بمێنێ و سەریان نەپڕژێتە سەر ئیسرائیل و بەردەوام تامەزرۆى پەیوەندی و کۆمەکى ئەمریکا بن لە پێناو مانەوەیان… بەو شێوەیە قۆناغێکی ترى ناسەقامگیریی سیاسی بە ناوى پرۆسەى دیموکراسییەوە چاوەڕوانی وڵاتانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەکات.

لەسەر ئاستى دەوڵەتى ئێران

• هێشتنەوەى ئێران وەک فاکتەرێکی هەراسانکەر و مەترسیدار بۆ دەوڵەتانى سوننەى ناوچەکە؛ کەواتە ڕووخاندنى ڕژێمی سیاسیی شیعی لە ئێران بژاردەیەکی نزیک نییە، بەڵکوو ئەوەى کە لەوانەیە وەک گۆڕانکاریى سیاسی لەسەر ئاستى دەسەڵات لەو وڵاتەدا ڕوو بدات، هەموارکردنەوە و داڕشتنەوەى سەرەداوەکانى سیاسەت و دەسەڵاتە نەک گۆڕینی، بە هەمان تاموچێژى سیستەمى شیعیی جاران، بەڵام بە چاکسازیی سیاسییەوە.
• داماڵینی لە ڕەگەزى هەڕەشەکردن دژ بە بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل.
• لاوازکردنى هەژموون و قەڵەمڕەوی لە ناوچەکەدا؛ لەسەر هەر دوو ئاستى سیاسەتى ڕاستەوخۆى خۆی و میلیشیا پرۆکسییەکانى سەر بە ئەو لە وڵاتانى ناوچەکە.
• گێڕانەوەى هاوسەنگیی هێز بۆ ناوچەکە؛ بەوەى ئێران دەگەڕێندرێتەوە بۆ ساڵانی نەوەدەکانى سەدەى پێشوو.
• سیاسەتى ئەوپەڕی گوشار بۆ سەر ئێران لەلایەن ئەمریکاوە؛ تا لە ئاکامدا لەگەڵ ئەمریکا ڕێک بکەوێ و بە مەرجەکانى ڕازی بێت… پێ دەچێ ڕێکكەوتنەکەیش سێ ڕەهەندی سەرەکیی تێدا بێ: چەکی ئەتۆمی، دابڕانی لە میلیشیا پرۆکسییەکان، چاکسازیی سیاسی لەسەر ئاستى دەسەڵاتى سیاسی.
• هەڕەشەلێکردنى بە بەکارهێنانى هێز دەرهەقی، گەر بێت و مل بە ڕێکكەوتن نەدات.

ئەو وڵاتانەى کە لە هاتنەسەرکارى ترەمپ سوودمەندن تا هەنووکە:

تورکیا، ئیسرائیل، عەرەبستانى سعوودی، سوودان، میسر، ئیمارات، بەحرێن، مەغریب، تونس، ئوردن؛ بەڵام میحوەرى سیاسەتى ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بەرژەوەندییەکانى ئیسرائیل و خۆیەتى؛ زۆر ڕاشکاوانەیش ڕای گەیاندووە کە ئەوان بەتەواوى خۆیان بۆ ئیسرائیل یەکلایی کردۆتەوە و، پێویستە دەوڵەتانى ناوچەکەیش پەیوەندییان لەگەڵیدا ئاسایی بکەنەوە.

ئەگەر ئەو وڵاتانە لە هاتنەسەرکارى ترەمپ سوودمەند بن، ئەی کێ زەرەرمەندە؟

وەڵامی ئەم پرسیارە، ڕێژەیییە و وەڵامەکەى ناکرێ بەیەکلاکەرەوەیی بدرێتەوە، چونکە:

• تا هەنووکە ئەجێنداى ترەمپ ڕۆشن نییە. ئەو پەیڕەوی لە “تیۆریى پیاوی شێت” لە سیاسەتدا دەکات، کە زۆر جار پێشبینیی هەڵوێست و بڕیارەکانى ناکرێت.
• ئەو داواکارییانەى کە لە دەوڵەتانى ناوچەکەى دەکات، نزیک دەبنەوە لە مەحاڵ و وا ئاسانیش نین، وەک: کۆچپێکردنى دانیشتووانى غەززە، دادۆشینی ئابووریى دەوڵەتانى کەنداو، سەرانەلێوەرگرتنیان، ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل لە زووترین کاتدا و هتد. هەر بۆیە پێ دەچێ هەڵوێستى هەندێ لە دەوڵەتانى ناوچەکە بەرامبەر سیاسەتى ئەمریکا گۆڕانی بەسەردا بێت و ببێتە مایەى زەرەر: تورکیا، کورد، کشانەوە لە سووریا، گوشارەکانى بۆ سەر سعوودیا، یەمەن، عێراق، ئێران، میسر.

بەڵام ئەوەى کە وەک ڕاستییەک بۆ ئاییندەى سیاسیی ناوچەکە یەکلا بۆتەوە، ئەوەیە: ئاژاوە و ململانێی سیاسی و تائیفەگەرى و مەزهەبی، بەبەردەوامی دەمێنێتەوە و ئاسۆى سەقامگیری ئەوەندەیش نزیک نییە، چونکە هۆکار و ڕیشەى ململانێی سیاسی چارەسەر نەبوون. لەوەیش زیاتر، دەستێوەردانە نێودەوڵەتییەکانیش ئەوەندەى دیكە بوونەتە مایەى قووڵتربوونەوەى ململانێی سیاسی و ئاژاوە و بڵاوبوونەوەى ڕێکخراوى تیرۆریستیی زیاتر.

پەیمانی ئاشتیى ئیبراهیم؛ وەک ڕەهەندێکی سەرەکیی ستراتیژییەتى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستى نوێ

پەیمانی ئاشتیى ئیبراهیم چییە؟

سەرەداوى بابەتەکە دەگەڕێتەوە بۆ حوزەیرانی ساڵی 2009؛ کاتێک سەرۆک ئۆباما سەردانی وڵاتى میسری کرد و هەر لەوێوە پەیامێکی ئاراستەى جیهانی ئیسلامی کرد، کە خۆى لە حەوت بابەتدا گرتبوو؛ یەکێک لەوانە باس لە گفتوگۆى ئایینەکان بوو. هەر بۆیە بانگەشەى ئەوەى دەکرد کە: کارى هاوبەش بکەن؛ بگەڕێنەوە بۆ سەر پرەنسیپە هاوبەشەکان لە نێوان موسڵمان و جوو و فەلە؛ لەوەیش زیاتر بابەتى لێبووردەییی نێوان شوێنکەوتووانى سێ ئایینەکە بوو، تا شوێن دووبەرەکی و توندوتیژى بگرێتەوە.

دواتر پاپاى ڤاتیکان لە ئایارى 2021 سەردانى عێراقی کرد، كە تێیدا چووە شارى ئور لە خوارووى عێراق؛ گوایە شوێنی لەدایکبوونى “پێغەمبەر ئیبراهیم”ە و، لەوێوە سەبارەت بە ڕەچەڵەکی هەرسێ ئایینەکە پەیامێکی نارد؛ بەوەى هەرسێکیان دەچنەوە سەر پێغەمبەر ئیبراهیم و، سەرچاوەکەیان یەکە. بەڵام ئەوەى کە لە هەمووان زیاتر ڕەواجی پێ دا کە ببێتە ئایینێکی هابەوبەشی نوێ لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، وڵاتى ئیمارات بوو. ئەوە بوو لە سەرەتاى ساڵی 2019 بە بڕیارى فەرمانڕەواى دوبەی، محەمەد بن زاید، دامەزراوەیەکی بۆ ئەو مەبەستە بە ناوى “ماڵی خانەوادەى ئیبراهیمییەکان” دروست کرد، كە دەکاتە 18 مانگ پێش مۆرکردنى ڕێکكەوتننامەى ئاشتیى ئیبراهیم لە نێوان وڵاتى ئیمارات و ئیسرائیل.

کەواتە ڕێکكەوتننامەى ئاشتیى ئیبراهیم، بەو زنجیرە ڕێکكەوتنە ئاشتییانەى نێوان ئیسرائیل و وڵاتانى عەرەبی دەناسرێ کە بە چاودێریی ئەمریکایە. ئەو زاراوەیەیش بۆ یەکەم جار لە 13/8/2020 لە بەیاننامەیەکی هاوبەشی ڕێکكەوتنى نێوان ئیمارات و ئیسرائیل بەکار هات.

پەیماننامەکە بۆ کێ گرنگە؟

لە پێشەنگى ئەو دەوڵەتانەى کە بۆیان گرنگە و هەر لە پێناو ئەویشدا هاتۆتە ئاراوە، ئیسرائیلە، چونکە هەمان ئەو پەیماننامانەى پێشووى نێوان ئیسرائیلە کە لەگەڵ ئوردن و میسر گرێی داون. ئەوەى جاران ڕوانگەى سیاسیی تەواو بوون و لەسەر ئاستى دەسەڵات بوون، بەڵام ئەمەیان لەسەر ئاستى ئایینەکانە و سۆزی گەلان ڕادەکێشێ و تەنیا بە سیاسەت بارگاوى نین. هەرچەندە ئامانجەکە هەر یەکە، ئەویش ئاساییکردنەوەى پەیوەندیی دەوڵەتانى عەرەبییە لەگەڵ ئیسرائیل، کە ئاماژەیە بە بنەمایەکی ئایینی، بەوەى هەرسێ ئایینەکە ڕەچەڵەکیان یەکە، ڕێکكەوتنەکەیش لەسەر بنەمایەکی ئایینی بەستراوە، تا لەوێوە نزیکبوونەوەى سیاسی ڕوو بدات و پەیوەندییەکان ئاسایی ببنەوە. ڕێکكەوتنەکانیش وا لە ئیسرائیل دەکەن کە لە حاڵەتى بەرگرى و گوشارکردنە سەر وڵاتانى عەرەبی، بە کۆمەکی ئەمریکا، ببێتە هاوبەشێکی سیاسیی سەرەکی لە ناوچەکە، کە لەوێوە پێگەى ئاسایشی نەتەوەییی خۆى پتەوتر دەکات. لە لایەکی تریشەوە بانگەشە بۆ ئەو پرەنسیپە ئایینی و مرۆیییانە لەلایەن ئیسرائیلەوە بۆ ڕێکكەوتن، کاریگەریی ئەرێنیی هەبووە لەسەر وڵاتانى عەرەبی لە بەردەم ڕای گشتیى جیهانى، چونکە ئەلتەرناتیڤی ئەو گوتارە، تیرۆر و توندوتیژییە؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە ئیسرائیل لەو بەینەوە توانیویەتى بەرژەوەندییەکانى باشتر و ئاسانتر بە بەراورد لەگەڵ قۆناغەکانى پێشوو، بێنێتە دی.

بنەماکانى چین؟

ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان کە دەبێتە مایەى سەقامگیری و ئاشتى و خۆشگوزەرانى، دەکرێ هەموو وڵاتانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست تێیدا بەشدار بن. بەستنى پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ ئیسرائیل، ئامانج تێیدا هاوکارى و پەیوەندیی ئاسایییە لەسەر ئاستى هەموو بوارەکان، کە تواناکان ئەکتیڤ دەکاتەوە. هەڕەشەکانى ناوچەکە دەتوانرێ لە ڕێگەى ڕێکكەوتن و هاوکارییەوە بڕەوێندرێنەوە نەک جەنگ. بەدیهێنانى سەقامگیریی ئاسایش لە ڕوانگەى تێگەیشتنى هاوبەش و پێکەوەژیان، هەوڵدان بۆ چەسپاندنى کەلتوورى ئاشتى، ئەویش بە پتەوکردنى گفتوگۆى نێوان ئایینەکان و کەلتوورەکان، کە لە ئاکامدا هزرى توندڕەوى لاواز دەکات، ئەمە جگە لە هەندێ ئامانجی سیاسی وەک: لاوازکردنى ئێران، ڕووبەڕووبوونەوەى قەڵەمڕەوی تورکیا، نزیکبوونەوەى ستراتیژى لەگەڵ جەزائیر و تونس، زیاترکردنى هەژموونى ئیمارات بەسەر سعوودیادا، هەندێ لە زەوییەکانى فەلەستین بخرێنە سەر ئیسرائیل وەک کەنارى خۆراوا یان غەززە، سەرەڕاى ئەوەى کە ڕێکكەوتننامەکە دەبێتە پشتێنەیەکی ئاسایشی ستراتیژى بۆ ئەمریکا دژ بە هەژموونى چین و ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بەتایبەت وڵاتانى دەوڵەمەند بە وزە.

تەواوى ئەو بنەمایانە بۆ بەرژەوەندیى ئیسرائیل داڕێژراون و مەبەست لێیان بەهەژموونکردنى ئیسرائیلە بەسەر سیستەمى ئاسایشی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە.

ئایا کام دەوڵەتانەى دی دەچنە ناوى؟

دواى ئاساییبوونەوەى پەیوەندییەکانى ئیسرائیل لەگەڵ هەر یەک لە دەوڵەتانى: میسر. ئوردن، سوودان، ئیمارات، بەحرێن-مەغریب بەفەرمی هەیەتی-؛ ئەوانەى کە لە ڕێگەشن بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندى لە داهاتوودا: لوبنان، عوممان، قەتەر، تونس، جەزائیر، تا ڕاددەیەکیش باس لە سووریاى نوێ دەکرێ، ئەمە بێجگە لە دە دەوڵەتى ترى ئیسلامی کە نیازیان هەیە بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل: پاکستان، ئێندونیزیا، نەیجەر، مالی، جیبۆتی، مۆریتانیا، دوورگەکانى قەمەر، برۆناى، بەنگلادیش، مالدیف.

ئایا عەرەبستانى سعوودی دەچێتە ناو پەیماننامەکەوە؟

پێ ناچێ لەم قۆناغەیشدا عەرەبستانى سعوودی، ببێتە بەشێک لەو ڕێکكەوتننامەیە، بەڵام ڕێگر نییە، چونکە تا هەنووکە زەمینەسازیی تەواوى نییە بۆى لەسەر ئاستى ناوخۆى سعوودیا. بەڵام بۆ ئەو مەبەستە چەند گۆڕانکارییەک لەسەر ئاستى هەڵوێستى سعوودیا بەرامبەر ئیسرائیل ڕوو دەدەن، وەک: هەوڵدان بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان بێجگە لە سیاسی، لێکنزیکبوونەوە لەسەر ئاستى مرۆیی، ئەنجامدانى گەشتى ئایینى لە قودسەوە بۆ جیددە، بازرگانیى ژێربەژێر یان ناڕاستەوخۆ، هەماهەنگی و لێکنزیکبوونەوەى هەردوو لا لەسەر ئاستى ستراتیژى و هاوکێشە سیاسییەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوڕاست.

ئەگەری چوونى سعوودیا بۆ ناو پەیماننامەکە، کەیە؟

دیاریکردنى کات کارێکی ئاسان نییە، چونکە هاوکێشەکان زۆر ئاڵۆزن، بەڵام هەندێ ئاماژەیش هەن:

• دروستکردنى گوشار و نانەوەى ئاژاوە بۆ سعوودیا لەلایەن ئەمریکا و ئیسرائیل؛ کە ببنە مایەى مەترسیی ڕاستەقینە و کاریگەر لەسەر سیستەمى سیاسیی سعوودیا، لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە، تا لە ئاکامدا ناچارى ملدان ببێ بۆ ڕێکكەوتننامە.
• هەژموونى تەواوى ئیسرائیل بەسەر ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست؛ کە لە ئاکامدا سعوودیا ناچارى خۆبەدەستەوەدان دەبێ.
• زەمینەسازی و گۆڕانکارى لەسەر ئاستى سیستەمى بەهاکان لەناو سعوودیا، بۆ ئاساییبوونەوەى دۆخی سیاسیی نوێ؛ ئێستا دەسەڵاتدارانى سعوودیا کار لەسەر ئەو حاڵەتە دەکەن.
• ئاساییکردنەوەى پەیوەندییە ناسیاسییەکان بەتەواوى؛ کە دەبنە ڕێگەخۆشکەر بۆ ڕێکكەوتننامەى ئاشتیى ئیبراهیم.

پێدانى ئاسانکارى و ئیمتیازاتى زۆر لەلایەن ئەمریکا و ئیسرائیلەوە؛ بۆ نموونە ئەوانەى کە ڕێکكەوتنیان لەگەڵ ئیسرائیل هەیە، بەو جۆرە هاوکارى و ئیمتیازاتانە خەنى کراون. میسر ساڵانە زیاتر لە 5-7 ملیار دۆلار هاوکارى، بۆ گرتنەخۆى دانیشتووانى غەززەیش لەو وڵاتە پەیمانى هاوکاریى زیاتر و 250 ملیار و چارەسەرکردنى گرفتى بەنداوى نەهزەى داوە لەگەڵ ئەسیوپیا؛ ئەمە بێجگە لەوەى کە لەسەر حوکم دەمێنێتەوە. ئوردنیش ساڵانە زیاتر لە 3 ملیار دۆلار هاوکاریى هەمەچەشنەى لەلایەن ئەمریکاوە پێ دەدرێت؛ سوودان لە لیستى تیرۆر هێنرایە دەرەوە؛ ئیمارات لە 2020 – 2025 نزیکەى 10 ملیار دۆلار ئاڵوگۆڕی بازرگانیى لەگەڵ ئیسرائیل هەبووە؛ ئەمریکاش بەڵێنى پێدانی 55 فڕۆکەى F55ی بە ئیمارات داوە و کارئاسانییشی بۆ گێڕانەوەى سێ دوورگەکەى دەکات کە لەلایەن ئێرانەوە داگیر کراون؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە ئاسانکارییەکان بۆیان، لەلایەن تەواوى دەوڵەتانى ئەوروپییەوە دەگرێتەوە.

• کاتێک کە دەوڵەتانى ناوچەکە هەموویان ڕێکكەوتنیان لەگەڵ ئیسرائیل بەست و سعوودیا لە گۆڕەپانەکە بەتەنیا مایەوە.

د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

لەگەڵ دەستبەكاربوونی دۆناڵد ترەمپدا لە كۆشكی سپی لە سەرەتای 2025، سیاسەتی ئیدارەی نوێی ئەمریكا بەرامبەر عێراق، بوو بە یەكێك لە تەوەرەكانی پێشبینی و بابەتی خوێندنەوەی پەیام و ئاماژە بەردەستەكان. ئەم شرۆڤەی بەردەست، بەدواداچوونێكە لەسەر گرنگترین ئەو ئاماژە و مەترسییانەی لە سایەی ئیدارەی نوێی ئەمریکا لەسەر حكوومەتی عێراق هەن و تێڕوانین و ئامادەكارییە ڕاگەیەنراوەكانی چوارچێوەی شیعیی حوكمڕان لە بەغدا بۆ قۆناغی نوێی پەیوەندییەكانی هەردوو لا دەخاتە ڕوو.

پەیام و مەترسییەكان

– بەپێی ئەو زانیارییانەی لە بەغدا دەستاودەستییان پێ دەكرێت، تیمی نوێی ترەمپ پەیامی ئەوەیان گەیاندووەتە حكوومەتی سوودانی، كە دەبێت پەیكەری هێزەكانی حەشدی شەعبی ڕێك بخاتەوە. هەندێكیش زیاتر دەڕۆن و باس لە هەڵوەشاندنەوەی ئەو هێزە هاوئاستەی سوپا دەكەن[1]، لە كاتێكدا ئەو هێزە یاسای تایبەتی بۆ دەركراوە (40ى 2016)؛ بەڕواڵەتیش بەشێكە لە هێزە چەكدارەكانی سەر بە فەرماندەی گشتی كە دەكاتە سەرۆكوەزیران. لە سایەی ئەم دۆخەیشدا مەترسیی ئەوە لە ئارادا دەبێت كە ترەمپ بیخاتە لیستی تیرۆرەوە یان سزای سەركردەكانی حەشد و ئەوانەی چوارچێوەی شیعییش بدات، كە پەیوەندییان بە حەشدەوە هەیە.

– بە گوێرەی ئاماژە و زانیارییە دزەپێكراوەكان، عێراقییەكان چاوەڕێی ئەوە دەكەن ئیدارەی نوێی ئەمریكا داوای هەڵوەشاندنەوەی گرووپە چەكدارەكان (میلشیاكان)یان لێ بكات. ئەو گرووپانەیش لە دەرەوەی بازنەی “حەشدی شەعبی”ن؛ هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا داماڵینیان لە درۆن (فڕۆكەی بێفڕۆكەوان) و ئەو مووشەكانەی مەودایان مامناوەندە (80_200 كم)، بەتایبەت ئەوانەی لە هێرشكردنە سەر ئیسرائیلدا بەكار هاتوون لە جۆلان و سووریا لەلایەن ئەو گرووپانەی لەژێر چەتری “موقاوەكەی ئیسلامی”دا كۆ بوونەتەوە (كەتیبەكانی حزبوڵڵا، بزووتنەوەی عەسائیب، بزووتنەوەی نوجەبا، ئەنساروڵڵای ئەوفیا، سەییدولشوهەدا، ئیمام عەلی، تفوف)[2].

“عەممار حەكیم”ی سەركردەی دیاری شیعە بەئاشكرا ڕای گەیاند، لەبارەی گرووپە شیعەكان پەیام لە تیمی ترەمپەوە گەیشتووە بە بەغدا؛ بەئامانجگرتنی ئەوانەیش لەبەر ئەوە نییە كە شیعەن، بەڵكوو لەبەر ئەوەیە بەشێكن لە پرۆژەی ئێران[3].

– لە دۆسیەی سوپای ئەمریكادا زانیاریی دژیەك هەن؛ لە لایەك هەواڵەكان باس لەوە دەكەن عێراقییەكان و هێزە شیعەكان پاش ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لەگەڵ مانەوەی هێزەكانی ئەمریكادان لە عێراق بۆ شەڕی داعش، ئەمەیشیان بە شێوازی جۆراوجۆر گەیاندووە بە واشنتۆن، بەڵام هێشتا ئەوە یەكلایی نەبۆتەوە ئاخۆ لەسەر ڕەزامەندیی تاران ئەوەیان كردووە یان نا[4]؛ پێیش ناچێت حكوومەتی عێراق بڕیاری هاوشێوە بەبێ ئێران بدات، چونكە لە سەرجەم دیداری بەرپرسانی عێراق لەگەڵ ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئێرانی، هانی داون هێزەكانی ئەمریكا بكەنە دەرەوە. هاوتای ئەمەیش سەرچاوەی دیكە هەن باس لەوە دەكەن ئەمریكییەكان بە عێراقییەكانیان ڕاگەیاندووە، مانەوەیان تا 2028 پێویستییە؛ بەهۆی ڕووداوەكانی سووریاوە و كشانەوەی ئەمساڵیش (2025)، ڕەنگە لە وادەی خۆیدا ڕوو نەدات[5]. ئەگەر ئەمریكاش بەتۆپزی بمێنێتەوە، ئەوە كێشەیەكی گەورە بۆ گوتاری سیاسیی هێزەكانی شیعە دروست دەبێت، كە لە 2020 لە پەرلەمانی عێراق بڕیاری دەركردنیان بۆ هێزەكانی ئەمریكا دا و لەو كاتەیشەوە داواكاری و پێداگریی یەكەمیان، كردنەدەرەوەی سوپای ئەمریكایە؛ ئەمەیش لە كاتێكدا كە عێراق چووتە ساڵی هەڵبژاردنەوە. 

– لە تیمی ترەمپەوە هۆشداریی ئەوە دراوە، “میلیشیاكانی عێراق” مەترسین لەسەر ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا؛ هەروەها باس لەوە دەكەن ئیدارەكە پلانی هەیە بەرەنگاریان ببێتەوە و یەكێك لەوانەیش وتوویەتی: “ئەگەر سوودانی توانای نییە كارە دوژمنكارییەكانی ئەو گرووپانە ڕاگرێت، ئەوە ترەمپ خۆی دەستوەردانی بەپەلە دەكات[6].”

– مەترسییەكی تری گەورەی شیعە”، ئەگەری پشتیوانیكردنی ئەمریكایە لە گۆڕانكارییەكی هاوشێوەی سووریا لە عێراق؛ ئیتر ئەمە چ لە ڕێگەی هاندانی خۆپیشاندانەوە بێت، یان جموجۆڵی تری هەرێمایەتی[7] بە بەشداریی توركیا و وڵاتانی كەنداو. ئەم دڵەخورتێیەیش لە پاش كەوتنی ئەسەدەوە لە سووریا لە كۆتاییی 2004دا بەڕوونی هەیە؛ لە هەموو بۆنەكاندا سەركردە شیعەكان جەخت لەوە دەكەنەوە چیڕۆكی سووریا لە عێراق دووبارە نابێتەوە و لە جموجۆڵەكانی دەوروبەر بەگومانن. بەهۆی ئەوەیشی ئێران و ڕووسیا دەرفەتی جموجۆڵیان لە سووریادا نەما، عێراق و گرووپەكانی، هیچیان پێ ناكرێت دەربارەی سووریا؛ بەتایبەت زانیاریی ئەوەیش هەیە كە ئەمریكا هۆشداریی بە حكوومەتی عێراق دابێت كە خۆی لە ڕەوشی سووریا بەدوور بگرێت[8].

– هێزە شیعەكانی عێراق ترسی ئەوەیان هەیە، پەیوەندیی ئەمریكا و ئێران بگاتە پێكدادان؛ ئەمەیش عێراق دەخاتە بەرداشێكی سەختەوە. ئەمە هانی بەرپرسانی عێراقیشی داوە، كە لە دیدارە دووقۆڵییەكانی ئەم دوایییەدا خوازیاری ڕێككەوتنی تاران و واشنتۆن بن لەسەر دۆسیەی ئەتۆم[9]. هەر جەنگێكی ئەمریكا و ئێران بە واتای تێوەگلانی عێراقش دێت، بەتایبەت كە باڵە ئێرانییەكان هەروا دەستەوەستان دانانیشن. لە نوێترین پێشهاتیشدا “بزووتنەوەی نوجەبا” كە هێزێكی پڕۆ-ئێرانییە، هێزێكی نوێی بە ناوی “هێزی بورهان” ڕاگەیاندووە؛ ئەركە سەرەكییەكەیشی بە “بەرەنگاربوونەوەی ئەمریكا لە عێراق دیاری كردووە [10]. ئەمەیش ئاماژەیەكی ڕوونە كە عێراق لەو پێكدادانە گریمانكراوەدا ناتوانێت باڵانس ڕاگرێت.

– خۆلادانی ترەمپ لە باسكردنی عێراق بە باش و خراپ لە پاش دەستبەكاربوونی، دەرگەی بۆ لێكدانەوەی جۆراوجۆر كردۆتەوە. هەندێك پێیان وایە ئەمە ئامادەكارییە بۆ چەند هەنگاوێكی گەورەتر لە ماوەی داهاتوودا، بەتایبەت كە سەرچاوە عێراقییەكان باس لەوە دەكەن حكوومەتی عێراق لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە هەرچی هەوڵی داوە هێڵێك لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ بكاتەوە، بەڵام تا ئێستا سەركەوتوو نەبووە؛ ئەمە لە كاتێكدا دەگوترێت ئیدارەی ترەمپ، تووڕەیە لە دەستیدەستیكردنی عێراقییەكان لە پرسەكانی چەكی گرووپەكان و هەژموون و دەستڕۆیشتووییی ئێرانی و دۆسیەی دۆلار[11]. ئەوەیشی نیگەرانییەكانی شیعەی عێراق زیاتر دەكات، گەڕانەوەی سوودانییە لە “كۆنگرەی میونشن”ی ئەڵمانیا بەبێ دیداری گەورەی ئەوتۆ لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا.

– بەپێی میدیاكانی ئەمریكا، ژمارەیەك كۆنگرێسمان لە واشنتۆن هەڵمەتێك بەڕێوە دەبەن بۆ ناچاركردنی كۆشكی سپی “بە پێداچوونەوەی پەیوەندی” لەگەڵ حكوومەتی عێراق، لەوانەیش هاریكاریی ئەمنی و ئابووریی واشنتۆن لەگەڵ بەغدا. ئەم هەڵمەتەیش لە تویتەكانی “جۆ ویلسۆن”دا دیارە كە هاندانە بۆ ڕاگرتنی هاوكاریی سەربازی، هەروەها سەپاندنی سزا. بەشدارانی ئەم هەڵمەتە داوای ئەوەیش دەكەن گرووپە چەكدارەكان و هەندێك لە حزبە عێراقییەكان بخرێنە لیستی تیرۆرەوە و، حكوومەتی عێراق كاری سیاسی و سەربازییان لێ قەدەغە بكات[12]. لە یەكێك لەو بڵاوكراوانەدا “جۆ ویلسۆن”، ئەندامی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا و كەسایەتیی نزیك لە دۆناڵد ترەمپ، وێنەیەكی داناوە، كە ژمارەیەك هاووڵاتیی عێراق لە یەكێك لە شەقامەكان وێنەی ترەمپ و بنیامین نەتانیاهۆ و ئاڵای وڵاتەكانیان دەخەنە ژێر پێیان و، لەسەر وێنەكە نووسیویەتی: میلیشیاکانی سەر بە ئێران، عێراق بەڕێوە دەبەن و دەسەڵاتی دادوەری و سوپا و حکوومەتیان کۆنترۆڵ كردووە و لە دەوڵەت بەهێزترن. ئەمریکا ملیۆنان دۆلار دەداتە عێراق؛ ئەمڕۆ ڕێپێوانێکیان ڕێک خستووە بۆ ڕۆیشتن بەسەر ئاڵاکەمان و وێنەی سەرۆک ترەمپدا. سەرۆك ترەمپ، هەرگیز لەبیری ناکات[13].

– لە دۆسیەی بارمتەی ئیسرائیلی _ ڕووسی “ئیلیزابێس تسورکۆڤ” لای گرووپە چەكدارەكانی عێراق، حكوومەتی سوودانی تووشی گوشار و ڕووگیری (ئیحراجی)یەكی زۆر بووەتەوە. لەم نێوەندەیشدا نێردەی تایبەتی دۆناڵد ترەمپ بۆ کاروباری بارمتەکان ڕای گەیاندووە، “ئێستا دەرفتەێك لە بەردەم محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆكوەزیرانی عێراقدایە بۆ ئەوەی بە جیهانی نیشان بدات كە سەرۆكوەزیرانە یان نا؟” ئەوە یەكەم جاریش نییە كە نێردەكەی ترەمپ لەبارەی سوودانییەوە قسە بكات؛ پێشتریش ڕای گەیاندبوو، “ئیلیزابێس تسورکۆڤ، خوێندکارێکی زانكۆی پرینستۆنە و لە عێراق بەبارمتە گیراوە. محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆكوەزیرانی عێراق بەڵێنی درۆی داوە لەبارەی ئازادكردنی و، ئەمەیش بۆ سەرۆك ترەمپ دەركەوتووە.”

ئەم بارمتەیە لە سەرەتای 2022دا بە پاسپۆرتی ڕووسی گەشتی بۆ عێراق كردووە و بە مەبەستی  ئامادەکردنی دکتۆرانامەیەك و توێژینەوەی ئەکادیمی بە ناوی زانکۆی پرینستۆن لە ئەمریكا، بەڵام لە عێراق لەلایەن گرووپە چەكدارەكانەوە دەستگیر كرا.[14]

– لە دۆسیەی وزە و داراییدا عێراق لە بەردەم مەترسی و گوشار و سیناریۆی جۆراوجۆردایە لە سایەی ئیدارەی ترەمپ، لەوانەیش:

1_ ئیدارەی ئەمریكا داوا لە عێراق دەكات بە زووترین کات کۆتایی بە پشتبەستن بە وزەی ئێرانی بهێنێت؛ ئەوەیشی ڕاگەیاندووە كە پێداچوونەوە بە هەموو ئەو چاوپۆشییانە دەکات کە یارمەتیی ئابووریی ئێران دەدەن. مەبەست لەمەیش پشتبەستنی عێراقە بە وزەی ئێرانی بۆ وەگەڕخستنی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا كە ساڵانە بایی نزیکەی شەش ملیار دۆلارە و لە شێوەی شمەكی پزیشكیدا پارەی هەندێكی دەدرێتەوە بە ئێران[15]. كۆتاییهێنان بەم مۆڵەتدانەی عێراق لەلایەن ترەمپەوە لە چوارچێوەی چەند سزایەكدا دژی ئێران، كراوە بە فەرمان[16].  ئەم بڕیارەیش دەرگە بۆ هاوینێكی گەرم و سەخت لە عێراق دەكاتەوە و، ناچاری دەكات ڕوو بكاتە توركیا و وڵاتانی كەنداو و ئوردن بۆ چارەسەری وزە و تۆڕی كارەبا. ئەوانەیش چارەسەری بەردەستی خێرا نین و كاتیان پێویستە. بەپێی ڕاپۆرتەكان بە وەستاندنی غازی ئێرانی، بڕی 6100 مێگا كارەبا تووشی مەترسیی پەككەوتن دەبێتەوە؛ ئەمەیش بە واتای پەكخستن (ئیفلیجكردن)ی توانایەكی زۆری عێراقە لە بەرهەمهێنانی كارەبا، كە بڕی پێداویستییەكەی دەگاتە 32 _40 هەزار مێگاوات لە هاویندا[17]. هەر لەم بارەیشەوە ئەندامێكی تیمی ترەمپ “گابرێك سۆما” ڕای گەیاندووە، “ئەمریكا توندە لەبارەی پەیوەستبوونی كارەبای عێراق بە گازی ئێرانەوە. بڕیاری ترەمپیش بۆ ڕاگرتنی ئەمە، گۆڕانێكی گەورەیە لە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر هەردوو وڵاتی دراوسێ. مەبەست لەمەیش ئێرانە كە تا ساڵی 2029 گرێبەستی لەگەڵ عێراقدا هەیە بۆ فرۆشتنی غاز بە بڕی 50 ملیۆن مەتری سێجای ڕۆژانە[18].

– لە بازاڕی عێراقدا مەترسیی ئەوە هەیە هەر سزایەكی دارایی و ئابووریی ئەمریكی، نرخی دۆلار بە ڕاددەی زۆر بباتە سەرەوە، بەتایبەت كە لیژنەی داراییی پەرلەمان دەڵێن: حكوومەت تا ئێستا نەیتوانیوە سیاسەتێكی نەختینەییی ڕوونی هەبێت؛ بێتواناشە لە كۆنترۆڵكردنی نرخی دۆلار[19]. هەر لەم نێوەندەیشدا ئەو شاندە عێراقییانەی لە واشنتۆن گەڕاونەتەوە، باس لەوە دەكەن عێراق لە بەردەم هەندێك بڕیاری ئەمریكیدایە؛ چ سیاسی یان دارایی. ئەمەیش بە قەدەغەكردنی دۆلار لە بانكی زیاتری عێراقی لێك دەدرێتەوە[20].

2_ هەشت سەرچاوەی ئاگادار بە ئاژانسێكی نێودەوڵەتییان ڕاگەیاندووە، ئیدارەی ترەمپ گوشار لە بەغدا دەكات بۆ ئەوەی ڕێگە بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە بدات. ئەم سەرچاوانە باس لەوە دەكەن،  ئیدارەی ئەمریكا هەڕەشەی ئەوەی لە حكوومەتی بەغدا كردووە ئەگەر ڕێگە بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان نەدات، ئەوا دەبێت لە پاڵ ئێراندا ئەویش ڕووبەڕووی سزاكان ببێتەوە. ئاژانسەكە باسی لەوە كردووە، دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان ڕەنگە یارمەتیدەر بێت بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەگەری دابەزینی هەناردەی نەوتی ئێران، كە واشنتۆن بەڵێنی داوە بۆ ئاستی سفر كەمی بكاتەوە. ئەمەیش لە چوارچێوەی سیاسەتی “ئەوپەڕی گوشار”دایە بەرامبەر تاران كە ئەمریكا پەیڕەوی دەكات[21].

سەرچاوەیەكی نێو سەرۆكایەتیی وەزیرانی عێراق ئەم زانیارییەی ڕەت كردەوە[22]، بەڵام دەستوبردكردنی بەغدا لەبارەی هەناردەی نەوتی كوردستانەوە، نیشانەی ئەوەیە كە گوشار هەیە. زیاتر لە پەرلەمانتارێكی شیعەیش باسیان لەوە كرد لەژێر گوشار و هەڕەشە و لۆبیی ئەمریكیدا هەمواری بوودجەی عێراق لە پەرلەماندا تێ پەڕیوە، بەتایبەت بڕگەی هەمواركردنی هەقدەست و كرێی كۆمپانیا بیانییەكان و زیادكردنی لە 6 دۆلاری هەر بەرمیلێكەوە بۆ 16 دۆلار[23]؛ زۆر لەو كۆمپانیایانەیش ئەمریكین.

تێڕوانین و كاردانەوەی هێزە شیعەكان

لە ئاست ئەو دۆخانەی چاوەڕێی عێراق دەكەن، عێراقی فەرمی كە حكوومەتی چوارچێوەی شیعییە، بژاردەكانی زۆر و كراوە نین، چونكە لە لایەك سروشتی ترەمپ وایە دەرفەتی زۆر لەگەڵیدا بەردەست نییە، لە لاكەی تر لە ساڵی هەڵبژاردندا ململانێ و كێبركێی سیاسی بەسەر كەشی سیاسیدا زاڵترە و هەر هێزێكی شیعی لە هەڵمەتەكاندا دەستپێشخەری بكات باجی دەبێت. تا ئێستایش گرنگترین ئەو كاردانەوانەی لە هێزە شیعەكانەوە دەرچوون بۆ چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ ترەمپ، دەشێت ئەمەی خوارەوە بن:

– لە سەردانەكەی سوودانیدا بۆ تاران لە سەرەتای 2025 و لە پاش دیداری ڕێبەری شۆڕش “عەلی خامنەیی”، پێداگری لەسەر مانەوە و پەرەپێدانی “حەشدی شەعبی” دووپات كرایەوە[24]؛ ئەمەیش وەڵامێكی بەرایی بوو بۆ واشنتۆن. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا كۆدەنگییەكی شیعی هەیە لەسەر دەستگرتن بە حەشدی شەعبییەوە، چونكە ئەركی ئەم هێزە تەنیا ئەمنی نییە و هێزێكە بۆ پاراستنی سیستەمی حوكمڕانیی شیعی، هاوشێوەی سوپای پاسدارانی ئێران.

– محەمەد شیاع سوودانی لە سەردانی لەندەن و لە سەروبەندی كۆبوونەوەیەكی تایبەتدا لەگەڵ چەند كەسایەتییەكی عێراقی لە شاری لەندەن (ناوەڕاستی یەنایەری 2025) باسی لەوە كردبوو كە ترەمپ سەرقاڵی كێشەكانی خۆیەتی؛ وڵاتانیش پێگەی سەربەخۆی خۆیان هەیە[25]. لێكدانەوەكەی سوودانی لە چوارچێوەی كەمكردنەوەی ئەو مەترسییانەدایە كە لەگەڵ گەڕانەوەی ترەمپدا بۆ كۆشكی سپی لەسەر دۆخی عێراق باس دەكرێن و دەخرێنە ڕوو.

– گرووپە چەكدارە شیعەكان لەبارەی چارەنووسی خۆیانەوە بێدەنگن و لە حاڵەتی چاودێریی دۆخەكەدان، بەڵام هەندێك لە سەركردەكانیان باس لەوە دەكەن تاكە شت كە بە لای ئەوانەوە گرنگە، مانەوەی “حەشدی شەعبی”یە و، شتەكانی دیكە قابیلی گفتوگۆن[26]؛ بەتایبەت كە سیستانی دوو جار لەسەریەك لە ماوەیەكی كورتدا لە كۆتایییەكانی 2024 جەختی لەوە كردەوە “دەبێت چەك تەنیا لەدەستی دەوڵەتدا بێت[27].”

لەسەر ئاستی فەرمییش عێراق ڕای گەیاندووە كە لەگەڵ گرووپە چەكدارەكاندا لە هەوڵدایە بۆ دەستبەرداربوون لە چەك و، چوونە نێو دەزگە فەرمی و ئەمنییەكانی دەوڵەت[28]؛ بەڵام هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا سەرچاوە سیاسییە عێراقییەكان باس لەوە دەكەن گرووپە چەكدارەكان بۆ هەڵوەشانەوەی خۆیان، داوای كۆمەڵێك پۆست و گەرەنتی لە حكوومەتی عێراق دەكەن كە كێشەی گەورەتری بۆ دروست دەكات، لەوانەیش: ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی، دەزگەی هەواڵگری، سەرۆكئەركانی سوپا و هەندێك جومگەی تری حەشد لەگەڵ پۆستی دیكەی دیپلۆماسی[29]. ئەمەیش بە واتای ئەوە دێت، گەیشتن بە چارەسەر ئاسان نییە.

– لە سەردانی لەندەنی سوودانیدا حكوومەتی عێراق ژمارەیەك گرێبەست و یاداشتنامەی لێكگەیشتنی واژۆ كرد؛ دەشێت ئەمەیش وا لێك بدرێتەوە گەڕانی عێراقە بۆ پاڵپشتی لە ئەوروپا و وڵاتانی تر بۆ كەمكردنەوەی گوشاری چاوەڕوانكراوی ئەمریكا.

– ئەمینداری گشتیی بزووتنەوەی عەسائیب كە یەكێكە لە ڕاگرە شیعەكانی حكوومەتی سوودانی، باسی لەوە كردووە كە ئەوەی دەربارەی ترەمپ و عێراق دەگوترێت، “زیادەڕۆیییەكی گەورەیە” و زۆر لە سیاسییە عێراقییەكانیش “فۆبیای ترەمپ”یان هەیە؛ گوایە حەشد هەڵدەوەشێنێتەوە و “كۆتایی بە موقاوەمە دەهێنێت.” هەروەها “سێ ترلیۆن دۆلاری لە عێراق دەوێت وەك قەرەبوو”؛ بەڵام بە بۆچوونی ئەو “ترەمپ تەنیا لای ئەوانە كاریگەرە كە بڕوایان پێی هەیە و لێی دەترسن.” جەختی لەوەیش كردەوە ” ترەمپ ئەزموونێكی سواوی تاقیكراوەیە”[30]؛ ئەمەیش بە مانای گوێپێنەدان دێت. هاوشێوەی ئەمەیش هادی عامری، سەرۆكی ڕێكخراوی بەدر، كە یەكێكی دیكەیە لە كۆڵەكەكانی حكوومەتی سوودانی، باسی لەوە كردووە خەڵكێك هەن “وەك خوداوەند” وێنای ترەمپ دەكەن. لە وەڵامی ئەمەیشدا ئاماژەی بە وەڵامێكی ڕابەری شۆڕشی ئێرانی “عەلی خامنەیی” كردووە كە وتوویەتی، پلانەكانی ترەمپ “تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزن”. ئەم وەڵامەیشی بە هی “ڕێبەری ئازا” لە قەڵەم داوە[31]. ئەمەیش بە واتای ئەوە دێت عێراق و ئێران لە یەك سەنگەردان سەبارەت بە سیاسەتی نوێی ئەمریكا و چۆنێتیی بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتە نوێیەكانی ترەمپ.

– عێراق لە كەناڵە دیپلۆماسییەكانەوە ڕای گەیاندووە خوازیاری پەیوەندیی باشە لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ؛ ئەمەیش لە پیرۆزباییی سوودانی و لێدوانەكانی وەزارەتی دەرەوەدا ڕوونە[32]. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا عێراق گرەو لەسەر ڕێككەوتننامەی دووقۆڵیی ستراتیژیی (2008) دەكات كە چوارچێوەیەكی یاسایییە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندیی هەردوو وڵات لە بوارە جیاجیاكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتووری؛ بەڵام ڕوون نییە تا چەند ترەمپ بەو كڵێشە دیپلۆماسییانەوە پەیوەست دەبێت كە پێشتر هەبوون.

– بۆ خۆڕزگاركردن لە وزەی ئێرانی، عێراق هەوڵی پەیوەستنی كارەبایی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو دەدات؛ هەروەها پلانی هەیە گازی سروشتی لە توركمانستان هاوردە بكات[33]. ئەمەیش دەشێت بەشێك لە داواكارییەكانی ئەمریكا جێبەجێ بكات.

– بەشێك لە ماشێنی میدیاییی هێزە شیعەكان باس لەوە دەكەن ئەو گوشارانەی لە ئەمریكاوە لەسەر عێراقن، زیاتر كەمپینی كۆنگرێسمانن و هی ژوورەكانی بڕیاردان نین؛ هەروەها لۆبیی هەرێمی کوردستا لە واشنتۆن و هەندێک کارەکتەری سیاسیی بەرهەڵستکاری شیعە لە تاراوگە.

كۆبەند

لە سایەی ئیدارەی نوێی ترەمپدا دۆخی عێراق بەڕووی چەند ئەگەر و بژاردە و سیناریۆیەكی جۆراوجۆردا كراوەیە، بەتایبەت پەیوەست بە دۆسیەكانی ئاسایش و دارایی و جۆری پەیوەندیی لەگەڵ ئێران و گۆڕانكارییەكانی سووریا. بەهۆی ئەوەیشی بنكەی سیاسیی حكوومەتی عێراق چوارچێوەی شیعییە و پەیوەندییەكانی ئێران و سووریاش لێكەوتەی سەرەكیی لەسەر ئەوانە، هێزە شیعەكان پەیوەندیداری یەكەمن بەو دۆخە نوێیەی كە چاوەڕوان دەكرێت بێتە پێشەوە و پاشان لێكەوتەی لەسەر پێكهاتەكانی دیكەی حوكمڕانی لە عێراق، كە كورد و سوننەن، دەبێت. بۆ بەرەنكاربوونەوەی مەترسی و گۆڕانكارییە گریمانكراوەكانی ئیدارەی نوێی ئەمریكاش، بژاردەكانی دەستی حكوومەتی بەغدا زۆر نین و كاردانەوە و ئامادەكارییەكانی حكوومەت و هێزە سیاسییە شیعەكانیش زیاتر بریتین لە: گوێپێنەدان، كەمكردنەوەی بایەخ و هەنگاوی سنوورداری دیپلۆماسی.

[1]  https://2h.ae/esJV

[2]  https://2h.ae/vHcN

[3]  https://2h.ae/hBCC

[4]  https://2h.ae/TWit

[5]  https://2h.ae/XlGk

[6]  https://2h.ae/bDRh

[7]  https://2h.ae/toVP

[8]  https://2h.ae/ZcFE

[9]  https://2h.ae/PMuX

[10]  https://2h.ae/MBXJ

[11]  https://2h.ae/fqaa

[12]  https://2h.ae/ASrT

[13]  https://2h.ae/fbAJ

[14]  https://2h.ae/uzYY

[15]  https://2h.ae/ufVo

[16]  https://2h.ae/pDDk

[17]  https://2h.ae/czVz

[18]  https://2h.ae/czVz

[19]  https://2h.ae/vgiE

[20]  https://2h.ae/GnxX

[21]  https://2h.ae/akzF

[22]  https://2h.ae/myVG

[23]  https://2h.ae/Mhwi

[24]  https://2h.ae/zFEC

[25]  https://2h.ae/EAfo

[26]  https://2h.ae/iMEA

[27]  https://2h.ae/rQnY

[28]  https://2h.ae/ilYk

[29]  https://2h.ae/RGka

[30]  https://2h.ae/pRnB

[31]  https://nz.sa/JBHfz

[32]  https://2h.ae/DYIG

[33] https://2h.ae/nKrp