نووسەر: د. عەلیمحەمەد کاردان (٢٠٠٧-١٩٢٧) دکتۆرای فەلسەفە و دەروونناسی و مامۆستای بەشی پەروەردەی زانکۆی تاران

وەرگێڕانی (لە فارسییەوە): کیشوەر پیرۆتی

هەموو ساڵێک لە بواری پەروەردە و ڕاهێناندا کۆمەڵێک کتێب دەنووسرێت و زانایانی ئەوروپی و ئەمریکی بەپێی بواری لێکۆڵینەوە و خولیای خۆیان، بابەتی جۆراوجۆر و فرەچەشن تاوتوێ دەکەن. کەواتە تاکوو ئێستا کۆمەڵەبەرهەمێکی گرینگ لەبارەی فەلسەفە و ژێرخانی دەروونی و کۆمەڵایەتیی پەروەردەوە نووسراوە، بەڵام کێشەی زۆربەی ئەو بابەتانە ئەوەیە کە یان لەڕاددەبەدەر گشتی و زەینی (ئەبستراکت)ن و تەنیا گرووپێکی تایبەت دەتوانن کەڵکیان لێ وەربگرن، یان لەڕاددەبەدەر بە وردەکارییەکانەوە خەریک دەبن؛ بە شێوەیەک کە خوێنەر لە تانوپۆی بابەتەکانی ڕۆژ، فەرهەنگ و شێوازەکانی ڕاهێنان و پەروەردەوە وەردەدرێت و لە گرینگیدان بە بابەتە گشتی و گرینگەکانی پەروەردەدا تووشی ئاستەنگ دەبێت و دەکەوێتە سەر ئەو بیرەی کە پەروەردە و ڕاهێنان بنەمایەکی زانستی و پتەوی نییە و تەنیا کۆمەڵێک تەکنیکی سادە و ساکارە کە بەر لەوەی شیاوی فێربوون بێت، شیاوی تاقیکردنەوەیە و هەر کەسێک بگەڕێتەوە سەر بیرەوەرییەکانی منداڵیی خۆی، یان ماوەیەک بە کاری پەروەردەوە خەریک بێت، هەر لەخۆوە فێری ئەو تەکنیکانە دەبێت.

زۆر ڕوونە کە پەروەردە و ڕاهێنان بەر لە هەموو شتێک کارێکی مرۆڤانەیە و بە مەرجێک دەگاتە ئەنجامێکی دڵخواز کە لەسەر تیۆرییەکی ڕوون دەربارەی سروشت و چارەنووسی مرۆڤ دانرابێت. ئەو تیۆری و ڕوانینەیش بەوە دەکەوێتە بەردەست کە کەسی پەروەردەکار هەم لە پەروەردە و ڕاهێناندا ئەزموونی باشی هەبێت، هەم بە شێوەی زانستی بیری لە ئەزموونەکانی خۆی کردبێتەوە. بەکورتی هەم ئەزموونی کردەکیی هەبێت، هەم تیۆریی بەدەستەوە بێت. مۆریس دبس^١ یەکێکە لە بیرمەندان و زانایانی ئەم سەردەمە، کە لە بەرهەمەکانی خۆیدا سەبارەت بە پەروەردە و ڕاهێنان، ئەزموون و بیرکردنەوەی تێک هەڵکێشاوە و کتێبێکی نووسیوە کە هەم سوودی بۆ مامۆستایان هەیە و دەتوانن سوودێکی زۆری لێ وەربگرن، هەم بۆ لایەنگرانی پەروەردە بەرچاوڕوونییەکی زۆر باشە. لەم کتێبەدا کە لەسەر قۆناغەکانی پەروەردە، یان پەروەردە و ڕا‌هێنان نووسراوە، لە ناوەکەیەوە دیارە کە پەروەردە و ڕاهێنان لە بواری “جینیتیکەوە” تیشکی خراوەتە سەر و گرینگیی پێ دراوە، بەتایبەت چەمکی “قۆناغ” گرینگیی تایبەتی پێ دراوە. دبس لە پێشەکیی چاپی دووەمی کتێبەکەی (قۆناغەکانی پەروەردە)دا، خۆی بە لایەنگری پەروەردەی جینیتیکی دەزانێت و دان بەوەدا دەنێت کە ئەم بیرۆکەیە، بیرۆکەیەکی نوێ نییە و ئەنجامی ئەو ئیلهامەیە کە “ئێمیل” بە مامۆستایانی جیهانی پێشکەش کردووە.

بەڵام سەبارەت بە قۆناغەکانی پەروەردە لە “ئێمیل”ی “ژان ژاک ڕۆسۆ”وە تا کتێبەکەی “ماریا مۆنتێسۆری” دەربارەی قۆناغەکانی پەروەردە، لێکدانەوە و بۆچوونی جۆراوجۆر سەبارەت بە تاکە بنەمایەکی دەروونی و پەروەردەیی خراوەتە ڕوو. مۆریس دبس هەوڵ دەدا، ئەو نەریتەی دراوەتە پاڵ ڕۆسۆ، لە لاڕێبوون ڕزگار بکات. لەم بارەیەوە دەنووسێت: “ڕاستە لەم لێکۆڵینەوەیەدا زۆر زۆر قەرزباری ڕۆسۆم، بەڵام لە زۆرینەی بابەتەکاندا هەنگاوم لە نەریتی ڕۆسۆ واوەتر ناوە. ڕێبازی ڕۆسۆ لە سەردەمی خۆیدا شۆڕشێک بوو، بەڵام ئەمڕۆ ئیتر ئەوە شتێکی تازە نییە. ئەو کەسانەی دەیانەوێت بە بیانووی ئەوەی کە نووسەری ئێمیل بە پێشڕەوی شۆڕشی پەروەدەی نوێ دەزانن، خۆیان بە ڕۆسۆوە هەڵواسن، کارێکی بێهوودە و مەترسیدار دەکەن. باشترین شێوازی ڕێزلێنان لە ڕۆسۆ –کە بۆ ئێمەیش جێی ڕێز و پێزانینە- تاریف و پێداهەڵگوتنی ڕۆسۆ نییە. ڕێزلێنانی ڕاستەقینە لە ڕۆسۆ ئەوەیە کە بە سوودوەرگرتن لە کتێبەکەی، هەنگاوێکی نوێ بنێین. دبس هەمان شێوازی بیرکردنەوەی ئازاد دەربارەی نووسەران و زانایانی دیکە و بەتایبەت هاوچاخەکانی خۆی بەکار دێنێت. بۆ نموونە، قۆناغی بنەڕەتی کە خەڵکی دیکە بە قۆناغی بەر لە سەرهەڵدانی بابەتەکان^٢، یان قۆناغی بەر لە دەرکەوتنی چەمکە گشتییەکانی^٣ دادەنێن، دبس بە قۆناغی دەرکەوتنی چەمکە پاژەکی و سەرەتایییەکانی^٤ لە قەڵەم دەدات و، کۆمەڵێک هۆکاری نوێیشی بۆ ئەم ناولێنانە هەیە کە پتەوییەکەی گومانی تێدا نییە.

بە ڕای نووسەری کتێبی “قۆناغەکانی پەروەردە”، گەشەی منداڵ لەو ڕۆژەوە کە لەدایک دەبێت تا بەتەواوی پێ دەگات، بە کۆمەڵە قۆناغێکی دوابەدوای یەک و دانەبڕاودا تێپەڕ دەبێت، کە دەکرێت بە بەشە دیاریکراوەکانی مێژوویەکی تایبەتیان دابنێین. هەر هەبوویەکی گەشە دەکات چەند قۆناغێکی دیار دەبڕێت. هەر کام لەم قۆناغانە پێکهاتەیەکی دەروونیی تایبەتیان هەیە و ئەم پێکهاتە تایبەتە لەو ڕەفتارەدا کە تایبەتی ئەو قۆناغەیە، ڕەنگ دەداتەوە. کەواته‌ پەروەردە تا ئەو جێیەی دەکرێت، دەبێت لەسەر بنەمای قۆناغە دەروونییەکانی گەشە بێت و تەنیا لەم حاڵەتەدا هەموو به‌هره‌ و تواناكانی قوتابی دەردەخات. پەروەردەیەکی وەها، ڕێک وەکوو جلەکانی پەیکەرە داتاشراوەکانی پەرستگەی پارتێنۆن^٥ وایە کە لەبەر ئەوەی جوانییەکەی لەگەڵ بەرزی و نزمیی لەشی پەیکەرەکەدا ڕێک خراوە، جوانتر بەرچاو دەکەوێت.

بە ڕای مۆریس دبس لە ڕووی هۆکارە سەرەکییەکانی فراژیبوون (جینیتیک)ەوە دەتوانین قۆناغەکانی پەروەردە لێک جیا بکەینەوە. لە هەر قۆناغێکی گەشەدا کۆمەڵە چالاکییەکی دیاریکراو بناغەیە و ڕاهێنەر بۆ ئەوەی لە کارەکەی خۆیدا سەرکەوتوو بێت، دەبێ گرینگی بەو هۆکارە سەرەکییانە بدات، چونکە کار و کردەوەکانی دیکە لە چوارچێوەی ئەم هۆکارانەدا ڕێک دەخرێن. “دەتوانین بڵێین قۆناغێکی تەمەن تا ڕاددەیەک قۆناغی یاریکردنە و قۆناغیکیش قۆناغی لەبەرکردن و قۆناغی سێیەم قۆناغی خووگرتوویی و قۆناغی چوارەم قۆناغی کوڵوکۆ و هه‌یه‌جانه‌.”^٦ کەواته بە ڕای مۆریس دبس، هەر کام لە قۆناغەکانی گەشە وەکوو گشتێک وایە کە پاژەکانی یەکێتییەکی ڕاستەقینەیان هەیە. کەواته ناکرێ و نابێ وەکوو ئەوەی کەسانێک پێیان وایە لایەنە جۆراوجۆرەکانی پەروەردە وەکوو بەشی جەستەیی و عەقڵانی و ئەمانە لە یەک جیا بکرێنەوە و گەشەی هەر کام لەم قۆناغانە دەبێت بەجیا گرینگیی پێ بدرێت. ئەمڕۆ زیاتر وا باسی بابەتەکانی پەروەردە دەکرێت وەک بڵێی بۆ هەموو قۆناغەکانی منداڵی دەشێن و ڕاستن، بۆیە کاتێک ڕێگەچارەیەک پێشنیاز دەکرێت، گۆڕان و فراژیبوون (هەراشبوون)ی توانایییەکان لە ڕەوتی کاتدا لەبەرچاو ناگرن، واته‌ بۆ بابەتێکی کە خۆی دەگۆڕێت، ڕێگەچارەیەکی تاک و چەقبەستوو پێشنیاز دەکرێت. بۆ نموونە، دەربارەی پەروەردەی یادگە بەگشتی قسە دەکەن، کەچی یادگە لە هەر قۆناغێکدا کارێکی تایبەتی هەیە. واته‌ لە منداڵی شێرەخۆرەدا دیار دەکەوێت و شتێك نییه‌ جگه‌ لە پشتیوانێکی سست و لەرزۆکی ڕەفتار، بەڵام لە تەمەنی ١٠ ساڵیدا بە کردەوەی سەرەکی و بنەڕەتیی مێشک و زەین هەژمار دەکرێت. لە ١٥ ساڵییشدا دەبێتە یەکێک لە کەرەستە هۆشەکی (عەقڵانی)یە لاوەکییەکان و بە شوێن هۆشی تیۆری دەکەوێت. کەواته چۆنێتیی پەروەردەکردنی یادگە تەنیا لە ڕووی ڕۆڵی تایبەتی لە کردەوەکانی مێشک و زەین لە هەر قۆناغێکی گۆڕانیدا دیاری و پێناسە دەکرێت.

بەڵێ، بە ڕای مۆریس دبس کاتێک پەروەردە لە ڕووی قۆناغەکانییەوە لەبەرچاو بگرین، زۆربەی کێشمەکێش و ناکۆکییەکانی پەروەردە چارەسەر دەکرێن. بۆ نموونە، لەم ڕێگه‌یەوە کێشمەکێشی نێوان لایەنگرانی پڕجۆش و خرۆشی پەروەردەی شاد^٧، هەروەها پەروەردە لەسەر بنەمای هەوڵ و تێکۆشان، یان مشتومڕی بێپایانی نێوان لایەنگرانی پەروەردەی تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی و ڕاهێنانی تیۆریک و کەسایەتی کۆتاییی دێت. “کە ئەم پرسانە لە ڕوانگەی فراژیبوونی دەروونییەوە لەبەرچاو بگرین، ڕێگەچارەکانیان دەدۆزرێتەوە.”

ڕاستە ئامانجی نووسەری ئەم کتێبە ئەوەیە کە “خشتەیەکی گشتگیر لە قۆناغەکانی پەروەردە ڕێک بخات کە لە لایەکەوە دەروونناسیی هاوچەرخ و لە لایەکی دیکەوە بۆچوونێکی تایبەت سەبارەت بە مرۆڤ تێیدا تێکەڵ بووبێتن.” کەواته بەپێچەوانەی کەسانێکی وەکوو “ستیوارت میل”ەوە کە پەروەردە و کاریگەریی بەردەوامی ژینگە لەسەر تاک تێکه‌ڵ به‌یه‌ك دەکەن و، ئەو کاریگەرییە بەسەر هەموو قۆناغەکانی ژیاندا بڵاو دەکه‌نەوە، نووسەر تەنیا قووڵبوونەوە لە قۆناغی گەشە و بنەماکانی پەروەردە دەخاتە بەر سەرنج؛ یانی مرۆڤ لە ڕۆژی لەدایکبوون، یان کەمێک پێشترەوە لەبەرچاو دەگرێت و لە نزیک بیست ساڵیدا وێڵی دەکات، چونکە باوەڕی وایە کە مرۆڤ لە کۆتاییی ئەم قۆناغەوە دەتوانێت تا ڕاددەیەک لەسەر پێی خۆی ڕاوەستێت.

مۆریس دبس بیست ساڵی سەرەتای ژیان لە ڕووی هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی ژیانی دەروونی و کۆمەڵایەتییەوە بە پێنج قۆناغ دابەش دەکات کە بریتین لە:

١-‌ قۆناغی یەکەمی منداڵی (لەدایکبوون تا سێ ساڵی).

٢-‌ قۆناغی دووەم (لە سێ ساڵییەوە تا حەوت ساڵی).

٣-‌ قۆناغی سێیەم یان منداڵی هەراش (لە ٦-٧ تا ١٣-١٤ ساڵی).

٤-‌ قۆناغی مێرمنداڵی (لە ١٣ تا ١٦ ساڵی).

٥-‌ قۆناغی لاوی (گەنجی) (لە ١٦ تا ٢٠ ساڵی).

دواتر پوختەی تایبەتمەندییە دەروونی و پەروەردەیییەکانی ئەم قۆناغانە بەم شێوەیە کورت دەکاتەوە:

“یەکەم قۆناغی پەروەردە، یان قۆناغی شێرەخۆری، قۆناغی پەرستاریکردن لە منداڵە. مەبەستم ئەوەیە تەنانەت منداڵێک کە پەرستاری نییە، دەبێ لە ماڵێک، واتا لە ژینگەیەکدا بژی و پەروەردە بکرێت کە لەگەڵ چالاکییەکانی ده‌گونجێت. ئەم قۆناغە تا ئەو کاتەی دەست بە قسەکردن دەکات، بەردەوامە. کاری سەرەکی و چالاکیی هەستۆکی-بە جموجۆڵی منداڵ لە نێوان دۆزینەوەی بەرەبەرەی جەستە و کەشی دەوروبەری و کەشێکی دیکە کە پاش پێگرتنی پەیدا دەبێت، بەرچاو دەکەوێت. لەم قۆناغەدا دەستتێوەردان و لەزارنان و هەڵساوینی شتەکان بە پاڵپشتی سەرەکیی پەروەردەی عەقڵانیی منداڵ دادەنرێت. لە لایەکی دیکەوە، لەم قۆناغەدا ڕێکخستنی کاروباری پەیوەندیدار بە جەستە و گرتنەوەی لە مەمکی دایک و پاکوخاوێنی و ئەو جۆرە کارانە لە گۆڕانی شەرمێونانەی داهاتووی منداڵی ساوادا زۆر کاریگەرن و وەپێش پەروەردەی ئەخلاقی دەکەون. لە تەمەنی سێ ساڵییەوە تا حەوت ساڵی کە منداڵ لەو ماوەیەدا بووەتە بینەرێکی لێهاتوو، ڕاستەقینە و داهێنراوەکانی خەیاڵی خۆی تێکەڵ دەکات. منداڵ لەو تەمەنەدا لەگەڵ شتەکاندا ئاوێتە دەبێت و دەچێتە قاڵبی شتەکانەوە و دەکرێ ڕۆحیەی، بە ڕۆحیەی خودای شەراب، یان دیونیسیوس، بچوێنین. لەبەر ئەوە من ئەم قۆناغە بە قۆناغی هاروهاجی و چالاکی ناو دەبەم. کاری هەرە سەرەکیی ئەم قۆناغە یارییە، کە وێنایەکە لە تێکەڵەی فکری منداڵ. لە باری ئەخلاقییەوە قۆناغی “خووە باشەکان”ە کە کەسانی دەوروبەری منداڵ هەوڵ دەدەن لە ناخی ئەودا وەک هەویر هەڵیشێلن و لەم ڕێگه‌یەوە هێزە ناڕێک و پەرتوبڵاوەکانی ڕێک بخەن و بێسەروبەرییەکەی بگۆڕن بۆ تەکووزی و ڕێکوپێکی. لەم قۆناغەدا بەهەڵە ئەخلاقی بەرز (فەزیلەت) لە جێی گوێڕایەڵی دادەنرێت، کەچی هێشتا بە لانی زۆرەوە لەرزۆکە و بەتەواوی خۆی نەگرتووە.

قۆناغی سێیەم، قۆناغی سەرەتایی (بنه‌ڕه‌تی)یە. یادگە لەم قۆناغەدا پشکی سەرەکیی پێ دەدرێت و ئەگەر لە ڕاهێنانیدا سەرنجی نەخرێتە سەر، ئەگەری زۆرە پەروەردەی عەقڵانیی منداڵ بەفیڕۆ بچێت. زانیاریی منداڵی سەرەتایی لە چەند چەمکی بنەڕەتیدا خۆی دەبینێتەوە. لەم قۆناغەدا تێپەڕبوون لە فکری منداڵانە بەرەو فکرێک لەسەر بنەمای چەمکە لاوەکییەکان، بە شێوەیەکی هەستپێکراو منداڵ لە بیرکردنەوەی ژیرانە نزیک دەکاتەوە. هۆکاری سەرەکیی ئەخلاقی لەم قۆناغەدا “ڕێسا”یە. ڕێسا لەمەودوا دەبێتە بناغەی ژیانی کۆمەڵایەتیی بەرین و پڕ لە چاوەڕوانی. بەڵام ئەم ژیانە هێشتا هەر ڕێک نەخراوە و چاولێکەری پشکێکی بەرچاوی تێیدا هەیە.

 قۆناغی ڕەسین (بلوغ)، “من”، یان “کەسایەتی” لە ڕیزی یەکەمی بابەتی پەروەردەدا دادەنێت. گەڕان و دۆزینەوە لەم قۆناغەدا، وەک قۆناغی دووەم، لە سەرەتاوە دەست پێ دەکاتەوە، بەڵام لەم قۆناغەدا مرۆڤ لە هەموو کاتێک زیاتر بە دوای دۆزینەوەی خۆیدا وێڵە. جیاوازیی نێوان ئاکارەکان لەم قۆناغەدا زۆر بەجوانی دیار دەکەوێت. لەژێر گوشاری کوڵوکۆ و خەیاڵدا، هەستیاری دەبێتە کاری سەرەکیی ئەم قۆناغە، ئەو ڕێسا ئەخڵاقییەی تا دوێنێ لە دەرەوە و بە شێوەیەکی کۆمەڵایەتی قوتابیی بنەڕەتیی دەخستە ژێر کاریگەریی خۆیەوە، لەم قۆناغەدا شوێنی خۆی دەدات بە سەرمەشق و کەسایەتییەکان. مێرمنداڵ لاساییی ئەو سەرمەشقانە دەکاتەوە و لە ڕووی ئەو سەرمەشقانەوە بناغەی کەسایەتیی خۆی، کە ناپایەدارە، دادەڕێژێت. تەمەنی ڕەسین، تەمەنی هەراسانی و نیگەرانییە. پەروەردە لەم قۆناغەدا زۆر دژوارە.

لە قۆناغی پێنجەمەوە، بەناچاری دەبێت کوڕ و کچ بەجیا لەبەرچاو بگرین. سەرەڕای ئەوەی لە کچ و لە کوڕیشدا حەز و ئارەزووکانیان پەرە دەستێنێت و کەسایەتییان ڕەگ دادەکوتێت، ژیانی نوێ چوارچێوەی منداڵانە لە هەموو لایەکەوە لەبەریەک هەڵدەوشێنێتەوە. هەڵپەهەڵپ و کەیفخۆشی شوێنی هەراسانی دەگرێتەوە و، دەبێت لەم قۆناغەدا لە هەڵپەهەڵپ و کەیفخۆشی بۆ ئاشناکردنی گەنجەکان بە زانیاریی ڕووناکیدەر و مرۆڤانە کەڵک وەربگیرێت و ڕێکوپێک بکرێت.

نووسەر هەر کام لەم قۆناغانە لە بەشێکی جیادا باس دەکات و لە هەر قۆناغێکدا سەرەتا تایبەتمەندیی دەروونیی هەر کام لەم قۆناغانە ڕوون دەکاته‌وه‌، پاشان بنەماکانی پەروەردەمان پێشان دەدات. یانی بابەتەکانی پەروەردە بەپێی قۆناغەکەی تاوتوێ دەکات و ڕێکارەکانی بەو شێوەیەی کە پێویستن و دەلوێت، باس دەکات.

هەرچەند مۆریس دبس پێی وایە پەروەردە بەردەوام ئەو کارانە لەخۆ دەگرێت کە ئەنجامەکانی پێشبینی ناکرێت و “وەکوو مێژوویەکی بەردەوام وایە”، کەواته ناتوانین لە پێشدا بینووسینەوە، بەڵام بە وردبینییەکی توێژەرانە کە لە هەر بەشێکدا لەسەر بارە دەروونییەکانی مرۆڤی کردووە و بنەما تیۆری و کردەکییەکانی لە ڕووی هۆشەکی و بە تیشکی ئەزموون خستووەتە ڕوو، بەبێ هیچ ترسێک دەتوانین بڵێین کتێبێکی گشتگیر و بەنرخی لە دنیای پەروەردە و ڕاهێناندا پێشکەش کردووە کە دەتوانێت لەم بوارەدا ببێتە سەرمەشقی نووسەران و ڕێبەر و ڕێنوێنی قوتابییەکانیش بێت.

پەڕاوێز:

• Maurice Debesse
• Precategoriel
• Preconcepptuel
• Notionnel
• Parthenon یەکێک لە پەرستگە بەناوبانگەکانی ئەسینا (ئاتێن).
• کتاب “مراحل تربیت”، فصل اول، صفحە ١.
• Education attrayante

سەرچاوە:

http://ensani.ir

 

ناساندنی کتێب؛ “دیوی تاریکی هۆگرانی ڕووناکی“

قەرەنی قادری ١٥-٦-٢٠٢٣

چۆن خۆمان بناسین؟ چی بکەین بۆ ئەوەی بتوانین بۆ ناو جیهانی دەروونی خۆمان بگەڕێینەو؟” چی بکەین باش و باشتر بین؟ هەروەها چۆن بتوانین بەهێز بین و … دەیان باس، پرس و خاڵی گرینگی تر لەو بوارەدا، کە نووسەر “دێبی فۆرد” لە کتیبی “دیوی تاریکی هۆگرانی ڕووناکی” (The Dark Side of the Light Chasers) زۆر وەستایانە باسیان لێوە دەکات و هەوڵ دەدات و یارمەتیمان دەدات تا دیوە شاراوەکانی دەروونمان ببینین.

لە ناوەڕاستی کتێبی “دیوی تاریکی هۆگرانی ڕووناکی”دا، ڕستەیەک رووبەڕووت دەبێتەوە و زەینت داگیر دەکات: “ئێمە وای بۆ دەچین کە بەرانبەر دونیا تووڕەین و بۆ بەدیهێنانی ئاواتەکانمان دەمانەوێ جیهان بگۆڕین، بەڵام ئەوە ئێمەین کە پێویستمان بە گۆڕانکاری و وەرچەرخانە.” ڕێک لێرەدا خاتوو “دێبی فۆرد” فێرمان دەکات کە چۆن ئاوڕێک لە خۆمان، دەروون و ڕابردووی خۆمان بدەینەوە؛ واتە فێرمان دەکات کە بەهێز بین. ئەم ڕستەیەی خاتوو دێبی، منی بۆ بۆچوونە گرینگەکەی لێڤ نیکۆڵایێڤیچ تۆڵستۆی (١٨٢٨-١٩١٠) گەڕاندەوە کە دەڵێت: “هەموو لە فکری ئەوەدان کە مرۆڤ بگۆڕن، بەڵام بەداخەوە هیچ کەس لە فکری ئەوەدا نییە خۆی بگۆڕیت!” پرسی خاتوو “دێبی فۆرد”یش لەو کتێبەدا ڕێک ئەوەیە، کە چۆن خۆمان بگۆڕین.

بۆ ئەوەی خۆمان بناسین، دەبێ بۆ ناو ناخی خۆمان شۆڕ ببینەوە و گشت لایەنەکانی دروونمان بەخەبەر بێنین و لەگەڵیاندا بدوێین؛ ڕێک لێرەدایە کە چەشنێک لە پەیوەندیگرتن لەگەڵ دەروون دێتە کایەوە.

خاتوو “دێبی فۆرد” لە کتێبەکەیدا هەوڵ دەدات خوێنەر لەگەڵ نیوەی تاریکی خۆی کە بە سێبەر ناوی دەبات، ئاشت ببێتەوە و، قبووڵی بکات، چونکە ئەو لایەنەیش “سێبەر” (لاوازییەکان و خراپییەکان) بەشێکن لە ژیانی تاک. هەروەها دەڵێت: “چۆن دەتوانرێ بەبێ ناسینی خراپەکە، باشەکە دەسنیشان بکەین، یان بەبێ ئاشنایەتی لەگەڵ نەفرەت و بێزاری، عیشق هەستی پێ بکرێ و، یان بەبێ هەستکردن بە ترس، ئازایەتی بناسین؟”

خاتوو “دێبی فۆرد”، ئاوا پێناسەی “سێبەر” دەکات؛ “سێبەر ڕوخساری جۆراجۆری هەیە: ترسنۆک، تەماح، تووڕەوتوند، ڕقهەڵگر، پیس، خۆپەسند، فێڵباز، تەمبەڵ، دەسەڵاتخواز، دوژمنکار، ناشرین، لێنەوەشاوە، بێبەها، عەیبگر، وردبین ….” شک لەوەدا نییە کە دەکرێت ئەم لیستە درێژتر بکرێتەوە و شتی تریشی وەسەر خەین؛ دووڕوویی، درۆزنی، هزری گەندەڵ، لووتبەرز، کەللەڕەق، چەقبەستوویی، تۆڵەئەستێن، دڵناسکی، تۆران و …!

ناسینی خۆمان بۆ ئەوەیشە کە بتوانین باشتر ژیانی خۆمان بەڕێوەبەرین؛ واتە بتوانین بە شێوەیەکی باش سەرکردایەتیی هەست و هزری خۆمان بکەین تا “تاک”ێکی باشمان لێ دروست بێت و ڕەفتاری خۆمان بە شێوەیەکی دروست میقات بکەین، کە لە ئاکامی ئەوەیشدا ژیان ڕێک دەخرێت.

هەروەها خاتوو “دێبی فۆرد” پێمان دەڵێت کە چۆن ئەو لایەنە خراپ و لاوازانەی خۆمان کە لە دەروونماندا خۆیان حەشار داوە، قبووڵیان بکەین و بە شێوەیەکی عەقڵانی سەرکردایەتیی دەروونی خۆمان بکەین و، لانی کەم لە دەست بەشێک لە شەپۆلی کەفوکوڵ و گرژیی دەروونی ڕزگارمان بێت و بگەینە لێواری ئارامی و بەهێزی!

گەشە و پەروەردەکردنی تاکەکەسی، بنەمای کاری خاتوو “دێبی فۆرد”ە کە لەم کتێبەدا بە باشی و روونی خۆی دەر دەخات، جا بۆ ئەوەی بگەین بەو گەشە و پەرەوەردەیە (تاکی بەهێز و کراوە)، “دەبێ بەڵێن بدەین، کە سەردانێکی قووڵی دەروونی خۆمان بکەین، وەردی بدەینەوە و بەڵێن بدەین، کە بەڵێنیشمان دا، دەبێ جێبەجێی بکەین؛ ئەمەیە سەرەتای ئاڵوگۆڕ.” یان دەڵێت: “دەزانم کە بۆ زۆربەی ئێمە قبووڵکردنی ئەم چەمکە زەحمەتە، چونکە فێریان کردووین کە هیچ کاتێک بابەتە نيگەتیڤەکان لەبارەی خۆمانەوە نەدرکێنین.” بۆیە دەڵێت: “با ڕێگە بدەین جیهانی دەروونمان خۆی دەربخات.” ڕێک لەبەر ئەوە خاتوو “دێبی فۆرد” دەڵێت: “هەڵەکردن، بەشێکە لە مرۆڤبوون.”

بەڵێ، هەڵە بەشێکە لە ژیانی مرۆڤ. “بێنجامین فڕانکلین” (١٧٠٦-١٧٩٠) دەڵێت: “مرۆڤ، کانگای هه‌ڵه‌ و له‌بیرچوونه‌وه‌یه.‌” ژیانی بێ هەڵە، بوونی نییە. ئەوانەی پێیان وایە کە هەڵە ناکەن، بێ شک لە دەرەوەی جغزی ژیاندا دەخولێنەوە و تەنانەت دەوری کۆسپیش لە کۆمەڵگەدا دەگێڕن و نابنە سەرچاوە و داهێنەری شتی نوێ. هەر لەو بارەیەوە “ئه‌ڵبێرت ئه‌نیشتاین” (١٨٧٩-١٩٥٥) دەڵێت: “ئه‌گه‌ر که‌سێک هه‌ست به‌وه‌ بکات که‌ هه‌رگیز له‌ ژیانیدا هه‌ڵه‌ی نه‌کردووه‌، ئه‌وه‌ به‌و مانایه‌یە که‌ هیچ کاتێک له‌ ژیانیدا به‌ دوای شتێکی نوێدا نەگەڕاوە‌.”

کاتێک باس لە چەمکی ئەزموون، پێداچوونەوە، بەخۆداچوونەوە، چاکسازی، پاکسازی و ڕەخنە دەکرێت، ڕێک ئاماژە بەوە دەکات، کە زەمان گۆڕاوە و پێوەرەکانی دوێنێ بۆ ئەمڕۆ وڵامدەر نین. ئەگەر لە ژیانی مرۆڤدا هەڵە نەبا، بێ شک ئەزموون، پێداچوونەوە و بەخۆداچوونەوە مانایان نەدەبوو. لەبەر ئەوە هیچ حزب، کەسایەتی، سەرکردە و سیاسەتوانێک ناتوانێت خۆی لە دەرەوەی جغزی هەڵەدا ببینێتەوە، چونکە هەڵە بەشێکە لە ژیانی ئەوانیش.

بەڵام لە پاڵ دیتنی خاڵە لاوازەکان، “دێبی فۆرد” باس لە دیوی دیکەی “تاک”یش دەکات و ئاماژە بەوە دەدات: “نەک تەنیا ئیشکالییەتی نییە کە شتی باش لەبارەی خۆمانەوە بڵێین، بەڵکوو ئەم کارە زەروورییشە! ئێمە دەبێ تواناکان و دیارییەکانمان بناسین. ئیمە دەبێ فێر بین کە بەها بۆ کارامەیییەکانی خۆمان قایل بین و ڕێزیان لێ بگرین.”

بۆ گەڕانەوە بۆ ناو ناخی خۆمان، دەبێ بوێر بین و بەسەر ترسدا زاڵ بین کاتێک ئامانجمان ئەوە بێت، کە ئەژدیهای دەروونمان بەخەبەر بێنینیان یان ئەوەتا ناخمان بکێڵین. “دێبی فۆرد” دەڵێت: “ئەگەر ترس بەسەرتاندا زاڵە، دەبێ بگەڕێنەوە بۆ ناخی خۆتان و بوێریتان بدۆزنەوە.”

بۆیە دەڵێت: “بۆ گۆڕینی تێڕوانینمان، دەبێ سات بە سات بە دوای ڕابردووماندا بگەڕێین تاکوو لێکدانەوەیەکی وزەبەخش وەربگرین کە یارمەتیمان بدات بەرپرسیارەتی بگرینە ئەستۆ.” هونەر و وردیی خاتوو “دێبی” لەوەدایە کە پێمان ناڵێت بە ڕابردووە بژین، بەڵکوو بە ڕێگەی “لێکدانەوەیەکی ئەقڵانیی دەروون و ڕەفتارمان” بۆ ئێستا و داهاتوو بژین و پلانمان بۆیان هەبێت، کە ئەمەیشیان هەر بۆ گەشە و پەروەردەکردنی تاک دەگەڕێنێتەوە.

بەر لەوەی دەوروبەرمان بگۆڕین، پێویستە هەر لە سەرەتادا لە خۆمانەوە دەست پێ بکەین و دەستێک بە هەناو و مێشکماندا بێنین. ناکرێت داوای ئاڵوگۆڕ لەو جیهانە ناڕێکەدا بکەین، بەڵام پلانمان بۆ ئاڵوگۆڕی هزریی خۆمان نەبێت!؟

کتێبی “دیوی تاریکی هۆگرانی ڕووناکی”، ٢٣٢ لاپەڕەیە و کاکە “تەحسین تەها”یش بەوردی و کوردییەکی ڕەوان کورداندوویەتی و، خوێنەر بە دوای خۆیدا ڕادەکێشێت.

ناوی کتێب: مێژووی‌ ئاڵا و به‌یداخ

نووسه‌ران: هانس ڕایشهارت و هاری‌ د. شۆردێل

وه‌رگێڕانی بۆ فارسی: بێهرووز به‌یزایی

وه‌رگێڕانی بۆ کوردی: سووسه‌ن محه‌ممه‌د میرخان

به‌رواردکردن و پێداچوونه‌وه‌ی: قه‌ره‌نی قادری

دیزاینی به‌رگ و ناوه‌وه‌‌: عه‌زیز عه‌بدولخالق

چاپخانەی ڕۆژهەڵات

مێژووی‌ ئاڵا و به‌یداخ

پێشه‌کیی نووسه‌ران

هه‌زاران ساڵ به‌ر له‌ ئێستا، به‌یداخ و ئاڵاکان له‌گه‌ڵ مێژوو، به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ مێژووی‌ جه‌نگه‌کانی مرۆڤایه‌تیدا‌ پەیوەندییه‌كی‌ نه‌پچڕاویان هه‌بووه‌ و، له ‌هه‌ر ڕووداوێكی‌ مێژووییی‌ گه‌وره‌ كه‌ له‌ ڕابردوودا ڕووی داوه‌، به‌یداخ و ئاڵاكان به‌رده‌وام به‌رچاو بوونه‌. كاتێك كه‌ سێزار سنووری‌ گرمانیای‌ به‌زاند، لیژیۆنی‌ ئه‌و، “ویكسیلیۆم”ی‌ له پێشەوەی‌ خۆی‌ به‌رز كردبووه‌وه‌، كه‌ شێوه‌ی‌ سه‌ره‌تاییی ئاڵاكانی‌ ئه‌مڕۆ بوو.

شه‌ڕكه‌ره‌‌ خاچییه‌کان به ‌دوای‌ به‌یداخێکدا كه‌ له‌ لایه‌ن “پاپا”وه‌ پیرۆز کرابوو، چوونه‌ ناو وڵاتی‌ پیرۆزه‌وه‌ (قودس). ئه‌و كاته‌ی‌ كه‌ ناپلیۆن له‌ جه‌نگ له‌گه‌ڵ ڕووسیا‌، پرۆس، بریتانیا، سوید و نه‌مسا (یه‌كێتیی‌ نوێ‌ یان یه‌کێتیی نەتەوەكان)دا بوو، له‌ “لایپزیگ”دا به‌ته‌واوه‌تی تێک شکا. یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین دڵه‌ڕاوكێكانی‌ ئه‌وه‌ بوو، كه‌ چۆن بەیداخه‌که‌ی خۆی بپارێزێت و به‌سه‌لامه‌تی‌ بۆ پاریسی بگه‌ڕێنێته‌وه‌.

له ‌سه‌رده‌می‌ ئاشتییشدا، ڕووداوه‌ گرنگه‌كان به‌بێ بوونی‌ به‌یداخ و ئاڵاكان ڕوویان نه‌ده‌دا. ئاڵاکان له‌ پێشه‌وه‌ی سوڵتان و شاکان بوون و له‌ كاتی‌ ڕێوڕه‌سمی‌ ناشتن و شاردنه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌رداره‌‌ مه‌زنه‌کان، ته‌رمیان‌ به‌ ئاڵاكان داده‌پۆشران. کاتێک که‌ له‌ شوێنێکی گۆی زه‌وی، وڵات یان دوورگه‌یه‌کی نوێ ده‌دۆزرایه‌وه‌، داگیرکه‌ران وه‌کوو یه‌که‌مین و گرینگترین هێما بۆ داگیرکردن و خاوه‌ندارێتی، ئاڵای وڵاتی خۆیان له‌و شوێنه‌دا بەرز ده‌کرده‌وه‌. له‌ سه‌رده‌می‌ ئێستایشدا، كاتێ‌ كه‌ كۆمه‌ڵه‌ خه‌ڵكێکی‌ تووڕه‌ و ناڕازی ده‌یانه‌وێت بێزاریی‌ خۆیان به‌رامبه‌ر وڵات، حزب یان ڕێكخراوێك پیشان بده‌ن، به‌یداخ و ئاڵاكانیان ده‌سووتێنن.

ئه‌م كتێبه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك “بۆچی” و “چۆن”ی مێژووی‌ به‌یداخ و ئاڵاكان ده‌کۆڵێته‌وه‌. به‌ ڕێگه‌ی‌ ئه‌م كتێبه‌وه‌ خوێنه‌ری‌ گه‌نج تێ ده‌گات،‌ که‌ چۆن ئاڵا نه‌ته‌وه‌یییه‌كان، له‌ ڕووی‌ شکڵ و ڕه‌نگه‌وه‌، کارتێکه‌ریی مێژووی‌ وڵاته‌كانیان له‌سه‌ر بووه‌. له ‌لایه‌كی‌ تره‌وه،‌ ئه‌وان چۆن كارتێكه‌رییان له‌سه‌ر ڕه‌وتی‌ ڕووداوه‌كان بووه‌، یان به‌ واتایه‌كی‌ تر، مێژوویان دروست كردووه‌.

پێشه‌کیی وه‌رگێڕ

گرنگیی ئه‌م کتێبه‌ له‌وه‌دایه‌، که‌ نووسه‌ران چوونه‌ته‌ ناو ناخی مێژووه‌وه‌ و هه‌وڵیان داوه‌، که‌ به‌ به‌ڵگه‌وه‌ وڵامی هه‌ندێک پرسیار سه‌باره‌ت به‌ سه‌رهه‌ڵدانی به‌یداخ و ئاڵاکان بدۆزنه‌وه‌. گرنگییه‌کی تری کتێبه‌که‌ باسی پێکهاته‌ی ئاڵا، ڕه‌نگ و قه‌باره‌یان ده‌کات، هه‌روه‌ها ئاڵا و به‌یداخیان له‌ ڕه‌وتی مێژوودا داوه‌ته‌ به‌ر باس، که‌ چۆن پێک هاتوون و به ‌هۆی ڕووداوه‌ سیاسی و مێژوویییه‌کانه‌وه‌ ئاڵوگۆڕیان به‌سه‌ردا هاتووه‌.

ئاڵاکان هه‌ر له‌ سه‌ره‌تادا فۆرم و پێکهاته‌ی چه‌قبه‌ستوویان نه‌بووه‌، به‌ڵکوو خێرا دۆخی سیاسی و جوگرافی کاریان تێدا کردووه‌ و فۆرمێکی تریان به‌خۆوه‌ گرتووه‌.

ئه‌م کتێبه‌ زانیاریی باش سه‌باره‌ت به‌ ئاڵا و ئاڵاناسی ده‌داته‌ خوێنه‌ر. کتێبی “مێژووی ئاڵا و به‌یداخ” ده‌توانێت بۆ قوتابخانه‌کانی هه‌رێمی کوردستان گه‌لێک به‌سوود بێت، ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وانه‌یش که‌ به‌ دوای زانیاریی گشتییشدا ده‌گه‌ڕێن. له‌به‌ر گرنگیی کتێبه‌که‌ که‌ په‌یوه‌ندیی به‌ ئاڵای وڵاتانه‌وه‌ هه‌یه‌، بڕیارم دا “پێناسه‌ی ئاڵای نەته‌وه‌ییی کوردستان”یش بخه‌مه‌ ناو کتێبه‌که‌وه‌.

سووسه‌ن محه‌مه‌د میرخان

پێرست

پێشه‌كیی نووسه‌ران …………………………………………………………….. 8

پێشه‌كیی وه‌رگێڕ …………………………………………………………………. 9

چۆن به‌یداخ و ئاڵاكان هاتوونه‌ته‌ دی‌؟ …………………………………………….. 11

بۆچی به‌یداخیان به‌کار ده‌هێنا؟ …………………………………………………….. 11

پێشه‌نگیی‌ ئاڵا و به‌یداخه‌کان چی‌ بوو؟ …………………………………………….. 12

وێكسیلیۆم چییه‌؟ …………………………………………………………………… 14

به‌یداخ وه‌کوو ئاڵای‌ سه‌ربازی،‌ چۆن گه‌یشته‌ ئه‌ورووپا؟ ……………………………. 15

جیاوازیی نێوان به‌یداخ و ئاڵا له‌ چیدایه‌‌؟ …………………………………………….. 17

چ جۆره‌ ئاڵا، بوونیان هه‌یه‌؟ …………………………………………………………. 19

كه‌ی‌ و چۆن ئاڵاكان هه‌ڵده‌درێن؟ ……………………………………………………… 21

گرنگترین ئاڵای‌ په‌یوه‌ندیكردن له‌ که‌شتییه‌کاندا ……………………………………….. 21

ئه‌ڵمانیا: پێنج ئاڵا له‌ سه‌د ساڵدا ………………………………………………………… 22

ئاڵای‌ ئه‌ڵمانیا له‌ چ ڕه‌نگێك پێك هاتووه‌؟ ……………………………………………….. 23

یه‌كه‌مین جار چ كاتێك ڕه‌نگه‌كانی‌ ڕه‌ش، سوور و زێڕین له‌ ئاڵای‌ ئه‌ڵمانیادا له‌دایک بوون؟ …. 24

یه‌كه‌مین ئاڵای‌ نه‌ته‌وه‌ییی‌ ئه‌ڵمانیا چی بوو؟ ………………………………………………….. 26

كه‌ی‌ ئه‌ڵمانیا دوو ئاڵای‌ نه‌ته‌وه‌ییی‌ هه‌بوو؟ …………………………………………………….. 28

بریتانیای‌ گه‌وره‌: له‌ سێ ئاڵا یه‌كێك دروست بكه‌ ………………………………………… 31

كام ئاڵا له‌گه‌ڵ ئاڵای‌ نه‌ته‌وه‌ییی‌ بریتانیادا یه‌كیان گرته‌وه‌؟ ……………………………………… 31

خاچی‌ ئه‌ندریاس چ ڕووداوێكمان به‌بیر دێنێته‌وه‌؟ …………………………………………………. 32

خاچی‌ پاتریك چۆن چووه‌ ناو ئاڵای‌ نه‌ته‌وه‌ییی بریتانیاوه‌؟ ……………………………………. 34

دانمارك: خاچێك له‌ ئاسمانه‌وه‌ كه‌وته‌ خوار‌ ………………………………………………. 36

ئاڵای‌ دانمارك «دانبرووگ» له‌سه‌ر بنه‌مای چ ئه‌فسانه‌یه‌كه‌وه‌ هاتۆته‌ كایه‌وه‌؟ ….. 36

ناوی‌ «دانبرووگ» له‌ كوێوه‌ هاتووه‌؟ …………………………………………………………………….. 37

بۆچی سێ‌ تاجی‌ ئاڵای‌ دانبرووگ هه‌ڵگیران؟ ………………………………………………………………. 38

فه‌ڕه‌نسا: ڕێگایه‌كی‌ درێژ بۆ «تریكۆلۆرێ‌» ………………………………………………….. 40

بۆچی ئاڵای‌ فه‌ره‌نسا به‌ «تریكۆلۆرێ‌» ناودێر كراوه‌؟ ………………………………………….. 41

یه‌كه‌مین ئاڵای‌ نه‌ته‌وه‌ییی‌ فه‌ره‌نسا چۆن بووه‌؟ ……………………………………………………….. 40

سویسرا: جووتیاران له ‌به‌رامبه‌ر شه‌ڕکه‌راندا …………………………………………… 44

به‌یداخی شویتسه‌كان به‌ چ شێوه‌یه‌ك بوو؟ …………………………………………………………….. 44

بۆچی سه‌ربازه‌ به‌كرێگیراوه‌‌ سویسرییه‌کان‌ له ‌هه‌موو جێگه‌یه‌كدا لایه‌نگریان هه‌بوو؟ …….. 46

ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‌ ئه‌مریكا: بۆ هه‌ر ویلایه‌تێك، ئه‌ستێره‌یه‌ك ………….. 48

جه‌نگی سه‌ربه‌خۆیی‌ له‌ کوێوه‌ ده‌ستی‌ پێ كرد؟ …………………………………………………….. 48

بۆچی شۆڕشگێڕه‌كان ئاڵای‌ کۆمپانیایه‌کی بازرگانییان بۆ خۆیان هه‌ڵبژارد؟ ………………….. 49

ئاڵای‌ ئه‌ستێره‌دار چۆن پێک هات؟ ……………………………………………………………………………… 51

بۆچی بریتانییه‌کان یه‌كێك له‌ دوورگه‌‌ هۆڵه‌ندییه‌کانی‌كارائیبیان داگیر كرد؟ …………… 52

كه‌نه‌دا: سه‌د ساڵ پێکدادان له‌سه‌ر ئاڵا ………………………………………………………….. 54

بۆچی له‌ كه‌نه‌دا له‌سه‌ر ئاڵا پێکدادان ڕووی دا؟ …………………………………………………….. 54

بۆچی ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ كه‌نه‌دییه‌كان ئاڵایه‌كی‌ نوێیان ده‌ویست؟ …………………………. 55

ڕه‌نگه‌كانی‌ ئاڵای‌ كه‌نه‌دا چ مانایه‌كیان هه‌یه‌؟ ………………………………………………………….. 56

مه‌كزیك: خواوه‌ندێك ڕێگه‌یه‌کی‌ پیشان دا ………………………………………………………. 58

چۆن ئازته‌که‌کان شوێنی‌ پایته‌ختی‌ خۆیان دۆزییه‌وه‌؟ ……………………………………………… 58

بۆچی كاكتۆس و هه‌ڵۆ قه‌ده‌غه‌ کران؟ ……………………………………………………………………… 59

بۆچی ماكسیمیلیانی‌ نه‌مساوی،‌ بوو به‌ ئیمپراتۆری‌ مه‌كزیك؟ ……………………………………….. 59

توركیا: خه‌ونێك هه‌ڕه‌شه‌ی‌ له‌ ئه‌ورووپا ده‌كرد …………………………………………… 63

كه‌وانه‌ی‌ مانگی‌ ئاڵای توركیا چ مانایه‌كی‌ هه‌یه‌؟ …………………………………………… 63

پێناسه‌ی ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی كوردستان ……………………………………………………………. 65

ڕه‌نگه‌كان ………………………………………………………………………………………. 65

دروشمی نه‌ته‌وه‌یی: ……………………………………………………………………………… 66

چۆنیه‌تیی پێكهاته‌ی ڕه‌نگه‌كان: ………………………………………………………………. 67

وڵاته‌ سه‌ربه‌خۆکانی جیهان ……………………………………………………… 68

ئاسیا ……………………………………………………………………………………………………………………….. 69

ئه‌فریقا …………………………………………………………………………………………………………………….. 73

ئه‌مریكا …………………………………………………………………………………………………………………….. 77

ئه‌ورووپا …………………………………………………………………………………………………………………… 80

هێما و ئاڵاكانی‌ كۆماری‌ ئه‌ڵمانیای فیدراڵ و ویلایه‌ته‌كانی‌ ………………………………….. 84

ئوسترالیا و زه‌ریاکان (ئوقیانووسیه‌) ……………………………………………………………………. 85

 10, 12, 2020

ناوی كتێب: هونەری جەنگ

نووسینی: سوون تزوو

وەرگێڕانی بۆ فارسی: “دکتر محمد هادی مؤذن جامی” به ناوی “آیین و قواعد رزم سون تزو”

وەرگێڕانی له فارسییەوە بۆ كوردی: قەرەنی قادری

پێداچوونەوە‌ و بەراوردكردن: تەحسین تەها

نەخشەسازیی بەرگ و ناوەوە: کاوە فاروق

له بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی كتێبخانە گشتییەكان/ هەرێمی کوردستان ژمارەی سپاردنی (٢١٠ )ی پێ دراوە.

چاپی یەکەم: ساڵی ٢٠١٥

چاپی دووەم: چاپخانەی ڕۆژهەڵات- هەولێر – ساڵی ٢٠٢٠

 

پێڕست

پێشەکی …………………………………………..

بەشی یەکەم: لێکدانەوه‌ و داڕشتنی پلان …………………………………………

بەشی دووەم: هەڵگیرساندنی جە‌نگ ……………………………………………….

بەشی سێیەم: گەڵاڵه‌ و تەگبیری هێرشبردن ……………………………………

بەشی چوارەم: ڕێکخستن و ئامادەکاری ………………………………………..

بەشی پێنجەم: هێز و وزە‌ ………………………………………………………………

بەشی شەشەم: خاڵه‌ لاواز و بەهێزە‌كان ………………………………………..

بەشی حەوتەم: کرده ‌سەربازییەکان ………………………………………………

بەشی هەشتەم: فرەجۆریی تاکتیکەکان (نۆ گۆڕاو) ………………………..

بەشی نۆیەم: پێشڕەویی لەشکر (سەربازان) ………………………………….

بەشی دەیەم: تایبەتمەندی و شێوەکانی زەوی (تۆپۆگرافی) ……………..

بەشی یازدەیەم: جۆرەکانی زەوی (نۆ گۆڕەپان) ……………………………

بەشی دوازدەیەم: هێرش به ئاگر …………………………………………………..

بەشی سێزدەیەم: به‌كارهێنانی سیخوڕان ………………………………..

پێشەکی:

جەنگ له ڕەوتی مێژوودا، بەردەوام کێشه و ماڵوێرانیی بە دوای خۆیدا هێناوه‌. دەوڵەتان هاتن و چوون، سنووری جوگرافیی دەیان وڵات به‌ هۆی جه‌نگەوە‌ هەڵوەشێندرانەوه‌ و، دەیان خاك و وڵاتیش داگیر کران، هەروەها چه‌ند “وڵات” و “دەوڵەت”ێكیش بنیات نران. له‌ پاڵ ئەمەیشدا، توێژەران و کارناسانی سەربازی له‌ ڕەوتی ژیانی مرۆڤدا بیریان لەوە‌ کردۆ‌تەوە‌، که‌ چۆن کۆتایی به‌ جەنگ بێنن. هەندێکیش جەختیان لەوە‌ کردۆتەوە‌، که‌ چۆن بە ڕێگەی جەنگەوه‌ هاوکێشەکان بگۆڕن و، بەردەوام خەنجەر و شمشێریان بەڕووتی بەدەستەوه‌ بووه‌.

“کاڕڵ ڤۆن كلاوزفيتز” (١٧٨٠-١٨٣١) فەرماندە و بیرمه‌ندی سەربازی سەبارەت به‌ جەنگ دەڵێت: “جەنگ کردەوەیەکه‌ لەسەر بنەمای هێز، تا دوژمنانمان ناچار بکەین مل به‌ داخوازییەکانمان بدەن.” هەندێک له‌ کارناسانی کاروباری جەنگ دەڵێن: “هەر له‌ سەرەتای سەرهەڵدانی دەوڵەتەوه،‌ که‌ بۆ نزیکەی ٥ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوه‌، چالاکیی سەربازی له‌ زۆربەی ناوچەکانی جیهاندا هه‌بووه‌.” کانۆی ئەندرسۆن دەڵێت: “له‌ ٣٥٠٠ ساڵ بەر له‌ زایین تا کۆتایییەکانی سەدەی بیستەم، نزیکه‌ی‌ ١٤ هەزار و ٥٠٠ جەنگ ڕوویان داوه‌ و، نزیکه‌ی‌ ٣ ملیارد و نیو کەس گیانیان لەدەست داوه. تەنیا ٣٠٠ ساڵ له‌ مێژووی مرۆڤدا، ئاشتی به‌رقه‌رار بووه‌.”

گەورەترین جەنگ که‌ له‌ مێژوودا ڕووی داوه‌، کۆمەڵه‌ جەنگێک بووه‌ که‌ به‌ “جەنگی سەد ساڵه” ناوی دەرکردووه‌؛ ئەو جەنگەی که‌ له‌ ساڵی ١٣٣٧ تا ساڵی ١٤٥٣ زایینی، له‌ نێوان فەڕەنسا‌ و بریتانیادا ڕووی دا. ئەو جەنگه‌ ئەوەنده‌ درێژخایەن بوو، که‌ فەڕەنسا‌ و بریتانیا هەر یەکە‌ی لەو ماوەیەدا، پێنج پاشای بەخۆیەوه‌ بینی. کورتترین جەنگیش له‌ مێژووی جیهان له‌ نێوان “بریتانیا” و “زەنگبار”دا ڕووی دا؛ دەگوترێت “له‌ ٣٨ تا ٤٥ خولەکی خایاندووه‌.” بریتانیا به‌ “کەڵکوەرگرتن له‌ کەرەسه‌ و دەرفەتەکانی، هەروەها به‌ سوودوە‌رگرتن له‌ خیانەتی هە‌ندێک له‌ زە‌نگبارییەکان”، دەستی بەسەر ئەو وڵاته‌ ئەفریقییە‌دا گرت.

بەڵام شارە‌زا و لێهاتوویە‌کی وەکوو “سوون تزوو” (٥٤٤-٤٩٦ پ. ز) سەرەڕای ئەوە‌ی که‌ له‌ مەیدانی جە‌نگ و گەڵاڵەکردنی هزری جەنگیدا بەتوانا بووه‌، بیری لەوه‌ کردۆتەوه‌ که‌ چۆن خۆی له‌ شەڕی درێژخایە‌ن بپارێزێت، یان تەنانەت چۆن بتوانێت بەبێ شەڕ، شارێک بگرێت. لەو بوارەدا فە‌لسە‌فه،‌ یەکێک بووه له‌ بنەماکانی کار و نووسینی ئەو. سوون تزوو، گەورە‌ترین کارناسی کاروباری سەربازی بوو له‌ سەردەمی حوکمڕانیی بنەماڵەی بەهار و پاییز له‌ “چین”.

مامۆستا تزوو به‌ هۆی لێهاتووییی خۆی و کۆکردنەوەی ئەزموونی پێشینانی خۆی له‌ جەنگدا و، لەژێر کاریگەریی فکری یەکەمین فەیلە‌سووفی چین “لائۆ زی” (٦٠٤ – ٥٣١ پ. ز)، که‌ بنیاتنەری فەلسەفەی “تائۆئیزم” واته‌ “ڕێوشوێن”ه‌، هەروەها له‌ سەردە‌می “کۆنفۆشیۆس” (٥٥١-٤٧٩)یشدا ژیاوه‌، توانی “هونەری جەنگ” بنووسێت. ناوبانگی سوون تزوو له‌ کاتی خۆیدا لە‌وەوە‌ دەستی پێ کرد که‌ به‌ لەشکرێکی ٣٠ هە‌زار کەسی، که‌ ئەوکات فەرماندە‌ی گشتیی هێزەکانی پاشا “وۆ” بوو، توانی لە‌شکری ٢٠٠ هەزار کە‌سیی سوپای وڵاتی “چوو” تێک بشکێنێت.

مامۆستا سوون تزوو له‌ مێژووی “چین”دا به‌ “کەسایەتیی پیرۆزی سە‌ربازی” باسی لێوه‌ دەکرێت. تزوو له‌ “هونەری جەنگ”دا، “یاسای گشتی و تاکتیکی سە‌ربازی” گە‌ڵاڵه‌ دەکات. بنەمای کاری سوون تزوو، خوێندنەوه‌ و ناسینه‌. بۆ خوێندنەوە‌ی دوژمن “هێرش بۆ سەر فکرەکانی ببه.” خاڵه‌ لاواز و بەهێزە‌کانی خۆت و دوژمنت بناسه‌، له‌ بنەما سەرەکییەکانی ئە‌م کتێبە‌یه‌، که‌ بەوردی باسیان لێوە‌ دەکات. بۆیه‌ بەڕوونی دە‌ڵێت: “نە‌ناسینی دوژمن و نە‌ناسینی خۆت، دەبێته‌ هۆی شکست له‌ هەر جەنگێکدا.” یان “ئە‌گەر دوژمنە‌کە‌ت باش بناسی، ئە‌وه‌ باش شەڕ دەکه‌یت و تووشی شکست نابیت.” بۆ خۆناسین و ناسینی دوژمن، سوون تزوو ڕوو له‌ بۆچوونەکانی “لائۆ زی” دەکات و، هە‌ر لەسەر بنەمای هزره‌ فە‌لسەفییە‌کانی ئە‌وە‌وه‌، دەچێته‌ ناو ناخی هێزەکانی خۆی و دوژمنە‌کانییەوه‌.

فە‌لسە‌فە‌ی تائۆ، بەتە‌واوی یارمە‌تیدەری “سوون تزوو” بووه‌ بۆ داڕشتنی ستراتیژی و تاکتیکی جە‌نگ؛ ناسینی هاوکێشەکان، داڕشتنی ستراتیژی، دەسپێکردنی جەنگ، ئاکامی جەنگ و له‌ کۆتاییدا، سەرکەوتن بە کە‌مترین تێچوو له‌ مەیدانی جە‌نگدا. بۆیه‌: “داگیرکردنی وڵاتێک بەبێ شەڕ و بەدیلگرتنی دوژمن بەبێ کوشتنی”، به‌ لووتکەی سەرکە‌وتن دادە‌نێت.

“هونە‌ری جە‌نگ” تەنیا باس له‌ ستراتیژی و تاکتیکی جە‌نگ (تاکتیکی ئە‌ڵماسی، تاکتیک بە‌بێ کەموکورتی، وەکوو ئە‌ڵماسی بێغە‌ش) ناکات، بە‌ڵکوو ڕێکوپێکی و دیسیپلینی ئاسنین له‌ کاری ڕۆژانه‌، له‌ “هونە‌ری جە‌نگ”دا بەرچاوه‌. بەشێکی دیکەی ئە‌م کتێبه‌ باس له‌ پە‌یوە‌ندیی گورجوگۆڵی نێوان فەرمانڕە‌وا و فە‌رمانده‌، فە‌رمانده‌ و سوپا دەکات و زۆر گرینگیی پێ دراوه‌. وێدە‌چێت لەژێر تیشکی بۆچوونەکانی “سوون تزوو” سەبارەت به‌ ڕۆڵی فەرمانده‌ له‌ شەڕدا بێت، که‌ “ژۆرژ بێنیامین کلێمانسۆ” (١٨٤١-١٩٢٩) سیاسە‌توانی فەڕەنسی دەڵێت: “جەنگ لەوه‌ گرینگتره‌ که‌ بەدە‌ست سەربازانی بسپێری”، چونکه‌ ستراتیژی دەبێ بە‌رژە‌وە‌ندیی گشتیی وڵات دابین بکات.

بە‌م حاڵە‌وه‌، ئەو دە‌رفە‌تەیشی بۆ فە‌رمانده‌ هێشتۆتە‌وه‌، که‌ بە‌تەواوی ملکەچی فە‌رمانە‌کانی فەرمانڕەوا نە‌بێت. هۆکاری ئە‌مه‌یشی بۆ ئاڵوگۆڕی بە‌ردەوام له‌ ژیاندا گەڕاندۆتەوه‌، که‌ دەبێ فەرمانده‌ بەگوێرە‌ی ئاڵوگۆڕی مەیدانی ڕەفتار بکات. هەر لەبەر ئەوە‌یه‌ مامۆستا تزوو دە‌ڵێت: “له‌ جەنگدا، دوو جار تاکتیکێک بە‌کار مە‌هێنه‌.” چونکه‌ هەر دۆخێك خوێندنە‌وەی تایبە‌ت به‌ خۆی و تاکتیکی گونجاوی دەوێت.

بە‌شی کۆتاییی کتێبەکه‌ پە‌یوە‌ندیی به‌ زانیاریی تایبە‌تە‌وه‌ هە‌یه‌، که‌ ئە‌ویش دەبێت به‌ ڕێگەی سیخوڕانەوه‌ (جۆرەکانی سیخوڕ) مسۆگە‌ر بکرێت، تا بتوانرێت زانیاریی زۆر ورد و جێی متمانه‌ بەدە‌ست بهێنرێت. گەرچی کتێبە‌که‌ ناوی “هونە‌ری جە‌نگ”ه‌، بە‌ڵام له‌ کاروباری بازرگانی و ئابوورییشدا سوود لەم کتێبه‌ وەردەگیرێت.

مرۆڤ، عه‌‌‌قڵ و کە‌رە‌سە‌ی جە‌نگ، تە‌وەری نووسینە‌کە‌ی “مامۆستا تزوو”وه‌. بۆیە ڕاشکاوانە و بوێرانە پێی وایە باشترین ستراتیژی ئەوەیە کە: “شارێک بە‌بێ جە‌نگ و به‌ کە‌مترین تێچوو بگریت.” هە‌ر له‌و باره‌یه‌وه‌ زۆر بەڕوونی دەڵێت: “شەڕکەرێکی لێهاتوو و شارە‌زا له‌ کاروباری سەربازیدا، سەربازەکانی دوژمن بە‌بێ شەڕ ناچار به‌ خۆبەدەستەوە‌دان دە‌کات و بە‌بێ گەمارۆ شارە‌کانیان داگیر دە‌کات و، بەبێ ئە‌وە‌ی حکوومە‌تە‌کانیان تووشی شەڕ بکات (جەنگێکی درێژخایەنی سەربازی) دەیانڕووخێنێت.” زانیاری، خوێندنە‌وه‌، لێکدانە‌وه‌، ناسینی خاڵه‌ لاواز و بەهێزەکانی خۆت و دوژمن، وشیاری، لێبڕاوی و دیسیپلین، ئەو چەمکه‌ گرینگانەن، که‌ سەرکەوتن مسۆگەر دەکەن.

پێویسته‌ ئاماژه‌ بە‌وه‌ بدرێت که‌ له‌ ئێران، کتێبی “هونەری جەنگ” لە‌لایە‌ن چە‌ند کە‌سێكەوه‌ کراوەته‌ فارسی، بەڵام من وە‌رگێڕانەکەی “دکتر محمد هادی مؤذن جامی” به‌ ناوی “آیین و قواعد رزم سوون تزو”م هەڵبژارد. هۆکارە‌کە‌یشی بۆ ئەوە‌ دەگەڕێته‌وه‌‌، که‌ “لە‌گەڵ دە‌قه‌ چینییەکە‌دا بەراوردی کردووه.”

شتێکی تریش که‌ له‌ کارە‌کەی “دکتر محمد هادی”دا سەرنجی منی ڕاکێشا ئەوه‌ بوو، له‌ هەندێک شوێندا بۆ تێگەییشتنی زیاتر له‌ پەیامەکەی “سوون تزوو”، کەڵکی له‌ کاری چە‌ند وەرگێڕێکی ئینگلیزیزمان وە‌رگرتووە‌ و له‌ پە‌راوێزی هە‌ندێک لاپەڕە‌دا نووسیونی. منیش لە‌و شوێنانەی که‌ تووشی ڕستەی قورس و تا ڕاددەیە‌ک ناڕوون دە‌بووم، له‌ وەرگێڕانی تێکستەکەدا پەنام بۆ دەبردن.

ئە‌رکی قورسی بەراوردکردن و پێداچوونە‌ی ئە‌م وە‌رگێڕانه،‌ کاری کاکه‌ “تەحسین تە‌ها بەهائەددین”ه، که‌ به‌ سەرنج و تێبینییه‌ وردە‌کانییە‌وه‌، هاوکارم بوو. بەڵام هە‌ر خۆم بە‌رپرسی کەموکورتییەکانی ئەم وەرگێڕانەم.

کورتەیەک لە چەند بەشی کتێبەکە

بە‌شی یە‌کە‌م

لێکدانە‌وه‌ و داڕشتنی پلان

 میلیتاریزم [سەربازیگە‌ری] (و شێوازی شەڕکردن)، گرینگییە‌کی ژیانی و فره‌ زۆری بۆ وڵات هە‌یه‌. ئەوه‌ چە‌قی سەرەکیی مە‌رگ و ژیانه‌ و ڕێگە‌یە‌که‌ له‌ نێوان مانەوه‌ و له‌نێوچووندا و، دەبێ به‌وردی تاوتوێ بکرێت تا هیچ شتێک فەرامۆش نە‌کرێت. لەبەر ئە‌وه‌، لەسەر بنە‌مای پێنچ هۆکار، لێکی بدە‌نە‌وه‌.‌ لەسەر بنە‌مای لێکدانە‌وه‌، بەراوردکردن و بارودۆخیان، به‌وردی ئه‌مانه‌ بخوێننە‌وه‌. ئەم هۆکارانه‌ بریتین له: یەکەم: تائۆ (ڕێوشوێن)، دووە‌م: ئاسمان. سێیە‌م: زەوی. چوارە‌م: فەرمانده‌. پێنجە‌م: یاسا و ڕێسا.

بەشی دووەم

هەڵگیرساندنی جەنگ

دەبێ ئەوه‌ بزانین، که‌ شەڕ به‌ مەرجێك بایه‌خی هه‌یه‌ كه‌ به‌ سه‌ركه‌وتن كۆتایی بێت، بەڵام ئەگەر کاتی سەرکەوتنه‌كه‌ زۆر درێژه‌ بكێشێ، چەکەکان کول (و بێكه‌ڵك) و سەربازان دڵسارد (و ناڕازی و دواجار بێهیوا و زۆر ماندوو) دەبنەوه‌. (له‌ ئەنجامدا) کاتی هێرش بۆ سەر شار هێزیان نییه‌، یان تووشی شکست دەبن‌. درێژه‌كێشانی جه‌نگ، هیچ سوودێكی نییه بۆ وڵات‌.

بە درێژخایەنبوونی جەنگ و کەمیی سەرچاوەكانی وڵات، کاتێک که‌ چەکەکان لەکار دەکەون و، وره‌ دادەبەزێت و هێزی ئێوە کەم دەبێتەوە و خەزێنه‌ بەتاڵ دەبێت، حوکمڕانانی تری خۆجێیی، دەرفەتەکه‌ دەقۆزنەوه‌ و کەڵک له‌ بێهێزی و تەنگه‌تاویتان وەردەگرن و له‌ دژی ئێوه‌ دەجووڵێنەوه‌. پاشان، هیچ کەسێک، چەنده‌ زانا و عاقڵیش بێت، ناتوانێت ڕێ لەو ئاکام و ئەنجامانەی که‌ دواتر ڕوو دەدەن، بگرێت.

لەبەر ئەوه‌، ئەگەر ئێمه‌ سەبارەت به‌ پەلە و هه‌ڵه‌شه‌ییی ناعاقڵانه‌ له‌ شەڕ شتێکمان بیستبێت‌، بەڵام هەرگیز شایەتی زیرەکی له‌ دواکەوتن و گنخاندنی ئۆپەراسیۆن نەبووینه‌ (واته‌ کردەوەیەکی سەربازی و وشیارانه‌ و لێهاتووانه‌، نابێت زۆر بخایەنێت). بۆیه‌ درێژه‌كێشانی جه‌نگ، هیچ سوودێكی نییه بۆ وڵات‌.

بەشی سێیەم

گەڵاڵه و تەگبیری هێرشبردن

سەد سەرکەوتن له سەد شەڕدا، لووتکەی باڵادەستی و سه‌رتری نییه؛ لووتکەی باڵادەستیی سەربازی، تێکشکاندنی بەرگریی دوژمنه بەبێ شەڕ. بەو هۆیەوه، باشترین و گرینگترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی، بریتییه‌ له‌ بنبڕکردن (و هێرش بۆ سەر بنەمای جەنگ، یانی) گەڵاڵه و ڕێوشوێن (و ستراتیژیی دوژمن). دوای ئەوه (باشترین شێواز)، دابڕدابڕكردنی هێزەکانی دوژمن و ڕێگەگرتنه له‌ یەکگرتنەوەیان. دوایی، هێرشكردنه‌ بۆ سەر سوپای دوژمن له‌ مەیدانی شەڕدا و، (دواجار خراپترین شێواز)، هێرشبردن و گەمارۆدانی ئەو شارانەیه که‌ كه‌لوو [بورج] و شووره‌ [و چه‌په‌ر]یان هەیه.

 بەشی چوارەم

ڕێکخستن و ئامادەکاری

شەڕکەره لێهاتووەکانی سەردەمی کۆن، كه‌سانێك بوون که نه‌ك تەنیا سەر دەکەوتن، بەڵکوو بەسانایی سەرکەوتنیان مسۆگەر دەکرد، بەڵام ئەوه، نه‌ده‌بووه هۆی ناوبانگیان به ژیری، وشیاری، ئازایه‌تی و بەتوانایی. ئەوان بەبێ هەڵه له شەڕدا سەر دەکەوتن و، بێ شک هەڵەنەکردنیش سەرکەوتنی بەدوادا دێت. هەر لەبەر ئەوه، مانای لێزانی، سەرکەوتنه بەسەر ئەو دوژمنەدا که پێشوه‌خته‌ شكستی هێناوه‌. بۆیه شەڕکەری لێهاتوو، خۆی دەخاته دۆخێکەوه که‌ شکست ببێته مەحاڵ و، دەرفەتێک و چرکەیەکیش بۆ شکستپێهێنانی دوژمن لەکیس نادات.

بۆیه له شەڕدا، فەرماندەیەکی (ستراتیژیست و) براوه‌، تەنیا خوازیاری ئەو شەڕەیه که پێشوه‌خته‌ سەرکەوتنی تێدا مسۆگەر کردووه. بەپێچەوانەوه، کەسێک که پێشوه‌خته‌ شکستی هەڵبژاردووه، سەرەتا شەڕ دەکات و دواتر به‌ دوای سه‌ركه‌وتندا وێڵ ده‌بێت.

ناوی کتێب: ديوانی زەینەب خان – کچە کورد (١٩٠٠-١٩٦٣)

ئامادەکردنی: حيکمەت حەمید مەلا ڕەئووفەفەندی خادم سوجادە

پێشەکی و پێداچوونەوە و ڕێکخستن: عەبدوڵڵا زەنگەنە

پێنووس

ئەو ديوانەی لێرەدا باسی دەکەین ديوانێکی شيعری ئاسایی نییە؛ بەرهەمێکی هزری نیشتمانی و نەتەوەیییە، پێش ئەوەی بەرهەمێکی ئەدەبی بێت. ئەم ديوانە لە لایەن زەینەب خانی کچی مەلا ڕەئووفەفەندی مەحموودەفەندی خادم سوجادەوە نووسراوە، پێش زیاتر لە نیو سەدەیە. ئەم ئافرەتە لە ساڵی ١٩٠٠ لە کۆیە لەدایك بووە و لە قەڵای هەولێر زۆربەی ژیانی بەسەربردووە و خێزانی کەسێکی ناوداری شاری هەولێر بووە؛ هەر لە هەولێریش لە ساڵی ١٩٦٣ کۆچی دوایی کردووە. خوشکی گەورە و بەخێوکەری شاعيری گەورەی گەلەکەمان “دڵدار”ە، کە ئەم لە ساڵی ١٩١٨ لەدایك بووە وخاوەنی دەقی سروودی نیشتمانیی “ئەی ڕەقیب”ە. بنەماڵەیەکی ئەوەندە ڕۆشنبيربوونە، باوکیان لە ساڵی ١٩٠٦ زەینەبی کچی بە تەمەنی (٦) ساڵییەوە ناردووە بۆ بەغدا بۆ ئەوەی لە قوتابخانەی ڕوشدییەی کچان بخوێنێت.

ئەم ئافرەتە ڕۆشنبيرە چەندین زمانی زانیوە، لە سەردەمێکدا کەم پیاو هەبووە خوێندەوار و زمانزان بووبێت. زەینەب خان بۆتە قوتابخانەیەك بۆ دڵداری شاعير. لە خوێندنەوەی ئەم ديوانە، بۆمان دەردەکەوێت سەرچاوەی بيری دڵداری مەزن لە کوێوە هەڵقووڵاوە. هەر دڵدار خۆی دەڵێت: “زرووفی ئەوساکەی عائیلەوی، مامۆستای هەرە گەورەم بووە، هەروەها سوڵتەی دایکم و خوشکی لە خۆ گەورەترم، مورشیدم بوون.” دەڵێن “لە دوای هەر پياوێکی مەزن، ئافرەتێك هەیە”؛ دڵدار خێزانی پێكنەهێنابووو لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا جوانەمەرگ بوو؛ پێمان واییە زەینەبی “کچە کورد” وخوشکە گەورەی لە پشتی بووە.

ئەم ديوانە شيعرە، چەندین ساڵە ونبوو ئەمدەست و ئەودەستی دەکرد و نەگەیشتبوو بەر ديدی خوێنەری کورد. دوای دەیان ساڵ، بە هەوڵ و هیممەتی نووسەر “عەبدوڵڵا زەنگەنە” و بنەماڵەی ئەم خانمە بەڕێزە، ئەم بەرهەمە ساغکرایەوە و نەفەوتا و بڵاوکرایەوە. ئەم خانمە ڕۆشنبيرە توانیویەتی چەندین دەقی خۆی لە گۆڤاری گەلاوێژ لەژێر نازناوی “کچە کورد” به‌ چاپ بگه‌یه‌نێت. دەقه‌ شيعرییەکانی ئەوەندە نیشتمانپەروەرانە بووە، خانەوادەکەی لە ترسی حکوومەتە سەرکوتکەرەکانی عێراق نەیاندەتوانی بڵاوی بکەنەوە.

خوێندنەوەی ئەم ديوانە شيعرە سەرسامت دەکات. پرسیارت لا دروست دەکات چۆن ئافرەتێکی کورد لە کونجێکدا کە خەریکی ماڵ و منداڵی خۆی بووە لە ساڵی ١٩٤٠ شيعری بۆ “سەربەخۆییی کوردستان” نووسیوە. بۆ کەرکوك لە ساڵی ١٩٥٠ هەڵبەستێکی نووسیوە؛ بۆ کۆچی شێخ مەحموودی حەفيد لە ساڵی ١٩٥٦ هۆزانێکی پڕ لە سۆزی نووسیوه‌؛ بۆگەڕانەوەی  بارزانیی نەمر لە ساڵی ١٩٥٨ بە جوانترین دەقی شيعری بەخێرهاتنەوەی دەکات.

 لە ساڵی ١٩٣٢”بە فيدای نيشتمان بم”ی داڕشتووە و، بێ دوودڵی دەڵێت “کورد ميللەتێکی خاوەن عيزەتە – هەقی خۆیەتی دەوڵەتی هەبێ – خەياڵیان خاوە دوژمنانی کورد – کورد هەر دەمێنێ وقەت نابڕێتەوە- ئەگەر بمانکەن بە چەند پارچەی تر – وەدەرمان بنێن بۆ ديوی مۆسکۆ-پشتيوان بە خوا وبەهێزی ميللەت – ئەم کوردستانە یەك دەگرێتەوە.”

ئێمە لێرەدا شيکارییەکی ئەدەبی و زمانەوانی ناکەین، بەڵام ئەو زمانەی ئەم ئافرەتە بەکاریهێناوە زمانێکی کوردیی یەكجار پاراو بووە؛ لە هاوشانەکانی پيرەمێرد و فایەق بێکەس و گۆران کەمتر نەبووە.

ديوانەکەی کە چاپکراوە، لە (١٩٠) پارچەشيعری کورت و درێژ و(٢٧) چوارين و (١٠) پارچەشيعری بۆ منداڵان پێکهاتووە. زۆربەی زۆری شيعرەکان مۆرکێکی نيشتمانپەروەری و سياسیی پێوە ديارە و، هەندێکیان ئایينی و ڕۆحانین و هەندێكیان بۆ کۆچی کەسانی خۆشەویستی خۆی و ناسراو داڕێژراون.  کۆتاییی ئەم ديوانە، چەندین وێنە و یادگاریی مێژووی خانەوادەی “دڵدار” و “زەینەب خان” لەخۆ دەگرێت.

شيعرەکان لە نێوان ساڵانی ١٩٢٠-١٩٦٣ بڵاو کراونەتەوە. گومانی تێدا نییە کە چەندین دەقی شیعریی تری فەوتا بێت یان هێشتا نەدۆزرابێتەوە. ئەم کتێبە لە (٣٣٦) لاپەڕە پێک هاتووە؛ ئێمە تەنیا لێرەدا هەندێكی کەم لە دەقە شيعرییەکانی دەخەینە ڕووی خوێنەر. ئەمانەی خوارەوە تەنیا چەند نموونەیەکن. لەبەر کەمیی پانتاییی نووسینمان، شيعرەکانیش هەندێکیان پارچە دەکەین:

یەکەم نموونە: لە “زەنگی تێکوشان” لە ساڵی ١٩٤٧، سۆزێکی لەڕاددەبەدەر دەردەبڕێت بۆ پێشمەرگە و کوردستان. منداڵ و هاوسەرگيریی خۆی لەو پێناوەدا بە لاوە دەنێت و دەنووسێت:

…

کوڕ و کچی کوردەواری، گوڵشەنی مێرگی وڵاتن

لە خەبات و تێکۆشانا، خوایە بۆنیان هەردەم خۆش بێ

هەتا مردن، قەت نەبيستم، شکستی هێزی پێشمەرگە

نیشانەی شەهيدبوونیانە، ئەو بەرگەی بە خوێن سوورپۆش بێ

چ شەرەفێکی گەورەیە، مردن لە ڕێی ئازادییا

کەسێ نییە، حاڵی نەبێ، مەگە بێفام و بێهۆش بێ

هەردەبێ بيستێنینەوە، خاکی زەوت و داگيرکراو

سەربەخستی قەت نایەتەدی، بەو کەسەی، سەری لە کۆش بێ

“زەینەب” بڕۆ چەك  هەڵگرە، شان بە شانی براکانت

منداڵ و شوو بە لاوە نێ، وڵات نابێ فەرامۆش بێ

دووەم نموونە: بە وشە جوان و کوردییەکەی، وێنەیەکی کوردایەتیی تێکۆشان دەکێشێت لە شيعری “سڵاو بێ سڵاو”. ئەم شيعرە لە ساڵی ١٩٣٩، هەر دەڵێی لە ڕۆژێ ئەمڕۆ نووسراوە:

سڵاو بێ لەو لاوانەی کورد، خاوەن بيری ئينسانی بێ

دەستێکی کتێب و قەڵەم، دەستێکی چەکی شانی بێ

کوورەی ئاگر، نەیسووتێنێ و ئەبەد بە ئاگر نەڵێ ئۆف

بەرەو لووتکە، چيا ببڕی و بە هەورازی زریان و ئۆف

بۆ ڕزگاریی قەومی کوردان، پەنجەی لەسەر سێرەی تفەنگ

بە شەو و ڕۆژی بەپێوە بێ، بۆ هەر لەحزە، ئامادەی جەنگ

سڵاو بێ لە لاوانی کورد، لاوانی ئازا و کۆڵنەدەر

لاوانی مەرد و بەجەرگ و نيشانەشكێنی تێکۆشەر

ئەوانەی ڕۆحيان دەبەخشن، تا کوردستان سەربەرز بێ

وەکوو نەتەوەی ئاریایی، کورد نموونەی سەر ئەرز بێ

“زەینەب” ببە، بەو پێڵاوەی لە پێی دەکەن بۆ ڕێی خەبات

ئەوانە نووری چاوی تۆن، کوردستانت دەدەن نەجات

سێیەم نموونە: شاعيرێکی دانسقەیە، هەستی بە ئازارەکانی کورد کردووە. ئەوەتا لە پێناوی کوردایەتی و کوردەواریدا،سڵی نەکردۆتەوە وئينگليزی بە داگيرکەر شوبهاندووە؛ لە ساڵی ١٩٢٨ ناونیشانی هۆزانەکەی “ئينگليزی داگيرکەر”ە. لە ساڵی ١٩٤٣ شيعرێکی نووسییەوە لەسەر “دەمکوژێ خەمی کورد”؛ یان لە ساڵی (١٩٤٧) باسی خۆخۆری و پارچەپارچەیی کورد دەکات لە هەڵبەستی “ئازاین بەڵام…”.چەند ڕۆژێك پێش مردنی بە شێرپەنجە لە ساڵی ١٩٦٣، بۆ “کوردی بێکەس” دەنووسێت. کەم کەس هەبووە لەو چەرخەدا بيری لە “کوردبوون” کردۆتەوە، کە هەڵبەستێکی تری شاعيرە لە ساڵی ١٩٤٦ نووسراوە. لە ساڵی ١٩٤٣ بۆ “ئاڵای کوردستان” بەم شێوەی هۆنيوەتەوە:

ئەو کوردستانەی بە خوێنی کوردان

ناڵەی گەیشتە عەرشی يەزدان

قبووڵی ناکا ديلی و ژێردەستی

گيانی دەبەخشێ لە ڕێی سەربەستی

ڕەوڕەوەی مێژوو چەندە پێش کەوێ

ئەو کوردستانە ئازادیی دەوێ

خاکی بەپيت وبەرەکەت وجوان

نەوت کانزایە بۆ خۆشیی ژیان

کەچی کوردستان خۆی لێی بێبەشە

ئازادیی ئێمە زەوت کراوە

ئەو مافەی  خودا بە ئێمەی داوە

لەوەتەی هەینە دەچەوسێینەوە

وەکوو ئەم مۆمەین قەت ناکوژێینەوە

باوەڕمان بە خودا وقودرەتی گەلە

دوژمن دەچێتە مێژووی مەزبەلە

ڕۆژێ دەبینین ئاڵای کوردستان

دەشەکێتەوە لە هەیبەت سوڵتان

چوارەم نموونە: هەڵبەستڤانێکی ئافرەت، هزرێکی ژنانە و نیشتمانپەروەرانەی هەبووە، دەگمەنە لەو سەردەمەدا نموونەی وەکوو زەینەب خان بدۆزينەوە. بەرپرسانە و نەبەردانە باسی لە پرسی ئافرەت کردووە کە دەگمەنە ئافرەتێک بەو شێوەیە تێکۆشابێت نەك لە کوردستان بەڵکوو لە هەموو جیهان، لە سەردەمێکدا ژیاوە لە زۆربەی زۆری وڵاتانی ديموکراسی ژنان مافی دەنگدانیشیان لە هەڵبژاردنەکاندا نەبووە. یەكێكە لەو ژنانەی کە سڵی نەکردۆتەوە کە شان بە شانی براکانی لە پێناوی وڵاتەکەی تێ بکۆشێت. چەندین شيعری بۆ کچ و ژنی کورد تەرخان کردووە. لە ساڵی ١٩٣٠ پەیامێك بۆ “ژنانی مەرد” دەنێرێت:

ئەگەر دەتەوێ، گوڵی عومرت بم

خەمی نیشتمان، بخە سەرشانت

جێژوانی، چيا و چۆڵم ئی تۆ بێ

تفەنگ هەڵبڕە بۆ کوردستانت

ئەو کوردستانەی لە هەر چوار پارچە

بە چەقۆی دوژمن، لەتلەت کراوە

خەون و ئازادی ومافی ژیانمان

بێ دەستی خۆمان لە گۆڕ نراوە

دەبێ مشورێ بۆ حاڵمان بخۆین

دەست  لەناودەست ومردن بۆ ژیان

بە زەبری دوژمن، نابێ بڵێین ئۆف

چۆڕاوگەی خوێنمان بڕوا لە زيندان

چ گەمژەیەکە، دەڵێ بە تەنیا

هەر بەرخی نێرە بۆ سەربڕینە

ئەگەر مێ نەبێ، نێر لە کوێ دەبێ؟

ئەسڵی ئەم قسە، پڕ لە برينە

ژن شەوق و نووری، ئەم دونیایەیە

بەبێ ژن دونیا تاريك وچۆڵە

ئەوەی حورمەتی دایکی خۆی نەگرێ

یان خوشک و هاوسەر، بێگومان زۆڵە

ژن هەتاوێکە، ڕووناکی ئەدا

بە ئێرەو ئەوێ، بە هەموو زەمین

ئەگەر گەورەییی دڵی ژن نەبێ

بۆ مەرگی پیاوان، کێ دەگێڕێ شین

…

پێنجەم نموونە: “کچە کورد”ی شاعير خۆشەویستییەکی ڕاددەبەدەری بۆ سروشت و شار و گوندەکانی کوردستان هەبووە و، نموونەیەکی زۆر جوان لە پێکەوەژیانی ئایینی باس دەکات، لە “هەرمۆتە”ی گەڕەکی کريستیاننشینی کۆیە و لە ساڵی ١٩٣٠ دەنووسێت:

ئەگەر هەرمۆتە نەبێ، بەهار نایە لە کۆیە

بۆ کەنیسەی وێ دەڕۆین، هەم ئی من و ئی تۆیە

کچان بۆ بەزم و سەیران، دێن و دەسووڕێنەوە

هەموو بۆ بەختی خۆیان، لە خوا دەپاڕێنەوە

چەندە خۆشە هەرمۆتە، لە سەیران و بەهاری

هەموو یەك خانەوادەین، لە خاکی کوردەواری

…

شەشەم نموونە: زەحمەتە لێرەدا، هەموو کتێبەکە بخەینە ڕوو، بەڵام بێ گومان چەندین هەڵبەستی بەهێزی تری تێدا هەیە کە نەماتوانیوە بيخەینە پێش خوێنەران. پێشنيار دەکەین چەندین لەو هەڵبەستانە بخرێنە ناو وانەکانی خوێندنی قوتابیانی کورد و، هەندێکیان شایەنی ئەوەن بکرێنە سروودی نیشتمانی و، ئاوازی شياوی بۆ دابنرێت. لە کۆتاییدا دەڵێین، ئەم ئافرەتە هۆزانڤانە دەڵێی لە شيعری “ئەمڕۆ و بەیانی”دا داهاتووی کوردی خوێندۆتەوە، کە لە ساڵی ١٩٤٦نووسيویەتی. ئێمە لێرەدا دەیخەینە پێش خوێنەرانی ئازیز:

بەفيڕۆ مەدە گەنجی ئەو عومرە

پێشینان دەڵێن: بۆ ژیان بمرە

…

…

ئەم کوردەوارییەی ساڵەهای ساڵە

خەمی ورگیەتی ومێشکی بەتاڵە

ئەمڕۆکەم هەبێ شوکر و سابيرم

دەخۆم ودەنووم خۆم پاشا و ميرم

بير لە داهاتووو سبەينێ ناکا

بۆ سەربەخۆیی شۆڕش بەرپاکا

دەڵێ قەدەر ونەسيب وەهایە

هەرچی ڕوودەدا وا داندرایە

ئەگەر قەدەریش بيکا بە دەوڵەت

ئيتیفاق نەبن، دەبن بە دوو لەت

بەعزێ لەشکری دوژمن دەهێنن

هەتاکوو پشتی یەکتر بشکێنن

خيانەت نابڕێ لە خوێنی کوردان

بۆیە قەت نابنە هەتاوی ئاسمان

کێ دێ ئەم سيحرە بۆ من بەتاڵ کا

برا کە خوێنی برا حەڵاڵ کا؟!

|

شوێن و مێژووی بڵاوبوونەوە: هەولێر – ٢٠١٨- چاپخانەی ڕۆژهەڵات

ناوی کتێب: پایە و بنەماکانی سیاسەتی گشتی

نووسینی: دکتر حه‌میدڕه‌زا مه‌لیك محه‌مه‌دی، مامۆستای زانستە سیاسییه‌كانی زانکۆی تاران

وەرگێڕانی: محەمەد کەریمخان، زانستگەڕی زانستە سیاسییه‌كانی زانکۆی تاران

بابەت: سیاسەتی گشتی، بەرنامەدانانی سیاسی

پوختەی كتێب

سیاسەتی گشتی، چوارچێوەی ژیانی ئێمە لەناو کۆمەڵگه‌دا دیاری دەکات؛ بۆیه پێویستە بەوردی کۆڵینەوەی بۆ بکرێت. لێرەدا ئەو زانستەی کە ئەم ئەرکەی لە ئەستۆ گرتووە، زانستی سیاسەتی گشتییە. لەناو ئەم زانستەدا دونیای سیاسەتەکان لە پێش لەدایکبوونیان و تا دوای نەمانیشیان دەدرێنە بەر ڕەخنە و لێکۆڵینەوە. ئەم سیاسەتانە لە لایەن دەوڵەت و دامەزراوە گشتییه‌ نادەوڵەتییه‌كانه‌وه‌ لە بوارە جۆراوجۆرەکان دانراون تاکوو ژیان شێوەی ئاسایی و ڕووەو پێشەوەی هەبێ، کێشە نەیێتە پێش کارکردەکانی ژیان و ئەگەر هاتە پێشیش بەئاسانی و بەبێ تێچووی زۆر چارە بکرێن. لەم كتێبەدا هەوڵمان داوە تاکوو پایە و چەمکە سەرەکییه‌كانی ئەم زانستە لەناو قاڵبی نووسینێک بەپێی ستانداردەکانی دەقی زانکۆیی پێشکەش بە خوێنەرانی تایبەتی و گشتی بکەین.

گرینگیی كتێبه‌كه‌

كتێبی بەردەست، زانستی سیاسەتدانانی گشتیی بە زمانێكی سادە و بە نموونەی بەرچاو ڕوون كردۆتەوە. سیاسەتە گشتییەكان كە کۆی ژیانی ئێمەیان لەناو كۆمەڵگه‌دا دەورە داوە، دەبێ بە قەڵەمێكی زانستی بنكۆڵ بكرێن. هەڵدانەوە و لێكدانەوەی ئەم كارە. پێویستی بە زانستی سیاسەتداڕشتن هەیە. ئەم زانستە سەروبنی سیاسەتەكان شی دەكاتەوە؛ لە ڕاستیدا زانستێكە پەیوەندیی بە دەوڵەت و دامەزراوە نادەوڵەتییه‌ گشتییه‌كانی كۆمەڵگه‌وە هەیە. ئەم كتێبە هەستاوە بە كۆكردنەوەی بنەماكانی ئەم زانستە بە شێوەیەكی پۆلێنبەندكراو بۆ كه‌سانی ئه‌كادیمی.

گرینگیی ئەم كتێبە بۆ زمانی كوردی لەوەدایە کە ڕەنگە بەشێک بێ لە هەڵبەستنی بناوانی جۆگەی سیاسەتی گشتی لە كوردستان. گرینگیی دیکەی لەوەدایە کە سیاسەتی گشتی لە وڵاتانی پێشكەوتوو و وڵاتانی هاوشێوەی كوردستان بە نموونە دێنێتەوە. واتا نموونەی ئایدیه‌ڵ و سەركەوتوو نیشان دەدات و نموونەی بەراوردكاریی لەجێ لە گەڵ وڵاتێكی دراوسێ دێنێتەوە. بۆ نموونە ئه‌مریكا و ئینگلیز وەك ئەوپەڕی سەركەوتووانی سیاسەتی گشتی و ئێران وەك وڵاتێكی هاوشێوە و تا ڕاددەیەک وێچوو لە ڕووی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی – فەرهەنگی لەگەڵ دۆخی گشتیی كوردستان بۆ كاری بەراوردكاری بە گرینگ زانراوە. بەو هیوایەی ئەم زانستە لە کوردستاندا بپشکوێ و پێش کەوێ و بەشی سیاسەتی گشتی و ئاییندەتوێژی، بە لێکۆڵینەوەکانیان هاوکاری دەوڵەتمەداران بن بۆ ئەوەی کارەکان بە شێوەیەکی زانستی و هەموولابینی بچنە پێش.

خوێنەرانی ئەم كتێبە

خوێنەرانی سەرەكیی ئەم وانانە خوێندكارانی بەكالۆریۆسی زانكۆكانن كە لە بەشەكانیان وانەی سیاسەتی گشتی دەگوترێتەوە. هەروەها ئەم كتێبە بۆ خوێندكارانی قۆناغەكانی سەرەوەتریش بۆ دووبارە خوێندنەوە و پۆلینكردنی بابەتەكان بەسوودە. هەروەها ئەم كتێبە بۆ دەوڵەتمەداران و بەرپرسانی دامەزراوە دەوڵەتییەکان بەکەڵکە و پێویستە.

بەشەکان

پێكهاتەی ئەم كتێبە پێك دێت لە سێ بەشی سەرەكی كە بریتین لە بنچینەكانی سیاسەتی گشتی، پێداچوونەوە بە هەندێ بەشی سیاسەتی گشتی و، لە كۆتاییدا ئاسۆی داهاتوو و سیاسەتی گشتی دەدرێتە بەر باس و، هەر بەشێك بەپێی ناونیشانی خۆی چەند تەوەرێكی تێدایە. بەشی یەكەم پێك دێت لە حەوت تەوەر: تەوەری یەكەم، لە سرشتی سیاسەتی گشتی و بنچینە سەرەكییەكان دەكۆڵێتەوە. لەم بابەتە­دا چەرخەی سیاسەتەكان و قۆناغە جۆراوجۆرەكان دەدرێنە بەر باس و، دواتر هەر یەك لە قۆناغەكانی چەرخە دەبنە دەستمایەی بەشەكانی دیکە. بە جۆرێك كە لە تەوەری دوەم، دەستووری كاری سیاسەتدانان؛ تەوەری سێیەم، ڕێكخستنی سیاسەتەكان؛ تەوەری چوارەم، جێبەجێكردنی سیاسەتەكان؛ تەوەری پێنجەم هەڵسەنگاندنی سیاسەتەكان؛ تەوەری شەشەم، گۆڕینی سیاسەتەكان؛ تەوەری حەوتەم، كۆتاییی سیاسەتەكان شرۆڤە دەكرێن.

بەشی دووەمی كتێبه‌كه‌، پێداچوونەوەیەكە بۆ هەندێک بەشی گرینگی سیاسەتی گشتی. لەم بەشەدا هەوڵ دەدرێت خوێندكاران لەگەڵ بەشە سەرەكییەكانی سیاسەتی گشتی ئاشنا بن. گونجاندنی تەوەرەكان و هێنانی نموونەی خۆماڵی لەم بەشەدا، بابەتەكان بە شێوەیەكی هەستپێكراو دەداتە بەر دەستی ئارەزوومەندان. بە جۆرێك، تەوەری هەشتەم بۆ لێكوڵینەوەی سیاسەتی فێركاری؛ تەوەری نۆیەم، بۆ سیاسەتی تاوانی؛ تەوەری دەیەم، بۆ سیاسەتی ژینگەیی؛ تەوەری یازدەیەم، بۆ سیاسەتی خۆشگوزەرانی و تەوەری دوازدەیەم بۆ سیاسەتی ئابووری تەرخان كراوە.

 لە بەشی سێیەمدا، سەرنج دەدرێتە بەشی تەواوكاری لەژێر ناونیشانی داهاتووبینی و سیاسەتی گشتی. تەوەرەكانی ئەم بەشە بریتین لە سیاسەتتوێژی (توێژینه‌وه‌ له‌ سیاسه‌ت)، توێژینەوەکانی سیاسەتی لەناو مەیدانی كار و توانامەندكردنی زانستگەڕانی سیاسەتی گشتی.

پۆلێنبەندیی ئەم كتێبە بۆ سێ بەش و تەوەرە پەیوەندارەكان، یەكێكن لە تایبەتمەندییەكانی ئەم كتێبە كە بۆ فێركاری شیاوە. هەر تەوەرێك پێك دێت لە هەندێ شتی گرینگ و نموونەی سەرنجڕاكێش كە لەناو چوارچێوەیەك دانراون. هەروەها، لەناو هەر بابەتێكدا باسگەلێك لەژێر ناوی “بۆ باسكردن لەسەر پۆل” دیاری كراون كە بە ڕێنوێنیی وانەبێژان بە مەبەستی ئاشنابوونی ڕەهەندە جۆربەجۆرەكان و تێراوكردنی باسەكان بابەتێك لەناو پۆلدا دەپێژرێت. لە كۆتاییدا، دانانی بەشی دواییی كتێب كە تایبەتە بە توێژینەوەی سیاسەتی، داهێنانێكە كە گرینگی، جۆر و كارابوونی لێكۆڵینەوەكان فێری خوێندكاران دەكات.