1

هێزی نه‌رم و دیپلۆماسیی گشتی له‌ سه‌ده‌ی 21

نووسەر: جۆزێف نای

وه‌رگێڕانی له‌ فارسییه‌وه‌: ته‌حسین ته‌ها

“جۆزێف نای” (Joseph Nye)، تیۆریسیه‌نی جه‌نگی نه‌رم و دیپلۆماسیی گشتی، له‌ ڕێكه‌وتی 20ی ژوئه‌ن (حوزه‌یران)ی 2010 له‌ یه‌كه‌م دانیشتنی په‌رله‌مانیی ئه‌نجومه‌نی بریتانیا به‌ ناوی “هێزی نه‌رم و دیپلۆماسیی گشتی له‌ سه‌ده‌ی 21” وتارێكی پێشكه‌ش كرد.

له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ له‌نده‌ن و دیداری دۆستانی دێرینم خۆشحاڵم. ده‌بێ بڵێم، له‌وه‌ی كه‌ هه‌ندێكتان هاتنه‌ لای من و گوتتان ئه‌گه‌ر باسی مشتومڕئامێز بهێنمه‌ گۆڕێ، دانیشتنه‌كه‌ به‌جێ دێڵن، تووشی شۆك بووم. پێویسته‌ سه‌ره‌تا سوپاسی ئه‌و لوتفه‌تان بكه‌م كه‌ له‌ ناساندنی مندا نیشانتان دا. ئه‌مه‌ ئه‌و ڕۆژگاره‌م وه‌بیر دێنێته‌وه‌ كه‌ منداڵانم كه‌مته‌مه‌ن بوون و، كاتێ كه‌ كه‌سێك په‌یوه‌ندیی به‌ ماڵمانه‌وه‌ ده‌كرد و ده‌یپرسی: “به‌ڕێز نای له‌وێیه‌؟” ئه‌وان له‌ وه‌ڵامدا ده‌یانگوت: “به‌ڵێ، به‌ڵام ئه‌و، ئه‌و شته‌ نییه‌ كه‌ به‌ كه‌ڵكی ئێوه‌ بێت.”

چه‌مكێكی ئه‌كادیمی

حه‌زم ده‌كرد ئه‌مشه‌و سه‌باره‌ت به‌ هێزی نه‌رم و دیپلۆماسیی گشتی قسه‌تان بۆ بكه‌م. بینینی چۆنێتیی به‌لووتكه‌گه‌یشتنی چه‌مكێكی ئه‌كادیمی، زۆر سه‌رنجڕاكێشه‌. ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌م كاتێ كه‌ له‌ ساڵی 1990 خه‌ریكی نووسینی په‌رتووكێك بووم، داڕشت؛ له‌و په‌رتووكه‌دا هه‌وڵم ده‌دا ڕوونی بكه‌مه‌وه‌ كه‌ بۆچی به‌ ڕای من ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان به‌ره‌و نه‌مان نا‌چێت. هێزی سه‌ربازی و ئابووریم بۆ باسه‌كانم زیاد كرد، به‌ڵام وا هه‌ستم ده‌كرد شتێك كه‌مه‌. به‌شه‌ ونبووه‌كه‌، توانای وڵاتێك بوو له‌ گه‌یشتن به‌ خواسته‌كانی خۆی له‌ ڕێگه‌ی ڕاكێشكردن (جاذبیة)‌، نه‌ك به‌كارهێنانی زه‌بروزه‌نگ و سزادانه‌وه‌. من ئه‌م ڕاكێشكردنه‌م ناو نا “هێزی نه‌رم”.

هێزی نه‌رم چه‌مكێكی نوێ نییه‌ و هه‌مان ڕه‌فتاری مرۆیییه‌. هه‌روه‌ك مارتین گوتی، ئه‌نجومه‌نی بریتانیا دۆزیویه‌تییه‌وه‌ و له‌ ساڵی 1934ه‌وه‌ تاكوو ئێستا به‌باشی به‌كاری هێناوه‌ و، ئێستاكه‌ له‌ حه‌فتا و پێنجه‌مین ساڵوه‌گه‌ڕی دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نه‌كه‌دا‌، ئاهه‌نگی بۆ ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ گێڕاوه‌. ئه‌وه‌ی كه‌ هیلاری كلینتۆن هێزی زیره‌ك (Smart Power)، یان تێكه‌ڵه‌ی هێزی ڕه‌ق و نه‌رم به‌ سیاسه‌تێكی نوێ ناو ببات، زۆر شتێكی سه‌رنجڕاكێشه‌. سه‌روه‌ختێك هۆ جینتائۆ، ڕووی كرده‌ نوێنه‌رانی هه‌ڤده‌یه‌مین خولی كۆنگره‌ی چین و، گوتی كه‌ پێویسته‌ چین زیاتر له‌ جاران له‌سه‌ر هێزی نه‌رمی خۆی وه‌به‌رهێنان بكات. ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر ئه‌م چه‌مكه‌دا هات، بۆ من زۆر سه‌رنجڕاكێش بوو.

هێزی نه‌رم و ڕه‌خنه‌گره‌كانی

١- چه‌ند حاڵه‌تێك له‌ مێژووی سوپا: مرۆڤه‌ ڕه‌شبین و به‌دگومانه‌كان، به‌ بێناوه‌ڕۆك سه‌یری هێزی نه‌رم ده‌كه‌ن و، هه‌مووی له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندییه‌ گشتییه‌كان، بابه‌تی بێكه‌ڵك و له‌م جۆره‌ شتانه‌دا به‌ یه‌ك شت داده‌نێن. به‌م دوایییه‌ له‌ په‌رتووكێكدا خوێندمه‌وه‌ كه‌ “هێزی نه‌رم یه‌كێكه‌ له‌و بیرۆكه‌ جوانه‌ ئه‌كادیمییانه‌ی كه‌ له‌ زۆرێك له‌ تاقیكردنه‌وه‌كانی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌دا، كه‌وتووه‌. هیچ كاتێك سوپاكان، ته‌نانه‌ت به‌ هۆی قووڵترین ڕاكێشه‌رییه‌ كه‌لتوورییه‌كانه‌وه‌ نه‌وه‌ستێنراون.” لێ ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ، ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ سه‌رله‌به‌ری هه‌ڵه‌یه‌. نموونه‌یه‌كی سه‌رنجڕاكێش له‌ ساڵی 1762 هه‌یه‌. كاتێ كه‌ فرێدریكی مه‌زن (Frederick the Great) گه‌مارۆ درا و، نزیك بوو بشكێت، سیزارینا ئێلیزابێت (Czarina Elizabeth) مرد و، سیزار پیتێر (Czar Peter)ی كوڕی، له‌ شوێنی دانیشت. ئه‌و ڕێزێكی زۆری له‌ پیتێری مه‌زن ده‌گرت. پیتێر سوپای ڕووسیای بانگ كرد و فرێدریكیش هه‌ڵهات. ئه‌مه‌ حاڵه‌تێكه‌، كه‌ تێیدا كاریگه‌ریی هێزی نه‌رم له‌سه‌ر سوپا به‌ته‌واوی دیاره‌.

ئه‌گه‌ر چاو له‌ جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م بكه‌ن، ده‌زانن كه‌ یه‌كێ له‌و هۆیانه‌ی كه‌ ئه‌مریكییه‌كان له‌ جیاتی ئه‌ڵمانیا، بوونه‌ هاوپه‌یمانی بریتانیا- و وۆدرو ویلسۆن له‌م ڕێگه‌یه‌دا زۆر هه‌وڵی دا- هێزی ڕاكێشه‌ریی بریتانیا بوو. ئه‌و مێژوونووسانه‌ی كه‌ پڕژاونه‌ته‌ سه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌، ڕاشكاوانه‌ ڕایان گه‌یاندووه‌ كه‌ هێزی نه‌رم له‌و ڕۆژگاره‌دا كاریگه‌ریی له‌سه‌ر زۆرێك له‌ سوپا گه‌وره‌كان هه‌بووه‌.

٢- قۆرخنه‌بوون بۆ (تایبه‌تنه‌بوون به‌) ده‌وڵه‌ته‌ یاریكه‌ره‌كان له‌ په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا

مه‌به‌ستی من له‌ هێزی نه‌رم چییه‌؟

هێز، توانای كاریگه‌ریدانانه‌ له‌سه‌ر ئه‌وانی تر بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاكامی خوازراو. ئێوه‌ ده‌توانن له‌ سێ ڕێگه‌وه‌ هێز به‌كار بهێنن: له‌ ڕێگه‌ی هه‌ڕه‌شه‌، له‌ ڕێگه‌ی ته‌ماحكردن، له‌ ڕێگه‌ی ڕاكێشكردنه‌وه‌ كه‌ ئه‌وانی تر ناچار ده‌كات ئه‌وه‌ی خۆشتان ده‌وێ، ئه‌وانیش خۆشیان بوێ. ئه‌گه‌ر ئێوه‌ بتوانن ئه‌وانی تر وا لێ بكه‌ن كه‌ داواكه‌تان قبووڵ بكه‌ن، ده‌توانن به‌شێكی گه‌وره‌ له‌ سیاسه‌تی نه‌خوازراوی “گۆچان و گێزه‌ر” لا به‌رن. بۆیه‌ به‌ ڕه‌چاوكردنی ئه‌م بابه‌ته‌، هێزی نه‌رم شتێك نییه‌ كه‌ به‌ ده‌وڵه‌تێكی تایبه‌ت، یان په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه‌ تایبه‌ت و سنوورداركراو بێ. ئه‌م باسه،‌ له‌ هه‌ڵسوكه‌وتی مرۆڤه‌كاندا ڕه‌وانه‌. یه‌كێ له‌ ڕێگه‌كانی پراكتیكبوونی، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هێزی هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن و به‌لاڕێدابردن، جیهانییه‌.

٣- به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت (قۆرخكراو)، هێزێكی ئه‌مریكی نییه‌

هه‌ندێ كه‌س ڕه‌خنه‌ی ‌ئه‌وه‌م لێ ده‌گرن كه‌ هێزی نه‌رم تایبه‌ت به‌ ئه‌مریكا ده‌زانم، به‌و هۆیه‌ی‌ كه‌ قسه‌ له‌سه‌ر هێزی نه‌رم و جیهانیبوونی ئایدیا ئه‌مریكییه‌كان ده‌كه‌م. به‌ڵام ده‌قاوده‌ق پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌یه‌. من له‌ نووسینه‌كانمدا هه‌وڵم داوه‌ كه‌ ئه‌مریكییه‌كان له‌وه‌ ئاگادار بكه‌مه‌وه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر به‌ شێوه‌یه‌كی دروست سوود له‌ هێزی ڕه‌قی خۆیان وه‌رنه‌گرن، له‌وانه‌یه‌ هێزی نه‌رمی خۆیان بدۆڕێنن. جگه‌ له‌وه‌یش، هێزی نه‌رم ته‌نیا له‌به‌رده‌ستی ئه‌مریكییه‌كاندا نییه‌. ئه‌م قسه‌یه‌یه‌ی من ڕه‌نگه‌ ڕاچڵه‌كێنه‌ر بێت، به‌ڵام ڕاستییه‌كه‌ی، له‌و باوه‌ڕه‌دام “ئوسامه‌ بن لادن” كه‌ هه‌وڵی زۆر ده‌درێ بۆ ده‌ستگیركردنی (ئه‌م وتاره‌ به‌ر له‌ كوشتننی بن لادن نووسراوه‌- وه‌رگێڕ)، به‌ ڕادده‌یه‌كی زۆر به‌رچاو خاوه‌نی هێزی نه‌رمه‌. ئه‌و، ئه‌و كه‌سانه‌ی ناچار نه‌كرد كه‌ هێرش بكه‌نه‌ سه‌ر دوو تاوه‌ره‌كه‌ و، شتێكیشی نه‌دانێ. ئه‌و، ئه‌وانی ته‌نیا به‌ په‌یامێكی تێكده‌رانه‌ ڕاكێشا، كه‌ به‌ هه‌ر حاڵ به‌ نموونه‌یه‌كی باش بۆ جه‌نگی نه‌رم دێته‌ هه‌ژمار. هێزی نه‌رم، ئه‌مریكی نییه‌. ته‌نیا فۆرمێكی دیكه‌ی هێزه‌.

٤- هێزی نه‌رم، هاوواتایه‌ك نییه‌ بۆ كه‌لتوور

هه‌ندێ كه‌س له‌و باوه‌ڕه‌دان كه‌ له‌وانه‌یه‌ هێزی نه‌رم هێزێك بێت، به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ گرنگ نییه‌. بۆ نموونه‌ نیال فرگوسن (Niall Ferguson)، هێزی نه‌رمی به‌رمه‌بنای كه‌لتوور وه‌سف كردووه‌ و، پێی وایه‌ كه‌ ئه‌م هێزه‌، وزه‌یه‌كی نانه‌ریتییه‌؛ به‌ بۆچوونی ئه‌و، ئه‌م هێزه‌ “باش و نه‌رم” بووه‌، كه‌ ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ دروسته‌. ئه‌مه‌ی كه‌ هه‌ندێ كه‌س پێڵاوی “نایك”یان له‌پێدا بێ و قه‌میسی “مایكڵ جۆرده‌ن”یان له‌به‌ر كردبێ، چه‌ك بگرنه‌ ده‌ست و سێره‌‌تان لێ بگرن، خۆی له‌ خۆیدا هێز دروست ناكات. ئه‌مه‌ ڕه‌خنه‌یه‌كی په‌شۆكاو و بێ ئه‌سڵ و ئه‌ساسه‌ كه‌ فه‌یله‌سووفان به‌ “هه‌ڵه‌بێژی (سه‌فسه‌ته‌)ی هه‌ڵگر” ناوی ده‌به‌ن.

له‌ نێوان هێز وه‌كوو سه‌رچاوه‌- ئه‌و شته‌ی كه‌ ده‌توانین سوودی لێ وه‌رگرین- و هێز وه‌ك ڕه‌فتاردا، جیاوازی هه‌یه‌. ئه‌م هه‌قیقه‌ته‌ كه‌ كه‌لتوور وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌ك به‌ شێوه‌ی ئۆتۆماتیكی له‌ هه‌موو دۆخێكدا توانای به‌رهه‌مهێنانی هێزی نییه‌، شتێك نییه‌ جگه‌ له‌ هه‌ڵه‌بێژیی هه‌ڵگر. ئه‌مه‌یان ته‌نیا په‌یوه‌ندیی به‌ هێزی نه‌رمه‌وه‌ نییه‌، به‌ڵكوو له‌باره‌ی گشت به‌شه‌كانی هێزه‌وه‌ ڕاسته‌. بۆ نموونه‌ له‌به‌رده‌ستدابوونی سوپایه‌كی گه‌وره‌ له‌ تانك، ڕه‌نگه‌ سه‌ركه‌وتنی به‌دوادا بێت؛ هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر جه‌نگه‌كه‌ له‌ بیابان هه‌ڵبگیرسێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ زۆنگاودا ڕوو بدات وای لێ نایه‌ت. ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌ی كه‌ به‌گشتی بۆ پێوانی هێز به‌كار ده‌هێنین، ڕه‌فتاری هێز دروست ناكات، ئه‌مه‌ به‌ نۆره‌ی خۆی، ئه‌و ئه‌نجامانه‌ به‌رهه‌م دێنێ، كه‌ ده‌مانه‌وێ.

سه‌رچاوه‌ی هێزی نه‌رم

١- گرنگیی ئه‌وه‌ی كه‌ به‌رده‌نگ (موخاته‌ب)ی ئامانج بیر له‌ چی ده‌كاته‌وه‌

كاتێ كه‌ سه‌روكارمان له‌گه‌ڵ هێزی نه‌رمدایه‌، به‌پێچه‌وانه‌ی هێزی ڕه‌قه‌وه‌، ئه‌وه‌ی كه‌ چی به‌ مێشكی به‌رده‌نگی ئامانجدا تێ ده‌په‌ڕێ، زۆر بایه‌خ په‌یدا ده‌كات. به‌ هێزی ڕه‌ق، ئه‌گه‌ر بمه‌وێ پاره‌كه‌ت بدزم، ده‌توانم بتكوژم و ده‌سبه‌جێ پاره‌كه‌ت وه‌چنگ بێنم. ئه‌وه‌یش كه‌ تۆ‌ بیری لێ ده‌كه‌یته‌وه‌ هیچ گرنگییه‌كی نییه‌. به‌ڵام به‌ هێزی نه‌رم، ئه‌گه‌ر بمه‌وێ پاره‌كه‌ت بدزم، پێویسته‌ قه‌ناعه‌تت پێ بهێنم كه‌ من مامۆستایه‌كی ئایینیم و، ئه‌گه‌ر هه‌ژماری بانكییه‌كه‌ت بده‌ی به‌ من، جیهان ڕزگار ده‌كه‌م. لێره‌دایه‌ كه‌ ئه‌وه‌ی تۆ بیری لێ ده‌كه‌یته‌وه‌ بایه‌خ په‌یدا ده‌كات. له‌ ئه‌نجامدا، هێزی نه‌رم وه‌ك سه‌مایه‌كه‌ كه‌ پێویستیی به‌ یاوه‌ریی شه‌ریكێك هه‌یه‌. ‌

٢- كه‌لتوور

هێزی نه‌رم و ئه‌و میتۆدانه‌ی كه كه‌لتوور، ده‌توانێ له‌ ڕێگه‌یانه‌وه‌ ببێته‌ مایه‌ی سوودلێوه‌رگرتنی هێزی نه‌رم، به‌ ڕه‌چاوكردنی ناوه‌ڕۆك، به‌توندی گۆڕانی به‌سه‌ردا دێ. ساموێل هانتینگتۆن، هاوكاری پێشووی من له‌ زانكۆی هارڤارد، به‌ “پێكدادانی شارستانییه‌ته‌كان” گوزارشتی له‌ دۆخی ئێستای جیهان كرد. بۆ نموونه ئه‌و‌، جه‌نگی نێوان ده‌وڵه‌تانی كۆنفوشیووسی له‌ ڕۆژاوا، ئیسلام له‌ ڕۆژاوا و، هاوشێوه‌ی ئه‌مانه‌ی پێشبینیی كرد. به‌ڵام من پێم وایه‌ كه‌ ئه‌مه‌ ڕاڤه‌یه‌كی هه‌ڵه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ده‌یبینین، شتێكی جیایه‌ له‌ پێكدادانی شارستانییه‌ته‌كان. به‌ڵكوو ته‌نیا جه‌نگێكی ناوخۆیییه‌ له‌ شارستانییه‌تێكدا، واته‌ شارستانییه‌تی ئیسلام. جه‌نگی ناوخۆیی له‌ نێوان به‌شێكی گه‌وره‌ له‌ موسڵمانان كه‌ دژی كوشتوبڕی ژنان و مناڵانن و، گرووپێكی بچووكی تردا، كه‌ شوێنكه‌وتووانیان ناچار ده‌كه‌ن بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ بیروباوه‌ڕی سه‌ده‌ی حه‌وته‌م و، ئه‌وه‌ی كه‌ چۆن ده‌بێت مه‌زهه‌بێك ڕێك بخرێت.

له‌م حاڵه‌ته‌دا، ئێوه‌ ده‌توانن بڵێن كه‌ كۆمه‌ڵێك كات و شوێن هه‌ن كه‌ هێزی نه‌رم، ڕه‌نگه‌ كاریگه‌رییان تێدا هه‌بێت یان نه‌بێت. جاری وایه‌ ئه‌م حاڵه‌تانه‌ به‌ شێوه‌ی جوگرافی دیاری ده‌كرێن. بۆ نموونه‌ ته‌ماشای ئێران بكه‌ن. هه‌ندێ له‌ خه‌ڵك وای بۆ ده‌چن كه‌ به‌ هێزی نه‌رم، ئێمه‌ هه‌رگیز ناتوانین بۆ لای ئێران ڕابكێشرێین، چونكه‌ مه‌ودایه‌كی كه‌لتووریی قووڵ له‌م به‌ینه‌دا هه‌یه‌. ئێوه‌ هه‌رگیز توانای ئه‌وه‌تان نابێت بۆ لای پیاوانی ئایینی ڕابكێشرێن. به‌ڵام ده‌توانن بۆ لای توێژی گه‌نجتر ڕابكێشرێن. له‌م ڕووه‌وه‌ ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ی كه‌ هێزی نه‌رم ڕۆژاوایییه‌ و، مه‌ودایه‌كی كه‌لتووریی چاره‌نه‌كراو هه‌یه‌، به‌ئاسانی ڕه‌ت ده‌كرێته‌وه‌.

٣- سه‌رچاوه‌ ئابوورییه‌كان

سه‌رچاوه‌ ئابوورییه‌كان ده‌توانن هه‌م هێزم نه‌رم و هه‌میش هێزی ڕه‌ق به‌رهه‌م بهێنن. ئابوورییه‌كی سه‌ركه‌وتوو و ڕووه‌و گه‌شه‌، ئامرازێك بۆ به‌كارهێنانی گه‌مارۆكان ده‌خاته‌ به‌رده‌ستتان، به‌ڵام ده‌توانێ مۆدێلێك بێت و ئه‌وانی تر ڕابكێشێت.

٤- هێزی سه‌ربازی وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌ك

هه‌ر به‌م شێوه‌یه‌ ده‌توانین بڵێین هێزی سه‌ربازی- كه‌ وه‌كوو سه‌رچاوه‌ی هێزی ڕه‌ق گرنگیی هه‌یه‌- ده‌توانێت هێزی نه‌رمیش به‌رهه‌م بهێنێت. نموونه‌یه‌كی باش كه‌ ده‌توانین له‌مباره‌یه‌وه‌ ئاماژه‌ی بۆ بكه‌ین، هاوكاریی به‌په‌له‌یه‌ به‌ هایتی و ڕۆڵگێڕانی سه‌ربازه‌كانه‌ تیایدا. نموونه‌ی تر سه‌باره‌ت به‌ سۆنامیی ساڵی 2004ه‌ له‌ ئه‌ندۆنیسیا. ڕاپرسییه‌كان نیشانی ده‌دا كه‌ له‌ سه‌دا 75ی خه‌ڵكی ئه‌ندۆنیسیا، به‌ چاوێكی ئه‌رێنی ته‌ماشای ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌كه‌ن. كاتێ هێرشمان كرده‌ سه‌ر عێراق، ئه‌م ڕیژه‌یه‌ بۆ له‌ سه‌دا 15 دابه‌زی. دوای ئه‌وه‌ی یارمه‌تیی لێقه‌وماوانی سۆنامیمان دا، ئه‌م ئاماره‌ گه‌یشته‌ له‌ سه‌دا 45 و، سوپا- له‌ ئه‌سڵدا هێزی ده‌ریایی- بوو، كه‌ ئه‌م یارمه‌تییانه‌ی وه‌ڕێ خست. كه‌واته‌ سوپا، ده‌توانێ وه‌كوو سه‌رچاوه‌یه‌ك، ڕه‌فتاری هێزی ڕه‌ق، یان ڕه‌فتاری هێزی نه‌رم به‌رهه‌م بهێنێت.

٥- ستراتیژیی حكوومه‌ت

ئێمه‌ ده‌بێت له‌ گرنگیی چۆنێتیی گۆڕینی هێزی نه‌رم بۆ ستراتیژییه‌كی حكوومی، تێ بگه‌ین. له‌ هه‌ندێ ڕووه‌وه‌، ئه‌م كاره‌ زه‌حمه‌تتره‌ له‌ هێزی ڕه‌ق و، كاتێكی زیاتری ده‌وێ. هێزی نه‌رم په‌یوه‌ندی به‌ سه‌رچاوه‌گه‌لێكه‌وه‌ په‌یدا ده‌كات، كه‌ به‌ته‌واوی له‌ ژێرده‌ستی حكوومه‌تدا نین. هه‌روه‌ها له‌ هه‌ندێ بارودۆخدا، به‌ئاسانی ناتوانرێ سوود له‌م سه‌رچاوانه‌ وه‌ربگیرێت. قه‌رار نییه‌ به‌رنامه‌ی ئه‌تۆمیی كۆریای باكوور ڕابگرم و، كیم جۆنگ (Kim Jong ll) ڕازی بكه‌م به‌رنامه‌ ئه‌تۆمییه‌كه‌ی بوه‌ستێنێت. له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ ئه‌گه‌ر بمه‌وێ سه‌باره‌ت به‌ باشتركردنی مافی مرۆڤ یان بازاڕی ئازاد، كارێك ببه‌مه‌ پێش، بێ گومان هێزی نه‌رم له‌ هێزی ڕه‌ق باشتر ده‌بێت. ئێمه‌ له‌و په‌شیمانییه‌وه‌ كه‌ جه‌نگی عێراق هێنای، دركمان به‌مه‌ كرد.

چۆنێتیی كاركردنی هێزی نه‌رم

١- مۆدێله‌ ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆكان

چۆنێتیی كاركردنی هێزی نه‌رم، له‌ بنه‌ڕه‌تدا له‌ژێر دوو مۆدێلدا پێناسه‌ ده‌كرێ: ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ. له‌ مۆدێلی ڕاسته‌وخۆدا باسه‌كه‌ له‌سه‌ر نوخبه‌كانه، وه‌ك حاڵه‌تی سیزار پیتێر و فرێدریكی مه‌زن. نوخبه‌یه‌ك بۆ لای نوخبه‌یه‌كی تر ڕاده‌كێشرێ و كارێكیان بۆ ده‌كات و، له‌م جۆره‌ كارانه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌یشدا، زۆربه‌ی جاران كاركردنی هێزی نه‌رم له‌ دوو مۆدێلی دوو قۆناغیدا ده‌دۆزینه‌وه‌. ئێوه‌ تێ ده‌كۆشن، به‌ مه‌به‌ستی كاریگه‌ریدانان له‌سه‌ر حكوومه‌تی وڵاتێك، كاریگه‌ری بخه‌نه‌ سه‌ر ڕای گشتیی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌و وڵاته‌. ئه‌مه‌ میتۆدێكی ناڕاسته‌وخۆیه‌.

چه‌ند نموونه‌یه‌ك له‌ ژینگه‌یه‌كی ناكارامه‌دا

هێزی نه‌رم ژینگه‌یه‌كی كارامه‌ بۆ داڕشتنی سیاسه‌ت دێنێته‌ كایه‌وه‌. ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ به‌ نۆره‌ی خۆی، ئه‌گه‌ر بێت و به‌ شێوه‌یه‌كی نه‌شیاو ئه‌نجام بدرێ، ده‌توانێ ژینگه‌یه‌كی ناكارامه‌ دروست بكات. جه‌نگی عێراق له‌ ساڵی 2003، ده‌توانێت نموونه‌یه‌كی باش بێت بۆ ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌. بۆش به‌نیاز بوو تا چواره‌مین به‌شی هێزی پیاده‌ له‌ ڕێگه‌ی توركیا و باكووری عێراقه‌وه‌ ڕه‌وانه‌ی ئه‌و وڵاته‌ بكات. جه‌ماوه‌رێتی (شه‌عبییه‌ت)ی ئه‌مریكا له‌ توركیا به‌توندی دابه‌زیبوو و، ئێمه‌ هێزێكی نه‌رمی زۆرمان له‌كیس دابوو؛ تا ڕادده‌یه‌ك كه‌ ته‌نانه‌ت به‌ یارمه‌تیی زۆری هێزی ڕه‌قیش، نه‌مانتوانی له‌ ڕێگه‌ی توركیا و باكووری عێراقه‌وه‌ سوپا بۆ ئه‌وێ بنێرین. له‌م حاڵه‌ته‌دا ده‌بینین، نه‌بوونی هێزی نه‌رم و هاتنه‌دیی ژینگه‌یه‌كی ناكارامه‌، ده‌ستوه‌ردانی هێزی ڕه‌قی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌. هه‌ر له‌و ساته‌وه‌خته‌دا، بۆش هیوادار بوو كه‌ هاوڕێكه‌ی، ڤیسێنت فاكس (Vicente Fox)، سه‌رۆككۆماری مه‌كسیك، له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كاندا پشتی بگرێت، بۆ ئه‌وه‌ی هێرشكردنه‌ سه‌ر عێراق شه‌رعییه‌ت وه‌ربگرێت. سه‌رۆككۆمار فاكس، هه‌ستی ده‌كرد له‌وێوه‌ كه‌ ئه‌مریكا به‌ ڕادده‌یه‌كی زۆر هێزی نه‌رمی خۆی له‌ مه‌كسیك دۆڕاندووه‌، ناتوانێ ئه‌و كاره‌ بكات. ئه‌مه‌یشیان نموونه‌یه‌كی تر بوو له‌ ژینگه‌ی ناكارامه‌، كه‌ بایه‌خی ڕێڕه‌وه‌ ڕاسته‌وخۆوه‌كه‌ زیاتر له‌ جاران تۆخ ده‌كات. ‌

٢- هێرشی پێچه‌وانه‌

ئیمڕۆكه‌ پسپۆران و شرۆڤه‌كارانی سه‌ربازی، زیاتر له‌ ڕابردوو له‌ گرنگیی هێزی نه‌رم تێ گه‌یشتوون. دكتۆرینێكی به‌ناوبانگ كه‌ ئێستاكه‌ له‌ سوپای ئه‌مریكادا هاتووه‌ته‌ ڕۆژه‌ڤه‌وه‌، پێی ده‌گوترێ “هێرشی پێچه‌وانه”. له‌م دكتۆرینه‌دا به‌ مه‌به‌ستی دابینكردنی ئاسایش، هێزی ڕه‌ق به‌كار ده‌هێنرێ و، دوای ئه‌وه‌ هێزی نه‌رم دێته‌ مه‌یدان و درێژه‌ی كاره‌كه‌ ده‌گرێته‌ ده‌ست؛ له‌ ڕێگه‌ی به‌رنامه‌ی وه‌ك هاوكاریی مرۆڤدۆستانه‌، یان دروستكردنی قوتابخانه‌ و نه‌خۆشخانه‌كان‌ و، له‌م جۆره‌ هه‌نگاوانه‌. ئێوه‌ ده‌توانن له ناوه‌ڕۆكی قسه‌كانی ژه‌نه‌ڕاڵ ده‌یڤید پترایوس (David Petraeus)دا ئه‌مه‌ ببینن: “ئێمه‌ له‌ عێراق ڕاشكاوانه‌ گوتمان كه‌ ئێوه‌ خه‌ڵك ناكوژن، یان به‌ره‌و شۆڕشێكی پیشه‌سازی ناڕۆن.” له‌ فیلمی دیكۆمێنتاریی “ژووری كۆنترۆڵ”، په‌یامنێرێكی ئه‌لجه‌زیره‌ ڕای ده‌گه‌یه‌نێ كه‌ هه‌ر ژه‌نه‌ڕاڵێك كه‌ ستراتیژییه‌كی په‌یوه‌ندیكارانه‌ی نه‌بێت، هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تدا ستراتیژیی نییه‌. ئێمه‌ له‌ سه‌رده‌مێكدا به‌سه‌ر ده‌به‌ین كه‌ ڕۆژ به‌ ڕۆژ گرنگیی ڕۆڵی هێزی نه‌رم ته‌نانه‌ت له‌ سوپادا، زیاتر ده‌بێت.

به‌كارهێنانی هێزی نه‌رم له‌ ڕێگه‌ی دیپلۆماسیی گشتییه‌وه‌

١- گرنگیی په‌یوه‌ندییه‌‌ دوولایه‌نه‌كان‌

مه‌ترسیی تێڕوانینی میلیتاریزمی له‌ ڕادده‌به‌ده‌ر و مه‌ركه‌زییه‌تی حكوومی، هه‌موو كاتێك له‌ ئارادایه‌. له‌ سه‌رده‌می زانیارییه‌كان، هێز به‌ شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاو دابه‌ش بووه‌ و، به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ڕابردوو له‌ حاڵه‌ته‌ هیراركی (زنجیره‌ پله‌)یییه‌كه‌ی كه‌م بووه‌ته‌وه‌. ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ په‌یوه‌ندییه‌ دوولایه‌نه‌كان له‌ زۆر حاڵه‌تدا به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رچاو، له‌ فه‌رمانپێكردن كاریگه‌رتره‌. به‌شداربوویه‌كی گه‌نج له‌ چیكۆسلۆڤاكیا له‌ كۆنفڕانسی ساڵزبورگ له‌مباره‌یه‌وه‌ قسه‌یه‌كی سه‌رنجڕاكێش ده‌گێڕێته‌وه‌. ئه‌و گوتی: “ئه‌مه‌ باشترین ڕاگه‌یاندنه‌‌، چونكه‌ ڕاگه‌یاندن نییه‌.” من له‌و باوه‌ڕه‌دام نهێنیی سه‌ركه‌وتنی ئێمه‌ له‌مڕۆدا، سه‌باره‌ت به‌وه‌ی پێویسته‌ چۆن له‌باره‌ی دیپلۆماسیی گشتییه‌وه‌ بیر بكه‌ینه‌وه‌، هه‌ر ئه‌مه‌یه‌.

نموونه‌یه‌كی ساده‌م بۆ دیپلۆماسیی نه‌ریتیی كابینه‌ خستۆته‌ ڕوو. وای دابنێن ده‌وڵه‌تی ژماره‌ 1، ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ژماره‌ 2دا په‌یوه‌ندیی هه‌یه‌. كاتێ ده‌وڵه‌تی ژماره‌ 1 هه‌وڵ ده‌دات تاكوو ده‌وڵه‌تی ژماره‌ 2 بخاته‌ ژێر كاریگه‌رییه‌وه‌، ڕاستییه‌كه‌ی سوود له‌ دیپلۆماسیی گشتیی نه‌ریتی وه‌رده‌گرێ. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م ڕه‌وته‌ به‌م ساكارییه‌ نییه‌. ئیمڕۆكه‌ كۆمه‌ڵێك فۆرمی جیاواز له‌ په‌یوه‌ندیی نێوان كۆمه‌ڵگه‌كان هه‌ن، كه‌ یه‌كجار ئاڵۆزن.

٢- هه‌وڵدان بۆ وه‌ستاندنی به‌كارهێنانی مینه‌ زه‌مینییه‌كان

هه‌وڵدان بۆ به‌كارهێنانی مینه‌ زه‌مینییه‌كان، ده‌كرێ وه‌ك نموونه‌یه‌ك تاووتوێ بكرێت. یه‌كێ له‌و كه‌سانه‌ی ده‌ستی له‌م مه‌سه‌له‌یه‌دا هه‌بوو، واته‌ جۆدی ویلیامز (Jody Williams)، كه‌ دواجار خه‌ڵاتی “نۆبل”ی برده‌وه‌، له‌ ده‌ستپێكی ڕێگه‌كه‌دا ته‌نیا چالاكڤانێكی خوازیاری ئاشتی بوو. ئه‌وه‌ی تریان كه‌سایه‌تییه‌كی زۆر به‌ناوبانگ بوو به‌ ناوی پڕێنسس دایانا (Princess Diana)، كه‌ توانیی سه‌رنجی ڕۆژنامه‌ و میدیاكان بۆ لای خۆی ڕابكێشێت و، گشت ده‌سه‌ڵات و ئیعتیباری خۆی له‌م ڕێگه‌یه‌دا خسته‌ گه‌ڕ. هه‌روه‌ها له‌م ڕێیه‌دا هه‌ندێ ده‌وڵه‌ت هه‌بوون، كه‌ ناتوانرێ به‌ هێزه‌ باڵاده‌سته‌كانی دونیا ناو ببردرێن: كه‌نه‌دا، نه‌رویج، سوودان و هتد. ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ “تێكچنراو”ه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ و ده‌وڵه‌تان، به‌هێزترین سیسته‌می بیرۆكراسی، تاكه‌ هێزی باڵاده‌ستی جیهان، واته‌ “پێنتاگۆن”ی تێك شكاند. ئه‌م حاڵه‌ته‌، شێوازێكی زۆر جێی سه‌رنجی له‌ داڕشتنی سیاسه‌تدا وێنا كرد.

٣- دیپلۆماسیی گشتیی “نوێ”

بابه‌تێك هه‌یه‌ كه‌ به‌ ناونیشانی دیپلۆماسیی گشتیی “نوێ” باسی لێوه‌ ده‌كرێت و، به‌گشتی له‌ ئاستی كۆمه‌ڵگه‌كاندا شیاوی تاووتوێكردنه‌. زۆر گرنگه‌ كه‌ فۆكو‌س بخرێته‌ سه‌ر ئه‌م ئاسته‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌نیا فۆكو‌س بخه‌نه‌ ‌سه‌ر ئه‌و ئاسته، له‌بیری ده‌كه‌ن كه‌ ئه‌و شته‌ی كه‌ گرنگه‌، وێنه‌ی گشتییه‌. دیپلۆماسیی گشتیی نوێ به‌شێكی گرنگه‌ له‌و وێنه‌یه‌، به‌ڵام نه‌ك هه‌مووی.

٤- ڕكابه‌ریی گێڕانه‌وه‌ (حه‌كایه‌ت)

له‌ سه‌رده‌می زانیارییه‌كاندا له‌گه‌ڵ “پارادۆكسی فراوانی” (Paradox of Plenty) دا به‌ره‌وڕووین. زانیارییه‌كان به‌زیاده‌وه‌ له‌به‌رده‌ستدان به‌ڵام سه‌رچاوه‌ ده‌گمه‌نه‌كان، “سه‌رنج” و “ئیعتیبار”ن. ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ ئه‌مڕۆكه‌ زۆرێك له‌ سیاسه‌تداڕشتنه‌ جیهانییه‌كان، له‌سه‌ر ئیعتیبار ڕكابه‌ری ده‌كه‌ن. له‌ ڕووی نه‌ریتییه‌وه‌، هه‌میشه‌ ده‌گوترا له‌ سیاسه‌ته‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا یاریكه‌رێك سه‌ر ده‌كه‌وێ، كه‌ سوپاكه‌ی سه‌ر كه‌وێت. ئه‌مڕۆكه‌یش ئه‌وه‌‌ گرنگه‌ كه‌ كامه‌ لایه‌ن سه‌ر كه‌وێ، به‌ڵام ئه‌وه‌یش كه‌ سه‌ربورده‌‌ و چیڕۆكی كامه‌ لایه‌ن سه‌ر كه‌وێ، زۆر گرنگه‌.

٥- ئیعتیبار

به‌م پێیه‌ به‌كارهێنانی هێزی نه‌رم، به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت سه‌خته‌. ئیعتیبار گرنگییه‌كی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌ و، ئه‌و ڕێگه‌یانه‌ی كه ئێوه‌ ده‌توانن له‌م ڕكابه‌رییه‌دا بۆ سه‌رنجڕاكێشان، ئیداره‌ی ئیعتیباره‌كه‌ بكه‌ن یاخود له‌ده‌ستی بده‌ن، تا ڕادده‌یه‌كی زۆر په‌یوه‌ندیی به‌ تواناتانه‌وه‌ هه‌یه‌ بۆ دروستكردنی ئه‌و ئیعتیباره.

٦- سێ ڕه‌هه‌ند له‌ دیپلۆماسیی گشتی

یه‌كێكی تر له‌ شێوازه‌كانی بیركردنه‌وه‌ له‌باره‌ی دیپلۆماسیی گشتی ئه‌وه‌یه‌، كه‌ وه‌كوو سێ بازنه‌ی هاوناوه‌ند یاخود سێ ڕه‌هه‌ندی جیاواز، وه‌كوو بووكه‌شووشه‌كانی ‌ماتریۆشكای ڕووسی (Russian Matryoshka dolls) لێی بڕوانین. ناوه‌ندیترین بازنه‌ و ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌ت كۆنترۆڵێكی زیاتری له‌سه‌ر هه‌یه‌، په‌یوه‌ندییه‌كانی ڕۆژانه‌ و په‌رچه‌كرداری خێرای له‌گه‌ڵدایه‌‌. ئه‌گه‌ر شتێك ڕوو بدات و ئێوه‌ به‌خێرایی له‌ سه‌ره‌وه‌ی ئه‌و حه‌كایه‌ته‌دا‌ نه‌بن، كه‌سێكی تر ئه‌و فه‌زای زانیارییه‌ پڕ ده‌كاته‌وه‌ و، ئێوه‌ تا هه‌تایه‌، ده‌بێ ڕۆڵی دۆڕاو بگێڕن. ئه‌گه‌ر ده‌نگۆیه‌كی پیس و چه‌په‌ڵ بره‌و بستێنێ، ده‌بێ هه‌میشه‌ له‌ دواوه‌ بن، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی بزانن چۆن وه‌ڵامی بده‌نه‌وه‌.

ڕه‌هه‌ندی دووه‌م، سه‌باره‌ت به‌ په‌یوه‌ندیی ستراتیژییه‌ كه‌ به‌ شێوه‌ی مانگانه‌ و ساڵانه‌ و نه‌ك ڕۆژانه،‌ هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێ. له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌دا ئامانجه‌ دیاریكراوه‌كان هه‌ن، له‌وانه‌: ڕێگه‌گرتن له‌ بڵاو‌كردنه‌وه‌ی چه‌كی كۆكوژ، یان كۆنفڕانسی هه‌مواری په‌یمانی ڕێگه‌گرتن له‌ چه‌كی كۆكوژ، یان كۆبوونه‌وه‌ی تاووتوێكردنی گۆڕانی كه‌شوهه‌وا. هه‌وڵ ده‌ده‌ن هه‌ندێ ڕێگه‌ بدۆزنه‌وه‌ تا له‌ ده‌رگه‌یانه‌وه‌‌‌ په‌یامێكی گونجاو و ناهاودژ ده‌ربهێنن. به‌شێك له‌وه‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌وه‌ دێته‌ ده‌ره‌وه‌، به‌ڵام به‌شێكی گه‌وره‌تری، له‌ لایه‌ن یاریكه‌ره‌ ناده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت.

بازنه‌ی سێیه‌م، به‌ربڵاوترین بازنه‌یه‌. پێوانی، له‌سه‌ر بنه‌مای ساڵ و ڕۆژ ئه‌نجام نادرێ، به‌ڵكوو “ده‌یه‌” بنه‌مای پێوانییه‌تی. له‌م ڕووه‌وه‌ زۆربه‌ی جار به‌زه‌حمه‌ت ده‌پێورێ، به‌ڵام له‌ هه‌ندێ ڕووه‌وه‌ له‌چاو حاڵه‌ته‌كانی تر گرنگتره‌. ئه‌م بینایه‌، په‌یوه‌ندیگه‌لێكی پته‌و ده‌نه‌خشێنێ كه‌ به‌دیهێنانی هه‌لومه‌رجی گشتیی هێزی نه‌رم به‌رهه‌ڤ ده‌كات و، تێیدا گرتنه‌به‌ری بڕیاره‌كانی سیاسه‌تدانان مومكین ده‌كات. ئێدوارد ئار موورۆ (Edward R Murrow)، سه‌رۆكی ئاژانسی زانیاریی ئه‌مریكا، كه‌ له‌ هه‌مان كاتدا په‌خشكه‌ره‌وه‌ (بڵاكه‌ره‌وه‌)یه‌كی ناوداریشه‌، گوتی: “ئه‌گه‌ر بیر له‌ پڕۆسه‌ی په‌خش‌ بكه‌نه‌وه‌، تێ ده‌گه‌ن كه‌ گرنگترین به‌ش، سێ هه‌نگاوی كۆتایییه‌. له‌م نێوه‌نده‌یشدا ئه‌وه‌ په‌یوه‌ندیی ڕووبه‌ڕووی مرۆڤه‌كانه‌ كه‌ زیاتر له‌ هه‌مووی بایه‌خی هه‌یه‌‌.” دڵنیابوون له‌وه‌ی كه‌ له‌سه‌ر سێ هه‌نگاوی دوایی، وه‌به‌رهێنانێكی گه‌وره‌مان كردووه‌ و وه‌ها په‌یوه‌ندیگه‌لێكیشمان ڕه‌خساندووه‌، زۆر ژیانییه‌.

٧- گرنگیی دروستكردنی په‌یوه‌ندییه‌ درێژخایه‌نه‌كان

ئه‌نجامدانی، كارێكی ئاسان نییه‌ و ئێوه‌ هه‌موو كات دڵنیا نابن كه‌ چی ده‌كه‌ن. نموونه‌یه‌كی جوانم له‌ په‌رتووكه‌كه‌مدا له‌باره‌ی هێزی نه‌رمه‌وه‌ نیشان داوه‌. له‌ ساڵی 1958، ئه‌مریكییه‌كان و ڕووسه‌كان (یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت) به‌رنامه‌یه‌كی ئاڵوگۆڕی زۆر سنوورداریان خسته‌ دانوستانه‌وه‌ و، نزیكه‌ی 50 كه‌س، كه‌ هه‌ر یه‌ك به‌ ڕێگه‌ی خۆیاندا ده‌ڕۆیشتن، به‌شدارییان تێدا كرد. به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا زۆر نیگه‌ران بوون، كه‌ ئه‌وانه‌ی له‌وێن، نه‌كا سیخوڕی كه‌ی. جی. بی بن و، له‌م جۆره‌‌ نیگه‌رانییانه‌. یه‌كێ له‌ نوێنه‌رانی سۆڤیه‌ت، كه‌سێك بوو به‌ ناوی ئه‌لیكسانده‌ر ئاكۆلێف (Alexander Yakolev). ئه‌و له‌ زانكۆی كۆلۆمبیا، به‌ یاوه‌ریی پڕۆفیسۆرێك به‌ ناوی ده‌یڤید ترومه‌ن (David Truman)، یه‌كێ له‌ دیارترین نوێنه‌رانی پلۆرالیزم، ده‌یخوێند. یاكۆلێف پشتگیریی ئه‌م بیرۆكانه‌ی كرد و له‌ سیسته‌می بیرۆكراسیی وڵاته‌كه‌ی به‌سه‌ر كه‌وت و، كاتێ كه‌ نه‌وه‌ی گورباچۆف گه‌یشته‌ ده‌سه‌ڵات، ئه‌و بووه‌ پنتی سه‌رنجی گورباچۆف و، بووه‌ هۆی فۆرمگرتنی دوو سیاسه‌تی پرێسترۆیكا (Perestroika) و گلاسنۆست (Glasnost). ئای له‌و گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ی سه‌رمایه‌‌! گه‌رچی دوو ده‌یه‌ی پێ چوو. كام نوێنه‌رتان بینیوه‌ كه‌ بۆ دوو ده‌یه‌ له‌ پۆستێكدا بمێنێته‌وه‌؟ له‌ ئه‌مریكا به‌ده‌گمه‌ن ئه‌مه‌ ڕوو ده‌دات. هه‌روه‌ها ئێوه‌ نازانن كام یه‌ك له‌و 50 كه‌سه‌، مرۆڤێكی ڕاسته‌ و كامه‌یان ئه‌و نییه‌. كه‌سێكی تر له‌ هه‌مان گرووپدا، ڕاستییه‌كه‌ی سیخوڕی كه‌ی. جی. بی بوو، به‌ڵام ئێستاكه‌ هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ و لێره‌یه‌.

ئه‌مه‌ نموونه‌یه‌كه‌ كه‌ دیاری ده‌كات كاتێ كه‌ له‌مه‌ڕ دیپلۆماسیی گشتییه‌وه‌ كاریگه‌رانه‌ بیر ده‌كه‌ینه‌وه‌، بۆچی وه‌به‌رهێنان له‌ بازنه‌ی سێیه‌مدا- سه‌رباری ئه‌وه‌ی پێوانی قورسه‌- زۆر ژیانییه‌.  ئه‌مه‌یان تێڕوانینێكی جیاوازه‌ بۆ ڕۆڵی دیپلۆماسیی گشتی. به‌م دوایییه‌ به‌رپرسێكی پله‌به‌رزی پێشووی ئه‌مریكا پشتگیریی خۆی بۆ بۆردوومانكردنی ئێران ڕاگه‌یاندووه‌. ئه‌و گوتی: “تاكه‌ ڕێگه‌یه‌ك كه‌ ده‌توانێ به‌رنامه‌ی ئه‌تۆمیی ئێران ڕابگرێت، بۆردوومانكردنی ئه‌و وڵاته‌یه‌.” هه‌واڵنێره‌كه‌ له‌باره‌ی مه‌ترسیی به‌لاڕێداچوون و نامۆبوونی نه‌وه‌ی گه‌نجتری ئه‌و وڵاته‌ پرسیاری كرد. ئه‌و له‌ وه‌ڵامدا گوتی: “هیچ بایه‌خێكی نییه‌. ئێمه‌ خه‌باتێكی دیپلۆماسیی گشتی ده‌گرینه‌ به‌ر.” ئه‌م شێوازی بیركردنه‌وه‌یه‌ له‌باره‌ی دیپلۆماسیی گشتی، سه‌رله‌به‌ری هه‌ڵه‌یه‌.

٨- تێڕوانینێكی جیاواز بۆ دیپلۆماسیی گشتی

ئێمه‌ بۆ بیركردنه‌وه‌ له‌ دیپلۆماسیی گشتی، پێویستیمان به‌ شێوازێكه كه‌ ته‌واو جیاواز بێت. نابێت ته‌نیا له‌ قاڵبی په‌یوه‌ندییه‌ سه‌ربازییه‌كاندا بیری لێ بكه‌ینه‌وه‌. كه‌سێك له‌مباره‌یه‌وه‌ گوتی: “ناچاركردنی سوپا به‌ ئه‌نجامدانی په‌یوه‌ندییه‌ ستراتیژییه‌كان، تا ڕادده‌یه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ كه‌ داوا له‌ كرێكارێك بكه‌ین سه‌ركردایه‌تیی هێرشێكی ئاسمانی بكات، یان داوا له‌ دیپلۆماتێك بكه‌ین نه‌خۆشخانه‌یه‌كی بیابانی به‌ڕێوه‌ ببات.” پێویسته‌ له‌ ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ كه‌لتوورییه‌كانه‌وه‌ میدیای نوێ به‌ دیپلۆماته‌كانمان بناسێنین، تا زانستێكی به‌ش به‌ به‌ش و تێروته‌سه‌ڵ و خۆجێیی وه‌ده‌ست بهێنن و، چه‌ند ڕایه‌ڵه‌یه‌ك له‌ په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌و گرووپانه‌دا كه‌ ئه‌وه‌نده‌ دیار نین، دروست بكه‌ن. ئه‌مه‌ شێوازێكی ته‌واو جیاوازه بۆ بیركردنه‌وه‌ له‌باره‌ی دیپلۆماسیی گشتییه‌وه‌.

٩- په‌خش و په‌یوه‌ندیی چڕوپڕ

وه‌ها نییه‌ كه‌ په‌خش و په‌یوه‌ندییه‌ چڕوپڕه‌كان گرنگ نه‌بن؛ به‌ڵكوو زۆر گرنگن. ئیعتیباری په‌خش زۆر گرنگه‌. ناوبانگ و ئیعتیباری بی.بی.سی بۆ ئینگلته‌را، مایه‌ی دڵخۆشییه‌. نازانم ئێوه‌ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ كیكوێت (Kikwete)، سه‌رۆككۆماری “تانزانیا”تان دیوه‌ یان نه‌. له‌و چاوپێكه‌وتنه‌دا پرسیاریان لێ كرد كه‌ به‌رنامه‌ڕێژیی ڕۆژانه‌ی چۆنه‌؟ ئه‌و گوتی كه‌ ڕۆژه‌كه‌ی به‌ گوێدان به‌ هه‌واڵه‌كانی بی.بی.سی ده‌ست پێ ده‌كات و، دوای ئه‌وه‌ گوێ بۆ هه‌واڵه‌كانی ئاژانسی هه‌واڵی تانزانیا ڕاده‌گرێت. ئه‌گه‌ر ئێوه‌ بتوانن كارێكی له‌م جۆره‌ بكه‌ن، ئه‌وا له‌ به‌كارهێنانی هێزی نه‌رمی خۆتاندا زۆر سه‌ركه‌وتوو بوونه‌.

كرداری په‌خش هێشتایش گرنگیی خۆی هه‌یه‌. به‌ڵام یه‌كێ له‌ سنووردارییه‌كانی په‌خش – ته‌نانه‌ت كاتێ وه‌ك بی.بی.سی باش بێت-  ئه‌وه‌یه‌ كه هه‌روا له‌ ناوه‌ندێكه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. ئه‌م په‌خشه‌ هێشتا به‌ شێوه‌ی ڕووبه‌ڕوو و په‌یوه‌ندیی دوولایه‌نه‌ نییه‌. ئاگام له‌ كار و هه‌نگاوه‌كانی بی.بی.سی، بۆ نموونه‌ ئه‌و ویبلاگانه‌ی دروستی كردوو‌ن هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌م ناوه‌ندێتی (مه‌ركه‌زییه‌ت)ه‌ هه‌ر هه‌یه‌.

١٠- په‌یوه‌ندیی‌ ڕایه‌ڵه‌یی

په‌یوه‌ندیی ڕایه‌ڵه‌یی، به‌ ده‌سته‌واژه‌یه‌ك، جادده‌یه‌كی جووتسایده‌. په‌یوه‌ندییه‌كی ڕووبه‌ڕووه‌.

به‌هاكان له‌ هه‌ر دوو لاوه‌ جووڵه‌ ده‌كه‌ن. په‌یوه‌ندییه‌كان و ئامانجه‌كان له‌ بنه‌ڕه‌تدا خواسته‌كانی هه‌ردووكیان ده‌نوێننه‌وه‌. ئه‌مه‌ بۆ هێزی نه‌رم زۆر گرنگه‌. ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كان له‌م دیپلۆماسییه‌ گشتییه‌ نوێیه‌دا، نه‌رمییه‌كی زیاتر له‌ خۆیان نیشان ده‌ده‌ن. كاتێ كه‌ سیاسه‌تداڕێژییه‌كانی حكوومه‌ت، ده‌توانێ كاریگه‌ر بێت- بۆ نموونه‌ ده‌توانێ یارمه‌تیی بره‌وپێدانی تۆڕ و ڕایه‌ڵه‌كان به‌ درێژاییی سنووره‌كان بدات- هه‌وڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنیان زۆر ترسناكه‌.

من دڵنیام كه‌ هه‌موومان كه‌سانێكین كه‌ به‌ عه‌ره‌بی وێبلاگمان نووسیوه‌ و سوود له‌ تویته‌ر وه‌رده‌گرین و، شتی له‌م بابه‌ته‌. ئه‌مانه‌ هه‌موویان باشن، به‌ڵام كێشه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌ بۆ دیموكراسییه‌كان له‌ ئارادایه‌. ئه‌گه‌ر وێبلاگنووسان شتێك بڵێن كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی سیاسه‌ته‌كانی حكوومه‌تدا بێت، ئه‌وسا چی ده‌كه‌ن؟ ئه‌گه‌ر ئه‌وان له‌ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌دا كه‌ “له ‌ئه‌فغانستان چی ده‌كه‌ین؟”، بابه‌تی ڕه‌خنه‌گرانه‌ بنووسن، ئایا ئه‌مه‌ نابێته‌ هۆی كێشه‌یه‌ك له‌ په‌رله‌مان یاخود كۆنگرێسدا؟ له‌ ئه‌نجامدا حكوومه‌ت له‌ نێوان ئه‌وه‌ی كه‌ تا چ ڕادده‌یه‌ك گوشار بخاته‌ سه‌ر جڵه‌وی كاروباره‌كان، یان تا كوێ به‌ڕه‌ڵڵای بكات، هه‌میشه‌ له‌ هاتوچۆدایه‌. خاڵی سه‌ره‌كی ئه‌مه‌یه‌: كاتێ كه‌ ئه‌م پرسه‌ بۆ سیاسه‌ته‌‌ دیموكراتیكه‌ ناوخۆیییه‌كان مه‌ته‌ڵ (لوغز)ێك بێت، ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییانه‌ی لێیه‌وه‌ به‌رهه‌م دێن، زۆر گه‌وره‌ن.

١١- ڕه‌خنه‌گرتن له‌ خۆ

ئه‌م ڕاستییه‌ی كه‌ ئێمه‌ ده‌توانین خۆمان بخه‌ینه‌ ژێر ڕه‌خنه‌، به‌م واتایه‌یه‌ كه‌ ئیعتیبار به‌ده‌ست بهێنین. داهێنانی ئه‌م قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌ نوێیه‌، ئیعتیباره‌. ڕه‌خنه‌گرتن له‌ خۆ، بۆ هێزی نه‌رم زۆر ژیانییه‌. كاتێ كه‌ “هۆ جینتائۆ” گوتبووی كه‌ چین حه‌ز ده‌كات، زیاتر له هێزی نه‌رمدا وه‌به‌رهێنان بكات، تا ئه‌و كاته‌ی كه‌ په‌ره‌ به‌م جۆره‌ ئیعتیبار نه‌ده‌ن، له‌ توانایاندا نابێت گشت ئامانجه‌كانیان بپێكن.

به‌م پێیه‌ كۆمه‌ڵگه‌ دیموكراتیكه‌كان خاوه‌نی ئه‌م خاڵه‌ باشه‌ن، ئه‌گه‌ر ئێمه‌ به‌ قازانجی خۆمان یاری بكه‌ین. ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ ئێمه‌ ده‌بێ ڕه‌خنه‌ له‌ خۆمان بگرین و، ڕێگه‌ به‌ گرووپه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بده‌ین ڕه‌خنه‌ له‌ حكوومه‌ته‌كانمان بگرن و، بیخه‌ینه‌ پێش چاوی ئه‌وانی تره‌وه‌. له‌و دۆخه‌دا پارادۆكسی هه‌ڵقووڵاو له‌ به‌كارهێنانی دیپلۆماسیی گشتی بۆ به‌رهه‌مهێنانی هێزی نه‌رم له‌ سه‌رده‌می جیهانیی زانیارییه‌كاندا، ئه‌مه‌ ده‌بێت كه‌ لامه‌ركه‌زییه‌ت و كۆنترۆڵی كه‌مكراو‌، بۆ به‌رهه‌مهێنانی هێزی نه‌رم ڕۆڵی سه‌ره‌كییان هه‌یه‌. زۆر ئه‌سته‌مه‌ كه‌ له‌ حكوومه‌تدا ڕۆڵێك بگێڕن و، قرار بێت دژایه‌تیشی بكرێت‌، به‌ڵام پێویسته‌ بزانن كه‌ ئه‌زموون سه‌لماندوویه‌تی كه‌ نهێنیی سه‌ركه‌وتنتان، هه‌ر ئه‌مه‌یه‌‌.

ئه‌نجامگیری

له‌ ئه‌نجامدا هێز له‌ چاخی جیهانیی زانیارییه‌كاندا، زیاتر له‌ هه‌ر كاتێكی تر، به‌شێكی نه‌رمی ڕاكێشكردن له‌خۆ ده‌گرێ و، خاوه‌نی به‌شێكی ڕه‌قی هه‌ڕه‌شه‌ و ته‌ماحكردنیشیه‌‌. ته‌نیا به‌شێكیان ناگرێته‌وه‌ به‌ڵكوو هه‌ردووكی له‌خۆ ده‌گرێ. مه‌به‌ستی من له‌ “هێزی زیره‌ك” (Smart power)، هه‌ر ئه‌مه‌یه‌. جاران وڵاتانی ئه‌تله‌سی، هێزی زیره‌كیان له‌ ڕێگه‌ی جه‌نگی سارده‌وه‌ و به‌ موماره‌سه‌كردنی هه‌ر دوو هێزی ڕه‌ق و نه‌رم، به‌كار ده‌هێنا. هێزی ڕه‌قی ئێمه‌ هێرشی سۆڤیه‌تی پووچه‌ڵ كرده‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ هێزی نه‌رمی ئێمه‌ بوو كه‌ پڕه‌نسیپه‌كانی كۆمۆنیزمی، له‌ پشتی په‌رده‌ی ئاسنین‌ ڕاگرت. ڕووخانی دیواری به‌رلین به‌ هۆی تۆپخانه‌وه‌ نه‌بوو، به‌ڵكوو به‌ هۆی گورزی چه‌كوچه‌كان و بڵدۆزه‌ره‌كان بوو. ئه‌م ڕووداوه‌،  نموونه‌یه‌كی زۆر گرنگه‌.

ئێمه‌ له‌ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆریزمی سه‌روونه‌ته‌وه‌ییدا، وه‌ك هه‌نگاوه باشه‌‌كانی ڕابردوو كار ناكه‌ین، به‌ڵام قه‌رار وایه‌ فێر ببین. قه‌رار وایه‌ فێره‌ توانای سوودوه‌رگرتن له‌ جه‌نگاوه‌رانی هێزی زیره‌ك بین. هێزی ڕه‌ق له‌ هه‌ندێ حاڵه‌تدا به‌كه‌ڵك دێت، به‌ڵام كاتێ كه قسه‌ دێته‌ سه‌ر “دڵ و مێشك”ی جه‌ماوه‌رێكی زۆر، هێزی نه‌رم ده‌كه‌وێته‌ كار. له‌و دۆخه‌دا جه‌نگاوه‌رانی هێزی زیره‌ك، پێویستییان به‌ دیپلۆماسییه‌كی گشتیی زیره‌كانه‌ ده‌بێت. دیپلۆماسیی گشتیی زیره‌ك، به‌ نۆره‌ی خۆی پێویستیی به‌وه‌یه‌ له‌‌ گرنگیی ئیعتیبار و ڕه‌خنه‌گرتن له‌ خۆ و ڕۆڵی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌ به‌رهه‌مهێنانی ئه‌م جۆره‌‌ هێزه‌دا‌، تێ بگات‌.

ئه‌گه‌ر ئێمه‌ بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می به‌كارهێنانی پڕۆپاگه‌نده‌، نه‌ك به‌س له‌ قه‌ناعه‌تپێهێناندا شكستمان هێناوه‌، به‌ڵكوو به‌ناچاری هێزی نه‌رمی خۆمان لاواز كردووه‌. هێزی نه‌رم، پشتی به‌ تێگه‌یشتن له‌ بیركردنه‌وه‌ و زه‌ینییه‌تی ئه‌وانی تر به‌ستووه‌‌. باشترین دیپلۆماسیی گشتی ئه‌وه‌یه،‌ كه‌ له‌ شه‌قامێكی جووتساید بچێت. زۆر سوپاس بۆ گوێگرتنتان.

سەرچاوە:

https://gerdab.ir/fa/news




به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یران

ئاریەن بۆین*

وه‌رگێڕانی له‌ ئینگلیزییه‌وه‌: ئێحسان نه‌زه‌ت

 قه‌یرانه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن

ده‌سه‌ڵاتداره‌ میللییه‌كان ڕووبه‌ڕوی زۆر شكست و قه‌یرانی‌ وه‌ك كاره‌ساته‌ سروشتییه‌كان، هه‌ڕه‌شه‌ ژینگه‌یییه‌كان، كزیی ئابووری، په‌لاماره‌ تیرۆریستییه‌كان، ته‌قینه‌وه‌كان، په‌تاكان و ته‌كنه‌لۆژیای زانیاری و گه‌یاندن، ده‌بنه‌وه‌. قه‌یرانه‌كان وه‌كوو ڕووداوه‌ ڕۆتینییه‌كانی وه‌ك (ئاگر و پێكدادانی ئۆتۆمبێڵه‌كان) نین. قه‌یرانه‌كان ئه‌و ڕووداوه‌ ناهه‌موارانه‌ن‌ كه‌وا ڕۆژنامه‌نووسان و سیاسه‌توانان و هاونیشتمانیان تووشی سه‌رسوڕمان ده‌كات. قه‌یرانه‌كان كاتێك ڕوو ده‌ده‌ن كه‌وا كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مرۆیی، ڕێكخراوێك، شارۆچكه‌یه‌ك‌ یان نه‌ته‌وه‌یه‌ك هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی له‌ناكاو له‌سه‌ر به‌ها بنه‌ڕه‌تییه‌كان یان به‌رده‌وامبوونی ژیانیان ده‌بینن،‌ كه‌ ئه‌مه‌یش ده‌بێته‌ مایه‌ی ئه‌وه‌ی به‌‌په‌له‌ و به‌ دڵه‌ڕاوكێیه‌كی قووڵه‌وه‌ مامه‌ڵه‌‌ له‌گه‌ڵ قه‌یرانه‌كاندا بكرێت.

ئه‌م ڕووداوه‌ دراماتیكییانه‌ ئاڵینگاریی قورس بۆ گه‌وره‌ سه‌ركرده‌ میللییه‌كان و داموده‌زگه‌یه‌كانیان دروست ده‌كه‌ن. پێویسته‌ بڕیاری یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ له‌ژێر گوشاری كه‌میی كات و نه‌بوونی زانیاریی پێویست له‌باره‌ی هۆكار و ده‌ره‌نجامه‌كانی قه‌یرانه‌كان، بدرێن و په‌یڕه‌و بكرێن. هه‌رچه‌نده‌ بارودۆخه‌كان بۆ بڕیاردان زۆر سه‌خت بن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا هاووڵاتیان له‌ سه‌ركرده‌كانی حكوومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتداره‌ میللییه‌كان چاوه‌ڕێ ده‌كه‌ن كه‌وا له‌و هه‌ڕه‌شانه‌ بیانپارێزن.

دوو فاكته‌ر هه‌ن كه‌ وا له‌ سه‌ركرده‌ میللییه‌كان و داموده‌زگه‌‌كانیان ده‌كه‌ن مامه‌ڵه‌‌كردن له‌گه‌ڵ قه‌یرانه‌كاندا زۆر قورس بێت. یه‌كه‌میان، ئه‌و كوالیتییانه‌ی ده‌بنه‌ مایه‌ی خۆشگوزه‌رانی و پێشكه‌وتنه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگه‌ مۆدێرنه‌كاندا، كه ‌ئه‌مه‌یش وا ده‌كات ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ به‌رگه‌ی قه‌یرانه‌كان نه‌گرن. دووه‌میشیان ئه‌وه‌یه‌ كه‌وا هه‌ردوو لایه‌نی هاووڵاتی و سیاسه‌تمه‌داران پێكه‌وه‌ له‌پڕێكا زۆر ترسابن و كه‌متریش له‌گه‌ڵ نه‌هامه‌تییه‌كانی وه‌ك ته‌ندروستیی گشتی، سه‌لا‌مه‌تی و شكۆمه‌ندیی خۆیان بگونجێنن. تێكهه‌ڵكردنی ئه‌م دوو فاكته‌رانه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی زۆر ئاسان، ده‌بنه‌ مایه‌ی ده‌رخستنی ئه‌وه‌ی كه‌ بۆچی كێشه‌یه‌كی بچووك ده‌بێته‌ مایه‌ی دروستبوونی قه‌یرانی گه‌وره؛ هه‌روه‌ها بۆچی كاریگه‌رییه‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یران له‌ خۆڕسكدا سنووردارن؟

كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن تا دێت ئاڵۆزتر و تێكه‌ڵاوتر ده‌بێت. ئاڵۆزبوونیش وا ده‌كات كه‌وا تێگه‌یشتن له‌و‌ پڕۆسه و چالاكییه‌ جۆراوجۆرانه‌ی ڕوو ده‌ده‌ن، ئه‌سته‌متر بێت. له‌ ئه‌نجامیشدا، سه‌رهه‌ڵدانی لاوازییه‌كان بۆ ماوه‌یه‌كی درێژخایه‌ن دركیان پێ نا‌كرێت. زۆر جار هه‌وڵه‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ قه‌یرانه‌كاندا ده‌ره‌نجامی له‌ناكاو به‌دوای خۆیدا دێنن، هه‌روه‌ك زیادكردنی قه‌یرانه‌كان له ‌بری كه‌مكردنه‌وه‌یان. لێكدانی به‌شه‌كانی پێكهاته‌ و شێوازی سیسته‌مه‌كان ده‌بێته‌ هۆی ته‌شه‌‌نه‌كردنی گرفته‌كان به‌خێرایی. ڕه‌نگه‌ به‌م جۆره‌، قه‌یرانه‌كان له‌ لایه‌نه‌ “جوگرافییه‌كه‌یه‌وه‌” ڕه‌گی خۆیان دابكوتن و له‌پڕێكا به‌ناو جیهاندا بڵاو ببنه‌وه‌ و له ‌سیسته‌مێكه‌وه‌ بۆ سیسته‌مێكی تر باز بده‌ن و له‌ واده‌ی ئه‌م بازدانانه‌یش زانیاریی خراپ‌ كۆ بكه‌نه‌وه‌.

هه‌موو ئه‌مانه‌ هۆكارن كه‌ زۆر قورس بێت قه‌یرانێك پێشی ده‌ره‌نجامه‌كانی دیاری بكرێن. كاتێك قه‌یرانێك ڕوون ده‌كرێته‌وه‌ و ده‌خرێته‌ ڕوو، ئیتر سیاسه‌تمه‌داران هیچ شتێك به‌ سه‌یر و نامۆ نابینن. ئه‌گه‌ر هه‌موو شتێكیش له‌ شوێنی خۆی بێ، چیتر شته تێكه‌ڵاوه‌‌ شاراوه‌كان نامێنن. به‌رده‌وامبوونی قه‌یران وا ده‌كات سیاسه‌تمه‌داران بۆیان ده‌ركه‌وێت كه‌ قه‌یرانه‌كه‌ چییه‌ و هه‌ر له‌و كاته‌یشدا كه‌ هه‌موو شتێك له‌به‌رچاو ڕوون بووه‌وه،‌ ئه‌وا ئه‌وكات ده‌سه‌ڵاتداران هه‌وڵ ده‌ده‌ن لێكه‌وته‌كانی قه‌یرانه‌كه‌ كه‌م بكه‌نه‌وه‌.

سروشتی ئاڵۆزی قه‌یران، بارودۆخه‌كه‌ ئاڵۆزتر ده‌كات. زۆر به‌ده‌گمه‌ن قه‌یرانێك هه‌بێت “قسه ‌بۆ خۆی ‌بكات”. پێناسه‌كردنی بارودۆخێك بابه‌تییانه‌یه‌؛ قه‌یرانی كه‌سێك ڕه‌خسانی هه‌له‌ بۆ كه‌سێكی تر. سه‌باره‌ت به‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌ میللییه‌كانیش، ئه‌مه‌ مایه‌ی كێشه‌یه؛ ده‌كری زۆر له‌و‌ ڕووداوه‌ ئاشكرا‌ بێزیانانه‌ ببنه‌ هۆكاری سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یران. هاووڵاتییه‌ ڕۆژاوایییه‌كان به‌ كه‌موكوڕییه‌كان دڵته‌نگ ده‌بن؛ ئه‌وان دوچاری ترس بووینه‌ و ئه‌وه‌یش فێر بووینه‌ كه‌ ترسه‌كه‌یان له‌ چییه‌. له‌م فه‌زایه‌‌‌ ترسه‌دا، هه‌ندێك كات كۆمه‌ڵگه‌كه‌ دوچاری “ترس ده‌بێت” و فره‌جۆریی میدیای مۆدێرنیش ڕوڵ له‌ زیادكردنی ئه‌م جۆره‌ ترسه‌دا ده‌گێڕێت.

ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جددیی گشتگیریش سه‌ر هه‌ڵبدات، دڵنیاكردنه‌وه‌ی دۆخی كێشه‌ نوێیه‌كه‌ ئه‌سته‌مه‌. ئه‌و حكوومه‌تانه‌ی هه‌موو ڕۆژێك مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ كێشه‌ له‌ناكاوه‌كاندا ده‌كه‌ن، جه‌ختكردنه‌ سه‌ر كێشه‌یه‌ك وا ده‌كات كێشه‌یه‌كی تر له‌بیر بكرێت. بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك به‌ قه‌یران بناسرێت، پێویسته‌ به‌ڕوونی به‌ربه‌سته‌ سه‌خته‌كانیش ڕوون بكرێنه‌وه‌.

ئاڵینگارییه‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یران

به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یرانه‌كان دوو ڕه‌هه‌ندی هه‌یه‌، ئه‌وانیش ڕه‌هه‌ندی ته‌كنیكی كه‌ په‌یوه‌ندیی به‌ توانای خۆگرتنی دامه‌زراوه‌ حكوومییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی له‌ قۆناغی سه‌رهه‌ڵدانی هه‌ڕه‌شه‌كه‌دا هه‌یه‌. ڕه‌هه‌ندێكی سیاسیش هه‌یه‌ كه‌ ئه‌ویش به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یران، به‌قووڵی جێی مشتومڕ و چالاكییه‌كی به‌هێزی سیاسییشه‌. تێكهه‌ڵكردنی ئه‌م دوو ڕه‌هه‌نده‌ سه‌ره‌كییه‌ بۆ پێنج ئاڵینگاریی جددیی به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یران ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ئه‌وانیش بریتین لە:

دركپێكردن، بڕیاردان، واتابه‌خشین، نه‌هێشتن و فێربوون.

١- ده‌ستنیشانكردن و هه‌ستكردن به‌ قه‌یرانه‌كان

پێده‌چێت قه‌یران ئاڵینگاریی ئاشكرا دروست بكات. هه‌ر له‌و كاته‌ی ‌قه‌یران ڕوون بووه‌وه‌، پێویسته‌ هه‌ڵسوڕاوانی قه‌یران ڕێكاری پێویست بۆ لێكه‌وته‌كانی بگرنه ‌به‌ر؛ ته‌نانه‌ت‌ واقعه‌كه‌ زۆر له‌وه‌یش ئاڵۆزتره‌. زۆرێك له‌ قه‌یرانه‌كان به‌ شێوازی كتوپڕ و نامۆ ڕوو ناده‌ن، به‌ڵكوو په‌یتا په‌یتا ته‌شه‌نه‌ ده‌كه‌ن. پێویسته‌ سیاسه‌تمه‌داران له‌ نیشانه‌كانی وه‌ك نادڵنیایی، ڵێڵی، پێچه‌وانه‌بوونه‌وه‌‌ بزانن كه‌ وا خه‌ریكه‌ شتێكی نامۆ سه‌ر هه‌ڵده‌دات. پێویسته‌ ئه‌وان هه‌ڕه‌شه‌كه‌ هه‌ڵسه‌نگێنن و بزانن قه‌یرانه‌كه‌ له‌ چییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌.

هه‌میشه‌ هه‌ڵسوڕاوانی قه‌یرانه‌كان زۆر به‌ئه‌سته‌م ڕووبه‌ڕووی ئه‌م قه‌یرانانه‌ ده‌بنه‌وه‌. خێڕاییی سه‌رسوڕهێنه‌ر و لێڵی و ئاڵۆزیی قه‌یرانه‌كه‌  ده‌توانێت به‌ئاسانی به‌سه‌ر شێوازی هه‌ڵسه‌نگاندندا زاڵ بێت. ده‌كرێ سترێس و كێشه‌ ڕێكخراوییه‌كان زیاتر ببنه‌ مایه‌ی ته‌گه‌ره‌تێخستنی تواناكان بۆ ده‌ستنیشانكردن و هه‌ستكردن به‌ قه‌یرانه‌كان.

هه‌ندێ خه‌ڵك به‌وه ‌ناسراون كه له‌ژێر گوشاردا به‌ڕوونی بیر ده‌كه‌نه‌وه‌ و له‌سه‌ره‌خۆن؛ ئه‌وان په‌ره‌یان به ‌شێوازێكی به‌گه‌ڕخستنی زانیارییه‌كان داوه‌ كه‌ وا ده‌كات له‌ كاتی بارودۆخی قه‌یراناویدا كارێكی به‌جێیان هه‌بێت. ئه‌فسه‌ره‌ سه‌ربازییه‌كان، ڕۆژنامه‌وانان، فه‌رمانده‌كانی پۆلیس و ئاگركوژێنه‌وه به‌ كۆكردنه‌وه ‌و كارپێكردنی زانیارییه‌كان‌ له ‌بواری‌ قه‌یراندا، به‌ناوبانگن.  هه‌ندێ ڕێكخراو په‌ره‌یان داوه‌ به‌ شێوازی به‌سوودی “گه‌ڕان ‌و ده‌ستنیشانكردنی كێشه‌كان” ‌له ‌كاتی بوونی قه‌یراندا. ڕێكخراوه‌كان له‌ژێر بارودۆخێكی ته‌نگانه‌دا تا ڕادده‌یه‌ك په‌ره‌یان به‌ تواناكان و خێراتر به‌ده‌ستهێنان و كارپێكردنی زانیارییه‌كان داوه. پرسیاری وه‌ڵامنه‌دراوه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئاخۆ ڕێكخراوه‌كان ده‌توانن نه‌خشه‌ی ئه‌م جۆره‌ تایبه‌تمه‌ندییانه‌ بكێشن و بیبه‌نه‌ ناو كه‌لتووری هه‌نووكه‌ییی ڕێكخراوه‌كانه‌وه‌؟‌

٢- بڕیاری یه‌كلاكه‌ره‌وه‌

له‌ كاتی قه‌یراندا، پێویسته‌ حكوومه‌ت و دامه‌زراوه‌ گشتییه‌كان بڕیار له‌سه‌ر كێشه‌ی ناهه‌موار بده‌ن؛ ده‌كرێ ئه‌مه‌یش چه‌ند جۆره‌ بڕیارێك بن. ده‌بێ چه‌ند سه‌رچاوه‌ی ده‌گمه‌ن ببنه‌ بنه‌مای بڕیاردانه‌كه‌. ئه‌م كرداره‌ به‌ جۆرێك له‌ جۆره‌كان له‌ كرداری سیاسی ده‌چێت، ته‌نیا له‌وه‌دا نه‌بێت كه‌وا كاتێك له‌ بوونی قه‌یرانه‌كاندا جیاوازییه‌كی زۆر له نێوان پێداویستی و داواكارییه‌كاندا هه‌بێت. له‌و كاته‌یشدا كه‌ كێشه‌كان هه‌روه‌ك خۆیان به‌ناڕوونی و ناجێگیری بمێننه‌وه‌، ئه‌وا كاته‌كه‌یش بۆ بیركردنه‌وه‌ و ڕاوێژكردن و وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی، زۆر كه‌م و سنووردار ده‌بێت. كێشه‌كان به‌ جۆرێك ڕووبه‌ڕووی حكوومه‌ت و سه‌ركرده‌كان ده‌بنه‌وه‌ كه‌وا پێشتر له‌ كاتی كاری ڕۆژانه‌یاندا ڕووبه‌ڕوویان نه‌بووببنه‌وه‌. بۆ نموونه‌ بڕیاری ناردنی هێز، یان به‌كارهێنانی هێزی كوشنده،‌ یان سنووردانانی پێویست بۆ ئازادییه‌ كه‌سییه‌كان، بڕیاری هه‌ستیارن. بڕیاردان له‌ كاتی قه‌یراندا كارێكی قورسه‌ كه‌ ڕه‌نگه‌ ببێته‌‌ مایه‌ی له‌ده‌ستدانی به‌های ده‌ستكه‌وته‌كان و سه‌رهه‌ڵدانی ڕیسكی سیاسی.

وه‌ڵامێكی كاریگه‌ر پێویستی به‌ هه‌ماهه‌نگیی ناوخۆییی نێوان ئاژانس و حكوومه‌ته‌كان هه‌یه؛ دوای هه‌موو ئه‌مانه‌یش، بڕیاره‌كان ده‌بێت له‌لایه‌ن چه‌ند ڕێكخراوێكی جۆراوجۆره‌وه‌ بخرێنه‌ بواری جێبه‌جێكردن‌. شێوازی جێبه‌جێكردنێكی كاریگه‌ر، وا پێویست ده‌كات كه‌ ئه‌م ڕێكخراوانه‌ پێكه‌وه‌ كار بكه‌ن. هێنانی بیرۆكراسیی گشتی بۆ خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ بارودۆخی قه‌یرانه‌كاندا، مایه‌ی بێهووده‌یییه‌‌كی زۆره‌ و ته‌نانه‌ت هه‌ندێكیش ده‌ڵێن ئه‌مه‌ كارێكی مه‌حاڵه‌. زۆربه‌ی ڕێكخراوه‌ گشتییه‌كان له‌ بنه‌ڕه‌تدا دیزاین كراون بۆ ئه‌نجامدانی كاروباری ڕۆتینی به‌هۆی به‌ها‌كانی  دادپه‌روه‌ری، یاسا و كارتێكردنه‌وه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌یش‌ هه‌ڵسوكه‌وتكردن له‌گه‌ڵ قه‌یران، پێویستی به‌ نه‌رمی، باشكردن، دووباره‌كردنه‌وه‌ و شكاندنی یاساكان هه‌یه‌.

بۆ پڕۆسه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یرانه‌كان هه‌ماهه‌نگی تاكه‌ تایبه‌تمه‌ندی نییه‌، به‌ڵكوو بریتییه‌ له‌وه‌ی كه‌ ئاخۆ كێ به‌رپرسه‌‌ له‌ چاكردنی دۆخه‌كه‌. ئه‌و ئاژانسانه‌ی له‌ به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یرانه‌كاندا ته‌كنه‌لۆژیای جۆراوجۆر به‌كار دێنن، زۆر به‌زه‌حمه‌ت ده‌توانن كرداره‌كان چۆنییه‌ك بكه‌ن؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا قه‌یران نابێته‌ هۆی نه‌هێشتنی هه‌ستیاری و ناكۆكی له‌مه‌ڕ په‌یوه‌ندیی ڕۆژانه‌ی نێوان ده‌سه‌ڵاتداران و خه‌ڵكی تردا.

ده‌بێ وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌ و كاریگه‌ری قه‌یران، به‌ ڕادده‌یه‌كی زۆر ده‌ره‌نجامێكی سروشتی له‌ سه‌رهه‌ڵدانی پڕۆسه‌كه‌دا ببه‌خشێت. ناكرێت چاره‌سه‌ركردنی قه‌یرانیش به‌ شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ته‌نیا پشت به‌ یه‌ك سه‌رچاوه‌ ببه‌ستێت. زۆر كۆسپ هه‌ن كه‌وا به‌ شێوه‌یه‌كی ساده‌ بڕیاری یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ له‌گه‌ڵ ماوه‌ی جێبه‌جێكردنی خودی بڕیاره‌كه لێكجیا ده‌كاته‌وه‌.

٣- واتابه‌خشین به‌ بڕیاردان

له‌ كاتی قه‌یرانه‌كاندا، چاوه‌ڕێ ده‌كرێت كه‌وا سه‌ركرده‌كان دڵه‌ڕاوكێ بڕه‌وێننه‌وه‌ و به ‌شێوه‌یه‌كی به‌رپرسانه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ دۆخه‌كه‌دا بكه‌ن و بزانن چی ڕوو ده‌دات و پێویسته‌ چیش بكرێت. كاتێك له‌ چۆنێتیی  ڕووداوه‌كان ده‌گه‌ن و ستراتیژییه‌تێك بۆ ڕووداوه‌كان داده‌نێن، ئه‌وا پێویسته‌ سه‌ركرده‌كان پێكه‌وه‌ لێكتێگه‌یشتنیان بۆ ڕووداوه‌كان هه‌بێت و ئه‌گه‌ر له‌مه‌دا سه‌ركه‌وتوویش نه‌بن، ئه‌وا ڕه‌نگه‌ پێشوازی یان ڕێز له‌ بڕیاره‌كانیان نه‌گیرێت.

ته‌نیا سه‌ركرده‌ میللییه‌كان نین كه‌وا ده‌یانه‌وێ قه‌یرانه‌كان چاك بكه‌نه‌وه‌، به‌ڵكوو په‌یامه‌كانیان ڕكابه‌ری له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و حزبانه‌ی تردا ده‌كه‌ن كه‌وا پۆست و به‌رژه‌وه‌ندیی تریان هه‌یه؛‌ به‌ هه‌مان شێوه‌یش له‌گه‌ڵ ئه‌و حزبانه‌یشی كه‌وا پێناسه‌ و ئه‌لته‌رناتیڤی جیاوازیان بۆ قه‌یرانه‌كان و پێشنیاری گرتنه‌به‌ری ڕێوشوێنی تایبه‌تیان بۆ هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر هات و ئه‌كته‌ره‌كانی تر له‌ ڕوونكردنه‌وه‌ و لێكدانه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان سه‌ركه‌وتوو بن، ئه‌وا توانای سه‌ركرده‌ ناوبراوه‌كان له‌ بڕیاردان و جووڵه‌پێكردنی قه‌یرانه‌كان زۆر ئه‌سته‌م ده‌بێت.

زۆر جار بۆ ده‌سه‌ڵات قورسه‌ كه‌ ده‌ستبه‌جێ زانیاریی دروست فه‌راهه‌م بكه‌ن. ئه‌وان دوچاری زانیاریی نادروستی وه‌ك (ڕاپۆرت، ده‌نگۆ و وێنه‌) ده‌بنه‌وه‌ كاتێك كه‌وا شتێكی سه‌یر له‌ كاتی قه‌یرانه‌كان‌ دا ڕوو ده‌دات‌. خۆی له ‌خۆیدا ڕاسته‌ڕێكردنه‌وه‌ی بارودۆخه‌كه‌ ئاڵینگارییه‌‌كی سه‌ره‌كییه؛ نیشاندانی ڕووی ڕاسته‌قینه‌ی قه‌یرانه‌كان به‌ خه‌ڵك و چاككردنه‌وه‌یان، پێویستی به‌ هه‌وڵی په‌یوه‌ندییه‌ گشتییه‌كان هه‌یه‌. زۆر جاریش ئه‌م هه‌وڵه‌ له‌لایه‌ن جۆش و خرۆشی خه‌ڵكه‌وه‌‌ ته‌گه‌ره‌ی تێ ده‌خرێت. ئه‌و خه‌ڵكه‌‌ی زۆر به‌ دۆخه‌كه‌ داخبار بووه‌، دوچاری دوودڵی یان سترێس بوونه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش ئه‌وان حكوومه‌ت به‌ هاوپه‌یمانی خۆیان نازانن و له‌ كاتی قه‌یراندا هاوكار نین.

٤- نه‌هێشتنی قه‌یران

له‌ناوبردنی قه‌یران دوو شتی ده‌وێ؛ یه‌كه‌میان پێویسته‌ قه‌یرانه‌كان له‌ حاڵه‌تی فریاكه‌وتن بگوازرێنه‌وه‌ بۆ حاڵه‌تی ڕۆتین و بچووككردنه‌وه‌ی قه‌باره‌ی ڕێكخستنه‌وه‌یان. دووه‌میشیان له‌سه‌ر ئاستی ستراتیژییه‌كه‌یش، پێویسته‌ به‌رپرسان به‌رپرسیارێتیی ئه‌وه‌ی كه‌ ڕووی داوه‌ بخه‌نه ئه‌ستۆی ‌خۆیان. ئه‌م دوو لایه‌نه‌ی نه‌هێشتنی قه‌یران زۆر لێك جیاوازن به‌ڵام له‌ پراكتیكدا زۆر تێكهه‌ڵكێشن. پێویسته‌ حكوومه‌ت شه‌رعییه‌تی خۆی به‌ده‌ست بێنێته‌وه‌ تاكوو بتوانێت كرداره‌ هه‌میشه‌یییه‌كانی خۆی به‌جێ بگه‌یه‌نێت. سه‌ركرده‌كان ناتوانن به‌ تاكلایه‌نه بڕیار له‌سه‌ر ئه‌مه‌ بده‌ن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‌ له‌ لایه‌نی یاسایییه‌كه‌یشه‌وه‌ بۆ له‌ناوبردنی قه‌یرانه‌كان خاوه‌نی فه‌رمانی فه‌رمیش بن. ده‌كرێ له‌ نه‌هێشتنی قه‌یرانه‌كاندا خه‌ڵك هێور ببێته‌وه‌ به‌ڵام له‌بیربردنه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌وه‌ ئه‌سته‌مه‌. چاره‌سه‌رنه‌كردنی قه‌یرانه‌كان به ‌شێوه‌یه‌كی ناته‌ندروست، ده‌ره‌نجامی نادروستی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌ و پشتگوێخستنیشیان ده‌بێته‌ مایه‌ی مانه‌وه‌یان وه‌ك خۆیان.

مشتومڕه‌كانی ئه‌وه‌یش كه‌ ئاخۆ كێ له ڕێكخستنه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان به‌رپرسه‌‌، به‌ئاسانی ده‌بێته‌ مایه‌ی دروستبوونی ناكۆكی و یه‌كترتاوانباركردنی لایه‌نه‌كان، له‌بری ئه‌وه‌ی لێكدانه‌وه‌ بۆ ده‌ره‌نجامه‌كانیان بكه‌ن. ئاڵینگاریی سه‌ركرده‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌وا سه‌ره‌ده‌رییه‌كی دروست له‌گه‌ڵ قه‌یرانه‌كاندا بكه‌ن و خۆیان له‌ تاكتیكی یه‌كترتاوانباركردن بدۆزنه‌وه‌.

ئه‌و سه‌ركردانه‌ی‌ له‌ قه‌یرانه‌كان ده‌كۆڵنه‌وه‌، ده‌توانن به‌توانا و به‌ویژدان بن، به‌ڵام ئه‌مه‌ ته‌نیا شتێكی كه‌می پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندنی كاركردنی ئه‌و سه‌ركردانه‌یه‌، به‌تایبه‌ت‌ له‌و كاته‌ی كه‌وا قه‌یرانه‌كه‌ كۆتاییی پێ دێ. ڕه‌نگه‌ ئه‌و سیاسه‌تمه‌دار و ئاژانسانه‌ی شكستیان هێناوه‌ له‌ به‌جێگه‌یاندنی ئه‌ركه‌كانیان له‌ پێش یان له‌ واده‌ی قۆناغه‌ سه‌خته‌كاندا، بتوانن هه‌ڵسوكه‌وتێكی باش له‌گه‌ڵ ده‌ره‌نجامه‌كانی قه‌یرانه‌كاندا بكه‌ن. به‌م جۆره‌ خۆیان له‌ زیانپێگه‌یشتنی ناوبانگ، خۆبه‌ڕێوه‌بردن و سه‌رچاوه‌كانیان ده‌پارێزن. قه‌یرانه‌كان كه‌سانی براوه‌ و دۆڕاویان هه‌یه‌. داینامیكی سیاسی و یاسایی، ئه‌و جۆره‌ به‌رپرسیار‌ێتییه‌ دیاری ده‌كات كه‌وا ئه‌كته‌ره‌ قه‌یرانییه‌كان به‌ چ قۆناغێك ده‌گه‌ن.

٥- په‌ندوه‌رگرتن له‌ قه‌یرانه‌كان:

قه‌یران كۆمه‌ڵێك وانه‌مان بۆ پلانه‌ جێگره‌وه‌كان و ڕاهێنانه‌كان بۆ قه‌یرانه‌كانی داهاتوو پێ ده‌به‌خشێت. هه‌مووان په‌ند له‌ ڕووداوه‌كان وه‌رده‌گرن و بۆ‌ پراكتیزه‌كردن و یاساكانی كاری ڕێكخراوه‌ییش سوودی لێ وه‌رده‌گرن. به‌ڵام هه‌میشه‌ ئه‌مه‌ ڕوو نادات. داڕشتنی وانه‌كان یه‌كێكه‌ له‌ شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یرانه‌كان. سه‌ره‌ڕای به‌ربه‌سته‌ فێركاری و ئه‌كادیمییه‌كان، داڕشتنی وانه‌كان گرێ دراوه‌ به‌ ڕۆڵی ئه‌و وانانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ستن به‌ دیاریكردنی قه‌یرانه‌كان و كاریگه‌رییه‌كانیان له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌.

قه‌یرانه‌كان ده‌بنه‌ به‌شێك له‌ یاده‌وه‌رییه‌‌ كۆكراوه‌كان و سه‌رچاوه‌یه‌كیش بۆ‌ لێكچووی مێژوویی بۆ سه‌ركرده‌كانی داهاتوو. وێناكردنی قه‌یران وه‌ك به‌رگریكردن له‌ شكستهێنان و پێشبینییه‌كان وا له‌ خه‌ڵك ده‌كات كه‌وا بیر له‌ گریمانه‌كان بكه‌نه‌وه‌ و ڕه‌چاوی‌ ئه‌و سیاسه‌ت و سیسته‌مه‌ یاسایییا‌نه‌ بكه‌ن كه‌ پێشتر دانراون. ڕه‌نگه‌ وه‌به‌رهێنه‌رانی تریش كه‌ڵك له‌ وانه‌كان وه‌رگرن بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی پێوه‌ره‌كان و چاكسازیكردن له‌و یاسایانه‌ی كه‌وا سه‌ركرده‌كان پێیان په‌سه‌ند نییه‌. به‌مه‌یش سه‌ركرده‌كان وانه‌ی گرنگ و گه‌وره‌ له‌ قه‌یرانه‌كان و په‌یڕه‌وكردنیان له‌ مه‌یدانی بیرۆكراتیدا، وه‌رده‌گرن. ئاڵینگاریی گه‌وره‌ لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌وا درك به‌و فاكته‌رانه‌‌ بكرێت كه‌وا بوونه‌ته‌ هۆكاری دروستبوونی ئه‌و قه‌یرانانه‌ی له ‌ڕێگه‌ی یاسا كۆنه‌كان و ڕێكخراوه‌ میللییه‌كان به‌رپا بوونه‌.

* “ئاریه‌ن بۆین” پڕۆفیسۆری به‌ڕێوه‌بردنی گشتی و به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یرانه‌كانه‌ له‌ خۆێندنگه‌ی “یوترێكت”ه بۆ به‌ڕێوه‌بردن‌. هه‌روه‌ها پڕۆفیسۆری یاریده‌ده‌ره‌ له‌ په‌یمانگه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی گشتی له‌ زانكۆی ویلایه‌تی لویزیانا.

سەرچاوە:

https://www.britannica.com




شێوازی‌ ده‌ربڕینی‌ قبووڵكردنی‌ شكست له‌ دیموكراسیدا

نووسینی‌: پۆڵ كۆركۆران*

وه‌رگێڕانی‌: ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین

ئه‌و وتارانه‌ی‌ له‌ كۆتایی‌ ركابه‌ری‌ و ململانێ‌ سه‌خته‌كانی‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ پێشكه‌ش ده‌كرێن، رۆڵێكی‌ له‌وه‌ زیاتریان هه‌یه‌ كه‌ زنجیره‌ دابونه‌ریتێكی‌ ناوبه‌تاڵ و كلۆر بن. ئه‌م وتارانه‌ گه‌واهییه‌كن له‌سه‌ر هه‌قانییه‌تی‌ ئه‌نجامه‌كان، پته‌وكه‌ری‌ یه‌كێتیی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ و رێخۆشكه‌ری‌ رێگای‌ ئاشتیانه‌ و كاریگه‌ری‌ گواستنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵات.

له‌ چواری‌ نۆڤه‌مبه‌ری‌ ساڵی‌ ٢٠٠٨، له‌ كاتێكدا كه‌ ژماردنی‌ ده‌نگه‌كان كۆتایی‌ نه‌هاتبوو، هه‌ر دوو كاندیدای‌ یه‌كه‌می‌ سه‌رۆككۆماریی‌ ئه‌مریكا له‌ كۆتاییهێنان به‌ رووداوی‌ فه‌رمیی‌ سیاسیدا رۆڵی‌ خۆیان گێڕا. یه‌كه‌م وتار هی‌ جۆن مه‌ك كه‌ین، كاندیدای‌ دۆڕاو بوو. ئه‌و وته‌یه‌ی‌ پاش هه‌ڵبژاردن پێشكه‌شی‌ كرد، په‌یڕه‌ویكردن بوو له‌ رێسای‌ دێرینی‌ زمانپاراوی‌:

هه‌ڤاڵانم، گه‌شتێكی‌ دوورودرێژمان گه‌یانده‌ كۆتایی‌. خه‌ڵكی‌ ئه‌مریكا قسه‌ی‌ خۆیان كرد و، داوای‌ خۆیان به‌ڕوونی‌ به‌یان كرد. كه‌مێك به‌ر له‌ ئێستا، ئه‌و شانازییه‌م پێ‌ بڕا كه‌ په‌یوه‌ندی‌ به‌ سیناتۆر باراك ئۆباماوه‌ بكه‌م و پیرۆزبایی‌ لێ‌ بكه‌م… بۆ هه‌ڵبژاردنی‌ به‌ سه‌رۆككۆماریی‌ ئایینده‌ی‌ وڵاتێك كه‌ هه‌ردووكمان عاشقانه‌ خۆشمان ده‌وێ‌. له‌م ركابه‌رییه‌ دوورودرێژ و دژوارانه‌دا، سه‌ركه‌وتوویی‌، توانایی‌ و، تێكۆشان و كۆڵنه‌دانی‌ ئه‌و جێگای‌ رێزه‌ بۆ من. ئه‌و به‌م كاره‌ی‌ توانی‌ ببێته‌ ئیلهامبه‌خش و مایه‌ی‌ ئۆمێدی‌ ملیۆنان كه‌س له‌ خه‌ڵكی‌ ئه‌مریكا كه‌ سه‌روه‌ختێك به‌ هه‌ڵه‌ وایان ده‌زانی‌ پشك یا نفووزێكی‌ كه‌میان له‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماری‌ له‌ ئه‌مریكادا هه‌یه‌ و من له‌ناخی‌ دڵمه‌وه‌ ئه‌م شته‌ ستایش ده‌كه‌م و بۆ گه‌یشتن به‌و ئه‌نجامه‌ ده‌ستخۆشیی‌ لێ‌ ده‌كه‌م.

باراك ئۆباما له‌ وته‌ی‌ دوای‌ سه‌ركه‌وتنی‌ خۆیدا، وه‌ڵامی‌ ئه‌وی‌ دایه‌وه‌ و جه‌ختی‌ له‌سه‌ر ئه‌و خاڵه‌ كرده‌وه‌ كه‌ ” ئێمه‌ هه‌رگیز كۆمه‌ڵێك كه‌س یا كۆمه‌ڵه‌ ویلایه‌تێكی‌ سوور (ئه‌و ویلایه‌تانه‌ی‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سه‌ره‌كی‌ كۆماریخوازن) و ویلایه‌تی‌ شین (ویلایه‌ته‌كانی‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سه‌ره‌كی‌ دیموكرات) نه‌بووین. ئێمه‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‌ ئه‌مریكاین و هه‌میشه‌ش وا ده‌مێنینه‌وه‌” وته‌كانی‌ دواتری‌ سه‌رۆككۆماری‌ هه‌ڵبژێردراو، نیشانه‌ی‌ قه‌در و پێزانینی‌ بوو ده‌رهه‌ق به‌ ركابه‌ره‌كه‌ی‌ له‌ هه‌ڵبژاردندا:

ئه‌مشه‌و، كه‌مێك پێش ئێستا، په‌یامی‌ پڕ لوتف و خۆشه‌ویستیم له‌لایه‌ن سیناتۆر (جۆن مه‌ككەین)ه‌وه‌ پێ‌ گه‌یشت. سیناتۆر مه‌ككەین ململانێیه‌كی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ دژوار و دوورودرێژی‌ تێ‌ په‌ڕاندووه‌. و له‌پێناو وڵاتێكدا كه‌ عاشقیه‌تی‌، خه‌باتێكی‌ ته‌نانه‌ت سه‌ختتر و دوورودرێژتریشی‌ كردووه‌. ئه‌و، گیانفیدایی‌ وای‌ بۆ ئه‌مریكا كردووه‌ كه‌ زۆرێك له‌ ئێمه‌ ته‌نانه‌ت ناتوانین ته‌سه‌وڕی‌ بكه‌ین. ئێمه‌ بۆ بارودۆخی‌ باشی‌ ئه‌مڕۆی‌ وڵات قه‌رزاری‌ خزمه‌ته‌كانی‌ ئه‌م سه‌ركرده‌ له‌خۆبردووه‌ین.

له‌ هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌دا كه‌ خاوه‌نی‌ دیموكراسییه‌كی‌ ساخله‌م و ته‌ندروستن، شاهیدی‌ گێڕانه‌وه‌ی‌ جیاجیاین له‌و به‌سه‌رهاته‌. سێگۆلن رۆیاڵ بۆ نیكۆڵا ساركۆزی‌ هیوای‌ ئه‌وه‌ی‌ خواست ” له‌ جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌ركه‌كه‌یدا له‌ خزمه‌تكردن به‌ گشت خه‌ڵكی‌ فه‌ڕه‌نسا باشترین سه‌ركه‌تن وه‌ده‌ست بهێنێت.” تارۆ ئازۆ، سه‌رۆكوه‌زیرانی‌ شكستخواردووی‌ ژاپۆن، رای‌ گه‌یاند، ” من له‌و بڕوایه‌دام كه‌ ئه‌مه‌ بڕیار و داوه‌ریی‌ گه‌له‌ و پێویسته‌ به‌ ڕێزه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ی‌ له‌گه‌ڵدا بكه‌ین.” له‌ كۆتایی‌ چالاكییه‌ سیاسییه‌كاندا له‌ سه‌رانسه‌ری‌ جیهان، كۆمه‌ڵه‌ ئاڵوگۆڕێكی‌ رێزدارانه‌ی‌ هاوشێوه‌ ئه‌نجام ده‌درێت. هه‌ندێ‌ كه‌س ئه‌م ده‌ربڕینانه‌ ته‌نیا به‌ جۆرێك له‌ ره‌چاوكردنی‌ دابونه‌ریت ده‌زانن: ناڕاسته‌قینه‌، بێهۆ و، له‌ باشترین حاڵه‌تدا، به‌ قاره‌مانبازیی‌ له‌ مۆده‌كه‌وتووی‌ داده‌نێن. لێ‌ هه‌ر ئه‌م ده‌ربڕینانه‌، رۆڵێكی‌ هه‌ستیار ده‌گێڕن:

له‌ وتاره‌كانی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردندا، ئه‌و ركابه‌ره‌ی‌ كه‌ له‌ گۆڕه‌پان چووه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌، جه‌خت له‌سه‌ر هه‌قانیه‌ت (راستیه‌تی‌)ی‌ هه‌ڵبژاردن ده‌كاته‌وه‌. وه‌ڵامی‌ كه‌سی‌ سه‌ركه‌وتوو ئه‌وه‌ نیشان ده‌دات كه‌ به‌چاوی‌ به‌شی‌ به‌هاگران و پڕبایه‌خی‌ سیاسه‌تی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌، سه‌رنج له‌ لایه‌نگرانی‌ هه‌موو كاندیداكان ده‌درێ‌. به‌م پێیه‌، هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك، به‌ چاوپۆشین له‌ توندی‌ و گه‌رموگوڕیی‌ ململانێكان، به‌ جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر یه‌كێتیی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ كۆتایی‌ دێت.

رێوره‌سمی‌ فه‌رمی‌ بۆ گواستنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵات

به‌وپه‌ڕی‌ سه‌رسوڕمانه‌وه‌ ده‌بێ‌ بگوترێ‌ كه‌ كاندیدای‌ دۆڕاو، خاوه‌نی‌ ده‌رفه‌تێكی‌ زیاتره‌ بۆ پێشكه‌شكردنی‌ وتار له‌ شه‌وی‌ پڕڕووداوی‌ ئه‌نجامی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا كه‌ له‌ پرۆسه‌ی‌ دیموكراسیدا گرنگییه‌كی‌ زۆری‌ هه‌یه‌. كه‌سی‌ براوه‌، به‌ناچار، ده‌بێ‌ بۆ به‌ڵێنه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن بگه‌ڕێته‌وه‌. ئه‌و به‌ سوپاسگوزاری‌ ده‌رهه‌ق به‌ لوتف و خۆشه‌ویستیی‌ ركابه‌ر، وه‌ك جوامێرێك ده‌رده‌كه‌وێت، له‌كاتێكدا كه‌ ئه‌م گه‌وره‌كردنه‌ی‌ ركابه‌ر، ده‌ستكه‌وته‌كانی‌ خۆیشی‌ به‌ گرنگتر ده‌نوێنێ‌.

شێوازی‌ ده‌ربڕینی‌ قبووڵكردنی‌ شكست، ئه‌ركێكی‌ گرنگتریشی‌ له‌ رێوره‌سمی‌ فه‌رمیی‌ گواستنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵات له‌ وڵاتی‌ دیموكراتدا هه‌یه‌. وته‌ی‌ ده‌ستاوده‌ستكردنی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردن، كه‌ له‌لایه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی‌ به‌هێز و پته‌و و له‌ ئان و ساتی‌ فشاری‌ توندی‌ سۆزاوی‌ (عاتیفی‌)دا پێشكه‌ش ده‌كرێت، هه‌ڵومه‌رجی‌ پێویستی‌ فه‌رهه‌نگی‌ بۆ سه‌قامگیریی‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌ و دەسەڵاتی ڕاستەقینەی سیاسی سیاسی‌ به‌رجه‌سته‌ ده‌كات. به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ته‌شریفاتی‌ كۆتایی‌ به‌و قه‌یرانه‌ سیمبولییه‌ (هه‌ڵبژاردن) ده‌هێنێ‌ كه‌ وڵاتانی‌ دیموكرات به‌رده‌وام و به‌ ئامانجی‌ دیاریكراو ئه‌زموونی‌ ده‌كه‌ن و، به‌م پێیه‌ فه‌رمانڕه‌وایی‌ گه‌ل و سیسته‌می‌ پشتئه‌ستوور به‌ دستوور به‌هێز ده‌كات.

بۆ كه‌سی‌ شكستخواردوو، ئه‌م وته‌ و قسه‌زانییه‌ (وتاربێژییه‌) ده‌بێته‌ هۆی‌ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ شكستی‌ هه‌ڵبژاردن ببێ‌ به‌ گێڕانه‌وه‌ (ریوایه‌ت)ی‌ سه‌ركه‌وتن: لایه‌نی‌ شكستخواردوو، به‌ڵێنه‌كانی‌ ئایینده‌ی‌ خۆی‌ بۆ سه‌ركه‌وتن له‌ ئایینده‌دا تازه‌ ده‌كاته‌وه‌. زمانی‌ ململانێ‌، بەستراوەیی حزبی‌ و، بنه‌ما لێكدژەکان (متضاد)، ده‌گۆڕێن بۆ سیمبوله‌كانی‌ فه‌زیله‌تی‌ كۆن، جوامێری‌ و، رۆحیه‌ی‌ وه‌رزشكاری‌ – واته‌ له‌و جاره‌ی‌ كه‌ كاری‌ سه‌ره‌كی‌، بردنه‌پێشی‌ یارییه‌ و ره‌چاوكردنی‌ رێسا و یاساكانی‌ یاری‌، بردنه‌وه‌ یا دۆڕاندن زیاتر گرنگییان هه‌یه‌.

هه‌ندێ‌ كه‌س، هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماری‌ له‌ ئه‌مریكادا به‌ چالاكییه‌ رێكخراوییه‌كان ده‌یچوێنن كه‌ له‌ نێوان دوو ركابه‌ری‌ دوژمندا ئه‌نجام ده‌درێ‌. ئه‌م چالاكییانه‌ چه‌شنی‌ جه‌نگ، پڕجه‌نجاڵ و ده‌نگه‌ده‌نگ و به‌ جۆش و خرۆشن. میدیاكان حه‌زیان له‌وه‌یه‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ دووبه‌ره‌كی‌ و شه‌ڕ و، راگه‌یاندنی‌ ناوی‌ براوه‌كان و دۆڕاوه‌كان له‌ راپرسییه‌كانی‌ هه‌فتانه‌دا، ئاگری‌ ئه‌م بابه‌ته‌ خۆش بكه‌ن. كاندیداكان توانایی‌، كه‌سایه‌تی‌ و به‌هره‌ی‌ سه‌ركردایه‌تیی‌ ركابه‌ره‌كانیان ده‌به‌نه‌ ژێر پرسیاره‌وه‌. له‌باره‌ی‌ رابردووی‌ ئه‌و كاندیدایانه‌ی‌ له‌سه‌ر كارن، به‌وردی‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌كرێ‌. له‌ نیشانه‌كانی‌ لاوازیی‌ كاندیداكان ده‌كۆڵرێته‌وه‌. ئه‌و كاندیدایانه‌ی‌ كه‌ كار ده‌كه‌ن ده‌چنه‌ نێو “باری‌ هه‌ڵبژاردن”ه‌وه‌ و هه‌وڵێكی‌ زۆر له‌م جۆره‌ چالاكییانه‌دا ده‌ده‌ن.

رێكخراوه‌ پێشكه‌وتووه‌كانی‌ تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماری‌ تێ‌ ده‌كۆشن ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر چه‌ند به‌شێكی‌ بچووكتردا دابه‌ش بكه‌ن و دواتر زۆرینه‌ی‌ ده‌نگی‌ ئه‌م گرووپانه‌ی‌ ده‌نگده‌ر تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر ده‌كه‌ن. ئه‌م میتۆده‌، تاكه‌كانی‌ گه‌ل به‌گوێره‌ی‌ حزب، ویلایه‌ت، ناوچه‌ و، هتد لێك جیا ده‌كاته‌وه‌. راده‌گه‌یه‌نرێ‌ كه‌ هه‌ر خولێكی‌ هه‌ڵبژاردن، دووبه‌ره‌كیهێنه‌رترین، سه‌رسه‌ختترین و نه‌رێنیترین ‌(سلبی‌) ململانێ‌ بووه‌. زۆرێك له‌ خاوه‌نڕایان به‌م ئه‌نجامه‌ گه‌یشتوون كه‌ وڵات زیاتر له‌ جاران بۆ دوو جه‌مسه‌ر دابه‌ش ده‌بێت.

بنه‌ما په‌سه‌ندكراوه‌كانی‌ دیموكراسی‌ ده‌كه‌ونه‌ ژێر فشاری‌ راسته‌قینه‌وه‌. ئینتیماكان، گلایه‌كان و، پێشداوه‌رییه‌ كۆنه‌كان، سه‌رله‌نوێ‌ ده‌رده‌كه‌ون. جۆش و خرۆش و گوڕوتین، به‌ره‌و توندی‌ هه‌ڵده‌كشێن. و دواجار، هه‌موو كاندیداكان، یه‌كێكیان نه‌بێ‌ و، نزیكه‌ی‌ نیوه‌ی‌ ده‌نگده‌ران دڵسارد و دڵشكاو ده‌بن، ئۆمێده‌كانیان به‌بادا ده‌چن و، گومانه‌كانیان ده‌بێت.

كاتێ‌ هه‌موو شتێك به‌باشی‌ ده‌چێته‌ پێش ئه‌م شته‌ روو ده‌دات.

شێوازی‌ ده‌ربڕین له‌ وتاره‌كانی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردندا، به‌مانای‌ سارێژكردنی‌ زامه‌كان و چاره‌سه‌ركردنی‌ ئه‌و زیانانه‌یه‌ كه‌ هه‌ر دوو حزبه‌كه‌ به‌ریان كه‌وتووه‌. ئه‌وه‌ ته‌نیا كاندیدای‌ شكستخواردووه‌ كه‌ ده‌توانێ‌ شكستی‌ خۆی‌ پشتڕاست بكاته‌وه‌ و، سه‌ركه‌وتنی‌ كه‌سی‌ براوه‌ رابگه‌یه‌نێت، خه‌ڵك بۆ یه‌كێتیی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ بانگهێشت بكات و، داوا بكات كه‌ پشتگیری‌ له‌و كاندیدایه‌ بكه‌ن، كه‌ بۆ چه‌ندین مانگ ململانێی‌ له‌گه‌ڵدا كردووه‌. ئه‌م هه‌نگاوه‌ به‌مانای‌ بازدان به‌سه‌ر هیواكان و به‌رزه‌فڕییه‌ كه‌سییه‌كاندا، به‌ بانگهێشت بۆ یه‌كێتیی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌، گرێدراویی سه‌رله‌نوێ‌ بۆ حزب و، دڵنیابوون له‌ ئایینده‌یه‌كی‌ رۆشنتر بۆ سه‌ركه‌وتنه‌كانی‌ دواتر پاساو ده‌كرێت.

هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ بوو كه‌ له‌ ساڵی‌ ٢٠٠٤دا، جۆن كێری‌ له‌باره‌ی‌ “مه‌ترسیی‌ دووبه‌ره‌كی‌ له‌ وڵاتی‌ ئێمه‌دا و پێویستی‌ – ئه‌وپه‌ڕی‌ پێویستی‌ – به‌ یه‌كێتی‌، بۆ دۆزینه‌وه‌ی‌ وه‌رزێكی‌ هاوبه‌ش و خڕبوونه‌وه‌ له‌ ده‌وری‌ یه‌كتر” قسه‌ی‌ له‌گه‌ڵ لایه‌نگره‌ وه‌فاداره‌كانیدا كرد. ئاواته‌خوازم ئه‌مڕۆ ره‌وتی‌ كۆتاییهێنان به‌ ناكۆكییه‌كان ده‌ست پێ‌ بكرێت… ئێمه‌ ئێستاكه‌ ده‌بێ‌ له‌به‌رخاتری‌ وڵاتمان هاوكاریی‌ یه‌كتری‌ بكه‌ین. له‌ رۆژانی‌ ئایینده‌دا گه‌ره‌كه‌ به‌دوای‌ ئارمانجێكی‌ هاوبه‌شدا بگه‌ڕێین. و ده‌بێ‌ به‌بێ‌ په‌شیمانی‌ یا تۆمه‌تباركردنی‌ یه‌كتری‌، به‌بێ‌ تووڕه‌یی‌ یا دڵڕەنجان، هه‌وڵه‌كانمان یه‌ك بخه‌ین.

چوار ساڵ دوای‌ ئه‌وه‌، جۆن مه‌ككەین هه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ی‌ له‌ قسه‌كانیدا وەبیرهێنایەوە‌: سیناتۆر ئۆباما و من له‌ كۆمه‌ڵه‌ شتێكدا بۆچوونی‌ جیاوازمان هه‌بووه‌ و له‌باره‌یه‌وه‌ قسه‌مان كردووه‌ و، ئه‌و سه‌ركه‌وت… شێلگیرانە داوا له‌ هه‌موو ئه‌و ئه‌مریكاییانه‌ی‌ كه‌ پشتگیرییان كردووم، ده‌كه‌م كه‌ نه‌ك هه‌ر له‌گه‌ڵ من پیرۆزبایی‌ له‌و بكه‌ن، به‌ڵكوو ئیراده‌، جددییه‌ت و، هه‌وڵی‌ خۆیان بخه‌نه‌ گه‌ڕ بۆ دۆزینه‌وه‌ی‌ رێگاكانی‌ هاوكاری‌ و ئاشته‌وایی‌، له‌پێناو زاڵبوون به‌سه‌ر ناكۆكییه‌كاندا و یارمه‌تیدان به‌ پێشكه‌وتن و خۆشگوزه‌رانیی‌ وڵات، به‌رگریكردن له‌ ئاسایشی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ له‌ جیهانێكی‌ پڕمه‌ترسیدا و، به‌جێهێشتنی‌ وڵاتێكی‌ به‌هێزتر و باشتر له‌وه‌ی‌ پێمان گه‌یشتووه‌، بۆ منداڵان و نه‌وه‌كانمان و بیخه‌نه‌ به‌رده‌ستی‌ سه‌رۆككۆماری‌ ئایینده‌ی‌ وڵات. ناكۆكییه‌كانمان هه‌رچییه‌ك بێت، ئێمه‌ هه‌موومان ئه‌مریكایین”.

گواستنه‌وه‌ی‌ هێواش و رێكوپێكی‌ ده‌سه‌ڵات: به‌ره‌نگارییه‌كی‌ جیهانی‌

 نه‌ریتی‌ قبووڵكردنی‌ شكست و داوا بۆ یه‌كێتی‌ و هاوكاری‌، له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كاندا به‌ نه‌ریتی‌ دێرینی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ركابه‌رانه‌ی‌ ئه‌و، به‌باشی‌ جێی‌ خۆی‌ گرتووه‌ و جێگیر بووه‌. لێ‌ نه‌ریتێكی‌ ئاوا، به‌ پله‌ی‌ توندتر یا لاوازتره‌وه‌، له‌ وڵاتانی‌ دیكه‌ی‌ دیموكراتیشدا هه‌یه‌. تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی‌ په‌رله‌مانیی‌ ساڵی‌ ٢٠٠٥ی بریتانیاشدا خۆی‌ ده‌رخست. بی‌ بی‌ سی‌ رای‌ گه‌یاند كه‌ مایكڵ هاورد، سه‌ركرده‌ی‌ حزبی‌ پارێزكار (موحافزكار)، به‌ گوتنی‌ ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ لێبڕاوانه‌، شكستی‌ خۆی‌ قبووڵ كرد: گوایه‌ به‌ڕێز بلێر، بووه‌ته‌ براوه‌ی‌ سێیه‌مین خولی‌ سه‌رۆكوه‌زیری‌ بۆ حزبی‌ كرێكار و، من بۆ ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ پیرۆزبایی‌ لێ‌ ده‌كه‌م. كاتی‌ ئه‌وه‌ هاتووه‌ ئه‌و به‌ڵێنانه‌ بباته‌ سه‌ر، كه‌ بۆ گه‌ل و وڵات زۆر گرنگن… كاتێ‌ ئه‌و كاره‌ی‌ كرد، پشتگیریی‌ من به‌ده‌ست ده‌هێنێت”.

چه‌مكه‌كانی‌ دیموكراسی‌ له‌ وته‌ی‌ سێگۆلن رۆیاڵ-دا، دوای‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماریی‌ ساڵی‌ ٢٠٠٧ی فه‌ڕه‌نسا، روونترن: ” هاوڕێیان، هاووڵاتیان… ئه‌نجامی‌ ده‌نگی‌ گشتی‌ راگه‌یه‌نراوه‌ و، هیوام وایه‌ سه‌رۆككۆماری‌ تازه‌ی‌ وڵات به‌ سه‌ركه‌وتوویی‌ كۆتایی‌ به‌ ئه‌ركی‌ خۆی‌ بهێنێت و، له‌ناخی‌ دڵمه‌وه‌ سوپاسی‌ خۆم ئاراسته‌ی‌ ١٧ ملیۆن كه‌س ده‌كه‌م… من ئه‌وپه‌ڕی‌ هه‌وڵی‌ خۆمم خسته‌ گه‌ڕ و، له‌سه‌ر ئه‌م هه‌وڵه‌ به‌رده‌وام ده‌بم… ده‌مه‌وێ‌ سوپاسی‌ هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكه‌ بكه‌م، كه‌ خه‌باتیان كرد، وه‌رن با قه‌دری‌ وزه‌(تاقه‌ت) و شادی‌ بزانین… هه‌ڵبژاردن، دیموكراسیی‌ زیندوو كردۆته‌وه‌… هه‌ر شتێكمان به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌ست پێكردووه‌، پێكه‌وه‌ به‌ره‌وپێشی‌ ده‌به‌ین”.

وتاری‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردن له‌ ئه‌مریكای‌ باشوور، ئه‌فریقا، ئاسیا، ئه‌وروپا و ئۆسترالیاشدا پێشكه‌ش ده‌كرێ‌، به‌ڵام به‌ ده‌گمه‌ن دابودەستووری‌ فه‌رمی‌ له‌خۆ ده‌گرێ‌ و ئه‌وه‌نده‌ی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆككۆماری‌ له‌ ئه‌مریكادا خاوه‌ن ستانده‌ری‌ میدیایی‌ نین. ئه‌م بابه‌ته‌ نه‌مازه‌ له‌و وڵاتانه‌دا راسته‌ كه‌ یا خاوه‌ن حزبی‌ جیاجیان و یا سیسته‌می‌ په‌رله‌مانییان به‌ شێوه‌یه‌كه‌ كه‌ بۆ پێكهێنانی‌ زۆرینه‌ له‌ ده‌وڵه‌تدا، پێویستی‌ به‌ ئیئتیلاف(هاوپه‌یمانی‌)ی‌ چه‌ند حزبێكه‌.

ناتوانین گواستنه‌وه‌ی‌ ئارام و رێكوپێكی‌ ده‌سه‌ڵات له‌ حزبێكه‌وه‌ بۆ حزبێكی‌ تر به‌ شتێكی‌ مسۆگه‌ر دابنێین. ئه‌م كاره‌ پێویستیی‌ به‌ پێوه‌ری‌ یاسایی‌ و متمانه‌ی‌ قووڵ له‌سه‌ر بنه‌مای‌ ئه‌زموونی‌ پراكتیكی‌ هه‌یه‌ كه‌ گوزارشت له‌ دادوه‌رانه‌بوونی‌ هه‌ڵبژاردن بكات. له‌ دیموكراسییه‌ تازه‌ سه‌رهه‌ڵدراوه‌كاندا یا ئه‌وانه‌ی‌ له‌ گه‌شه‌كردندان، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‌ كه‌ به‌ده‌ست دووبه‌ره‌كییه‌ فه‌رهه‌نگییه‌كانه‌وه‌ گیریان خواردووه‌، نه‌بوونی‌ ئه‌زموون له‌ پرۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردندا یا متمانه‌پێنه‌بوونی‌، به‌ به‌ره‌نگاری‌(ته‌حه‌ددا)یه‌كی‌ راسته‌قینه‌ دێته‌ هه‌ژمار.

ئه‌و رژێمانه‌ی‌ كه‌ دوای‌ كۆده‌تا، كۆده‌تای‌ ئاشتیانه‌ یا جگه‌ له‌وه‌، سه‌قامگیر ده‌بن، له‌ باڵاده‌ستبوون له‌ هه‌ڵبژاردندا به‌دوای‌ هه‌قانیه‌تی‌ دیموكراتیكی‌ خۆیاندا ده‌گه‌ڕێن ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌ زه‌بری‌ چه‌ك سه‌ركه‌تنیان وه‌ده‌ست هێنابێت. له‌ حاڵه‌تی‌ وه‌هادا، رێبه‌رانی‌ حزبه‌كان له‌جیاتی‌ ملدان به‌رامبه‌ر شكستی‌ خۆیان، تانه‌ له‌ ئه‌نجامی‌ هه‌ڵبژاردن ده‌ده‌ن و لافی‌ ساخته‌كاری‌ له‌ ژماردنی‌ ده‌نگه‌گان، سانسوور و، ترساندن و توندوتیژی‌ لێ‌ ده‌ده‌ن. ئه‌وان ره‌نگبێ‌ داوا له‌ لایه‌نگرانیان بكه‌ن كه‌ خۆیان راگرن و ململانێ‌ بكه‌ن و خۆیان به‌كوشت بده‌ن. بۆ وڵاتێك كه‌ به‌نیازه‌ دامه‌زراوه‌ی‌ دیموكراتیك بنیات بنێت و جێگیریان بكات، ئه‌و به‌ره‌نگارییه‌ی‌ كه‌ رێبه‌ره‌ ركابه‌ره‌كان به‌ره‌وڕووی‌ ده‌بنه‌وه‌، قبووڵكردنی‌ شكسته‌ وه‌ك پردێكی‌ سه‌رووتر له‌ ده‌سه‌ڵاتخوازییه‌ تاكه‌كه‌سی‌ و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ حزبییه‌كان.

رۆڵی‌ نه‌ریتی‌ وتاره‌كانی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردن، له‌وه‌ زیاتره‌ كه‌ به‌س هۆكاری‌ چاره‌سه‌ر بێت. ئاڵوگۆڕی‌ فه‌رمیی‌ رێزگرتنه‌كان، ره‌نگه‌ به‌ چه‌ند نیشانه‌یه‌كی‌ به‌جێماو له‌ سه‌رده‌مێكی‌ مەند و كه‌متر به‌رژه‌وه‌ندخوازانه‌ لێك بدرێته‌وه‌، به‌ڵام راستییه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌وانه‌ی‌ تیایدا به‌شدارن، سه‌رله‌نوێ‌ نمایشێكی‌ سیاسیی‌ كلاسیكی‌ ده‌به‌نه‌ سه‌ر شانۆ. دوای‌ ململانێیه‌كی‌ سه‌خت و دژوار، ئه‌م جۆره‌ وتارانه‌ ده‌ربڕ و به‌یانكه‌ری‌ چه‌مكی‌ زۆر ئه‌بستراكت(رووت)ن: ” چۆنیه‌تیی‌ كاری‌ دیموكراسی‌” و ” ده‌نگی‌ خه‌ڵك”. ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ به‌توندی‌ نه‌یاری‌ یه‌كتری‌ بوونه‌، ده‌چنه‌ رێزی‌ هاووڵاتیانی‌ دیكه‌وه‌، سه‌رله‌نوێ‌ یه‌ك ده‌گرنه‌وه‌ و به‌نیسبه‌ت به‌هاكانه‌وه‌ دیسان ده‌روه‌سته‌ ده‌بنه‌وه‌، به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ ده‌چێته‌ سه‌رووی‌ ركابه‌رییه‌كانی‌ پێشوو.

رێوڕه‌سمی‌ په‌یوه‌ست به‌ ته‌سلیمبوون به‌رامبه‌ر شكست و راگه‌یاندنی‌ سه‌ركه‌وتن، كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ گشتگیر له‌لایه‌ن میدیاكانه‌وه‌ په‌خش ده‌كرێت، خاوێنكه‌ره‌وه‌ی‌ قۆناغی‌ كۆتایی‌ هه‌ڵبژاردنه‌. به‌ ژماردنی‌ ده‌نگه‌كان له‌لایه‌ن به‌رپرسانی‌ په‌یوه‌ندیداره‌وه‌، په‌یامنێران ئه‌نجامه‌كان له‌سه‌ر ئینتێرنێت شی‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ و، له‌باره‌یه‌وه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌كه‌ن و لێكی‌ ده‌ده‌نه‌وه‌: دۆڕاوی‌ مسۆگه‌ر كه‌ی‌ وته‌ی‌ دوای‌ هه‌ڵبژاردنی‌ خۆی‌ پێشكه‌ش ده‌كات؟ ئایا ئه‌گه‌ری‌ ئه‌وه‌ هه‌یه‌ كاندیدای‌ دۆڕاو ئاهه‌نگه‌كانی‌ شه‌وی‌ سه‌ركه‌وتن بۆ كه‌سی‌ براوه‌ به‌ رێگه‌پێدراو نه‌زانێت؟ و ئایا كاندیدای‌ دۆڕاو تووشی‌ تاڵی‌ و تووڕه‌یی‌ ده‌بێت و یا له‌ ساتی‌ نائۆمێدیدا ” به‌ لوتف و خۆشه‌ویستی‌” ده‌رده‌كه‌وێت؟ ئه‌م رێوڕه‌سمه‌ی‌ شكست، به‌مانای‌ گواستنه‌وه‌ی‌ سیمبولیكی‌ ده‌سه‌ڵاته‌. ئه‌م وتارانه‌، به‌ درێژایی‌ كات و له‌ چوارچێوه‌ی‌ ئه‌و میدیایانه‌دا كه‌ خاوه‌ن هێزێكی‌ رووه‌وزیادبوونن، گۆڕاون بۆ هه‌نگاوه‌ دیموكراتیكه‌ جێگیركراوه‌كان كه‌ هه‌رچی‌ زیاتر ئێمه‌ شاره‌زای‌ چۆنیه‌تیی‌ چه‌سپاندنی‌ فه‌رمانڕه‌وایی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ و جێگیركردنی‌ سیمبولیكی‌ ئەو ده‌كه‌ن.

تێبینی:

* پۆڵ كۆركۆران، (Paul Corcoran) توێژه‌ری‌ سیاسی‌ و ئه‌مریكایی‌ و مامۆستای‌ یاریده‌ده‌ره‌ له‌ زانكۆی‌ ئادلاید له‌ ئوسترالیا. ئه‌و به‌ شێوه‌یه‌كی‌ تایبه‌ت گرنگی‌ به‌و بابه‌تانه‌ ده‌دات كه‌ له‌باره‌ی‌ په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كان، له‌وانه‌ ستراتیژییه‌كانی‌ پشتبه‌ستوو به‌ ته‌كنیكی‌ ده‌ربڕین و پێكهاته‌ی‌ كۆمه‌ڵایه‌تیی‌ میدیاكان، فه‌لسه‌فه‌ی‌ سیاسی‌ و، سیاسه‌ت و هونه‌رن.

سەرچاوە:

https://armaghanmille.wordpress.com




شەش پڕەنسیپ بۆ گەشە و بەهێزكردنی خاكەڕایی لە سەركردەكاندا

نووسەران: جێفری گێدمین* و جان دێم

وەرگێڕانی لە فارسییەوە: تەحسین تەها

چ ڕوومان لە قەڵەمڕەوی بازرگانی بێت یان سیاسەت، لە دونیای وەرزشدا بین یان ڕابواردن و نومایش، گومانی تێدا نییە كە ئێمە لە سەردەمی خۆدەرخستندا بەسەر دەبەین. سەردەمێك كە ناوبانگ شان لە شانی سەركەوتن دەدات و پەنجەنیشانبوون (تابلۆبوون) مەزهەبێكی سەربەخۆیە. هەر ئەوەشە هانمان دەدات كە سەری خۆمان بە بای ترسناكی خۆویستی پڕ بكەین.

تۆماس چامۆرۆ- بلەید میوزیك، ئوستادی دەروونناسیی بازرگانی لە زانكۆی لەندەن جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە بەزۆری تانە و تەشەر (قسەڕەقی) و دەنگی نێر و غەریزەی نێرینەی ئالفا، یا پیاو-سالاری، لەگەڵ لێوەشاوەیی یا كاراییدا (هیچ نەبێ‌ بۆ ماوەیەكی كەم) بەهەڵە وەردەگرین. ڕەنگە هەر بەم هۆیە بێت كە ئەم هەموو پیاوە (ناكارامە)یە لە دەستگەیشتن بە پۆستە كارگێڕی و سەركردایەتییەكاندا وەپێش ئافرەتان دەكەون.

بەڵێ‌ چ زۆرن ئەو كتێب، وتار و توێژینەوانەی كە لە مەترسییەكانی هۆبریس یان خۆبەزڵزانین (تكبر) ئاگادارمان دەكەنەوە. هۆبریس وشەیەكە لە ڕەگی یۆنانی، بەمانای لەخۆباییبوون (غرور) و خۆبەزڵزانینی لەڕادەبەدەر. بەگشتیش كاتێ‌ ئەوانەی لە سەرەوەی هەڕەمی دەسەڵاتدان لە هەڵسەنگاندنی تواناكانی خۆیاندا یەكجار موبالەغە دەكەن، بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هیچ پەیوەندییەكیان بە واقیعەوە نییە.

بەڵێ‌، زۆرێك لە ئێمەمانان ئەوەشمان بینیوە كە چۆن پێچەوانەكەی، واتە خاكەڕایی، ئەمەگداری دەهێنێ‌ و یارمەتیدەرە بۆ دروستكردن و پتەوكردنی كاری بەكۆمەڵی بنیاتنەر و هەماهەنگی كارمەندان و، هەروەها جێگۆڕكێی كارمەندان كەم دەكاتەوە. جیم كالینز لە كتێبی “لە مامناوەندەوە بۆ بەرز” كە پڕفرۆشترین كتێبی ساڵی 2001 بوو، ئاماژە بە زۆر خاڵ سەبارەت بە بەڕێوەبەران دەدات، كە خاكەڕایییان دەنواند و سەركردایەتیكردنی خۆیان بەبێ‌ دەنگ و فەنگ و هێواش و، نەك بەشێوەی كاریزماتیك و موگناتیسی، بەكار دەهێنا.

لەگەڵ ئەوەشدا وا دێتە پێش چاو خەسڵەتی خاكەڕایی لە بەرنامەكانی گەشەپێدان و بەهێزكردنی سەركردەكاندا پشتگوێ‌ خرابێت و ئەم خەسڵەتە لەچاوی ئەو بەڕێوەبەرانەی كە لە چینەكانی خوارەوە هاتوون زۆربەی جار دەبێتە هۆی بەدحاڵیبوون. بۆ گۆڕینی ئەم دۆخە چیمان پێ دەكرێ‌؟

یەكەم، با چەند شتێك ڕوون بكەینەوە. خاكەڕایی بەواتای میواندۆستی، ئەدەب، یان ڕەفتاری میهرەبان و دۆستانە نییە. خاكەڕایی هیچ پەیوەندییەكی بە ترسنۆكی و لاوازی و بێئیرادەیییەوە نییە. سەیر لەوەدایە كە پێویستیی بە دووركەوتنەوە لە ناوبانگ و پڕوپاگەندەش نییە. گەشانەوە و سەركەوتنی كۆمپانیاكان قەرزاری بازاڕكاران و بەتایبەت ئەو بازاڕكارانەیە كە خۆیان دەردەخەن. توێژینەوەكان پیشان دەدەن كە كێشە و گیروگرفتە جیددییەكان كاتێ‌ دێنە پێش كە حاڵەتی تاكگەراییی توند ئاوێتەی خۆشەیدایی یا نارسیسیزم دەبێت. (نارسیسیزم-یش لە پەیڤێكی تری یۆنانییەوە هاتووە كە دەگەڕێتەوە بۆ نارسیس-ی نیمچە خوا، كە بە بینینی ڕوخساری خۆی بووە عاشقی خۆی.)

خۆشەیدایی ئاوێتەیەكە لە هەستێكی موبالەغەئامێز لەبارەی تواناكان و دەستكەوتەكانی خۆی، هاوڕێ‌ لەگەڵ پێویستییەكی بەردەوام بە بایەخپێدان، پشتگیری و پێداهەڵگوتن. لەكاتێكدا كە دەكرێ‌ هەر كەسێك كە ڕەفتارێكی خۆپەسنانەی هەیە بە تۆزێ‌ چاوپۆشینەوە لەژێر ئەم مۆركە پێناسە بكرێ،‌ بەڵام بەڕای دەروونناسان، خۆشەیدایی سەبارەت بە هەندێ‌ كەس، جۆرێكە لە شێوانی كەسێتیی ڕواڵەتی و بۆ هەندێكی دیكەش كۆسپێكی ڕاستەقینەیە لە ڕێگەی بەرقەراركردنی پەیوەندیی تەندروستدا. تاكی خۆشەیدا (نارسیسیست) لە هەستی خۆئاگایی و هاودڵی (دڵسۆزی) بێبەشە. بەتوندی لە ڕەخنە یا ناڕەزایەتی دەڕەنجێ‌. ژن یا پیاوی خۆشەیدا زۆر جار كارەكانی خۆی بە پێداهەڵگوتن و ستایشكردنی موبالەغەئامێز بەڕووی خەڵكیدا دەدات و لە زۆر كاروباری جیاجیادا بانگەشەی “پسپۆڕی” و شارەزابوون دەكات. ئەگەر ئێوە لە دامەزراوەیەكدا كار دەكەن كە سەرۆكەكەی خەسڵەتی ئاوا لەخۆی پیشان دەدات، حەتمەن كارەكەتان زەحمەتە. (با كۆمپانیاكان و لیژنەكانی دامەزراندنی بەڕێوەبەر سەرنجی لێ بدەن.)

بەڵام سەرتر لە دامەزراندنی حاڵەتی ئاوا موبالەغەئامێز و یان وەپێشخستنیان، ئایا دامەزراوەكان دەتوانن و دەبێ‌ هەوڵ بدەن لە ئاستەكانی سەركردایەتیدا خاكەڕایییەكی زیاتر گەشە پێ‌ بدەن؟ ئەم ئامانجە لە چوارچێوەی بەرنامەیەكدا بۆ گەشەپێدانی سەركردەكان چۆن شێوە دەگرێت؟ بۆ دەستپێك پێشنیار دەكەین كە بەرنامەیەكی وانەخوێندن بە شەش پڕەنسیپ بخرێتەڕوو. ئەگەر ئێوە سەركردەیەكن كە لە گەشەكردندان، دەبێت وانەكانی خوارەوە فێر بن:

بزانن كە زۆر شت نازانن

لەبەرامبەر دنەدانی وەكو “ئوستادی جیهان”بووندا خۆڕاگر بن. دەكرێ‌ لە بوارێكدا شارەزا بن، بەڵام وەكو سەركردەیەك ئێوە بەپێی پێناسەكە، با تێڕوانینێكی گشتیتان هەبێت. پشت بەو كەسانە ببەستن كە لێهاتوویی و لێوەشاوەییی پێویستیان هەیە. لە قبووڵكردنی بیروڕاكان و پێدانی نوێنەرایەتیدا، وەختناس بن.

لەبەرامبەر عیشق بۆ پڕۆپاگەندەی خۆتان خۆڕاگر بن

هەموومان ئاواین. چ لە نووسینی بابەتێك بۆ چاپەمەنییەكان بێت و چ بمانەوێ‌ خۆمان هەڵسەنگێنین. زۆرترین جەخت لەسەر سەركەوتنی خۆمان دەكەینەوە. پاشانیش ئاسان و ڕەوان لەبیر دەكەین كە ڕاستییەكە ئەوەندەش كە پیشانمان داوە بێ‌ كەموكوڕی نەبووە. خواردنەوە بەخۆشیی سەركەوتنێك بێگومان دڵخۆشكەرە. بەڵام زۆر خواردنەوە مەستی و سەرخۆشی دەهێنێت. بینین لێل دەكات و داوەری و بڕیاردان عەیبدار دەكات.

هەرگیز ڕكابەر و ڕكابەرێتی بە كەم مەزانن

لەوانەیە مرۆڤێكی زیرەك، بەرزەفڕ و چاونەترس بن. بەڵام جیهان پڕە لە مرۆڤی پسپۆڕ و تێكۆشەر و داهێنەر و زیرەك. بە تەسەوڕی ئەوەی كە ئەوان و داهێنانەكانیان مەترسییەكی ئەوتۆ نین بۆ ئێوە، گاڵتە بە خۆتان مەكەن.

گیانی خزمەتكردن لە خۆتاندا دروست بكەن و بەهێزی بكەن

كارمەندان بەخێرایی هەست بەوە دەكەن كە سەركردەكانیان خۆیان بۆ یارمەتیدان لەپێناو سەركەوتنی ئەوان تەرخان دەكەن یا لەسەر حیسابی ئەوان بۆ سەركەوتنی تاكەكەسیی خۆیان تێدەكۆشن. كڕیاران و موراجیعەكانیش بە هەمان شێوە.

گوێ‌ بگرن. تەنانەت (و، بەتایبەت) بۆ بیروباوەڕی سەیروسەمەرە

تەنیا كاتێ‌ گوێ‌ بۆ قسەی ئەوانی تر بەڕاستی شل دەكەن كە لەو باوەڕەدا نەبن ڕای خۆتان لە خەڵكی تر باشترە یا دەتوانێ‌ باشتر بێت. بەڵام گەواهێكی پتەو بۆ ئەم كارە بوونی هەیە: داهێنەرانەترین و بەهادارترین بیروڕاكان بەگشتی لە دەستی چەپەوە دێنە قسە. لە كامەندێكەوە كە تۆزێ‌ سەیروسەمەرە دێتە پێش چاو و لەوانەیە لە دامەزراوەكەتاندا پۆستێكی بەرزیشی نەبێت.

زەوقی پەیجۆریتان هەبێت

بەردەوام بەدوای زانستە نوێیەكان و زانینیاندا بڕۆن. لە پەیجۆری سەبارەت بە كەسانی دەوروبەریشتان خافڵ مەبن. توێژینەوەكان هەندێ‌ پەیوەندییان لەنێوان پەیجۆری و زۆر لە سیفەتە پۆزەتیڤەكانی سەركردایەتیدا (وەكو زیرەكیی عاتیفی و كۆمەڵایەتی) دۆزیوەتەوە. بە گوێی هۆش و زیرەكی گوێ‌ لەم قسەیەی ئەنیشتاین بگرن:”من هیچ بەهرەیەكی تایبەتم نییە. تەنیا بەشێوەیەكی پڕ جۆش و خرۆش پەیجۆرم”.

ناتوانین ئەوە وێنا بكەین كە كەسێك كە ئەم شەش پڕەنسیپە بزانێ‌ و بەدڵ وەریانگرێ‌، سەركردەیەكی باش نەبێت.

بەڵام لە هەمان كاتدا، لەوێوە كە ڕەنگبێ‌ ڕێكخراوەكەتان هێشتا بەنیازی ئەوە نەبووبێت یارمەتیی سەركردەكانی بدات بۆ بەدەستهێنانی ئەم خۆوە زەینییانە، بەوپەڕی خاكەڕایییەوە دوو پێشنیاری خاكەڕایانە دەخەینە بەردەمتان.

یەكەم: خۆتان ناچار بە تاووتوێكردن (دیراسە)یەكی 360 پلەیی بكەن. وەرگرتنی بیروڕای بێناوی ئەو كەسانەی لە دەوروپشتی ئێوەن دەتوانێ‌ ئاوێنەیەك لەبەرامبەرتاندا بگرێ‌ كە حەزتان لێ‌ نەبێ‌ تەماشای بكەن. بەڵام هەروەك ئان لێندێرز نووسیویەتی:

“ستایشكردنی سەگەكەتان وەك گەواهێكی ڕاستگۆ وەرمەگرن لەسەر ئەوەی كە مرۆڤێكی نائاسایین”.

ڕاوەرگرتنی 360 پلەیی دوو سوودی هەیە: دەردەخات كە تا چ ڕادەیەك درك و تێگەیشتنی ئێوە بۆ سەركردایەتیكردنی خۆتان، جیاوازە لە تێگەیشتنی ئەوانی تر. (لە سەركردایەتیشدا، درك و تێگەیشتن هەمان واقیعن). ئەوەی تریش ئەوەیە كە مێتۆدێكی كردەییی بەنرخ لە بەدەستهێنانی بیروڕاكان و، گۆڕینی ڕەخنەكان بۆ بەرنامەیەك بۆ گەشە و پەرەپێدان، دەخاتە بەردەستتان.

دووەم: ئەوەی كە ڕاهێنەرێك بگرن. هەموومان خاڵی كوێرمان هەیە. ناشبێ‌ لە وەرگرتنی یارمەتی بۆ نەهێشتنیان شەرمەزار بین. ڕاپۆرتەكانی بڵاوكراوەی ئینتێرنێتیی “فەست كۆمپانی” پیشان دەدات كە لەسەدا 43 ی سەرۆكەكانی دەستەی بەڕێوەبردن و لەسەدا 71 ی بەڕێوەبەرە باڵاكانی جێبەجێكار دەڵێن كە لەگەڵ ڕاهێنەرێكدا كاریان كردووە. لەسەدا 92 ی ئەو سەركردانەش كە لەگەڵ ڕاهێنەرێكدا كاریان كردووە دەڵێن بەنیازن بۆ جارێكی تر لەگەڵ ڕاهێنەردا كار بكەن.

بڕیار بدەن كە خاكەڕایی لە خۆتاندا بەهێز بكەن و هێزەكەی لە دەوروبەری خۆتاندا ببینن و ستایشی بكەن. لە سەردانێكدا كە بەم دوایییە بۆ لۆس ئەنجلێس كردمان، سەرۆك و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری یەكێ‌ لە ستۆدیۆ سەرەكییەكانی هۆلیۆد بە زیاتر لە 20 پسپۆڕی پڕۆفیشناڵ و قوتابیی زانكۆ باسی لە ئەزموونی خۆی كرد. جەختكردنەوە و ڕاسپاردەی ئەم سەركردەیە بۆ ئەندامانی گرووپەكە چی بوو؟ ئەو سەبارەت بە شكستەكان، لاوازییەكان و خاڵە كوێرەكانی خۆی قسەی كرد و گوتی چۆن چۆنی هەر لەمانەوە فێر بووە و سەركەوتنی بەدەست هێناوە و هەر كە ئەو بەو شێوازە باسی خۆی كردبوو بە قووڵی كاریگەریی خستە سەر گرووپەكە. قسەكانی ئەو باوەڕبەخۆبوون، ڕاستگۆیی و ئەقڵمەندیی بۆ ئەوانی تر دەگواستەوە.

ئەو نموونەی واقیعیی سەركردەیەك بوو كە دامەزراوەكانمان دەبێت لە گەشەپێدان و پەروەردەكردنیدا تێ‌ بكۆشن. ئەو سەركردەیەی كە دەزانێ‌ باشتر وایە ئێستاكە لەخۆیدا خاكەڕایی بەهێز بكات نەك ئەوەی دواتر ناچار ببێت تامی داوای لێبووردن و سووكایەتی بچێژێت.

سەرچاوە: https://ir.voanews.com

تێبینی:

* جێفری گێدمین سەرۆكی دامەزراوەی لێگاتوم و سەرۆكی پێشووی ڕادیۆ ئەورووپای ئازاد.




ڕۆشنگەری چییە؟

نووسینی: ئیمانۆیل کانت[1](١٧٢٤-١٨٠٤)

وەرگێڕانی: ئازاد وەڵەدبەگی

پاش چاپکردنی وتارەکەی مندلسزۆن، وتارە بەناوبانگەکەی کانت لە ژمارەی دیسه‌مبەری ١٧٨٤ گۆڤاری برلینیشە موناتسشریف بە پێناسە بەناوبانگەکەی ئەو لەسەر ڕۆشنگەری، بڵاو کرایەوە. هەروەک چۆن لە یادداشتی کۆتاییی وتارەکەی کانتدا دەردەکەوێت، ئەو کاتە ئەو لەوە بێئاگا بووە کە مندلسزۆنیش خەریکە وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە.

ڕۆشنگەری، دەرچوونی مرۆڤە لەو ناپێگەییشتووییە[2] خۆکردەی[3] کە لە ئەستۆی خۆیەتی. ناپێگەییشتووییش بێتوانایییە لە بەکارخستنی فام و زانینی خۆی بەبێ ڕێنماییی ئەوی تر. ئەم ناپێگەییشتوویییە، کەمتەرخەمییەکەی لە ئەستۆی خۆیەتی، کاتێک کە هۆکارەکەی کەمزانی نەبێ، بەڵکوو کەمبوونی ویست و ئازایەتی بێ، لە بەکارخستنی بەبێ ڕێنماییی ئەوی تر. “ئازا بە[4] لە بەکارخستنی زانینی خۆت!” ئەمەیە دروشمی ڕۆشنگەری.

تەمەڵی و ترسنۆکی، دەبێتە هۆی ئەوەی بەشێکی زۆر لە مرۆڤەکان، سەرەڕای ئەوەی کە ماوەیەکی زۆرە، سروشت ئەوانی گەیاندووەتە قۆناغی پێگەییشتوویی[5] و لە ڕێنماییی ئەوی تر ڕزگاری کردوون، بەڵام بە ئارەزووی خۆیان لە هەموو تەمەنیان هەر بە ناپێگەییشتوویی بمێننەوە و، ئەوانی تر بەسادەیی و سانایی، بتوانن خۆیان بکەنە سەرپەرشتیاری ئەوان. ناپێگەییشتوویی، ئاسوودەیییە.

هەتا کتێبێک هەیە کە دەبێتە هۆکار بۆ زانینم، هەتا قەشەیەکی خەمڕەوێن هەیە کە لە جیاتی ویژدانی منە و، هەتا پزیشکێک هەیە کە دەڵێ دەبێ چ بخۆم و چ نەخۆم و… ئیتر بۆ خۆم بخەمە زەحمەتەوە، ئەگەر پارەکەی دەستەبەر بێ، من چ پێویستییەکم بە بیرکردنەوە هەیە؟ ئەوانی تر ئەم کارە جاڕزە بۆ من (و لە جیاتیی من) ئەنجام دەدەن.  بۆ ئەوەیش كه‌ بەشێکی هەرچی پتر لە خەڵک (لەوانەیش ڕەگەزی مێ بەتەواوی) هەنگاونان بەرەو پێگەییشتوویی، نەک تەنیا هەر بە دژوار، بەڵکوو بە مەترسیداریشی بزانن، ئەو سەرپەرشتیارانەی کە لە ڕووی خێرخوازییەوە ئەرکی چاودێریی باڵای ئەوانیان لە ئەستۆ گرتووە، لەم بارەیەوە زمینەسازیی (پێویست) دەکەن. ئەمانە پاش ئەوەی گیانلەبەرە دەستەمۆکانی خۆیانیان گەوجاند، زۆر بەوریایییەوە چاودێرییان دەکەن، کە نەکەن لە ڕەوڕەوەی[6] ساوایەتییان دەربچن، نەکەن لەو زیندانە دەربچن کە ئەوان بۆیان دروست کردوون. ئینجا بە گوێیاندا دەخوێنن، کە ئەگەر بەتەنیایی بڕۆنە دەرەوە، چ مەترسییەک هەڕەشەیان لێ دەکات. بەڵام ئەم مەترسییانە ئەوەندەیش کە دەڵێن گەورە نین، بەڵکوو بە چەند جارێک هەڵسوکەوت، سەرەنجام فێری شێوازی ڕێکردن دەبن. بەڵام نموونەیەکی ناکام بەسە بۆ ئەوەی کە هەمووان لە ئەزموونەکانی دواتر بترسێنێ.

بۆ هەر تاکێک دژوارە، بتوانێ بەتەنیایی خۆی لەو ناپێگەییشتوویییە دەرباز بکات، کە بووەتە سروشتی دووەمی ئەو. ئەو ئیدی تەنانەت خۆشیشی دەوێت و، بەڕاستی بێتوانایە لەوەی کە فام و زانینی خۆی بخاتە کار، چونکە هەرگیز هەلێکی لەو جۆرەیان پێ نەداوە. ڕێسا و بڕیارەکان (کە پێشتر دروستکراون) ئەم ئامرازە خودکارانەی بەکارهێنانی ئەقڵانی – و ڕەنگە خراپ بەکارهێنانی- توانا سروشتییەکانی ئەو، زنجیرەکانی ناپێگەییشتووییی هەمیشەییی ئەون و، ئەو کەسەش کە ئەم زنجیرانە فڕێ دەدات دەتوانێ بەسەر چاڵێکی تەسکدا بازێکی نادڵنیا بدات و ته‌واو، چونکە (فام و زانینی ئەو) لەگەڵ بزاوتێکی ئازادانەی لەم جۆرە ڕانەهاتووە. هەربۆیە، زۆر کەمن ئەوانەی کە توانیویانە بە پەروەردەکردنی زەینیان، خۆیان لە ناپێگەییشتوویی ڕزگار بکەن و پاشان هەنگاوی دڵنیا بنێن.

بەڵام ئەوەی کە گرووپێک[7] بتوانن خۆیان بگەیەننە ڕۆشنگەری، ڕێی تێ دەچێ و، ئەگەر لێیان گەڕێن ئەوا مسۆگەرە. چونکە هەمیشە چەند کەسێکی “خۆبیرکەرەوە”[8] –تەنانەت لەناو سەرپەرشتیارانی دانراو لەسەر خەڵکیشدا پەیدا دەبن، کە پاش ئەوەی تەوقی ناپێگەییشتووییی خۆیانیان فڕێ دا، ڕۆحی ڕێزگرتنی ئەقڵانی لە بەهاکان و ئامانجی بوونی مرۆیی، کە خۆبیرکردنەوەیە لە دەوروبەری خۆیاندا بڵاو دەکەنەوە. سەیر لەوەدایە کە هەمان ئەو گرووپەی کە لەمەو پێش بە دەستی ئەوان خرابوونە ژێر تەوق، ئێستا ئەگەر بە دەستی چەند کەس لەو سەرپەرشتیارانەی کە هێشتا خۆیان نەگەییشتوونەتە ڕۆشنگەری، هان بدرێن، ئەوان ناچار دەکات کە هەروا لەژێر تەوقی ناپیگەیشتووییدا بمێننەوە. بەڵێ، بەم جۆرە، چاندنی تۆوی دادوەرییە ناپوختەکان[9] زیانبارە، چونکە دادوەرییە ناپوختەکان سەرەنجام تۆڵە لەو کەسانە دەکەنەوە کە بنیاتیان ناون. هەربۆیە، گرووپەکان بەرە بەرە دەگەنە ڕۆشنگەری. ڕەنگە بە شۆڕشێک، دیکتاتۆرییەکی تاکەکەسی و زۆردارییەکی چاوچنۆکانە یان دەسەڵاتپەرەستانە، لەناو بچێت. بەڵام چاکسازیی ڕاستەقینەی شێوازی بیرکردنەوە بەدی نایەت و، دادوەرییە ناپوختە نوێیەکان لە پاڵ دادوەرییە ناپوختە کۆنەکان، دەبنە ئامرازی بەڕێوەبردنی جەماوەری بەربڵاوی هزردۆڕاوەکان.

بۆ گەییشتن بەم ڕۆشنگەرییە، پێویستیمان بە هیچ شتێکی تر نییە جگە لە ئازادی؛ تازە ئەویش کەمزیانترین جۆرەکەی، واتە: ئازادیی بەکارخستنی ئەقڵی خۆت لە کاروباری گشتی[10] بەتەواوەتی. بەڵام لە هەموو لایەکەوە گوێم لێ دەبێ کە هاوار دەکەن، ئەقڵ بەکار مەهێنن! پیاوی سەربازی دەڵێ: ئەقڵ بەکار مەهێنن! ڕاهێنان بکەن! بەرپرسی دارایی دەڵێ: ئەقڵ بەکار مەهێنن! پارە بدەن! قەشە دەڵێ: ئەقڵ بەکار مەهێنن! بڕوا بهێنن! (تەنیا تاکە سەروەرێک[11] هەیە کە دەڵێ: ئەقڵ بەکار بهێنن هەرچەند کە دەتانەوێت و لەسەر هەرچی کە حەزتان لێیەتی، بەڵام ملکەچ بن!)

ئەم شتانە هەموویان بەتەواوی، ئازادی سنووردار دەکەن. بەڵام کام سنووردانان دەبێتە بەربەست لەبەردەم ڕۆشنگەری؟ کامه‌یشیانە کە نەک هەر بەربەست نییە، بەڵکوو بەرەو پێشەوەی دەبات؟ من وەها وەڵامی ئەم پرسیارە دەدەمەوە: دەبێ “بەکارهێنانی هەمەلایەنەی ئەقڵی خۆت” هەمیشە ئازاد بێت و ئەمە تاقە ئامرازێکە کە دەتوانێ مرۆڤ بە ڕۆشنگەری بگەیەنێت، بەڵام ئەگەر بەکارهێنانەکەت تایبەت[12] بێت، ڕەنگە تەسک و سنووردار بێت، بەبێ ئەوەی پێشکەوتنی ڕۆشنگەری لەم ڕووەوە تووشی دژوارییەکی تایبەت ببێت. تێگەییشتنی من لە “بەکارهێنانی ئەقڵی خۆت لە کاروباری گشتی” ئەو کەڵکوەرگرتنەیە کە کەسێک لە پێگەی “خاوەن زانست”[13] لە بەرامبەر گرووپی خوێنەرانیدا لە ئەقڵی خۆی دەیکات و، بەکارهێنانە تایبەتییەکەی بەو بەکارهێنانە ناو دەبەم، کە کەسێک بۆی هەبێ لە ئەقڵی خۆی بیکات، لە چوارچێوەی ئەو پۆستە کارگێڕی، یان شارستانییەی کە بۆ ماوەیەک پێی سپێردراوە.

بەڵام هەندێک لەو کاروبارانە کە بۆ ژیانی بەکۆمەڵ سوودبەخشن، میکانیزمی تایبەتیان پێویستە، کە بەو پێیە ژمارەیەک لە ئەندامانی کۆمەڵگە، دەبێ (بەبێ نیشاندانی ویستی خۆیان) شێوازێکی ناچالاک[14] بگرنه‌بەر، هەتا حکوومەت بتوانێ بە کەڵکوەرگرتن لە سازانێکی ئاگایەنە (ئیرادی)،  ئەوان بەرەو ئامانجە گشتییەکان ڕێنمایی بکات، یان لانی کەم وا بکات، لە زیانگەیەناندن بەو ئامانجانە دووریان بخاتەوە. لە هەلومەرجێکی وەهادا ئیدی دەرفەتێک بۆ بەکارهێنانی ئەقڵ نییە، بەڵکوو تاک دەبێ ملکەچ بێت. بەڵام کاتێک کە هەر ئەم تاکە، کە بەشێکە لە کۆی گشتیی ئەو دەزگه‌یە، خۆی وەک ئەندامێکی ئەو کۆمەڵگەیە لەبەرچاو دەگرێ و– تەنانەت وەک ئەندامێک لە کۆمەڵگەی مەدەنیی جیهانی، ئینجا دەتوانێ وەک کەسێکی خاوەنزانست کە بە نووسینەکانی، گرووپێک بە واتای تەواوی وشە، دەکاتە بەردەنگ (مخاطب)، ئەقڵ بەکار بهێنێت بەبێ ئەوەی زیانێک بەو کارانە بگات، کە ئەو وەک ئەندامێکی ناچالاک و پاسیڤ پێی سپێردراوە. کەواتە، ئەگەر کەسێکی سەربازی کە فەرمان لە فەرماندەرانی وەردەگرێت، لە کاتی خزمەت، بەئاشکرا دەربارەی بەئەنجامگەییشتن یا سوودبەخشبوونی مشتومڕ بکات، ئەوا ئەمە کارێکی زیانبارە. ئەو دەبێ ملکەچ بێت. بەڵام بەڕاستی ناتوانی ڕێی ئەوەی لێ بگریت کە لە پێگەی خاوەنزانست دەربارەی کەموکوڕییەکانی کاروباری جەنگ و سەربازی قسە بکات و لەگەڵ بەردەنگەکانی خۆی بیخاتە بەرباس، هەتا ئەوان بڕیاری لەسەر بدەن.

هیچ هاووڵاتییەک، ناتوانێ خۆی لە دانی ئەو باجانە بدزێتەوە کە لەسەر شانیەتی. تەنانەت ڕەخنەگرتنی بوێرانەی ئەو، دەربارەی ئەم باجانە، ئەگەر دانی ئەم باجانە لە لایەن ئەوەوە ناچارییانە (ئیلزامی) بێت، ئەوا کارێکی تاوانکارانەیە و شایانی سزایە (تاوانکارانەیە چونکە دەتوانێ ئاژاوەگێڕانە بێت)؛ بەڵام ئەگەر هەر ئەم کەسە، لە پێگەی خاوەنزانست، بەئاشکرا نەگونجاوی و ستەمگەرانەبوونی ئەم باجانە سەرزەنشت بکات، ئەوا کارێکی پێچەوانەی ئەرکی هاووڵاتیبوونی خۆی ئەنجام نەداوە. هەروەک چۆن پیاوێکی ئایینی، دەبێ لەگەڵ قوتابیان و گرووپی باوەڕدارانی خۆی بەپێی “بنەماکانی ئایینزا”ی[15] کەلیسایی قسە بکات کە ئەو خزمەتگوزاریەتی؛ چونکە مەرجی ئەو بۆ قبووڵکردنی خزمەت، جگە لەمە شتێکی تر نەبووە. بەڵام لە پێگەی خاوەنزانست، ئازادیی تەواوی هەیە و تەنانەت لەسەریەتی کە هەموو بیری خێرخوازانە و شیاوی خۆی، دەربارەی کەموکوڕییەکانی ئەو بنەمایانە باس بکات و، ئەگەر پێشنیارێکی هەیە بۆ ڕێکخستنی ئەو ئایینزا و کەلیسایە، ئەوا لەگەڵ بەردەنگەکانی خۆی بیخاتە ڕوو و، لە کارێکی لەم جۆرەدا هیچ جێگه‌یەک بۆ هەستکردن بە ئازاری ویژدان نییە. چونکە ئەو شتەی کە ئەو بەپێی پیشە و لە پێگەی کارگوزاری کەلیسا فێری دەکات، بژاردەی ئازاد و دڵخوازانەی ئەو نییە، بەڵکوو ئەویان بە کرێ گرتووە هەتا بە ناو و فەرمانی ئەو کەسەی، کە ئەوی بە کرێ گرتووە، ئەو شتانە فێری خەڵک بکات. ئەو دەڵێ: کەلیسای ئێمە ئەوها و بەو جۆرە فێرتان دەکات و ئەو بەڵگانەیشی بۆ کارەکەی دەیهێنێتەوە ئەمانەن. پاشان قازانجە کردارییەکانی ئەو حوکمانەی کە لەسەریەتی باسیان بکات، بۆ گرووپی باوەڕدارانی خۆی باسی دەکات. چونکە –بەبێ ئەوەی ئەو حوکمانە بیروباوەڕی تەواوی خۆی بن،-ڕەنگە ڕاستییەک لەناویاندا شاراوە بێت. بەڵام ئەگەر لەو حوکمانە شتێکی وای بینی کە پێچەوانەی بیروباوەڕی دەروونیی خۆی بێت، ئیدی ناتوانێ بەویژدانەوە لەسەر کارەکەی خۆی بەردەوام بێت و دەبێ وازی لی بهێنێت.

بەم جۆرە، ئەگەر وانەبێژێکی ئەرکپێسپێردراو، ئەقڵی خۆی لە بەرامبەر گرووپی باوەڕداراندا بەکار بهێنێ، ئەمە تەنیا بەکارهێنانێکی تایبەتە، چونکە ئەم گردبوونەوەیە سەرەڕای گەورەیییەکەی، گردبوونەوەی پەیڕەوانی ئەو کەلیسایەیە، کە بە سەرنجدان بەوە، ئیتر ئەو وەک قەشە ئازاد نییە و، ناشبێ ئازاد بێت؛ بەڵکوو فەرمانبەرێکە کە بە ناو و فەرمانی ئەو کەسەی کە بە کرێی گرتووە کارێک ئەنجام دەدات. بەپێچەوانەوە، ئەو لە پێگەی کەسێکی خاوەنزانست و کەسێک کە بە نووسینەکانی لەگەڵ گرووپ بە واتای ڕاستەقینەی وشە، واتە لەگەڵ جیهان، قسە دەکات و وەک پیاوێکی ئایینی کە ئەقڵی خۆی لە کاروباری گشتیدا بەکار دەهێنێ، ئازادیی بێسنووری هەیە بۆ بەکارهێنانی ئەقڵی خۆی و قسەکردن بە ناوی خۆیەوە؛ چونکە ئەم بابەتە کە سەرپەرشتیارانی خەڵک (لە کاروباری ئایینی)، خۆی دەبێ کەسێکی ناپێگەییشتوو بێت، وتەیەکی چەواشەکارانەی نابەجێ و نائەقڵانییە، کە دەبێتە هۆی سەقامگیربوونی هەمیشەییی شتە نائەقڵانییەکان.

بەڵام ئایا ناکرێ کە کۆمەڵێک لە پیاوانی ئایینی، بۆ وێنە کۆمەڵەیەکی کەلیسایی، یان کلاسیسێکی[16] باڵا (ئەو ناوەی کە هۆڵەندییەکان لەسەر کۆمەڵەیەکی لەو جۆرەیان داناوە)، ئەم مافەیەیان هەبێ لەناو خۆیاندا دەربارەی کۆمەڵێک لە بنەما سەقامگیرە ئایینییەکان ڕێک بکەون و سەرپەرشتیارییەکی هەمیشەیی لەسەر تاک تاکی ئەندامانیان و، لە ڕێگه‌ی ئەوانیشەوە لەسەر هەموو خەڵک بچەسپێنن و تەنانەت بیکەنە شتێکی هەمیشەیی؟ من دەڵێم نا، شتێکی ئەوها ناکرێ. پەیمانێک، کە بۆ هەمیشە ڕێ لە مرۆڤ بگرێت، بۆ گەییشتن بە ڕۆشنگەریی زیاتر، خۆی لە خۆیدا پووچ و بەتاڵە، تەنانەت ئەگەر بەرزترین دەسەڵاتەکان و ئەنجوومەنەکانی یاسادانان و شکۆمەندترین ڕێککەوتننامەکانی ئاشتی، مۆری پەسندیان لێ دابێت. هیچ سەردەمێک ناتوانێ بەو مەبەستە هاوڕا و هاوسۆز بێت، کە سەردەمی دواتر لەناو کۆتوبەندێک دابنێت، کە هەرگیز نەتوانێ ناسینەکانی (بەتایبەت ناسینێکی وەها کورتخایەن) پەرە پێ بدات و لە هەڵەکان بیپاڵێوێت و، بە شێوەیەکی گشتی لە شاڕێی ڕۆشنگەریدا بەرەو پێشەوە بچێت.

کارێکی لەم جۆرە، تاوانێکە دژ بە سروشتی مرۆیی، کە لە سەرەتای دروستی ئەم پێشڕەوییە لە شاڕێی ڕۆشنگەری، بە مەبەست و ئامانجی ئەو دانراوە و، نەوەکانی داهاتوو بەتەواوی ئەو مافەیان هەیە، کە بڕیاری سەرەڕۆیانە و ناڕەوای لەم جۆرە بەیەکجاری تووڕ هەڵدەن. پێوەری هەڵسەنگاندنی ئەو شتەی کە بە ناوی یاسا لەسەر خەڵک دادەنرێت، ئەوەیە کە ئایا ئەم خەڵکە هەرگیز یاسایەکی لەو جۆرەیان لەسەر خۆیان دادەنا یان نا؟ بەڵام بۆ ماوەیەکی دیاریکراو و کورت و تا سەرهەڵدانی یاسایەکی باشتر، ئەم کارە دەکرێت هەتا بەو سیستەمەی کە دەیهێنێتە ئاراوە هەر هاووڵاتییەک و، بە تایبەت پیاوانی ئایینیی، ئازاد بن بەئاشکرا و بە سیفەتی خاوەنزانست، (بەرامبەر بە هەمووان) واتە لە ڕێگه‌ی نووسینەکانیان، دەربارەی هەڵە و کەموکوڕییەکانی بنیاتنانەوەی ئێستا و ئەو دامودەزگه‌یانەی[17] کە هەن بیر و ڕای خۆیان بخەنە ڕوو و، لە کاتێکدا “سیستەمی لەئارادابوو” هێشتا بەسەقامگیریی دەمێنێتەوە، بیر وڕ ای جۆراجۆر لە چەندایەتی و بۆچییەتیی ئەو کارانە ئەوەندە تاقی دەکرێنەوە، کە بتوانن بگەنە ڕایەکی هاوبەش (تەنانەت ئەگەر بە زۆرینەی دەنگەکانیش نەبێت) و، پاشان لەسەر بنەمای ئەم بۆچوونە هاوبەشانە پێشنیارێک پێشکەش بە دەرگه‌ی شاهانە بکرێت هەتا پاڵپشتیی ئەو گرووپە لە بڕواداران بکات، کە لە نێوان خۆیاندا گەییشتوونەتە سازان لەسەر دیدگه‌یەکی دروستتر دەربارەی پێویستیی گۆڕان لە دامودەزگه‌کانی ئایینیی ئێستا، بەبێ ئەوەی ببنە بەربەست لە بەردەم ئەوانی تر، کە هێشتا هۆگری ڕێسا کۆنەکانن.

بەڵام هاوپەیمانبوون لەسەر دەستوورێکی ئایینیی سەقامگیر، کە هەرگیز کەس نەتوانێ گومانی لێ بکات، تەنانەت ئەگەر ئەم سازانە تەنیا بە درێژاییی ژیانی مرۆڤێکیش سنووردار بێت، ئەمە بەیەکجاری قەدەغەیە؛ چونکە لە سەردەمێکدا، مرۆڤایەتی لە پێشکەوتن بەرەو خێر و چاکەکاری دوور دەخاتەوە و زیان بە نەوەکانی ئاییندە دەگەیەنێت. هەڵبەت مرۆڤ دەتوانێ ڕۆشنگەریی خۆی دەربارەی ئەو شتەی کە دەبێ لێی ئاگادار بێت دوا بخات؛ بەڵام چاوپۆشیکردن لە ڕۆشنگەری، بۆ خۆی و بەتایبەت بۆ نەوەکانی داهاتوو، دەستدرێژیکردن و پێشێلکردنی مافی پیرۆزی مرۆیییە. ئەو یاسایەی کە خەڵک مافیان نییە دەربارەی خۆیان دای بنێن، ئەوا ڕەواترە کە پاشایش مافێکی لەم جۆرەی نەبێت.  چونکە هێزی یاسادانانی پاشا لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، کە ئەو ویستی گشتیی خەڵک لەگەڵ ویستی خۆی یەک دەخات و ڕەنگڕێژی دەکات. ئەگەر ئەو، تەنیا هەوڵی ئەوە بدات کە هەموو چاکسازییەکانی ئێستا، یان ئەوەی کە مەبەستێتی لەگەڵ سیستەمی شارستانیدا سازگار بێت، ئیدی دەتوانێ لێ گەڕێت ڕەعییەتەکانی خۆی بەئازادی، ئەو شتەی کە بۆ چاککردنی بارودۆخی خۆیان و ڕزگارییان بە پێویستی دەزانن ئەنجامی بدەن. ئیدی شتێکی دیکەیشی لە ئەستۆ نییە، جگە لە ڕێگریکردن لەو کەسانەی کە بە ئەنجامدانی توندوتیژی، دەیانەوێ ئەوانی تر لە هەوڵ و کۆششی هەمەلایەنە دوور بخەنەوە، بۆ ناسین و بەرەوپێشبردنی ئەو شتانەی کە خۆیان بۆ چاککردنی بارودۆخی خۆیان و ڕزگاربوونیان، بە پێویستی دەزانن. پۆستی باڵای پاشایەتی، ئەگەر نووسینی ڕەعییەتەکانی خۆی، کە بۆ گەییشتن بە بۆچوونێکی هاوبەش لەگەڵ یەکتر لە مشتومڕدان، بخاتە ژێر چاودێریی باڵای دەوڵەتەکەی خۆیەوە، ئەوا تووشی زیان دەبێت. چونکە ئەگەر لەو کاتەدا بە بۆچوونی هەرە باشی خۆی وا بکات، ئەوا ڕەخنەی لێ دەگرن کە: “زمانزانەکان لە قەیسەر فەرمان وەرناگرن”[18]– و تەنانەت لەوەیش زیاتر، ئەو کاتەی کە بەدەر لە ڕەعییەتەکانی دیکە، پشتیوانی لە سەرەڕۆییی مەعنەویی چەند ستەمکارێک بکات، ئەوا دەسەڵاتی باڵای خۆی سووک دەکات، ئەگەر دەست بۆ چاودێرییەکی لەو جۆرە ببات.

ئێستا ئەگەر بپرسن ئایا ئێمە هەنووکە لە چەرخێکدا دەژین کە گەییشتووەتە ڕۆشنایی؟ وەڵامەکەی ئەوەیە کە نەخێر. بەڵام لە چەرخی ڕۆشناییبەخشیندا بەڵێ. لە هەلومەرجی ئەمڕۆدا، هەموو خەڵک لە پێگەیەکی وەهادا نین و ناتوانین ئەوان (لە پێگەیەکی لەو جۆرەدا) دابنێین – کە لە کاروباری ئایینی، بەبێ ڕێنماییی ئەوی تر ئەقڵی خۆی بەباشی و دڵنیایی بەکار ببات. هێشتا لەم کارەدا، کەموکوڕی زۆرە.

بەڵام هەندێ نیشانەی ڕوونمان بەدەستەوەیە، کە هەر ئێستا هەندێک دەرەتان لە بەرامبەریاندا دەکرێتەوە، کە لەو پانتایییەوە، ئازادانە بەرەو ئامانج بڕۆن و بەربەستەکانی ڕۆشنگەریی گشتی و، دەرچوونیان لە ناپێگەییشتوویی خۆکرد بەرە-بەرە کەمتر ببێت. لەم ڕوانگەیەوە، چەرخی ئێمە چەرخی ڕۆشناییبەخشین، یان (بە وتەیەکی تر) چەرخی فردریکە[19].

پاشایەک کە لە ئاستی خۆیدا نابینێ کە بڵێت: ئەو لەسەریەتی کە لە کاروباری ئایینی، نەک هەر خەڵک ناچار بە پەسندکردنی باوەڕێک نەکات، بەڵکوو لەم بابەتانەدا ئەوان بەتەواوی، ئازاد بهێڵێتەوە، پاشایەک کە ناونیشانی لووتبەرزانەی لێبووردەیی بە خۆی ڕەوا نابینێ و ڕەتی دەکاتەوە، بەڕاستی کە (پاشایەکی) ڕۆشنگەرە و، شایانی ئەوەیە کە خەڵکی جیهان و نەوە پێزانەکانی داهاتوو بەم ناوەوە ستایشی بکەن، چونکە ڕەگەزی مرۆڤی –لانی کەم تا ئەو شوێنەی کە پەیوەندیی بە حکوومەتەوە هەیە-لە کۆیلایەتیی دەروونی ڕزگار کردووە و، ئازادیی بە هەمووان بەخشیوە هەتا لە هەموو کاروباری ویژدانیدا ملکەچی ئەقڵی خۆیان بن.

لە سەردەمی پاشایەکی لەم جۆرەدایە، کە پیاوانی ئایینیی پایەبەرز ڕێگه‌یان پێ دراوە لە پێگەی خاوەنزانست، بەبێ ئەوەی زیانێک بە ئەرکە پیشەیییەکانیان بگات، بەوپەڕی ئازادی و بەئاشکرا، ئەو بیر و بۆچوونانەی کە لێرە و لەوێ لەگەڵ بنەما پەسندکراوە ئایینییەکانیاندا ناسازە، لەگەڵ هەموو خەڵکی جیهاندا بیخەنە بەرباس هەتا بە مەحەکی ڕەخنە، هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت. بەر لە پیاوانی ئایینی، ئەم مافە بە کەسانێک دراوە کە ئەرکە پیشەیییەکانیان دەست و پێیان نابەستێتەوە. ئەم ڕۆحی ئازادییە بۆ دەرەوەیش پەل دەکوتێت، تەنانەت بۆ ئەو شوێنانەیش، کە دەبێ لەگەڵ ئەو بەربەستانە بەرەوڕوو بێت، کە بە هۆی بوونی دەوڵەتێکی کارنەزانەوە سەریان هەڵداوە. چونکە لەبەرچاوی دەوڵەتێکی لەم جۆرەدا، نموونەیەکی ڕوونی وا دەخرێتە ڕوو، کە ئەگەر بێت و ئازادی بچەسپێت، ئەوا هیچ نیگەرانییەک بۆ تێکچوونی یەکێتیی نیشتمانی و سیستەمی گشتی لە ئارادا نییە. مرۆڤەکان ئەگەر بەئەنقەست ناچار نەکرێن، کە لە چوارچێوەی ئەقڵی کاڵوکرچدا بمێننەوە، ئەوا بەرە-بەرە خۆیان لەو دۆخە دەبەنە دەرەوە.

من لە ڕۆشنگەری، پتر لە هەر جێگه‌یەکی تر، پێم لەسەر “دەرچوونی مرۆڤ لە ناپێگەییشتوویی خۆکرد لە قەڵەمڕەوی پرسە ئایینییەکان” داگرتووە، چونکە حوکمڕانانی ئێمە لە بوارەکانی دیکەی وەک زانست و هونەرەکان، حەزیان لێ نییە کە ڕۆڵی سەرپەرشتیاری خەڵکەکەیان بگێڕن و، ئەوی تر ئەوەیە کە ناپێگەییشتوویی لە کاروباری ئایینی لە هەر جۆرێکی تر زیانبەخشترە و سووکایەتیی زیاتری تێدایە. بەڵام شێوازی بیرکردنەوەی سەرۆکی حکوومەتێک، کە پەرە بە ڕۆشنگەری لە قەڵەمڕەوی کاروباری ئایینی دەدات، لە هەموو ئەمانە پتر سەر دەکەوێ و باش دەزانێت، کە تەنانەت لە کاروباری یاسادانان هیچ مەترسیی تێدا نییە، ئەگەر ڕێگه‌ بە ڕەعییەتەکانی خۆی بدات، لە کاروباری گشتیدا ئەقڵی خۆیان بەکار بهێنن و بیر وبۆ چوونەکانیان دەربارەی شێوازەکانی باشتری یاسادانان، تەنانەت ڕەخنەگرتنی ڕاستگۆیانە لە یاساکانی بەردەست، لەگەڵ خەڵکی جیهاندا بخەنە بەرباس، ئێمە بۆ خۆمان نموونەیەکی شیاوی ستایش و بێوێنە و پرشنگداری پاشایەکی لەو جۆرەمان هەیە، کە لەم بوارەدا پێشڕەوی هەموو پاشاکانە.

بەڵام تەنیا کەسێک دەتوانێ بڵێت: ئەقڵ بەکار بهێنن! هەرچەندە و لە هەر بوارێکدا کە حەزتان لێیە، بەڵام ملکەچ بن! – قسەیەک کە تەنانەت کۆمارێکی ئازادیش ئازایەتیی ئەوەی نییە بیڵێت – کە خۆی ڕۆشنگەر بێت و لە سێبەرەکان نەترسێت و هاوکات بۆ پاراستنی دیسیپلینی گشتیی لەشکرێکی ڕێکخراو و بە ژمارە زۆر لەبن فەرمانیدا بن.

لێرەدا کاروباری مرۆیی ڕەوتێکی سەیر و چاوەڕواننەکراو بەخۆیەوە دەبینێت، کە ئەگەر بەتەواوی سەیر بکرێت، هەموو شتێک کەم تا زۆر، تێیدا دژبەیەکە. وا دەردەکەوێ کە ڕێژەیەکی زیاتر لە ئازادیی مەدەنی، بۆ ئازادیی ڕۆحیی خەڵک – سەرەڕای ئەوەی کە سنوورێکی تێنەپەڕیان بۆ دیاری دەکات – سوودمەند بێت و ڕێژەیەکی کەمتریش لە ئازادیی، کەشێکی وەهایان بۆ بخولقێنێت کە تێیدا بە هەموو تواناکانیانەوە گەشە بکەن.

پاشان، ئەو کاتەی کە سروشت لەژێر ئەم توێژاڵە ڕەقەوە  تۆوێک (= لە پەنای لەشکری ڕێکخراو و بە ژمارە زۆری پارێزەری دیسیپلینی گشتیی) بە دلۆڤانییەوە پەروەردە دەکات، واتە هۆگری و تامەزرۆییی خودیی مرۆڤ بۆ بیرکردنەوەی ئازاد بەرهەمدار بکات و گەشە پێ بدات، ئەمەیش بۆ خۆی بەرە-بەرە کاریگەریی لەسەر شێوازی بیرکردنەوەی خەڵک دادەنێت (کە لە ئەنجامدا خەڵک بەردەوام لە پراکتیزە کردنی ئازادی بەتواناتر دەبن) و، سەرەنجام تەنانەت کار لەسەر بنەما بنەڕەتییەکانی دەوڵەت دەکات، کە ئیدی ئەویش وای بە باش دەزانێت لەگەڵ مرۆڤ، کە ئێستا ئیتر بووەتە بوونەوەرێکی پتر لە ماشینێک[20]، ڕەفتارێکی وا بگرێتە بەر کە شایستەی ئەو بێت*.

                                                            کۆنگیزبێرگ، پرووس

                                                            سی سپتەمبەری ١٧٨٤

سەرچاوە:

– کانت و دیگران، ڕوشن نگری چیست؟ نظریەها و تعریف ها، ترجمە: سیروس آرین پور، نشر آگە، تهران.

[1].Immanuel Kant

[2]. Unmundigkeit

[3]. Selbestverschuldet

[4] ) (sapere aude! ) بنەمای ئەم وتەیە بۆ شاعیر و وێژەوانی ڕۆمی (٦٥ پ.ز- ٨ پ.ز) دەگەڕێتەوە (نامیلکەکان، ١،٢،٤٠) “ئازا بە لە زانین!” کۆمەڵەی دۆستانی ڕاستی (Alethophilen  بە یۆنانی alethela= ڕاستی) کە لە ساڵی ١٧٣٦ بە مەبەستی پەرەپێدانی فەلسەفەی لایب نیتس- وڵف بنیات نرا، ئەم وتەیەی هۆراسیان هەر بەم واتایە، کردە دروشمی خۆیان. ئەوان دراوێكیان لەچاپ دا، کە نیوپەیکەرێکی ئەسینایی بە سەرەوە بوو، بە خودەیەکەوە کە نەخشی ڕوخساری لایب نیتس و وڵفی پێوە بوو و دەوراندەوری بە دروشمی sapere aude ڕازابووەوە.

[5] ) (naturaliter majomnes) واتە لە ڕووی جەستەوە پێگەییشتوو و گەورەیە، بەڵام لە ڕووی هزرییەوە هێشتا ناپێگەییشتوو و بچووکە.

[6] ) (Gangelwagen) سەوەتەیەکی تایەدارە کە منداڵی تێ دەخەن هەتا پێ بگرێ.

[7] ) (Publikuum) لە بەرامبەر تاک (Individuum) بە واتای ئەو مرۆڤانەی کە لە یەک شوێن، ناوچە یا وڵاتدان. لە سەدەی هەژدەیەم ئەم زاراوەیە لە جیاتی چەمکی ئەمڕۆیی (Offentlichkeit) (= بابەتی گشتی) بەکار دەچوو. یۆهان کریستۆف ئادلۆنگ (J.C.Adelung) ئەم چەمکە بەم جۆرە پێناسە دەکات: ١) ئاپۆرەی ئەم مرۆڤانەی کە لە شوێنێکی گشتیدا کۆ بوونەتەوە؛ ٢) هەموو خوێنەرانی نووسەرێک؛ ٣) هەموو ئەو هاوچەرخانەی کە لەگەڵ ئێمەدا دەژین.

[8] ) (Selbstdenkend) لە چەمکە سەرەکییەکانی وتارەکەی کانتە. مەبەست ئەو کەسانەیە کە خۆیان لە پەیڕەوکردنی ڕێسا و بڕیارە پێشوەختەکان دەبوێرن و، یان لە ڕێگه‌ی بەکارخستنی زانین و فامی خۆیان و بە “خۆبیرکردنەوە” کە ئامانجی بوونی مرۆڤە، دەست بە ڕۆشنگەری لە کاروباری جیهاندا دەکەن.

[9] ) (Voruteil) ئەم زاراوەیە پتر بە “پێش-دادوەری” وەرگێڕدراوە و، هەندێ جاریش بە زانستی پوخت و ئەوانی تر. پێش-دادوەری، سەرەڕای هاوتابوونی ڕواڵەتیی لەگەڵ هاوتا ناوەڕۆکییەکەی لە زمانە ئەورووپییەکان ) Vor-Uteil لە ئەڵمانی، Pre-Judgment لە ئینگلیزی، Pre-Jugment لە فەرەنسی)، دۆخی واتاییی ئەم زاراوەیە لە زمانە ڕەسەنەکانی خۆی ناگەیەنێت. ئێمە لێرەدا وامان بە باش زانی، بە “دادوەریی ناپوختە” وەری بگێڕین. (وەرگێڕی فارسی).

[10] ) der offentilche Gebrauch seiner Vernunft ( ئەو کەڵکەیە [  = بەکارخستن ] کە کەسێک لە پێگەی “کەسیی خۆی” و بە سیفەتی خاوەنزانست لە بەرامبەر گرووپی خوێنەرانیدا لە ئەقڵی خۆی وەری دەگرێت.

[11] ) مەبەست فردریکی گەورە، ئیمپراتۆری پرووسە.

[12] ) Privatgebruach ( ئەو کەڵکوەرگرتن=بەکارهێنانەیە کە کەسێک لە پێگەی بەرپرسێکی کارگێڕیی –بۆ وێنە ئەفسەر، فەرمانبەری فەرمانگە، یان قەشە- لە ئەقڵی خۆی دەیکات).

[13]. Gelehrter

[14]. Passiv

[15] ) Symbol  (لە چەمکی زانستی کەلامی مەسیحی، بەو بنەمایانە دەگوترێ کە قبووڵکردنیان نیشانەی باوەڕهێنانی باوەڕدارانە بەو ئایینزایەی کە مەبەستێتی).

[16] ) (Klassis) ئەنجوومەنی کەلیساکان لە هۆڵەندا کە لە کاروباری ئایینییدا مافی یاسادانانی هەیە.

[17]. Einrichtung

[18]. Caesar non est supra Grammaticos.

[19] ) ئاماژەیە بۆ گەشەکردنی کاری ڕۆشنگەریی لە سەردەمی پاشایەتیی فردریکی گەورە.

[20]) ئاماژەیە بە ژۆلین ئۆفرای دولامێتری (٥١- ١٧٠٩) و کتێبەکەی مرۆڤ-ماشین (L’homme-machin)، لیدن، ١٧٤٨.

* ئەمڕۆ، کە سیی مانگی سپتەمبەرە لە هەواڵە هەفتانەکانی بووشینگ (2)  لە ڕێکەوتی سێزدەی ئەم مانگە، ڕاگەیەندراوێكم خوێندەوە کە وەڵامی بەڕێز مندلسزۆن هەر بۆ ئەم پرسیارە لە ژمارەی ئەم مانگەی برلینیشە موناتسشریفت بڵاو دەبێتەوە. هێشتا ئەو وەڵامە بە دەستی من نەگەییشتووە و ڕەنگە لەو حاڵەتەدا لە ناردنی ئەمەیش خۆم دەبوارد. ئێستا ئەم نووسینە تەنیا بۆ ئەم ئەزموونە بەکار دێت کە بڕوانین دەستی ڕێکەوت، تا کوێ دەتوانێ هاوڕایی و هاوجۆرێتی بەدیاری بێنێت.

2) ئەو بڵاوکراوەی کە کانت لە پەراوێزی وتارەکەی بە ناوی هەواڵە هەفتانەکانی بووشینگ ناوی لێ دەبات، بە درێژاییی ساڵانی ٨٦-١٧٧٣ لە لایەن ئانتۆن فردریش بووشینگ (٩٣-١٧٢٤) لە بەرلین بڵاو دەکرایەوە.




حکوومەت و نیشتمان تێکەڵ بە یەکدی مەکەن!

نووسینی: “ڕابێرت فێسک” (١٩٤٦-٢٠٢٠)*

وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە: د. سەردار قادر

 ئایا دەزانن کە ماڵی عەرەبەکان لەوپەڕی پاکژیدان، بەڵام شەقامەکانیان پێچەوانەى ماڵەکانیانە. هۆکارەکەى ئەوەیە کە عەرەبەکان هەست بەوە دەکەن کە خانوو و ماڵێکیان هەیە، بەڵام هەست بەوە ناکەن کە نیشتمانێکیان هەبێت. ئایا هەر بەڕاست بۆیە شەقامەکانمان پیس و بۆگەنن، چونکە هەست ناکەین کە نیشتمانێکمان هەیە؟

ئەى باشە هۆکارەکە چییە؟

ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆکار:

یەکەم: ئێمە چەمک و تێگەیشتنمان بۆ نیشتمان و حکوومەت تێکەڵی یەکدی کردووە، وای دەبینین کە هەردووکیان یەکن؛ ئەمەیش لە خۆیدا کارەساتە. حکوومەت بریتییە لە کارگێڕییەکى سیاسی بۆ وادەیەکی کورت لە تەمەنى نیشتمان؛ هیچ حکوومەتێک تا سەر نامێنێتەوە، بەڵکوو دەڕوا و دەگۆڕێت. بەڵام نیشتمان بریتییە لە مێژوو، جوگرافیا و ئەو خاکەى کە ئێسک و پروسکی باوان و باپیرانمانى لەخۆ گرتووە؛ ئەو درەختانەیە کە بە ئارەقەى ئەوان پاراو بوون. نیشتمان هزر و كتێبە؛ نەریت و ئاکارە.

هەر بۆیە هەموو کەس مافی ئەوەى هەیە کە ڕقی لە حکوومەت بێتەوە و خۆشی نەوێت، بەڵام مافی ئەوەى نییە کە ڕقی لە نیشتمان بێتەوە. کارەساتی لەوەیش گەورەتر ئەوەیە، کاتێک حکوومەت و نیشتمان تێکەڵی یەکدی دەکەین، وای بۆ دەچین کاتێک نیشتمان خەسارەت و تەلەف بکەین، بەو کارەمان گوایە تۆڵە لە حکوومەت دەکەینەوە؛ بە شێوەیەک بڵێی کە نیشتمان هیی حکوومەتە و هیی ئێمە نییە.

باشە پەیوەندیى حکوومەت بەو شەقامەوە چییە کە من و تۆ پێیدا دەڕۆین و تێ دەپەڕین؟ پەیوەندیی حکوومەت چییە بەو زانکۆیەى کە تێیدا مناڵەکەى من و تۆ فێرى زانست دەبن؟ پەیوەندیی چییە بەو نه‌خۆشخانە‌ی کە چارەسەرى خێزانەکەى من و تۆى تێدا دەکرێ؟ ئەو شتانە موڵکی ئەوانە نییە کە بەڕێوەى دەبەن و سەرپەرشتى دەکەن، بەڵکوو موڵکی ئەوانەیە کە بەکاری دەهێنن و لێی سوودمەند دەبن. ئێمە لە ڕاستیدا بەو شێوەیە تۆڵە لە نیشتمان دەکەینەوە، نەک لە حکوومەت؛ حکوومەتەکان بە شێوەیەکی تر سزا دەدرێن، ئەگەر ئێمە بەڕاستى نیشتمانمان خۆش دەوێت.

دووەم: هۆکارى دووەم ئەوەیە، کە کەلتوورى خاوەندارێتى و موڵکی گشتی لامان ونە و نیمانە؛ تەنانەت بەو شێوەیەى کە جۆرێک لە شیزۆفرینا و دژوارى لە کەسێتیماندا هەیە. هەر ئەو کەسەى کە تەنانەت ئاودەستى ماڵەکەى زۆر بە پاکژى ڕادەگرێ، هەر ئەو کەسەیە کە خۆڵ و خاشاک فڕێ دەداتە ناو ئاودەستى گشتى لەسەر شەقامەکان و فەرمانگەکان. هەر ئەو کەسەى کە لەسەر مێز دادەنیشێ لە ماڵەوە و دەیپارێزێ، کەچى هەر ئەو کەسەیە کە ناوى خۆى لەسەر کورسیی دانیشتنى قوتابخانە و زانکۆ هەڵدەکۆڵێ.

ئەو باوکەى کە داوا لە کوڕەکەى دەکات بەوەى بە سیسته‌مى ماڵەوە پابەند بێت، هەر خۆیشیەتى کە تاقەتى نییە و پابەند نابێ لە ڕیزێکدا بوەستێ تا نۆرەى دەگاتێ. ئەو دایکەى کە ڕازی نییە تەنیا یەک وانەیش لە کوڕەکەى بە زایە بڕوات لە زانکۆ، هەر ئەویشە کە لە دەوامى فەرمانگەکەى، خۆى دەدزێتەوە و ڕا دەکا!

پوختەى گوتە ئەوەیە:

پێمان خۆش بێت یان نا، حکوومەت نیشتمان نییە؛ گرفتەکانیشمان بە وێرانکردنی نیشتمان، لەگەڵ حکوومەت چارەسەر نابن. ئەو گەلەى کە تۆڵە لە نیشتمان دەکاتەوە بەوەى کە حکوومەتێکی خراپی هەیە، شایەنى حکوومەتێکی باشتر نییە. پێشکەوتن و بەرەوپێشچوونمان بەوە پێوانه‌ ناکرێ، کە ئێمە تا چەند باخچەى ماڵەکانمان پاکژن، بەڵکوو بەوە پێوانە دەکرێ و دەردەکەوێ کە تاچەند پاکژیى باخچە گشتییەکان دواى دانیشتن و حەسانەوەمان تێیاندا، دەپارێزێن.

ئەگەر لە حاڵى خۆمان تێڕامێنین، دەبینین کە خۆمان دوژمن و ناحەزى خۆمانین، بەوەى کەس هێندەى خۆمان خراپە دەرهەق بە نیشتمانەکەمان ناکات، بەقەدەر ئەوەى کە خۆمان دەیکەین. بەڕاستى دروستیان گوتووە: مرۆڤ پێویستى بە شەقامى پاکژ نییە، تا ڕێزلێگیراو بێ، بەڵام ئەوە شەقامەکانن کە پێویستیان بە خەڵکانى بەڕێز هەیە تا بە پاکژى بمێننەوە.

* “ڕابێرت فێسک” (Robert Fisk) لە 28ى کانوونی یەکەمى ساڵی 2018 ئەو وتارەى بڵاو کردۆتەوە. یەکێکە لە ڕۆژنامەنووسە هەرە بەناوبانگەکانى جیهان؛ ئەوەى کە زۆر باش خەڵکی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەناسێ، سی ساڵ لەناویاندا ژیاوە و لە بەیرووت نیشتەجێ بوو. ئەو پەیامنێرى ڕۆژنامەى ئیندپێندێنتى بریتانی بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و یەکێکیشە لە ڕۆژنامەنووسە دەگمەنەکان. لە ساڵى 1983 لە زانکۆى ترینیتی لە دیبلن لە پسپۆریى زانستە سیاسییەکاندا بڕوانامەى دکتۆراى وەرگرتووە، لە هەمان کاتدا چوار بڕوانامەى دکتۆراى فەخرى لەلایەن هەر یەک لە زانکۆکانى: Kent، Trinity College، Ghent، St Andrews، پێبەخشراوە. خەڵاتى ڕێزلێنانى Lannan Cultural Freedom Prize ، Premi Godó de Periodisme وەرگرتووە. ئەو لە 12/7/1946 لە شانشینی یەکگرتووى بریتانیا لەدایک بووە و لە 30/10/2020 لە دبلن کۆچی دواییی کردووە.

سەرچاوە:

https://www.albawaba.com/ar