د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

دەسپێك

بڕیارە لە 11ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەری 2025، هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق بەڕێوە بچێت؛ ئەم وێستگە گرنگەیش كە هۆكارێكە بۆ داڕشتنەوەی هاوكێشەی سیاسی، لە كاتێكدایە كە تارماییی دانوستانەكانی ئەمریكا و ئێران و هەڕەشەكانی ئیسرائیل لە لایەك، مشتومڕی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ سووریای نوێش لە لاكەی دی؛ باڵی بەسەر عێراقدا كێشاوە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات لە گۆشەنیگای ماڵی شیعەوە لەبارەی هەڵبژاردن و بارگۆڕانە هەرێمایەتییەكان هەندێك پێدراو و گریمانە بخاتە ڕوو؛ ئەوەیش لێكەوتەی لەسەر هەردوو گۆڕەپانەكەی دیكە هەیە: كورد و پارێزگا سوننەكان.

یەكەم: بارودۆخە نێوخۆیییەكانی شیعەی عێراق

هەموو هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا تا ڕاددەیەكی زۆر هەستیار و جومگەیین؛ بەو پێیەی هۆكارێكن بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی لەنێو جەنجاڵی و فرەییی جەمسەرەكانی هێزدا. بەڵام دەشێت هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی 11/11/2025، كە بە سیسته‌می ڕێژەییی تاكەكەسی بەڕێوە دەچێت و، لە پرۆسەكەدا 28 ملیۆن دەنگدەر لە كۆی 46 ملیۆن دانیشتووان، 329 پەرلەمانتار هەڵدەبژێرن، هەندێك لە هەڵبژاردنەكانی دیكەی پێش خۆی جیاوازتر و تایبەتمەندتر بێت، چونكە لەگەڵ كۆمەڵێك دۆخدا یەكانگیرە؛ گرنگترینیشیان ئەمانەن:

1 _ بایكۆتی سەدر:

تا ئێستا بڕیاری كۆتاییی سەدر و ڕەوتەكەی، بایكۆتكردنی هەڵبژاردنە؛ پاساوەكەیش بەشدارینەكردنە لەگەڵ “خەڵكانی گەندەڵ “[1]. نەك هەر ئەوە بەڵكوو سەدرییەكان بەنیازن كاری جددی بۆ زیاتركردنی ڕێژەی بایكۆت بكەن؛ ئەمەیش لە ڕێگەی وەرگرتنەوەی كارتی بایۆمەتری و پاشان بایكۆتكردنی پرۆسەكە بۆ ئەوەی بەشدارینەكردنەكە هەژمار بكرێت[2].

ئەم دوو هەنگاوەی سەدریش، لە لایەك دەبێتە لاسەنگبوونی تەرازووی هێز لەنێو شیعە و لاوازبوونی شەرعییەتی نوێنەرەكانیان، لە لایەكی دی، مەترسی لەسەر ڕێژەی بەشداریكردن دروست دەكات، بەتایبەت ڕێژەكە خۆی هەر لە بنەڕەتدا سست و لاوازە؛ بۆ نموونە لە كۆتا هەڵبژاردنی گشتیی پێشوودا (2021)، بەفەرمی ڕێژەی بەشداریكردن 41% بووە بۆ ئەوانەی تۆماری خۆیان نوێ كردووەتەوە؛ ئەمەیش دەكاتە بایكۆتكردنی 59%[3]ی دەنگدەران. ئەگەر ڕێژەی ئەو هاووڵاتیانەیش ئەژمار بكرێت كە مافی دەنگدانیان هەیە، ئەوە بەپێی خەمڵاندنەكان ڕێژەی بەشداریكردنی گشتی كەمترە لە 30%؛ ئەمەیش دەكاتە 70% بایكۆت و بەشدارینەكردن[4]. بەهۆی ئەوەیشی سەدرییەكان گرووپێك دەنگدەری گەورە و عەقیدەیی و چالاكن، مەترسیی ئەوە هەیە بەهۆی بایكۆتكردنی ئەوانەوە ڕێژەی بەشداریكردن زۆر زیاتر لە جاران دابەزێت؛ ئەمەیش بە واتای ئەوە دێت نوێنەرایەتیی داهاتوو گوزارشتێكی ڕاستەقینە نابێت لە شەقامی شیعی، هاوشێوەی ئەم خولەی ئێستا كە پاش هەڵبژاردن كشانەوە[5]. هەروەها ئەگەر بەشداریكردنی جەماوەری لە هەڵبژاردندا کەم بێت و ڕێژەی بایکۆت بەرز بێتەوە، ئەوە ئەگەری هەیە لیستە براوەكان، كە زۆر و پەرتەوازەن، نەتوانن هاوپەیمانییەکی یەکگرتوو پێک بهێنن. ئەمەیش لە هەندێك سیناریۆی گریمانكراودا، عێراق دەگێڕێتەوە بۆ ئەو چەقبەستنە سیاسییەی کە بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێک دوای هەڵبژاردنەکانی 2021 ڕێگریی لە پێکهێنانی حکوومەت کرد.

لە سایەی ئەم سیناریۆ گریمانكراوەیشدا دامەزراوەکانی دەوڵەت لاواز دەبن و ئەگەری دەستوەردانی دەرەکی زیاتر دەبێت؛ هەروەها ئەگەری پشێویی ئەمنی یان ناڕەزایەتیی جەماوەرییش زیاتر دەبێت، بەتایبەت لەلایەن ئەوانەی لە پرۆسەكە بەشدار نەبوون[6]. سەبارەت بە بایكۆتی سەدریش ڕاستە لە بەرژەوەندیی هەندێك لە هێزە شیعەكانە و كورسییەكانیان زیاتر دەبێت و، بەهۆی ئەم بڕیارەیشەوە دەشێت زۆرترین كورسیی شیعەكان بچننەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەدر خۆی وەك بەدیل و جێگرەوەی سیسته‌می سیاسی دەبینێت و كار بۆ ئەوە دەكات لە ڕێگه‌ی دووركەوتنەوەوە پێگە  جەماوەرییەكەی هەڵكشێت، ئەوە مایەی نیگەرانییە بۆ ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی بەشدارییان لە دەسەڵاتدا متمانەی جەماوەرییان لاوازترە؛ ئەمە جگە لەوەی سەدر لە كاتێكدا هێزە شیعەكان بەتەنیا جێ دەهێڵێت، كە ئەوان دەربارەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكا و سووریای نوێ، دەبێت بچنە ژێرباری بەرپرسیارێتیی هەندێك بڕیار كە دەشێت بەئازار بێت بۆ جەماوەری شیعە و بەدڵیان نەبێت، یان دواتر سەدر بیقۆزێتەوە بۆ سەركۆنەكردن و ڕەخنەلێگرتنیان.

2_ لیستەكەی سوودانی و خۆپاڵاوتنی:

 سەرۆكوەزیرانی ئێستا “محەمەد شیاع سوودانی” لە “دیداری سلێمانی”یەوە بەفەرمی ئەوەی یەكلایی كردەوە كە لە هەڵبژاردندا بەشداری دەكات و خۆیشی بۆ پۆستەكەی كاندید دەكاتەوە[7]. ئەم پێشهاتە كۆتاییی بە مشتومڕێكی نێوخۆییی شیعیی درێژخایەن هێنا لەبارەی ڕەوایەتیی كەڵكوەرگرتنی ناوبراو لە پۆست و پێگەكەی بۆ هەڵبژاردن، هەروەها هەوڵی ڕێگەلێگرتنی لەلایەن هەندێك هێزی ڕكابەرەوە لەناو برد، لەوانەیش نووری مالیكی سەرۆكوەزیرانی پێشووتر، كە جەختی لەوە دەكردەوە ئەگەر سوودانی نیازی خۆپاڵاوتنی هەیە، دەبێت دەست لەكار بكێشێتەوە، بۆ ئەوەی وەك پارێزگارەكان پۆستەكەی بۆ كۆكردنەوەی دەنگ بەكار نەهێنێت[8].

 خۆپاڵاوتنی سوودانی لە كاتێكدا كە بوودجە، دەسەڵات، بڕیار و میدیای لەبەردەستە، دەشێت گۆڕانكاری لە هاوكێشەی نێوخۆییی شیعەدا دروست بكات و، سیناریۆی پارێزگارەكانی بەسرە و كەربەلا و واست لە دوا هەڵبژاردن، دووبارە بكاتەوە. ئەم سێ پارێزگارە بەهۆی پۆستەكانیانەوە لە كۆتاییی 2023 پێشڕەویی زۆریان لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا كرد و لیستەكانیان یەكەمی ئاستی بازنەكانی خۆیان بوون.  هەروەها ئەگەرێكی كراوەیش هەیە “سوودانی” جگە لە كۆمەڵێك پەرلەمانتار و وردە هێزی سیاسی و مەدەنی، لەگەڵ پارێزگارە براوەكاندا هاوپەیمانێتی بكات (سێ بەهێزەكە). ئەوەیشی ئەم ئەگەر زیاتر دەكات، دەركەوتنی سوودانی و پارێزگارەكانی نسەیف خەتابی (كەربەلا)، ئەسعەد عیدانی (بەسرە)، جەمیل مەیاحی (واست) بوو پێكەوە لە فۆتۆیەكدا (ئابی 2024)؛ ئەمەیش بە ئامادەكاریی ئەو هاوپەیمانییەی سەرۆكوەزیران لێك درایەوە كە كاری بۆ دەكات و مایەی نیگەرانیی هێزە شیعە ڕكابەرەكانە، چونكە كۆی كورسییەكانی ئەو سێ پارێزگایە، بە نموونە لە ئەنجومەنی نوێنەران، نزیكەی 50 كورسییه‌؛ ئەم پارێزگارانەیش نیوەی دەنگەكانیان بەدەست هێناوە[9]. كورسییەكانیش ژمارەیەكی گەورەن لە كۆی كورسییەكانی پارێزگا شیعەنشینەكان كە دەوروبەری 180 كورسین. چوارچێوەی شیعی لە بەدواداچوونێكدا بۆی دەركەوتووە، سوودانی خۆی بەتەنیا چانسی هەیە 10 كورسی ببات؛ لەگەڵ هێزە هاوپەیمانەكانیشی دەشێت بگاتە 60 كورسی، كە دەكاتە سێیەك (1/3)ی كورسییەكانی شیعە[10].

جگە لە پارێزگارە بەهێزە براوەكانی شیعە، ئەو هێزانەیشی تا ئێستا لە سوودانییەوە نزیكن، بەپێی ئاماژە و دزەپێكردنەكان بریتین لە: ڕەوتی حیكمەی حەكیم، حەیدەر عەبادی، فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، ئەحمەد ئەلئەسەدی وەزیری كار، ئەمە جگە لە ڕێكخراو و هێزی دیكەی تازە دامەزراو[11]. هەندێك هەواڵ و دزەپێكردنیش هادی عامری و ڕێكخراوی بەدر لە ڕیزی هاوپەیمانەكانی داهاتووی سوودانیدا ئەژمار دەكەن و هەندێك ئاماژە لەو بارەیەوە هەن.

3_ پەرتەوازەبوونی لیستە شیعەكان:

_ لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، چوارچێوەی شیعی دابەش دەبن بەسەر 5_6 لیستی جیاجیای سەربەخۆدا و بە یەك لیست بەشدار نابن. لەم به‌ینه‌یشدا لە دەرەوەی لیستەكەی سوودانی، ئەوانەی سەرقاڵی كاری پێكەوەیین، حەیدەر عەبادی و عەممار حەكیمن؛ قەیس خەزعەلی و حزبەكەی (بزووتنەوەی عەسائیب) بەتەنیا بەشدار دەبن، دەوڵەتی یاسای مالیكی بەتەنیایە، هێزە چەكدارەكانی شیعەیش لەنێو حەشد جەمسەرێكن و نزیك لە هێزە سیاسییەكانی هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و، دەشێت ئەوانیش یەك یان دوو هاوپەیمانی پێك بهێنن[12].

هەرچەندە پەرتەوازەبوونی هێزە شیعەكان لە هەڵبژاردندا، بە ئەگەری زۆر، كاتییە و پاش هەڵبژاردن بەنیازن هاوپەیمانی هاوشێوەی “چوارچێوەی شیعی” پێك بهێنن، بەڵام دابەشبوونەكەیان بۆ هەڵبژاردن لە كاتێكی هەستیاردایە كە شیعەكان ڕووبەڕووی پێشهاتە هەرێمایەتییەكان بوونەتەوە و بارودۆخیان بۆ ململانێ و كێبڕكێی نێوخۆییی هەڵبژاردن، ساز و ئامادە نییە.

4_ بەشداریكردنی گرووپە چەكدارەكان:

_ هێزە چەكدارە شیعەكانی ئەندام لە “بەرەی موقاوەمە” لە شێوەی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”، بانگەشە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن و “جیهادی سیاسەت” دەكەن[13]. ئەمەیش وەك بەرەنجامی تێكشكانە سەربازییەكانی میحوەرە ئێرانییەكە لێك دەدرێتەوە؛ هەروەها ئاماژەیەكیشە لەسەر پاڵپاڵێنی باڵە چەكدارەكانی هاوپەیمان و تەواوكەری ئێران لەسەر بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی 2025.

5_ پاشەكشه‌ی گوتاری سیاسی

_ لە پاش ڕووخانی ئەسەد و سەركەوتنی گرووپە چەكدارە سوننەكان، لە هەموو كات زیاتر لە عێراق دروشمی پێكهێنانی هەرێمی سوننە بەرز دەكرێتەوە؛ خاوەنەكانی ئەم دروشمانەیش چاویان لە دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سووریایە. ئەمەیش سەرچاوەی بێزاری و تووڕەیییە بۆ شیعەكان و لە پەرچەكرداری ئەمەیشدا هەندێك لە هێزە شیعەكان باس لە “دەوڵەتی شیعە” و دروشمی “نەوتی شیعە بۆ شیعە”، دەكەن[14]. ئەم گوتارەیش سەرەڕای ئەوەی گەڕانەوەیە بۆ كەشی تائیفی، ئاماژەیەكیشە بۆ لاوازیی دۆخی سیاسیی شیعە، چونكە لە گوتاری یەكپارچەییی عێراق و پاراستنی یەكێتیی خاكەكەیەوە، دابەزیون بۆ گوتاری دابەشكردن و قبووڵكردنی “شیعستان”، كە بەشێكی بچووكترە لە عێراق و ناوچە سوننەكان و، هەرێمی كوردستانی لەسەر نابێت و زیاتریش لە 9 پارێزگای شیعی پێك دێت.

دووەم: بارودۆخە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان:

1_ دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا:

دەستپێكردنی دانوستانی ڕاستەوخۆی ئەمریكا و ئێران، پرسیارێكی گەورەی بە دوای خۆیدا هێناوە، ئەویش چارەنووسی هێزە شیعەكانی تەواوكەری ئێرانە لە عێراق لەو دانوستانانە و، پاش كۆتاییهاتنیشی. بۆچوونێك هەیە پێی وایە عێراق، بەتایبەت هێزە شیعەكان و لەوانەیش حەشدی شەعبی، لە لێكەوتە و كاریگەرییەكانی دانوستانی ئەمریكا و ئێران بەدەر نابن. ئەم بۆچوونە ئەوە دەكاتە بەڵگە، كە لەوەتەی ترەمپ گەڕاوەتەوە بۆ كۆشكی سپی، لە هەموو ئاماژەكاندا لە چوارچێوەی پاكێجی ئێراندا مامەڵەی لەگەڵ عێراقدا كردووە؛ ئەمە جگە لەوەی نوێنەرەكانی ترەمپ بۆ ناوچەكە بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە، چی دیكە زەمینە بۆ هێزە ئێرانییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبار نییە، كه‌ وەك جاران دەرفەتی جموجۆڵ و كاركردنی ئازادیان هەبێت[15].

هەر لەم نێوه‌یشدا دەگوترێت: ئەوەی ئێستا لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا ڕوو دەدات، تەنیا گفتوگۆی تایبەت بە دۆسیەی ئەتۆم نییە، بەڵکوو بەشێکە لە پلانێکی گشتگیر بۆ دووبارە دیزاینکردنەوەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، کە لە غەززە دەست پێ دەکات و، درێژ دەبێتەوە بۆ لوبنان، سووریا، عێراق و یەمەن[16]. لەم ئەگەرەیشدا شیعەی عێراق، بەتایبەت چەكدارەكانیان، بەر ئەو داڕشتنەوە گریمانكراوەی ئەمریكا و ئیسرائیل دەكەون. بەرامبەر بەمەیش هەندێك زانیاری باس لەوە دەكەن ئێران لە دانوستانەكاندا باڵە سەربازییەكانی لە ناوچەكە، كردووە بە كارت بۆ سووككردنی بارگرانییەكانی سەر تاران و گەیشتن بە لێكگەیشتنێكی گشتگیر لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی و هەڵمژینی گوشارەكانی ترەمپ لەسەری؛ی یەكێك لەو كارتانەش ڕێكخستنەوەی دۆخی حەشدی شەعبیی عێراقی و باڵە سەربازییەكانی دیكەیە[17]. ئەگەر ئەمانەیش ورد و دروست نەبن و زیاتر جه‌نگی دەروونی بن لەگەڵ هێزە شیعەكان، ئەوە ڕاستییەكی دیكە هەیە كە گۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكە لە باڵادەستبوونی ئیسرائیل، كەوتنی ئەسەد لە دیمەشق، دۆخی دژواری حزبوڵڵای لوبنان و تێكشكانی بەرامبەر ئیسرائیل، هێرشی ئەمریكا بۆ سەر حووسییەكانی یەمەن و لاوازبوونی پشتێنەی ئێران لە ڕۆژهەڵانی ناوەڕاست، شیعەی عێراقی خستووەتە دۆخێكی هەستیار و ئەگەری بەئامانجگرتنه‌وه‌، بەتایبەت كە بەشێك لە گرووپە عێراقییەكان فەرمان لە ئێرانەوە وەردەگرن و هەندێكیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان لەسەرە و لە لیستی تیرۆردان، لەوانەیش: “حزبوڵڵا”، “بزووتنەوەی نوجەبا”، “بزووتنەوەی عەسائیب”. لە كۆتاییی ساڵی پاریشدا (2024) ئیسرائیل بەفەرمی لە نامەیەكدا بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم گرووپە شیعانەی تۆمەتبار كردووە بە تێوەگلان لە جه‌نگی دژەئیسرائیل و، حكوومەتی ڕاستڕەوی ئەو وڵاتەیش لە سكاڵانامەكەیدا مافی كاردانەوەی بە خۆی داوە بەرامبەریان[18]. ئەمەیش بە واتای بەردەوامیی مەترسییەكان دێت، بەتایبەت ئەگەر دانوستانەكان شكست بهێنن.

بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر عێراق، بە پلەی یەكەم پرسێكی نێوخۆییی شیعییە؛ بەو پێیەی بەوان و هێز و باڵە چەكدارەكانیانەوە پەیوەستە. بەتایبەت لە ئەگەری شكستهێنانی ئەو دانوستانانەدا، دەشێت لێكەوتەی خراپ لەسەر عێراق هەبێت، چونكە لە هێرشی ئەمریكی و ئیسرائیلیی گریمانكراودا بۆ سەر ئێران، ناتوانرێت گه‌رەنتیی دوورخستنەوە و پاراستنی عێراق بكرێت. هەموو ئەم دڵەخورتێ و ئەگەرانەیش لە كاتێكدایە كە شەقامی شیعی سەرقاڵی كێبركێكانی هەڵبژاردنن و بۆ بیركردنەوە و خۆكۆكردنەوەی دۆخێكی هاوشێوە بەباشی ساز و ئامادە نین. 

2_ تارماییی سووریا لەسەر شیعەی عێراق

جگە لە هەڵبژاردن و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكا، تەوەرەیەكی دیكەی ناكۆكیی نێوماڵی شیعی، چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ سووریای نوێ. سەرجەم هێزە شیعەكان- جگە لە سەدر- دردۆنگ و نیگەران بوون لە سەركەوتنی “دەستەی تەحریری شام” لە سووریا؛ بەو پێیەی ئەم هێزە، دوژمنی جۆریی هێزە سیاسییە شیعەكانە. جگە لە پاڵپشتییە توركییەكەیشی لقێكە لە “سەلەفییەتی جیهادی” كە دژی بیروباوەڕی شیعەن، كەچی سەرۆكوەزیران كە نوێنەرایەتیی  چوارچێوەی شیعی دەكات، بە نێوانگریی قەتەر و بەنهێنی لە دۆحە لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆكی ڕاگوزەری سووریا و “ئەبو محەمەد جۆلانی” دیداری هەبووە[19]. هەروەها سوودانی لە سلێمانییەوە جەختی كردەوە: ئەحمەد شەرع بۆ لووتكەی عەرەبیی بەغدا لە مانگی ئایاردا بانگهێشت كراوە[20]، بەڵام لەنێو شەقامی سیاسیی شیعیدا ئەگەری هاتنی شەرع بۆ عێراق، بووەتە هەوێنی دابەشبوونێكی قووڵی نێوخۆیی و، بووەتە بەشێك لە هەڵمەتە پێشوەختەكانی هەڵبژاردن و هەوڵی قۆڵبادانی یەكتری.

دەوڵەتی یاسای مالیكی، حزبی دەعوە، قەیس خەزعەلی و عەسائیب، لەگەڵ كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دیكەی ناسراوی شیعە، كەمپینێك بەڕێوە دەبه‌ن بۆ بەرگرتن لە هاتنی ئەحمەد شەرع بۆ بەغدا، بە پاساوی ئەوەی ئەو كاتەی لە ڕیزی گرووپە جیهادییە سوننەكاندا بووە لە عێراق (2004_2011)، “لە كوشتنی عێراقییەكان تێوە گڵاوە”، هەروەها “لەلایەن سیسته‌می دادوەریی عێراقییەوە داوا كراوە” و لەسەر ئەمەیش فەرمانی دەستگیركردنی هەیە[21]. كەمپینەكەیش بە واژۆی 50 پەرلەمانتار بۆ ڕێگەگرتن لە هاتنی ناوبراو بەڕێوە دەچێت. بەرامبەر بەوانەیش هێزی دیكەی شیعە هەن، پێیان وایە بانگهێشتكردنی شەرع، لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی عێراقدا تەبایە و دەوڵەتداری ئەوە دەخوازێت[22].

لە دەرەوەی ململانێ نێوخۆیییەكانی ماڵی شیعی و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن، دەشێت مشتومڕ لەسەر هاتنی شەرع ڕەهەندێكی هەرێمایەتییشی هەبێت؛ بەو پێیەی ناوبراو لەلایەن توركیا و وڵاتانی كەنداوەوە پشتیوانیی تەواوی هەیە. لە بەرامبەریشدا هیچ جۆرە پەیوەندی و كۆنتاكتێكی لەگەڵ ئێراندا نییە. لەو چەند مانگەیشی شەرع لە كۆشكی سەرۆكایەتیی سووریایە، پەیوەندییەكانی دیمەشق و تاران بەتەواوی بچڕاون، لە كاتێكدا پێشتر ئێران یەكێك لە یاریكەره‌ سەرەكییەكانی سووریا بوو. ئەو هێزە عێراقییە شیعانەی بەرژەوەندییان لە كرانەوەی عەرەبی هەیە و ئەو سوننانەیشی پشتیوانیی توركیایان هەیە، لەگەڵ هاتنی ئەحمەد شەرعدان بۆ بەغدا، یان بە كێشەی نابینن و پێشوازی لە بیرۆكەی هاتنی دەكەن یان بێدەنگن. لە بەرامبەریشدا ئەو هێزانەی كە لە بەرەی ئێرانن یان ڕكابەری سوودانین، گوشار دەكەن بۆ ئەوەی شەرع نەیەتە بەغدا و سوودانی لەمەدا بشكێت. دوورخستنەوەی ناوبراویش لە لووتكەی عەرەبی لە بەغدا بە تۆمەتی تێوەگڵان لە كوشتن و كاری تیرۆریستی، بە سەركەوتن دەبینن. ئەمەیش لە ڕۆژانی ئاییندەدا بەڕووی ئاڵۆزبوونی زیاتردا كراوەیە، بەتایبەت كە هەندێك لە شیعەكان لەگەڵ دۆسیەی تر تێكەڵی دەكەن و باس لەوە دەكەن هەواڵگریی توركیا و سامان و پارەی وڵاتانی كەنداو لە هەڵبژاردنی 2025ی عێراقدا ئامادەیییان دەبێت. ئامانجەكەیش دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سووریایە لە عێراق بە كەڵكوەرگرتن لە لاوازیی ڕۆڵ و پێگەی ئێران[23]. بۆ سوودانی قورسە ببێتە لەمپەر لە بەردەم میوانێكی لووتكەی عەرەبی لە بەغدا، لە كاتێكدا پشتیوانیی توركیا و كەنداوی هەیە. لە ئێستایشدا عێراق پێویستیی زۆری بەو وڵاتانە هەیە بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییی ئێرانی و، بەتایبەت سوودانی چاوی لە هاوكاریی توركیا و كەنداوە لە دۆسیەی وزە و بەپایەگەیاندنی “ڕێگەی گەشە”.

 ئەو هێزە شیعانەی كە دژی هاتنی شەرعن، باس لەوە دەكەن ناوبراو لە عێراقدا بە ناوی “ئەمجەد مزەفەر نعێمی” كاری كردووە و لە 2005 لەلایەن ئەمریكییەكانەوە دەستگیر كراوە و تا نیسانی 2010 لە گرتووخانەی بوكا بووە. لەم ڕێكه‌وته‌یشەوە تا ئاداری 2011 لە گرتووخانەكانی عێراقدا ماوەتەوە و داوا كراوە، بەڵام ئەو بەڵگەنامانەی بەردەست، ئەوە دەردەخەن ناوبراو دواتر ئازاد كراوە “چونكە هیچ لایەنێكی عێراقی، بەڵگە و داوای لەسەری نەبووە”. هەروەها شەرعیش جەخت لەوە دەكاتەوە بۆ “جیهادكردن لە دژی ئەمریكا” هاتووەتە عێراق و لە هیچ خوێنێكی عێراقیدا تێوەگڵاو نییە [24]. دەشێت ئەمەیش ببێتە پاساو بۆ هاتنەكەی یان لە كۆتاییدا به‌ناچاری وەك سەرۆكێكی خاوەن پارێزبەندی (الحصانة) بێتە عێراق و، سوودانی دەرچەی یاساییی بۆ بدۆزێتەوە، بەڵام ئەو باجەی لەسەر ئەمە لە شەقامی شیعیدا دەیدات، جێگەی مشتومڕە، چونكە ئەو سوننانەی هانی دەدەن بۆ ئەم هەنگاوە، بەشێك نین لە بنكە شیعییەكە و نابنە دەنگدەری سوودانی.  

كۆبەند

هەڵبژاردنی تشرینی دووەمی 2025 یەكێك لە هەستیارترین وێستگە سیاسییەكانی عێراقە كە جارێكی دی لەنێو جەنجاڵی و فرەجەمسەرییەكی قەرەباڵغدا سەرلەنوێ نەخشەی هێز دابەش دەكاتەوە. بەهۆی ئەوەیشی ئەم پرۆسەیە لە دۆخێكی سیاسیی هەرێمایەتیی تایبەتدا بەڕێوە دەچێت كە بارگۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكەیە لە سووریا و لوبنان و یەمەن، بۆ ماڵی شیعی كەمێك دژوارە، چونكە لە لایەك ڕاگرەكەیان، كە ئێرانه،‌ لاوازە و لە لایەكی دی خۆیشیان پەرتەوازەن. هەروەها ناچارن مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەكانی پەیوەندیی ئەمریكا_ ئیسرائیل و ئێران، هەروەها سووریای نوێی سوننیدا بكەن، لە كاتێكدا ئەوان خۆیان لەنێو كەشێكی پڕ لە دروشمبازی و پۆپۆلیزمی سیاسیدان. جەمسەرێكی سەرەكییشیان كە سەدرە، مانی گرتووە و لەگەڵیان بەشدار نییە. ئەم دۆخەیش یارمەتیدەر نییە بۆ ئەوەی بتوانن هاوشێوەی جاران بڕیاری خۆیان یەك بخەن و بەهێز و یەكگرتوو دەركەون. ئەم دۆخەی ماڵی شیعەیش بۆ هێزە سیاسییە ڕكابەرەكانیان لە پێكهاتەكانی سوننە و كورد هەندێك دەرفەت دەڕەخسێنێت، بە مەرجێك ئەوانیش توانای بەڕێوەبردنی ململانێیان هەبێت و گیرۆدەی هەمان پەرتەوازەییی قووڵی گۆڕەپانی شیعی نەبن و؛ ئەوەیش لە بارودۆخی هەڵبژاردندا ئاسان نییە.

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

[1]  https://2h.ae/yHjG

[2]  https://2h.ae/cunm

[3]  https://2h.ae/gfur

[4]  https://2h.ae/YOoo

[5]  https://2h.ae/YOoo

[6]  https://2h.ae/uAvW

[7]  https://2h.ae/nfPR

[8]  https://2h.ae/jkLy

[9]  https://2h.ae/XwUf

[10]  https://2h.ae/nFqK

[11]  https://2h.ae/Anir

[12]  https://2h.ae/QilB

[13]  https://2h.ae/aDJD

[14]  https://2h.ae/UbMS

[15]  https://2h.ae/tbNW

[16]  https://2h.ae/vEOk

[17]  https://2h.ae/Tsox

[18]  https://2h.ae/FaiR

[19]  https://2h.ae/LwKW

[20]  https://2h.ae/jXqB

[21]  https://2h.ae/Hysy

[22]  https://2h.ae/jXqB

[23]  https://2h.ae/Gxco

[24]  https://2h.ae/IAAF

قه‌رە‌نی قادری

وشە، هێز و دەسەڵاتی هەیە. وشە دەکرێنە زانیاری/پەیام (پەیامنێر-پەیام- پەیاموەرگر) و بە ڕێگەی هاوکێشەی مرۆڤی و کەرەسەکانی ڕاگەیاندنەوە دەگاته‌ دەست هاووڵاتیان؛ هەروەها  بە ڕێگەی ڕێکوپێکكردنی وشەیشەوە زەین لەقاڵب دەدرێت، ئاڕاستە دەکرێت و لەڕەندە دەدرێت تا تاک بگات بەوه‌ی، کە پڕوپاگەندەکاران مه‌به‌ستیانه‌. هەڵبژاردنی وشە و چەندپاتەکردنەوەی لە پاتنای جڤاکدا بۆ ئەوەیە، “بڕوا” لە زەینی هاووڵاتیدا چێ بکرێت. بە واتایەکی تر دەستکاریکردنی زەینی هاووڵاتی بۆ مەبەستێکی دیاریکراو، کاکڵی سەرەکیی پڕوپاگەندەیە. ئەو چەشنە پەیوەندییە (پڕوپاگەندە) بەپێی ئەوەی تاکلایەنەیە و مەبەستی داگیرکردنی زەینە، ستوونییە نەک ئاسۆیی.

“پڕوپاگەندە” (Propaganda)، “پەیامێکە بۆ گەیاندنی پلانێک بە شێوەیەکی سیسته‌ماتیک.” ئامانج تەنیا گەیاندنی پەیام نییە، بەڵکوو کارتێکەرییە. پێش هەموو شتێک، ئەم زاراوەیە بۆ کاروباری سیاسی بەکار دەهێنرێت. ئامانجی پڕوپاگه‌نده‌ ئه‌وه‌یه‌، که به ‌ڕێگه‌ی چه‌ندپاتبوونه‌وه‌ی بابه‌تێک کار له‌سه‌ر بیرکردنه‌وه‌ و تێڕوانینی هاووڵاتیان بکات. ئه‌م کاره‌یش ده‌کرێت به‌هۆی وتاربێژی، وێنه‌، وتارنووسی، بینا، جلوبه‌رگ و سیمبۆله‌کانی تره‌وه‌ به‌ڕێوه‌ بچن. له‌ جیهانی ئه‌مڕۆدا ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی بۆتە که‌ره‌سه‌یه‌کی ئاسایی، به‌ڵام وه‌کوو قڕژاڵ به‌ دوو سه‌ر ده‌ڕوات، توانایه‌کی به‌هێزی هه‌یە و ئه‌رکی پڕوپاگه‌نده‌ی، بەتەواوەتی وەستۆ گرتووە. پڕوپاگەندە، “هێزی کۆمەڵایەتیی زمانە”، کە وشەیەک دەتوانێت هەست ببزوێنێت و جووڵە چێ بکات. پڕوپاگەندە، بە ڕێگەی کەرەسەکانی ڕاگەیاندنەوە، کەڵک لە هێزی وشە وەردەگرێت

“گرێت جووت” سەبارەت بە واتا و ناوەڕۆکی پڕوپاگەندە دەڵێت: “هەوڵدانێكی بەمەبەست و سیسته‌ماتیکە بۆ دەستکاریکردنی ناسین، دروستکردنی تێگەیشتن و ڕێنوێنیکردن و ئاراسته‌كردنی ڕەفتاری ئەوانی تر بۆ گەیشتن بە کاردانەوەیەک کە پڕوپاگەندەکەران مه‌به‌ستیانه‌.”

فه‌لسه‌فه‌ی پڕوپاگەندە ئه‌وه‌یە که به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ک بێت به‌ر به‌ زه‌ینی چالاک بگرێت، تا خۆ له قه‌ره‌ی بیرکردنه‌وه‌ و داهێنان نه‌دات. ناوه‌ڕۆکی پڕوپاگەندە (سیاسی ـ ئایدیۆلۆژیک/ ئایینی) “تاکهێڵی”یه‌ و، هه‌وڵ ده‌دات په‌یاموه‌رگر به‌ره‌و ئاقارێکی دیاریکراو ڕێنوێنی بکات، بەڵام کاتێک پڕوپاگەندە دەچێتە قۆناغێکی سەرچڵانەوە، پشوو لە کۆمەڵگە دەبڕێت و هەنگاو بە هەنگاو بوار بۆ عەقڵ و تێڕوانینی عەقڵانی بەرتەسک دەکاتەوە. مەترسیی پڕوپاگەندەیش ڕێک لێرەوەیە، کە سه‌ر هه‌ڵده‌دات. پڕوپاگەندە، بە مانای بۆمبارانی زەینی هاووڵاتیانیش دێت.

له‌ مێژوودا، ئەوە ڕۆمییه‌کان بوون که به‌ ڕێگه‌ی کۆشک و ته‌لار، هه‌روه‌ها ئه‌رته‌شێکی پۆشته‌ له گلادیاتۆره‌کان کە به کێوێک له ماسوولکه‌وه‌ پێشه‌نگیان بوون، سه‌رنجی خه‌ڵکی ئاسایییان به‌ره‌و ده‌سه‌ڵاتی “له‌بننه‌هاتوو”ی ئیمپراتۆره‌کان ڕاده‌کێشا. له سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاست له ئه‌وروپادا، که‌نیسه‌کان به‌هۆی ئه‌وه‌ی خاوه‌نی سامانێکی فره‌ و ده‌ستڕۆیشتوو بوون، هه‌روه‌ها بینای له‌ڕادده‌به‌ده‌ر زلی که‌نیسه‌کانیان، ئه‌رکی پڕوپاگەندەیان له‌ ئه‌ستۆدا بوو.

له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستیشدا مزگه‌وته‌کان و خه‌لیفه‌کان به‌هۆی ئه‌وه‌ی ‌که سامانێکی زۆریان له‌به‌رده‌ستدا بوو و خاوه‌نی ئه‌رته‌شێکی به‌هێز بوون و، ئایینیش کۆڵه‌که‌یه‌کی سه‌ره‌کیی ده‌وڵه‌ت بوو، بینای زل‌ و نه‌خش و نیگاری دیواری مزگه‌وته‌کانیش به‌شێک بوون له‌و پڕوپاگەندەیه. ئەمانە ئه‌رکیان ڕاکیشان و داگیرکردنی زه‌ینی هاووڵاتیان بوو. پێداهه‌ڵگوتن، چه‌مکێکی گرنگه‌ له پڕوپاگەندەدا.

زیاده‌ڕۆیی، که‌ ئه‌ویش له‌ ئاڕاسته‌یه‌کی تاکهێڵیدایه‌، بنه‌مای پڕوپاگەندەیه‌ و ئه‌مڕۆ وه‌کوو دیار‌ده‌یه‌کی ناحه‌زیش سه‌یری ده‌کرێت. که‌نیسه‌، مزگه‌وت، باڵشه‌ڤیکه‌کان، نازییه‌کان و فاشیسته‌کان، که‌ڵکیان له‌م دیارده‌یه‌ وه‌رده‌گرت. بۆ بڕه‌ودانی به‌رنامه و فکر، پڕوپاگەندە به‌شێکە له‌ کاری حزب و ڕێکخراوە سیاسییەکان‌. یه‌که‌مین هه‌نگاوی پڕوپاگەندە، بواری ناوخۆیییه‌، دوایی ده‌ره‌کییه‌. مێژوو و ڕه‌وتی پڕوپاگەندەیش په‌یوه‌ندیی به‌ گه‌شه‌ و هه‌ڵدانی کۆمەڵگە و که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندنه‌وه‌ هه‌یه‌. پڕوپاگەندە، هێزێکی کۆمەڵایەتییە و لە ڕەوتی زەماندا حوکمڕانان بۆ دەستکاریکردنی زەینی ئینسانەکان و بڕواپێهێنانیان، وەکوو چەکێک پەنایان بۆ بردووە. “ئادۆلف هیتلێر” (١٨٨٩-١٩٤٥) لە مەیدانی “پڕوپاگەندە” (چێکردنی ڕای گشتی دژ بە جووەکان، هەروەها بەرزکردنی ڕەگەزی ئاری و قڕکردنی ئەوانی دیکە)دا زۆر چالاک بوو. “جۆزێف گۆببێلز” (١٨٩٧-١٩٤٥) وەزیری ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی نازی دەڵێت: تا درۆ گەورەتر بێت خەڵک باشتر بڕوا دەکەن.”

لە جڤاکێکدا کە ئاستی “پێکەوەهەڵکردن” و “لێبوورده‌یی” (تۆلێرانس) نزم بێت یان ئەوەتا کەلتووری دیموکراتیک و لیبراڵی بەهێز نەبێت و حزب و ڕێکخراوەکانی “کۆمەڵی مەدەنی”یش بە پێوەرە دیموکراتییەکان بارگاوی نەکرابن، گرووپی بەهێزی سیاسی و ئایینی بە ڕێگەی پڕوپاگەندەوە دەبنە هەڕەشە بۆ سەر پێکهاتەکانی تر. لە وه‌ها دۆخێکدا ئەو گرووپەی لە بواری ئایینی “خۆی پێ سەردەستە”، دەبێتە هێرشبەر و، پێکهاتەکانیش دەچنە ناو قاوغی خۆیانەوە و دیواری بەرگری بە دەوری خۆیاندا دەکێشن. بۆ ئەو چەشنە تێڕوانینە، کەرەسەکانی ڕاگەیاندن، ئامرازێک نین بۆ بڵاوکردنەوەی زانیاری، بەڵکوو کەرەسەی “پەروەردەی هاووڵاتیان”ن، ئەویش لە ئاڕاستەی ئایدیۆلۆژیا و هزری چەقبەستووی خۆیان بەکاری دێنن. ڕێک لەبەر ئەوە، ئەو ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەوانانەی کە بە زەینێکی کراوە و لەسەر بنەمای گەیاندنی زانیاری کار دەکەن، پێویستە زۆر وریا و وشیار بن کە بەشێکی تر لە ڕاگەیاندنەکان هەوڵ دەدەن ئاڕاستەیەکی دیاریکراوی ئایدیۆلۆژییانە بە زەینی مرۆڤه‌كان بدەن. بۆیە پێویستە ڕووبەڕووی ئەو مەترسییە ببنەوە و پەرێزی ڕاگەیاندن خاوێن ڕابگرن.

له‌ ساڵانی ١٦٠٠ ته‌نانه‌ت ١٧٠٠یش، پاشاکان و ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان چاپه‌مه‌نییان بۆ پڕوپاگەندە به‌کار ده‌هێنا، به‌ڵام له‌ ساڵانی ١٨٠٠دا گرووپی سیاسی و ئۆپۆزیسیۆنیش بۆ کاری فکری و سیاسیی خۆیان، که‌ڵکیان له‌ چاپه‌مه‌نی وه‌ردەگرت، به‌تایبه‌تی له‌ بواری ئایدیۆلۆژیدا.

له‌ کۆتایییه‌کانی ١٨٠٠ و سه‌ره‌تاکانی ١٩٠٠ به‌ هاتنه‌کایه‌ی ڕادیۆ، فیلم و له‌ دواییشدا ته‌له‌ڤزیۆن، بواری پڕوپاگەندە به‌رفراوانتر بوو. جه‌نگی یه‌که‌م و دوومی جیهانی و ململانێ ئایدیۆلۆژییه‌کان، ماشێنی پڕوپاگەندەی‌ گه‌لێک به‌هێز کرد، به‌تایبه‌تی له‌ جوگرافیای نه‌ته‌وه‌ییی وڵاتاندا. ئاڵمانیا، سۆڤیه‌ت، چین و هه‌ندێک له‌ وڵاته‌ سه‌رمایه‌دارییه‌کان، نموونەن لەم بوارەدا.

فیلمی پروپا‌گه‌ندەیی

یه‌کێک له‌و که‌ره‌سانه‌ی که‌ کارتێکه‌ریی قووڵی هه‌بووه‌ و هه‌یه‌تی،‌ فیلمی پڕوپاگەندەیییە‌. ئه‌و فیلمانه‌ هه‌ڵگری ڕای سیاسی و ئایدیۆلۆژیکی هه‌ندێ وڵاتی وه‌کوو ئاڵمانیا، سۆڤیه‌ت، ئه‌مریکا و… بوون. به‌رژەوه‌ندیی سیاسی، سه‌ربازی و ئایدیۆلۆژیکی، ناواخنی ئه‌م فیلمانه‌ن. فیلمی هۆلیوودی، به‌شێکی پڕوپاگەندەیه‌ بۆ شێوه‌ی ژیانی ئه‌مریکی. فیلمەکانی “سووپەر مەن”، کە بەرهەمی سینەما و عەقڵی ئەمریکییە، پڕوپاگەندە بۆ “مرۆڤی سپیپێست” و شێوەژیانی ئەمریکی دەکات. له‌ زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری فیلمه‌کاندا نیشاندانی ئاڵای ئه‌مریکا به‌رچاو ده‌که‌وێت، که‌ هه‌ڵگری په‌یام (پڕوپاگەندە)ی سیاسییه‌.

ڕێکـلام

ڕێکـلام، بۆ بڵاوکردنەوەی زانیارییە بە مەبەستی ڕوونکردنەوە و کارتێکردن لەسەر هاووڵاتیان. هێڵی سەرەکیی ڕێکـلام، ڕووی لە تاک و بۆ گەشەی بازاڕی ئابوورییە. بە واتایەکی تر، ڕێکـلام شێوازێکی کارکردنە بۆ ڕاکیشانی سەرنجی هاووڵاتی (کارتێکەریی خێرا) بۆ لای کاڵایەک، کە لەو کارەدا شمەک یان کاڵا دەبێتە ناوەندی سەرنج و، هاووڵاتییش دەبێتە گرووپی ئامانج.

ڕێکـلام به‌ مانای “هاوارکردن”، “بانگکردن” یان “هاوارکردن به‌ ده‌نگی به‌رز” بۆ ڕاکێشانی ئینسانه‌کانە بۆ بینین و کڕینی که‌ره‌سه‌یه‌ک كه‌ مانا دەدات‌. بەڵام له‌م سه‌رده‌مه‌دا به‌ ڕێگه‌ی ده‌نگ‌، تێکست و وێنه‌ ڕێکلام به‌ڕێوه‌ ده‌چێت. قه‌دیم ده‌نگ و که‌ره‌سه‌ بوو، که‌ له‌ کووچه‌ و کۆڵانه‌کاندا پێشکه‌ش ده‌کرا. ئامانجی ڕێکلامیش، ڕاکێشانی سه‌رنجی هاووڵاتیانه‌، بەڵام ئێستا کاری ڕێکـلام بۆ کەرەسەکانی ڕاگەیاندن گوازراوەتەوە و، به‌ ڕێگه‌ی ڕادیۆ، ته‌له‌ڤزیۆن، چاپه‌مه‌نی، ئینترنێت، مۆبایل، وێستگه‌ی پاس (ئۆتۆبۆس) و… به‌ڕێوه ‌ده‌چێت. هەر بۆ وەبیرهێنانەوەیش بێت، تەنانەت چەشنەکانی ڕاگەیاندنیش کارتێکەری جۆراوجۆری لەسەر کەلوپەل و بازاڕدا هەیە؛ ئەگەر لە ڕادیۆدا کە بە دەنگ جاڕ بۆ شمەکێک دەکرا، بەڵام لە تەلەڤزیۆندا جیا لە دەنگ (دەنگی خۆش/ ژنان و پیاوان)، وێنەکەیشی بە باشترین شێوە پیشانی هاووڵاتی دەدرا و دەدرێت؛ کە ئەمەیان پرسی ڕێکـلامی بردە قۆناغێکی ترەوە و تەنانەت کاری لەسەر زەینی “نەخوێندەواران”یش دەکرد، چونکە ڕێکـلام لەو کەرەسە (تەلەڤزیۆن)دا پشتی بە وێنە (بینین) دەبەست/ دەبەستێت.

ڕه‌وتی ڕێکـلام

بۆ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رچی باشتری ڕێکـلام، نووسینگه‌ و کارناس (پسپۆڕ) پێویستن. له‌م شوێنه‌دا و به‌هۆی ئه‌م که‌سانه‌وه‌، کاروباری ڕێکـلام ڕێک ده‌خرێت. په‌یام، گرووپێکی په‌یاموه‌رگر و که‌ره‌سه‌ی گه‌یاندن، سێ خاڵی سه‌ره‌کین که‌ ڕێکـلام پشتی پێ دەبە‌ستێت.

ناوەڕۆکی ڕێکـلام دەبێ لەسەر ئەم بنەمایانە بێت: وردی، یاسایی، شەرافەتمەندانە و بێڕێزیی تێدا نەبێت. له‌ بواری ڕاگه‌یاندندا، هەندێک ڕادیۆ و ڕۆژنامە هەن کە بە ڕێگەی ڕێکـلامەوە دەژین و، خۆیان دەژێنن.

ـ ڕۆڵی کڕیار له‌ بڕه‌ودان به‌ بازاڕی که‌لوپه‌ل و ڕێکـلام، له‌م سه‌رده‌مه‌دا جێی بایه‌خه. ڕێکـلام کار له‌سه‌ر شێوه‌ی ژیانی هاووڵاتیانیش ده‌کات؛ بۆ نموونه:‌ له‌ ڕێگه‌ی به‌رنامه‌ی تایبه‌تیی ته‌له‌ڤزیۆن بۆ ڕێکوپێککردنی که‌ره‌سه‌کانی ناوماڵ.

ـ پانتۆڵی جین (كابۆ)؛ هه‌ر که‌سه‌ی به‌ گوێره‌ی حه‌زی خۆی لایه‌نگری له‌ چه‌شنه‌ مۆدێلێکی ئه‌م پانتۆڵه‌ ده‌کات. له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئه‌م حه‌ز و ئاواتانه‌ به‌سه‌ر گرووپدا دابه‌ش ده‌بن.

ـ له‌ کاری ڕێکـلامدا ئه‌م گرووپه‌ که‌ ده‌وری سه‌ره‌کی ده‌گێڕن، به‌ ناوی گرووپی ئامانج باسی لێوه ‌ده‌کرێت. بوونی “پسپۆر” له‌م بواره‌دا ڕۆڵی گرنگ ده‌گێڕێت. یه‌کێک له‌ کاره‌کانیان ئه‌وه‌یه‌‌ ده‌بێ بزانن، که‌ گرووپێکی دیاریکراو‌ چیی ده‌وێت. “کات” و “دراو” (پاره‌) دوو که‌ره‌سه‌ی سه‌ره‌کین بۆ بوونی كۆمپانیا‌کانی ڕێکـلام.

كۆمپانیا‌کانی ڕێکـلام به‌ شێوازی جۆراوجۆر کار له‌سه‌ر زه‌ینی گرووپی ئامانج ده‌که‌ن. هەندێک لە ئاساییترین شێوه‌کانی ڕێکـلام بریتین له‌:

ـ چەندپاتکردنەوەی ڕێکـلام له‌ ڕادیۆ و ته‌له‌ڤزیۆندا بۆ داگیرکردنی زه‌ینی گرووپی ئامانج.

مێتۆدی بابانوێلی: کڕینی دوو که‌لوپه‌ل و وه‌رگرتنی جانتایه‌ک به‌خۆڕایی.

مێتۆدی خه‌به‌ری (هه‌واڵی): “که‌لوپه‌لی نوێ”؛ “دێته‌ بازاڕەوە”؛ “ئه‌مه‌یان باشترینیانه”‌…!

ئێمه‌ دڵکراوه‌ و سه‌خین: “به‌شێک له‌ قازانجی که‌ره‌سه‌ فرۆشراوه‌که‌، ده‌درێته‌ ڕێکخراوێکی خێرخوازی.”

مێتۆدی کێبڕکێ: به ‌بوونی که‌لوپه‌لێکی نوێ ڕاده‌گه‌یه‌نرێت: “ئێمه‌ باشترین!”

مێتۆدی که‌سایه‌تیی ناسراو: بۆ ناساندن و ڕێکـلامکردن بۆ که‌لوپه‌لێک، که‌ڵک له‌ که‌سایه‌تییه‌کی ناسراو وه‌رده‌گرن.

مێتۆدی کەسە جوانەکان: بۆ ناساندن و چەسپاندنی کەرەسەیەک لە زەینی تاکدا، کەڵک لە ژنان و پیاوانی جوان و كه‌شخه‌ وەردەگیرێت.

مێتۆدی دەنگخۆشان: بۆ سەرنج و ڕاکێشانی زیاتر، کەڵک لە ژنان و پیاوانی دەنگخۆش وەردەگیرێت.

مێتۆدی پسپۆران و کارناسان: بۆ ناساندنی که‌لوپه‌لێک که‌ڵک له‌و کارناسانه‌‌ وه‌رده‌گرن، که‌ خۆیان له‌م بوارانه‌دا شاره‌زان‌.

دوو به‌ یه‌ک: “دوو پێڵاو بکڕه‌، پاره‌ی یه‌کێکیان بده‌!”

هەندێک لە کارناسانی کاروباری ڕاگەیاندن، جیاوازییەکی قووڵ لە نێوان پڕوپاگەندە و ڕێکـلامدا بەدی دەکەن. ئەوان لەسەر ئەو بڕوایەن کە پڕوپاگەندە پەیوەندیی بە سیاسەت و ئایدیۆلۆژیاوە هەیە، بەڵام ڕێکـلام پەیوەندیی بە کەرەسەکان (جلوبەرگ، بۆن، کرێم، شامپۆ، سابوون، ترومبێل، چێکردنی بینا و…)ەوە هەیە. ڕێکـلام بە جۆرێك له‌ جۆره‌كان خزمی پڕوپاگەندەیە، بەڵام سنوورێکی دیاریکراویشیان لە نێواندا هەیە؛ بۆیە دەبێ ئاگادار بن کە ئەو دوو چەمکە تێکەڵ بە یەک نەکرێن یان جێگۆڕکێی مانایییان پێ نەکرێت!

سەرچاوەکان:

https://iranwire.com/

https://iranwire.com/fa/

https://iranwire.com/fa/special-features/

موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و مامۆستا له ‌به‌شی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەکی

تورکیا دواى ڕووخانی دەوڵەتى عوسمانی، کاری لەسەر چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی کرد و هەرچەندە نەیتوانی بگاتە ئەو ئاستەى کە لە سیستەمە دیموکراسییەکانی ڕۆژاوادا هەیە، بەڵام تا ڕاددەیەکی باش بەراورد بە وڵاتانی ناوچەکە، توانیی نموونەیەکی باش پێشکەش بکات و چەندان هەنگاو لە ڕووی بەرپاکردنی بنەماکانی دیموکراسیدا نایەوە و کەوتە پێش وڵاتانی ناوچەکە؛ لەگەڵ ئەوەیشدا ژیانی سیاسی لە تورکیا دوور نەبووە لە ناسەقامگیریی سیاسی، بەتایبەت لە ساڵانى شەستەکان و هەشتاندا کە تێیدا دوو کودەتای سەربازی ئەنجام درا. هەر بۆیە ئەگەر چاوێک بە تایبەتمەندییەکانی سیستەمی سیاسیی تورکیادا بخشێنین، بۆمان دەردەکەوێت کە ئەم وڵاتە لە ڕووی سیاسییەوە گونجاوە بۆ گۆڕانکاریی لەناکاو و نادیموکراسی. بەتایبەت لە پاش ساڵى ٢٠٠٢ کە حزبی داد و گەشەپێدان لە تورکیا گەیشتە دەسەڵات، ئاماژەکانی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە ژیانی سیاسیی تورکیادا دەستى پێ کرد، چونکە لە ساڵى ٢٠١٧ ئاک پارتى بە سەرۆکایەتیی “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان”، توانیی دەستووری وڵات هەموار بکات و سیسەمی سیاسیی تورکیا لە “پەرلەمانی”یەوە بۆ “سەرۆکایەتى” بگۆڕێت.

هەندێک پێیان وایە کە ئەم گۆڕانکارییە لە سیستەمی سیاسیی توركیادا سەرەتایەک بووە بۆ دیزاینکردنى سیستەمی سیاسیی وڵاتێک بۆ سەرکردەیەکی دیاریکراو؛ بۆیە دەتوانین بڵێین وەرچەرخانی سەرەکی و بنەڕەتی لە ژیانی سیاسیی تورکیا لە دواى ٢٠١٧وە دەستی پێ کرد و ئێستایش گەیشتۆتە قۆناغێکی مەترسیدار. لەم چوارچێوەیەدا سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئیستەنبووڵ “ئەکرەم ئیمامئۆغلو” لە ١٩ى ئازاری ٢٠٢٥ لەلایەن پۆلیس و هێزە ئەمنییەکانەوە دەستگیر کرا و دواتر لە ٢٣ی هەمان مانگ بڕیاری زیندانیكردنی لەلایەن دادگه‌وە بۆ دەركرا. بۆیە پێشبینی دەکرێت ئەم ڕووداوە خاڵێکی گرنگ بێت لە ژیانی سیاسیی تورکیا و، چاوەڕوان دەکرێت گەورە حزبى ئۆپۆزیسیۆن (حزبى کۆماریی گەل – جەهەپە) لە دژی دەسەڵاتى ئێستای تورکیا و ئەردۆغان، درێژە بە جووڵاندنی شەقام بدات. ئەمەیش خۆی لە خۆیدا لەگەڵ گۆڕانکارییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، کاریگەریی ڕاستەوخۆیان دەبێ بۆ سەر ژیانی سیاسی لە تورکیا.

 لە بابەتی ئەم جارەمان هەوڵ دەدەین بە شێوەیەکی گشتى تیشك بخەینە سەر کاریگەریى ئەم ڕووداوانەى دوایی لەسەر ژیانی سیاسیی تورکیا.

ئایا ئۆپۆزیسیۆن ئەوەندە بەهێزە، ئاک پارتیى نیگەران کردووە؟

ئەردۆغان، سەرۆککۆمارى تورکیا، لە ساڵى ٢٠٠٢وە لە دەسەڵاتە و بە درێژاییی ئەم ماوەیە سەرۆکی حكوومەتی كابینە یەك لە دوا یەكەكانی ئاك پارتی بووە و، ئێستایش لە ساڵی 2014وە لە پۆستی سەرۆکایەتیی کۆمار بەردەوامە. بەم هۆیەوە ئەزموونێکی باشی هەیە لە پرۆسەکانی هەڵبژاردن و چۆنێتیی شکستهێنان بە نەیار و ڕکابەرەکانی؛ تا دوایین هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیى کۆماریش توانیی بەرەى دژی بە شێوەیەک تێک بدات کە نەتوانرێ شکستى پێ بهێنرێت و لەم چوارچێوەیەدا  “ئەردۆغان” سەرکەوتوو بوو لە دروستکردنی ژینگەیەک کە تیایدا دیاریکردنى کەسایەتییەکی لاوازى وەکوو “کەمال کلیچدارئۆغلو”ی سەرۆکی پێشووى جەهەپە وەک ڕکابەرى خۆی مسۆگەر کرد، چونکە کلیچدارئۆغلو تا ئەو کاتە لە ٩ هەڵبژاردنی گشتی و شارەوانی و سەرۆکایەتیى کۆمار و ڕیفراندۆم بەرامبەر ئەردۆغان شکستى هێنابوو و نەیتوانیبوو سەر کەوێت. هەر لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمارى ساڵى ٢٠٢٣ ئەردۆغان توانیی سەر بکەوێ و شکست بە کلیچدارئۆغلو بهێنێت، چونکە لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى ساڵى ٢٠٢٣، پێشبینى دەکرا ئەگەر لە جیاتی کلیچدارئۆغلو، ئەکرەم ئیمامئۆغلو کاندید بکرابایە، ئەوە بە ئەگەرێکی زۆر، شکستى بە “ئەردۆغان” دەهێنا.

کلیچدارئۆغلو دواى ئەم هەموو شکستە، بەتایبەت پاش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆماری و پەرلەمانی تورکیا کە لە ١٤ى مایسی ٢٠٢٣ ئەنجام درا و بە شکستى کلیچدارئۆغلو کۆتایی هات، دواجار جەهەپە بڕیاری ئەنجامدانی کۆنگرەى دا لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵى ٢٠٢٣. لە ئەنجامی کۆنگرەکەیش کلیچدارئۆغلو لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی حزبەكەی دۆڕاندی و بەرامبەر “ئۆزگور ئۆزەل” شکستی هێنا. هەر دوای ئەم ڕووداوانە “جەهەپە” لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانییەکانی ٣١ى ئازارى ٢٠٢٤ توانیی لەسەر ئاستى تورکیا حزبەکە بگەیه‌نیتە پلەی یەکەم.

بێ گومان لە چوارچێوەی ئەم پێشهاتانە نیشاندەرێکی بەرچاو بەدی دەكرا، ئەویش بریتی بوو لەوەی جەهەپە لەگەڵ هاوپەیمانەکانی، ڕۆژ لە دواى ڕۆژ ڕێژەى دەنگەکانی زیادی دەکرد؛ هۆکارەکەیشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئۆپۆزیسیۆن لە دوای نزیکەى بیست و سێ ساڵ توانیی جێگرەوە (بەدیل)ی ئەردۆغان بدۆزێتەوە. ئەم جێگره‌وه‌یه‌ تەنیا یەک ناو نییە بەڵکوو دوو ناوی گرنگە لەسەر ئاستى تورکیا: یەکەمیان، “ئەکرەم ئیمامئۆغلو”ى سەرۆکی شارەوانیی ئیستەنبووڵە. ئەکرەم ئیمامئۆغلو سەرەڕاى گوشارەکانی دەسەڵات و ئاک پارتى لە هەڵبژاردنەکانی مایسی ٢٠٢٤ توانیی بۆ جاری دووەم، سەرۆکایەتیى شارەوانیی ئیستەنبووڵ بەدەست بهێنێت. جگە لەمە لە هەڵبژاردنەکانی شارەوانیی ٣١ى ئازارى ساڵى ٢٠١٩ کە تێیدا ئیمامئۆغلو سەرکەوتنی بەدەست هێنابوو، لەلایەن دەستەى باڵاى هەڵبژاردنەکانەوە هەڵوەشایەوە و، ئەوكات بڕیار درا كە هەڵبژاردنەکانی شارى ئیستەنبووڵ لە ٢٣ى حوزه‌یرانی ساڵى ٢٠١٩ دووباره‌ بکرێتەوە؛ بەڵام سەرەڕاى دووبارەکردنه‌وه‌ی هەڵبژاردنەکە ئیمامئۆغلو کە کاندیدی جەهەپە بوو، توانیی ڕێژەى (٥٤.٢٢%) و کاندیدی ئاک پارتى، بن عەلى یلدرم، (٤٥%)ی دەنگەکان بەدەست بهێنێت.

بەم شێوەیە پەیامی خەڵکی ئیستەنبووڵ زۆر ڕوون و ئاشکرا بوو، کەوا ئەوان لەمەودوا ئاک پارتییان ناوێ بۆ سەرۆکایەتیى شارەوانیی ئیستەنبووڵ. بەم پێیه‌ ئیمامئۆغلو توانیی لە سێ هەڵبژاردنی شارەوانیدا سەرکەوتن بەدەست بهێنێت و بۆ یەکەم جار لە تورکیا لە دواى ساڵى ٢٠٠٢، شکست بە ئەردۆغان و حزبەکەى بهێنێت.

سەرکەوتنەکانی “ئیمامئۆغلو” ڕۆژ لە دوای ڕۆژ “ئەردۆغان” و ئاک پارتى و هاوپەیمانەکانی نیگەران کرد، چونکە کۆنترۆڵکردنى شارەوانیی ئیستەنبووڵ زۆر گرنگە و وەکوو بەڕێوەبردنى تورکیایەکی بچووک وایە. جگە لەمە با ئەوەیشمان لەبەرچاو بێت کەوا سەرۆکایەتیى شارەوانیی ئیستەنبووڵ لە مێژووى سیاسیی ئەردۆغاندا  شوێن و پێگەیەکی مەعنەوی لەخۆ دەگرێت.

بەرامبەر ئەمە، ناوێکی دیکە هەیە کە وەکوو بەدیلی ئەردۆغان سەیر دەکرێت، ئەویش سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئەنقەرە “مەنسوور یەڤاش”ە . سەرەڕاى ئەوەى ئیمامئۆغلو بەراورد بە “یەڤاش” خاوەن پێگەیەکی جەماوەریی فراوانترە، بەتایبەت لەسەر ئاستى دەنگدەرى کورد، بەڵام ئەگەر ئیمامئۆغلو ڕێگریی لێ بکرێت خۆى کاندید بکات بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار لە تورکیا، ئەوە باشترین بژاردە “یەڤاش”ە. بۆیە بژاردەى یەڤاش تا ئێستایش هەر بەکراوەیی ماوەتەوە، چونکە ئەویش وەکوو ئیمامئۆغلو توانیی لە ئەنقەرە بەرامبەر بە کاندیدەکەی ئاک پارتى و ئەردۆغان دوو جار سەرکەوتن بەدەست بهێنێت؛ بەتایبەت لە هەڵبژاردنەکانی ٣١ى ئازارى ساڵى ٢٠٢٤، یەڤاش توانیی (٦٠.٤٤%) و کاندیدی ئاک پارتى تورگوت ئالتنوگ (٣١.٦٨%)ى کۆی گشتیی دەنگەکان بەدەست بهێنێت.

ئەم ئەنجامە ئەوەمان پێ نیشان دەدات کە ئاک پارتى لە ساڵى ٢٠٠٢وە بەم شێوەیە ڕووبەڕووی شکست نەبۆتەوە؛ لەبەر ئەم هۆکاره‌یە، دەکرێ بڵێین “یەڤاش” لە هەر کات و ساتێکدا یەکێکە لە جێگره‌وه‌ بەهێزەکانی ئەردۆغان.   

 ئۆپۆزیسیۆن لە تورکیا دواى ماوەیەکی دوورودرێژ توانیی لانی کەم دوو کەسایەتى ئامادە بکات بۆ ئەوەى یەكێكیان ببێتە جێگره‌وه‌ی ئەردۆغان، چونکە لە دوایین هەڵبژاردنەکانی شارەوانی کە لە ٣١ى ئازارى ساڵى ٢٠٢٤ ئەنجام درا، دواى نزیکەى بیست و سێ ساڵ جەهەپە توانیی لەسەر ئاستى تورکیا زۆرترین ڕێژەى دەنگ، کە بریتی بوو لە ڕێژەى (٣٧.٧٧%) کۆی گشتیى دەنگەکان، بەدەست بهێنێت و ببێتە حزبی یەکەمی تورکیا و ئاک پارتى بە ڕێژەى (٣٥.٤٩%)ى کۆی گشتیى دەنگەکان بووە حزبی دووەم لەسەر ئاستى هەڵبژاردنەکانی شارەوانیدا. بۆیە قۆناغی ئێستا بۆ ئۆپۆزیسیۆن بریتی دەبێت لە قۆناغی کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتى سەرۆککۆمارى تورکیا (ئەردۆغان).

لەبەر ئەم هۆکارەیە دەبینین کەوا ئۆپۆزیسیۆن سەرجەم تواناکانی خۆی خستۆتە گەڕ بۆ ئەوەى یەکێک لە کاندیدەکانی خۆی بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار ئامادە بکات کە بڕیارە لە ساڵى ٢٠٢٨دا ئەنجام بدرێت ئەگەر بڕیارى هەڵبژاردنى پێشوەختە نەدرێت. ڕاستە ئێستا ئێمە لە ساڵى ٢٠٢٥ین بەڵام ئۆپۆزیسیۆن گوشار دەکات بۆ ئەوەى هەڵبژاردنى پێشوەختە لانی کەم پێش ساڵى ٢٠٢٦ ئەنجام بدرێت، واتا پێش نزیکەى دوو ساڵ لە وادەى یاساییی ئەنجامدانی هەڵبژاردن؛ چونکە نایەوێ پێش ماوەیەکی کورت لە وادەى یاساییی خۆیدا ئاک پارتى بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە بدات بۆ ئەوەى دەرفەتی خۆکاندیدکردنی ئەردۆغان هەڵکەوێت.

لەژێر ڕۆشناییی ئەم پێشهاتانەى سەرەوە ئەردۆغان بەڕاستى هەستى بەوە کرد کە ڕێژەى دەنگەکانی لەسەر ئاستی تورکیا کەمی کردووە و جگە لەمەیش دوو ڕکابەرى بەهێز بەرامبەرى دەرکەوتوون، بۆیە ناچار هەوڵ دەدات و کار بۆ ئەوە دەکات کە گەرەنتیى سەرکەوتنى خۆی و حزبەکەى لە هەڵبژاردنەکانی ساڵى ٢٠٢٨ بکات. بۆ ئەم مەبەستەیش دەتوانین بڵێین کە ئەردۆغان لە لایەک هەوڵ دەدات ئۆپۆزیسیۆن لاواز بکات و لە لایەکی دیکە کار بۆ گەرەنتیکردنی سەرکەوتنى خۆی و حزبەکەى دەکات لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا بە بەکارهێنانی سەرجەم ئامرازە دیموکراسی و نادیموکراسییەکان. لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین كەوا ئۆپۆزیسیۆن بەهێز بووە و جگە لەمەیش ئێستا زیاتر لە ناوێك وەكوو جێگره‌وه‌ی ئەردۆغان بەدەر كەوتووە.

هۆکارە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی پێشهاتەکانی تورکیا

تورکیا سەرەڕاى ئەوەى وڵاتیکی گرنگە لە ناوچەکەدا بەڵام ناتوانێت بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێشهاتە ناوخۆیی و دەرەکییەکان هیچ هەنگاوێک بنێت؛ بەتایبەت لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەر پێشهات و ڕووداوێک ڕوو بدات، ئەوە ڕاستەوخۆ کاریگەریى ده‌كاته‌ سەر تورکیا؛ جگە لەمە لەسەر ئاستە ناوخۆیییەکە بەهۆی ناسەقامگیریی ئەمنی و ئابووری و سیاسییەوە بەردەوام ئەم وڵاتە بەدەست کێشە و گرفتە ناوخۆیییەکانەوە دەناڵێنێت.

بۆیە بە شێوەیەکی گشتى، دەکرێ هۆکارە دەرەکییەكان (هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان) و ناوخۆیییەكان کە بوونەتە هۆى دروستبوونى ئەو تابلۆیەى ئێستا لە تورکیا هەیە، بەم شێوەى خوارەوە بخەینە ڕوو:

أ. هۆکارە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان

یەکەم:  ڕووداوەکانی (٧)ى ئۆکتۆبەرى ساڵى ٢٠٢٣ کە لەلایەن حەماسەوە لە دژی ئیسرائیل ئەنجام درا، خاڵێکی وەرچەرخان بوو بۆ ناوچەکە، چونکە دواى ئەم ڕووداوە ئیسرائیل ستراتیژییەتى ڕووبەڕووبوونەوەى خۆی لە ناوچەکەدا گۆڕى و گرنگترین گۆڕانکارییش بریتی بوو لە پێداگریی تەلئەبیب بۆ لاوازکردنى پێگەى ئێران و کەمکردنى ده‌ستڕۆیشتوویی (نفووز)ی لە ناوچەکە،  بەتایبەت هێزە پرۆکسییەکانی نزیک تاران کرانە ئامانجی سەرەکیی ئێسرائیل و هەر یەک لە سەرکردەکانی پلە یەکی حەماس و حزبولڵا کرانە ئامانجی ڕاستەوخۆی ئیسرائیل. لە ئەنجامی ئەم پێشهاتانە گۆڕانکارییەكی سەرەکی لە سووریا ڕووی دا کە لە ماوەى یازدە ڕۆژدا ڕژێمی بەعس لە سووریا ڕووخا.

ڕووداوەکانی سووریا لەلایەن بەرپرسانی تورکیا وەکوو سەرکەوتنێک لە بەرژەوەندیی ئەنقەرە وێنا کرایەوە، چونکە گرووپە چەکدارەکانی نزیک ئەنقەرە توانییان بگەنە دەسەڵات. ئەردۆغان و ئاک پارتى هەوڵیان دا ئەمە بکەنە دەستکەوتێک بۆ سیاسەتەکانی حکوومەتەکەی خۆیان، چونکە بابەتى پەنابەرانی سووریا لە تورکیا و بەگشتى سیاسەتى تورکیا بەرامبەر بە سووریا لەلایەن ئۆپۆزیسیۆنی تورکییەوە ڕەخنەى توندی لێ دەگیرا. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى ئەم ڕەخنانە ئاک پارتى ویستى ڕووخانی ڕژێمی بەعسی سووری وەکوو وەڵامێک بۆ ئەم ڕەخنانە بەکار بهێنێت.

 لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین ئەوە بڵێین كه‌، پێشهاتەکانی دواى ٧ی ئۆکتۆبەر سەد لە سەد لە بەرژەوەندیی تورکیا نییە و تەنانەت ئەوە خەریکە لە سووریاش تورکیا کێشەى بۆ دروست دەبێت لەگەڵ ئیسرائیل؛ بەڵام ئەردۆغان و ئاک پارتى توانییان تا ئاستیکی باش ئەم ڕووداوانە وەکوو دەرفەتێک بخەنە ڕوو و ڕاى گشتیى تورکیا بەوە ڕازی بکەن کەوا ئەنقەرە سوودمەندی سەرەکییە لە سووریای دواى ئەسەد و، ڕووداوەکان لەم وڵاتەدا لە بەرژەوەندیی تورکیایە.

دووەم: هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتى لە ئەمریکا ڕاستەوخۆ کاریگەرییان هەیە بۆ سەر تورکیا. سەرەڕای ئەوەى ئەمریکا لەسەر ئاستی دامەزراوە فەرمییەکانەوە بەهێزە و ستراتیژیی درێژخایەنیان هەیە بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا هەڵوێست و تێڕوانینی سەرۆکی هەڵبژێردراو بەرامبەر بە تورکیا، ڕۆڵى سەرەکیی هەیە لە دیاریکردنى جۆر و شێوازى پەیوەندییەکانی نێوان ئەنقەرە و واشنتۆن. لەم چوارچێوەیەدا پاش ئەوەى “دۆناڵد ترەمپ” وەکوو سەرۆکی نوێی ئەمریکا هەڵبژێردرا، لە ڕێکەوتی (١٦)ى ئازارى ساڵى ٢٠٢٥ پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لە نێوان ترەمپ و ئەردۆغان ئەنجام درا؛ ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییە زۆر گرنگ بوو چونکە بەپێی لێدوانە فەرمییەکان جەخت لەسەر ئەم خاڵانەى خوارەوە کرایه‌وە:

١. لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا بابەتە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان باس کراون.

٢. ئەردۆغان لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا ئاماژەى بە هاوکاریی نێوان دوو هاوپەیمان (تورکیا و ئەمریکا) کردووە و، ڕای گەیاندووە کە بڕواى بە درێژەدان بە پەیوەندیی دووقۆڵیی نێوان هەردوو لا هەیە. ئەمەیش بە واتای ئەوە دێت کەوا ئەردۆغان بەڵێنی ئەوەى داوەتە ترەمپ، کە ئەنقەرە و واشنتۆن وەکوو دوو وڵاتی هاوپەیمان دەمێننه‌وه‌ و ئامادەییی ئەنقەرەى بۆ پەرەپێدان بەم پەیوەندییە نیشان داوە.

٣. خاڵێکی گرنگی دیکە کە لە پەیوەندییەکەدا باس کراوە بریتییە لەوەى کە ئەردۆغان بە ترەمپی ڕاگەیاندووە کەوا ئەنقەرە بەتەواوەتی پاڵپشتى لە هەڵوێستى ترەمپ دەکات دەربارەى کۆتاییهێنان بە جه‌نگى نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا. ئەمەیش خاڵێکی گرنگە بۆ سەرخستنى هەوڵەکانی ترەمپ بۆ کۆتاییهێنان بە جه‌نگى نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا.

٤. دەربارەى سووریا، ئەردۆغان داواى لە ترەمپ کردووە یارمەتیی بدات بۆ ئەوەى بارودۆخەکە لە سووریا ئاسایی بێتەوە و دەسەڵاتی نوێی دیمەشق بتوانێ بەتەواوەتی کار و چالاکییەکانی خۆی ئەنجام بدات بۆ چەسپاندنی سەقامگیری لەم وڵاتەدا بە مەبەستى ئەوەى ژینگەیەگی لەبار بڕەخسێت بۆ گەڕانەوەى پەنابەرە سوورییەکان بۆ وڵاتی خۆیان.

٥. دەربارەى بەرەنگاربوونەوەى تیرۆر، ئەردۆغان داوای لە سەرۆکی ئەمریکا کردووە لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەى تیرۆر، بەرژەوەندییەکانی تورکیا لەبەرچاو بگیرێت؛ هەروەها ئاماژە بە خاڵێکی گرنگی دیکە کراوە کە ئەویش بریتییە لە کۆتاییهێنان بە سزاکانی ئەمریکا، كە له‌ چوارچێوەى یاسای بەرەنگاربوونەوەی نەیارانی ئەمریکا لە ڕێی سزاوە “کاتسا”  (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act, CAATSA) کە لە سەردەمی سەرۆکی پێشووى ئەمریکا “جۆ بایدن” بەسەر ئەنقەرە سەپێنراوە. بەپێی ئەم سزایە کە لە ڕێکەوتى ٦ی نیسانی ساڵى ٢٠٢١ بەسەر تورکیا سەپێنراوە بەهۆی کڕینی تورکیا بۆ سیستەمی S-400ى ڕووسی، لە ئەنجامیدا تورکیا لە پرۆگرامی فڕۆکەى F-35 دوور خرایەوە و، هەروەها ئەمریکا بڕیاری دا فڕۆکەى جۆرى F-16یش نەفرۆشێتە تورکیا. ئەم یاسایە لە ساڵى ٢٠١٧وە لە ئەمریکا لەلایەن گۆنگرێسەوە دەرچووە بەڵام ترەمپ لە سەردەمی سەرۆکایەتیی یەکەمیدا نەیهێشت تورکیا لە چوارچێوەى ئەم یاسایەدا سزا بدرێت، بۆیە چاوەڕوان دەکرێت ئەم بابەتەیش لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا چارەسەر بکرێت. بەڵام با ئەوەیش لەبەرچاو بگیرێت کەوا ترەمپ بە هیچ شێوەیەک ڕازی نابێت بەبێ بەرامبەر هەنگاو بنێت. واتا ئەگەر ئەم سزایە لەسەر تورکیا لا ببات، ئەوە بێ گومان بەرامبەر ئەمە داواى شتی تر لە ئەنقەرە دەکات؛ سەرەڕاى ئەوەى چەندان جار ترەمپ سەرسامیی خۆی بە ئەردۆغان ڕاگەیاندووە.

ئەوەى جێگه‌ی سەرنجە، دواى تێپەڕینى تەنیا دوو ڕۆژ بەسەر پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەى نێوان ترەمپ و ئەردۆغان و لە ڕێکەوتى (١٨) ئازاردا زانکۆی ئیستەنبووڵ بڕوانامەى بەکالۆریۆسی “ئیمامئۆغلو”ى هەڵوەشانده‌وه‌؛ ڕۆژێکیش دوای ئەو، سەرۆکی گەورە شارەوانیی ئیستەنبووڵ (ئیمامئۆغلو) دەستگیر کرا و پاش چوار ڕۆژى تریش لە ڕێکەوتى ٢٣ى ئازار بڕیاری دادگه دەرچوو دەربارەى بەندکردنى ناوبراو. ئەمەیش دیارە ئەردۆغان قەناعەتى ئەوەى بۆ دروست بووە کەوا “ترەمپ – ئەمریکا”، بەهۆی پێشهاتە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانەوە، پێویستیی بە تورکیا و  بەتایبەت ئەردۆغان هەیە لەم قۆناغەدا؛ بۆیە هەنگاوەکانی ڕێگریکردن لە ئیمامئۆغلوی نایەوە.

سێیەم: وڵاتانی ئەوروپا لە لایەک سەرقاڵى جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینان و لە لایەکی دیکە بەهۆی هەنگاوە ئابووری، بازرگانی، ئەمنى و تەنانەت سیاسییه‌كانی ترەمپه‌وه‌ تووشی شۆک بوون، چونکە ترەمپ، بەتایبەت لە بابەتى جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا گوشارێکی زۆرى کردۆتە سەر وڵاتانی ئەوروپا و، چەندان جار ڕای گەیاندووە کەوا بارگرانیی داراییی جەنگەکە کەوتۆتە ئەستۆی ئەمریکا. بۆیە لە هەلومەرجێکی ئاوادا وڵاتانی ئەوروپا نایانەوێ تورکیا بکەوێتە بەرەى دژى ئەوروپا، چونکە تورکیا هەم بەهۆی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕووسیا و هەمیش لەبەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکا و وڵاتانی ناوچەکە، توركیا خاوەن پێگەیەکی ستراتیژیی گرنگە.

بەرامبەر ئەمە هەندێک لە وڵاتانی ئەوروپا هەر خۆیان ئەم جۆرە کێشانەیان هەیە دەربارەی شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن، بۆ نموونە لە ڕێکەوتى (٣١)ى ئازارى ساڵى 2025 دادگه‌یەکی فەڕەنسا قەدەغەى پێنج ساڵى خستە سەر خۆکاندیدکردنى سەرۆکی حزبی بەرەى نیشتمانی “مارین لو پین – Marine Le Pen” بۆ پۆستى سەرۆکایەتى لە فەڕەنسا کە بڕیارە لە ساڵى ٢٠٢٧ ئەنجام بدرێت. ئەو تۆمەتەى کە دراوەتە پاڵى، بریتییە لەوەى کە لە نێوان ساڵانى (٢٠٠٤-٢٠٠٧) ئەو پارەیەی کە لەلایەن یەکێتیى ئەوروپاوە تەرخان کراوە، لە شوێنی خۆی بەكاری نەهێناوە بەڵكوو بۆ بەرژەوەندیی حزبەکەى خۆی ئەم یارمەتییانەی بەكار هێناوە. ئەم ڕووداوەى فەڕەنسا زۆر نزیکە و هاوشێوەى کەیس و ڕووداوەکەى “ئیمامئۆغلو”یە، چونکە هەردووکیان لە ڕێگەى دادگه‌وە هەوڵ دراوە ڕێگرییان لێ بکرێت بۆ خۆکاندیدکردن لە هەڵبژاردنى سەرۆکایەتیى کۆمار لە هەردوو وڵاتدا. ئەم جۆرە ڕووداوانە بێ گومان هاندەرێکی باشە بۆ ئەردۆغان بۆ ئەوەى ئەویش وەکوو وڵاتێکی ئەوروپیی گرنگی وەکوو فەڕەنسا، ئەم جۆرە هەنگاوانە بنێت.

لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین ئەوە بڵێین كه‌ جگە لە سەرزەنشتێکی شەرمنانەى ئەوروپا کە لە ئەنجومەنى گشتیدا دانیشتنێکی تایبەت بە ناونیشانی “گوشارەکانی سەر دیموکراسی لە تورکیا و دەستگیرکردنى ئەکرەم ئیمامئۆغلو”ی ڕێک خست و تێیدا بەرپرسی فراوانبوون لە کۆمیسیۆنی ئەوروپا “مارتا کۆس – Marta Kos” ڕای گەیاند، کەوا بە مەبەستى ناڕەزایەتیدەربڕین لەسەر دەستگیرکردنی ئیمامئۆغلو، بڕیاری داوە بەشدارى لە کۆڕبەندی دیپلۆماسیی ئەنتاڵیا نەکات و ئەو چاوپێکەوتنەى کە لەگەڵ “هاکان فیدان”، وەزیری دەرەوەى تورکیا هەیبوو، هەڵی وەشاندۆتەوە.

ب. هۆکارە ناوخۆیییەکان

لە لایەکی تر، دەتوانین گرنگترین هۆکارە ناوخۆیییەکانی گرژی و ئاڵۆزییەكانی ئێستای تورکیا بەم شێوەیەی خوارەوە بخەینە ڕوو:

یەکەم: تورکیا پاش سەرهەڵدانی پەتای کۆرۆنا و سەرهەڵدانی جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا و ناجێگیریی ئابووری لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی، ڕووبەڕووی قەیرانێکی دارایی و ئابووری و بازرگانیی قووڵ بۆتەوە. ئەم قەیرانە ئابووری و دارایییەى ئێستاى تورکیا گەیشتۆتە ئاستێکی مەترسیدار و ئەمە کاریگەریى ڕاستەوخۆی کردۆتە سەر ئاستى ناوخۆی تورکیا. لەم چوارچێوەیەدا بەپێی ڕاپرسییەکی دەزگه‌ی ئاسال بۆ توێژینەوە و ڕاوێژکاری (ASAL Araştırma ve Danışmanlık) کە لە ڕێکەوتی (١٥-٢٢)ى شوباتی ساڵى ٢٠٢٥ ئەنجامی داوە و تێیدا پرسیاری “گەورەترین کێشە لە تورکیا چییە؟” لە بەشداربووانی ڕاپرسییەکە کراوە، ئەنجامی ڕاپرسییەکە بریتی بوو لەوەى کە (٦١.٢%)ی بەشداربووان وەڵامی پرسیارەکەیان بەم شێوەیە داوەته‌وه‌: “گەورەترین کێشە لە تورکیا، کێشەى ئابووری و گرانیی بژێۆى ژیانە.” ئەم جۆرە ڕاپرسییانە ئەوەمان بۆ ده‌رده‌خات کەوا قەیرانی ئابوورى لە تورکیا گەیشتۆتە ئاستێکی بێزارکەر و مەترسیدار و ڕاستەوخۆ کاریگەریى کردۆتە سەر هەڵوێستی تاکەکانی ناو کۆمەڵگه‌. بۆیە لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین بڵێین یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی گەیشتى بارودۆخی ئێستای تورکیا بەو ڕەوشەى کە تێیایە، بۆ کێشەى ئابوورى دەگەڕێتەوە، چونکە نیگەرانییەکی بەرچاو هەیە لەناو خەڵک دەربارەى کێشە ئابووری و دارایییەکانی و، جۆرە نادڵنیایییه‌ك بەرامبەر بە دەسەڵاتى ئێستا لە بواری ئابووریی و دارایی سەرى هەڵداوە.

دووەم: بارودۆخی سیاسیی وڵات و پابەندنەبوون بە بنەماکانی دیموکراسی، خاڵێکی دیکەى ناوخۆیییە کە ناڕەزایەتییەکی زۆرى لێ کەوتۆتەوە. ئاراستەیەکی بەهێز و تا ڕاددەیەکیش کاریگەر بە پاڵپشتیى لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە تورکیا سەرى هەڵداوە؛ تێیدا ئەردۆغان بەوە تۆمەتبار دەکەن کە وازى لە بنەماکانی دیموکراسی هێناوە و بەرەو حوکمڕانیی تاکەکەسی هەنگاوی ناوە. ئەمەیش واى کردووە ژینگەیەکی ناسەقامگیر دروست بێت و بۆتە هۆی ئەوەى متمانەى هاووڵاتی بە حکوومەت و سیستەمە سیاسییەکەى تورکیا لاواز بێت. لە ئەنجامی ئەم خاڵە دەتوانین بانگەشەى ئەوە بکەین کەوا لاوازیی متمانەى خەڵک بە دەسەڵات، بۆتە هۆکارى دروستبوونی جۆرە ناسەقامگیرییەکی سیاسی و ئابوورى و کۆمەڵایەتی لەسەر ئاستى تورکیا. ئەمەیش خۆى لە خۆیدا یەکێک لەو هۆکارانه‌یه‌‌ کە تورکیای گەیاندۆتەوە ڕۆژگارى ئێستا.

سێیەم: ژیانی سیاسی لە تورکیا لە ساڵى ٢٠٠٢وە کێشەیەکی سەرەکیی هەیە، ئەویش بریتییە لەوەى کە ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا و کاریگەرى نەبووە. واته‌ لە ساڵى ٢٠٠٢وە تا هەڵبژاردنەکانی شارەوانییەکانی ساڵى ٢٠٢٤، ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا و کاریگەر کە بتوانێ شوێنى حزبی دەسەڵاتدار بگرێتەوە، بوونی نەبووە، بەڵام لەم چەند ساڵەى ڕابردوودا قۆناغ بە قۆناغ ئاک پارتى ئەو پێگە جەماوەرییەى کە هەیبوو لەدەستی دا و، ئێستا بەراورد بە ساڵى ٢٠٠٢ لاواز بووە و تەنانەت گەیشتۆتە ئاستیک ناتوانێ بەبێ پاڵپشتیى مەهەپە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە.

لەم چوارچێوەیەدا گرنگترین پێشهات لە ژیانی سیاسیی تورکیا لە قۆناغی ئێستادا بریتییە لە سەرهەڵدانی چەند ناوێکی کاریگەر و گرنگ بۆ ئەوەى ڕکابەرایەتیى ئەردۆغان بکەن بە مەبەستى بەشداریکردن لە هەڵبژادرنى سەرۆکایەتیى کۆماری داهاتوو وەکوو بەربژێرێکی بەهێز. لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین بانگەشەى ئەوە بکەین کەوا یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەردۆغان بریتییە لەوەى کەوا توانای ئەوەى هەبووە تا ئێستا، ڕێگری بکات لە دروستبوونی هاوپەیمانییەکى بەهێز لە دژی. بە ده‌سته‌واژه‌یه‌كی دیکە، ئەردۆغان جگە لەوەى کار دەکات هاوپەیمانیی بەهێز پێک بهێنێت بۆ ئەوەى وەک لایەنێکی بەهێز دەربکەوێت، لە لایەکی دیکەیش بەردەوام نەیهێشتووە هاوپەیمانییەتیی بەهێز لە دژی پێک بهێنرێت؛ بۆ نموونە ژینگەیەکی ئاواى ڕەخساند، كه‌ پێش هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار لە ١٤ى مایسی ٢٠٢٣ ئۆپۆزیسیۆنی ناچار کرد “کەمال کلیچدارئۆغلو” بەربژێر بکات کە زۆرینەى پێشبینییەکان لەگەڵ ئەوەدا بوون کلیچدارئۆغلو ناتوانێ سەرکەوتن بەدەست بهێنێت.

 لەژێر ڕۆشناییی ئەم پێشهاتانە و لە ئەنجامی ئەم خاڵەوه‌، دەتوانین بانگەشەى ئەوە بکەین کەوا ئەوەى ئێستا لە تورکیا دەگوزەرێ بریتییە لە هەوڵەکانی لاوازکردنى ئۆپۆزیسیۆن بە شێوەیەکی گشتى و ڕێگریکردنە لە بەربژێرکردنی کەسایەتییەک كە بتوانێ ڕکابەرایەتیى ئەردۆغان بکات.

دواى بڕیارى بەندکردنى ئیمامئۆغلو، تورکیا بەرەو کوێ هەنگاو دەنێت؟

دواى بڕیارى بەندکردنى ئیمامئۆغلو، لەسەر ئاستى تورکیا و بە سەرپەرشتیی جەهەپە لە چەندان شارى ئەم وڵاتە دەست کرا بە ئەنجامدانی خۆپیشاندانەکانی ناڕەزایەتى لە دژی ئەم هەنگاوەى حکوومەت و گەورەترین و فراوانترین خۆپیشاندان ڕۆژى شەممە ڕێکەوتی (٢٩)ى ئازاری ساڵى  ٢٠٢٥ ئەنجام درا کە سەدان هەزار کەس بەشدارییان تێدا کرد و پاڵپشتیی خۆیان بۆ ئیمامئۆغلو ڕاگەیاند. بەڵام پرسیارى سەرەکی لێرە ئەمەیە: “پاش بەندکردنی ئیمامئۆغلو، لە قۆناغەکانی داهاتوودا چی چاوەڕێی تورکیا دەکات؟” هەرچەندە وەڵامی ئەم پرسیارە سەختە بەڵام هەوڵ دەدەین لەژێر ڕۆشناییی پێشهاتە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییه‌كانه‌وه‌ پێشبینیى قۆناغەکانی دوای بەندکردنی ئیمامئۆغلو بەم شێوەى خوارەوە بکەین:

یەکەم: جەهەپە دوای هەنگاوى حکوومەتى تورکیا سەبارەت بە دەستگیرکردن و دواتر دەرکردنی بڕیاری بەندکردنی ئیمامئۆغلو، وازی لە کاندیدکردنى ناوبراو بۆ پۆستى سەرۆکایەتیى کۆمار، کە بڕیارە لە ساڵى (٢٠٢٨) ئەنجام بدرێت، نەهێنا. هەر لەم چوارچێوەیەدا جەهەپە پێش دەستگیرکردنى ئیمامئۆغلو بڕیارى دیاریکردنى بەربژێری جەهەپە بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمارى تورکیا بۆ ساڵى ٢٠٢٨ى دابوو لە ڕێگەى هەڵبژاردنی پێشوەختە لەسەر ئاستى حزبیدا، بەڵام دوای دەستگیرکردن و بەندکردنی ئیمامئۆغلو، رێژەى بەشداریکردن لەم هەڵبژاردنە پێشوەختە فراوانتر بوو و ئەوانەى ئەندامی “جەهەپە”یش نەبوون بەشدارییان لە هەڵبژاردنی پێشوەختە کرد و لە ئەنجامدا و بە بەشداریی نزیکەى (١٥) ملیۆن کەس، جەهەپە ڕای گەیاند کەوا بەربژێرى فەرمیی حزبەکەیان بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆمار، ئیمامئۆغلویە. بۆیە ئەم بابەتە بۆ داهاتوو ئەوەمان پێ دەڵێت کەوا جەهەپە تا ئێستا دەستبەردارى گوشارەکان نەبووە و پێش ناچێت ئەوها بەئاسانی وازی لێ بهێنێت. بۆیە پێشبینى دەکەین تا دوا ساتەکان بابەتى ئیمامئۆغلو وەکوو گوشارێک لەلایەن جەهەپەوە دژی ئەردۆغان و ئاک پارتى بەکار بهێنرێت و، دووریش نییە لە کۆتاییدا ئەم بابەتە لە ڕێگەى دانوستاندنی نهێنییەوە لە نێوان “ئەردۆغان” و “ئۆزەل”ەوە یەکلایی بکرێته‌وه‌؛ چونکە ئەردۆغان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆیش بێت ئاماژەى بەم دەرفەتی دانوستاندنه‌ كردووە. هەروەها ئێستا باردۆخی یاساییی ئیمامئۆغلویش بەتەواوەتى یەکلایی نەکراوەتەوە. جارێ پرۆسەى دادگه‌ییکردنەکە تەواو نەبووە کە پێشبینى دەکرێت نزیکەى شەش مانگی پێ بوێت، لە لایەکی دیکەیش تا ئێستا بڕیار لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە نەدراوە؛ بۆیە دوور نییە ئەردۆغان کار بۆ کوشتنى کاتی زیاتر بکات و لە هەمان کاتیشدا ژینگەیەکی ئاوا لەبار بڕەخسێنێت بۆ ئەوەى ئۆزگور ئۆزەڵ خۆی بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى کۆماری داهاتوو بەربژێر بکات، چونکە ئەگەر ئۆزەڵ هەڵەیەکی ئەوها بکات، چارەنووسەکە و ئەنجامەکەی هاوشێوەی کلیچدارئۆغلو دەبێت.

دووەم: جەهەپە گوشارەکانی خۆی لە دژی ئاک پارتى و ئەردۆغان زیاد کردووە بۆ ئەوەى بڕیار لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت. ئەم هەنگاوەى جەهەپە لەگەڵ ئەم بارودۆخەى کە ئێستا ئیمامئۆغلو تێیدایە، یه‌ك ناگرێته‌وه‌ و هیچ لە بەرژەوەندیی ئیمامئۆغلو نییە، بەڵکوو ڕێک لە بەرژەوەندیی ئەردۆغانە چونکە یەکێک لە ڕێگەکانی سێبارە کاندیدبوونی ئەردۆغان ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکانی پێشوەختەیە. بەڵام ئەردۆغان نایەوێ لە ئێستاوە هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت بەڵکوو ئەو دەیەوێ پێش ٢٠٢٨ بە وادەیەکی زۆر کەم ئەم هەنگاوە بنێت. لە لایەکی دیکە “مومتازئەر تورک ئۆنە – Mümtaz’er Türköne” کە نووسەرێکی نزیکە لە “مەهەپە”، لە دوایین نووسینیدا لە پێگەى The Turkish Post لە ڕێگەی بابەتێكییەوە بە ناونیشانی “بە ناوی ڕژێمی دیکتاتۆر – Sözde Dikta Rejimi”، ڕای گەیاندووە جگە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە هیچ بژاردەیەکی دیکە لە بەردەم لایەنەکاندا نەماوە و جەختیش لەسەر ئەوە دەکات کە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە ساڵى ٢٠٢٦دا ئەنجام دەدرێت. بۆیە ئەگەر پێش بڕیاردان لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنى پێشوەختە، کەیسی ئیمامئۆغلو یەکلایی نەکرێته‌وه‌، ئەوە بەم بارودۆخەى ئێستا، ئیمامئۆغلو لە ڕووی یاسایییەوە ناتوانێت خۆی کاندید بکات، چونکە بڕوانامەکەى لەلایەن زانکۆی ئیستەنبووڵەوە هەڵوەشاوەتەوە. لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا دەتوانین بڵێین جگە لە ئەردۆغان و ئاک پارتى، ئاراستەیەک لەناو جەهەپەیش هەیە کە لەگەڵ ئەوەدایە ئۆزەل خۆی بۆ هەڵبژاردنەکان بەربژێر بکات. با ئەوەیشمان لەبەرچاو بێت کە ئەردۆغان لە ڕووی تێکدانی هاوپەیمانێتییەکانی لایەنى بەرامبەر و لاوازکردنى نەیارانی، زۆر بەئەزموونە و چەندان جار لەم کارەى سەرکەوتوو بووە.

سێیەم: جەهەپە بۆ ئەوەى گوشارەکانی زیاتر و کاریگەرتر بکات بڕیاری بایکۆتکردنی ئەو کۆمپانیا، دامەزراوە و کەناڵەکانی ڕاگەیاندنی نزیك لە دەسەڵاتی داوە؛ تەنانەت جەهەپە کەمپینی بایکۆتکردنی کڕینی شتومەکی دا لە ڕۆژى چوارشەممە ڕێکەوتی (٢)ى نیسانی ساڵى ٢٠٢٥ كە تەنیا بۆ ماوەی یەك ڕۆژ بوو. لەوانەیە هەنگاوی ڕاگەیاندنی بایکۆتکردنی کڕینی شتومەکەکان لە قۆناغەکانی داهاتوودا فراوانتر بکرێت و بە شێوەیەکی بەردەوام هەندێ کۆمپانیا و دامەزراوە و کەناڵەکانی ڕاگەیاندنی تر لەخۆ بگرێت؛ ڕه‌نگه‌ بەمەیش نەوەستێت و هەنگاوی بوێرانەتر بنێن و بەرەو ڕاگەیاندنی مانگرتنی سەرتاسەرى هەنگاو بنێن. ئەگەر ئەمەیان پێ کرا، ئەوە بارودۆخی ئابووریى شلەژاوی تورکیا، زیاتر تێک دەچێت و دەبێتە مەترسییەکی ڕاستەوخۆ بۆ داتەپینی ئابووریى وڵات. هەرچەندە نانەوەى ئەم هەنگاوە هەندێک قورس و سەختە بەڵام هەموو کاتێک وەکوو ئەگەرێکی کراوە دەمێنێتەوە.

چوارەم: لەگەڵ دەستگیرکردنى ئیمامئۆغلو، بەهای لیرەى تورکی بە شێوەیەکی خێرا  بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی دابەزی، بەڵام لە ڕێکەوتى (١٩)ى ئازارەوە کە دەکاتە ڕۆژى دەستگیرکردنی ئیمامئۆغلو و تەنیا لە ماوەى سێ ڕۆژ، بانکی ناوەندیی کۆمارى تورکیا بۆ کۆنترۆڵکردنی بەهای لیرەى تورکی، نزیکەى (٢٦) ملیار دۆلاری خستۆتە بازار. ئەم پێشهاتانە ئەوەمان پێ دەڵێت کەوا قۆناغەکانی داهاتوو لە تورکیا، کێشەى ئابوورى و دارایی درێژەى دەبێت و لەگەڵ ناسەقامگیریی کەشوهەواى سیاسیی وڵات، بارى ئابووریى وڵاتیش بەرەو خراپتر ده‌چێت، چونکە خستنەڕووى نزیکەى (٢٦) ملیار دۆلاری ئەمریکی تەنیا لە ماوەى سێ ڕۆژدا بارگرانییەکی زۆرى بۆ سەر ئابووریی تورکیا دروست کردووە و، پێشبینییش دەکرێت لەگەڵ بەردەوامبوونی گرژی و ئاڵۆزییە سیاسییە ناوخۆیییەکانی تورکیا، ئابووریى تورکیاش بەرەو خراپتر بڕوات و لە قۆناغەکانی داهاتوودا ئابوورى وەکوو گوشارێکی سەخت و کاریگەر لە بەرامبەر ئەردۆغان بەکار بهێنرێت.

پێنجەم: ئاک پارتى بە دەستپێشخەریى مەهەپە، دووبارە هەوڵی داوە پرۆسەى ئاشتى لە تورکیا دەست پێ بکاتەوە، بەڵام ئەوەى سەرنجڕاکێشە ئەوەیە کە پرۆسەى ئەم جارەیان ناوی “پرۆسەى ئاشتى” نییە بەڵکوو “تورکیایەکی بێ تیرۆر – Terörsüz Bir Türkiye”ه‌؛ واتا هەر لە ناوى پرۆسەکە وا دەردەکەوێت ئەمەى ئەم جارەیان زیاتر بۆ ڕاکێشانی دەنگی دەنگدەرى کوردە و فراوانترکردنی هاوپەیمانێتیی کۆمارە (Cumhur İttifakı)، چونکە بەپێی دوایین ڕاپرسییەکان، کۆى دەنگی ئاک پارتى و مەهەپە نزیکەى (٣٨%)ە؛ ئەم ڕێژەیەیش بەردەوام گۆڕانکاریی بەسەردا دێت. بۆیە ئەردۆغان دەیەوێ لە ڕێگەى پرۆسەى “تورکیایەکی بێ تیرۆر”وە دەم پارتییش بخاتە ڕیزەکانی هاوپەیمانێتیی کۆماره‌وه‌.

 لە ئەنجامی ئەم خاڵەدا بۆمان دەردەکەوێت کە پرۆسەى توركیایەكی بێ تیرۆر ئەم جارەیش لەوانەیە زۆر نەخایه‌نێ و نه‌توانێت ئەنجامێکی باشی لێ بکەوێته‌وه‌، چونکە ئه‌وه‌ی ڕاستی بێت هەردوو لا متمانەیان بە یەکتر نەماوە و تەنانەت دەنگدەرى کوردیش تا ڕاددەیەکی بەرچاو بڕوای بەم هەنگاوانە نەماوە و لەوانەیە لە قۆناغی داهاتوودا، بەتایبەت دواى هەڵبژاردنەکانی داهاتوو، ئەو نزیکبوونەوەى نێوان دەم پارتى و هەر یەک لە ئاک پارتى و مەهەپه کۆتاییی پێ بێت و سەرلەونوێ گرژییەکان سەر هەڵبداتەوە.

کۆبەند

پاکتاوکردنى نەیارەکانی ئەردۆغان لە گۆڕەپانی ژیانی سیاسیی تورکیدا، ئەنجامی ئەرێنیی لێ ناکەوێته‌وه‌ و دەبێتە هۆی دەستپێکی قۆناغێکی نوێ و پڕ لە کێشمەکێش و ناسەقامگیریی سیاسی و ئابوورى و دارایی و کۆمەڵایەتی. لەم چوارچێوەیەدا با ئەوەیش لەبەرچاو بگرین کەوا پێشهاتە ناوخۆیییەکانی تورکیا بەتەواوەتی لە خودی ناوخۆی کۆمەڵگەوه‌ لەسەر ئاستى ناوخۆیی هەڵنەقووڵاوەتەوە، بەڵکوو پێشبینى دەکرێت کەوا دەستوەردانی دەرەکی و پاڵپشتیى دەرەکییش ڕۆڵێکی گرنگی هەبێ،  بەتایبەت لە ئاراستەکردنى ڕووداوەکان؛ بۆ نموونە سەرۆکی ئەمریکا، ترەمپ، پەیامێكی تایبەت بە فەڕەنسای بڵاو کرده‌وه‌ و تیایدا پشتگیریی تەواوی خۆی بۆ “مارین لو پین”ى سەرۆکی حزبی بەرەى نیشتمانی لە فەڕەنسا ڕاگەیاند بەهۆی قەدەغەکردنی خۆکاندیدکردنی بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیى فەڕەنسا بۆ ماوەى پێنج ساڵ، بەڵام ترەمپ بە هەمان شێوە پاڵپشتیى لە ئیمامئۆغلو نەکرد. ئەمەیش خۆی پەیامێکی گرنگە کە لانی کەم بۆ قۆناغی ئێستا ئەمریکا پێی باشە ئەردۆغان لە دەسەڵات بمێنێته‌وه‌. بەڵام وا پێ دەچێت لە هەمان کاتدا و بە شێوەیەکی نهێنی، ئەمریکا و هەندێک لایەنی دیکە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵ لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆنیش هەبێ، چونکە ئەو هەڵمەتەى کە لەلایەن ئۆپۆزیسیۆنەوە لە دژی ئەردۆغان و حکوومەت دەستی پێ کردووە، پێ ناچێت عەقڵییەتى جەهەپە بێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شێوازی ڕووبەڕووبوونەوەى قەیرانەکە لەلایەن جەهەپەوە تا ئێستا بە شێوەیەکی باش و پرۆفیشناڵانە بەڕێوە چووە و، توانراوە پەیام بنێردرێتە سەرجەم چین و توێژەکانی کۆمەڵگە و، بەمەیش بابەتەکە لە ناڕەزایەتیدەربڕین لە دژی بڕیاری دەستگیرکردن و بەندکردنی ئیمامئۆغلو دەرچووە و فراوانتر بووە و دروشمەکانی وەکوو “دادپەروەرى” و “پاراستنى بنەماکانی دیموکراسی” و “باشترکردنى بارى ئابووری و هتد) بەرز کراونەتەوە.

لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین، قۆناغەکانی داهاتوو بۆ تورکیا زۆر سەخت و پڕقەیران دەبێت و ناسەقامگیرییەکی بەرچاوی سیاسی درێژەى پێ دەدرێت و لە هەمووان مەترسیدارتریش ئەوەیە: “ئایا ئەردۆغان ڕازی دەبێ لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە کۆتایی بە دەسەڵاتەکەى بهێنرێت؟“

محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان

پوختە

ئەم نووسینە بە نیگای کۆمەڵناسیی مێژوویی و تێزی فەرهەنگی سیاسی (كەلتووری سیاسی)، دەیەوێ لە چوارچێوەی تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیکدا فەرهەنگی دەروونیی کۆمەڵگەی کوردی وەک سەرمایەیەکی مرۆیی لەگەڵ شارستانییەتی نوێی ڕۆژاوایی و ژیانی دیموکراتیکدا، بە مێتۆدی شیکردنەوەیەکی وەسفی، بەراورد بکات. ئانتۆلۆژیای لێکۆڵینەوەکە فەرهەنگی کوردی و چۆنێتیی توانای خۆگونجاندنی ئەو فەرهەنگەیه لەگەڵ دۆخی سیاسیی ئێستای جیهان. ئامانجی سەرەکی، ناسینی توانای فەرهەنگی سیاسیی کوردییە وەک ئامرازێک بۆ گەیشتن بە ئاشتیی دیموکراتێک لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا. گریمانەی پێشوەختە ئەوەیە کە فەرهەنگی سیاسیی کورد توانای هەڵگرتنی ژیانی دیموکراتیکی وەک “بەرگی براوە” (كارتی براوە) لە ناوچەکەدا هەیە.

پێشەکی

فەرهەنگی سیاسی ڕوانگەی زەینیی کۆمەڵگەیە بۆ ئاراستەدانی سیاسەت و، ڕەفتارەکانیش ڕێک دەخات. ئەو فەرهەنگە وەک سەرمایەیەکی کۆمەڵایەتیی هەر کۆمەڵگەیەک بە درێژاییی مێژوو لەژێر فاکتەری جۆراوجۆردا ساز بووە و تواناگەلێکی بۆ پەرەسەندن هەیە یان بەپێچەوانەوە لەوانەیە ببێتە ئاستەنگ لە بەردەم پەرەسەندن. ئەگەر فەرهەنگی سیاسی بڕ بکات، دەتوانێ ببێتە یەکێک لە پێکهاتە بناغەیییەکان بۆ دامەزراندنی ژیانی دیموکراتیک؛ چونکە یەکێک لە بازگەکانی پەرەسەندن دروستبوونی ژیانی دیموکراتیکە. بەڵام، بەهۆی جیاوازیی فەرهەنگی سیاسی لە وڵاتاندا وێنەی دیموکراسی لە هەر شوێنێک بە جۆرێکە؛ تەنانەت هەندێکیان وێڕای هاتنی شەپۆلەکانی دیموکراسی، نەیانتوانی ببنە وڵاتی دیموکراتیک. هەندێکیشیان کەوتنە بەر سیاسەتی فەرهەنگسازیی تاکڕەهەندانەی ئایدیۆلۆژیای چەپگەرا و کۆمۆنیستییەکان و دوایییان بە شکان هات. لەو ناوەدا وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤین بەهۆی ڕێکنەکەوتنی فەرهەنگە سیاسییەکەیان لەگەڵ بەهاکانی دیموکراسی، نەیانتوانیوە ژیانی دیموکراتیک ساز بکەن. لەو ناوەدا فەرهەنگی سیاسیی کورد جێی سەرنجە.

بەو پێیەی ستراکچەری سیاسەت لە جیهاندا لە دۆخی ڕکەبەرایەتییەوە بۆ هاوڕێیەتیی زلهێزان بەرەو گۆڕان دەڕوات و پێ دەچێ گۆڕانی جیۆپۆلیتیکیی نوێ ڕوو بدەن، گرنگە وڵاتان توانای دەروونیی خۆیان بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ سیاسەتی نوێی جیهان بناسن. لەو دۆخە پڕ لە گۆڕانەی سیاسەتی جیهان و هەلومەرجی تەماویی ڕۆژهەڵاتی ناڤین، پرسیار ئەوەیە کە کورد چیی هەیە و دەتوانێ چی بکات بۆ ئەوەی خۆی لەگەڵ ستراکچەری نوێی هێز لە جیهاندا ڕێک بخات؟ وەڵامی کاتی بۆ ئەو پرسیارە ئەوەیە کە، کورد بەپێی فەرهەنگی سیاسیی ڕاستینەی خۆی دەتوانێ لەگەڵ میراتە هاوبەشەکانی جیهانیدا بسازێ و سەرنجی دونیا بۆ فەرهەنگی خۆماڵیی خۆی کە لە شارستانییەتی نوێی ڕۆژاواییشەوە نزیکە ڕابکێشێت؛ بەو مەرجەی بتوانێ بە ئامرازی سیاسەت سەرمایەی فەرهەنگیی خۆی لەگەڵ سیاسەتی جیهان بگونجێنێت. بەو ڕوانگەیەوە، لەناو کەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، کە لە دوای جەنگی سارددا ودمی لە بەهاکانی ژیانی دیموکراتیک وەرگرتووە، فەرهەنگی کورد هەڵدەسەنگێنین بۆ ئەوەی بزانین توانای دیموکراتیزەبوونی بە ئامانجی پەرەسەندن چەندەیە.

تیۆریی ئاشتيی دیموكراتيك

تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک (Democratic Peace Theory)، سەرەڕای هەموو ڕەخنە و نموونەی دژەیەک، یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین تیۆرییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە. ئەم تیۆرییە لەسەر پایەی هزری سوودگەرایی (Utilitarianism)ی “جێرمی بێنتهام”، کە ئاماژە بە خۆشی و ناخۆشی دەکات، هەڵچنراوە و تەنانەت دەستوور و یاسای بنەڕەتییشی لەسەر ئەو تیۆرییە داناوە. بەپێی ئەو تیۆرییە سیاسەت دەبێ دەرد کەم کات و خۆشییەکان زیاد بکات. “ئیمانوێل کانت”یش بە ئیلهاموەرگرتن لەو تیۆرییە دەڵێ: “دیموکراسییەکان لەگەڵ یەكتر شەڕ ناکەن.”

ڕیشاڵەی ئەم تیۆرییە لەناو سیستەمی لیبرالیزمدایە و پێی وایە سیستەمە دیموکراتیکەکان بەهۆی ستراکچەری سیاسی و نۆڕمە هاوبەشەکان کەمتر لەگەڵ یەکتر بەشەڕ دێن. بنەماکانی ئەو تیۆرییە بریتین لە ئەنیستیتوشنی دیموکراتیک کە تێیدا دەسەڵات نوێنەرایەتیی خەڵک دەکات و بڕیارە هەستیارەکانی وەک جەنگیش لەدەست “پەرلەمان”دایە. هەروەها گرێدراوێتیی ئابووریی دوولایەنە و شەفافییەتسازی، کە تێیدا زانیارییەکان لەبارەی سیاسەتی دەوڵەت ڕوونترن، ئەو ئاشتییە پتەوتر دەکات. لەو کەشەدا نۆڕمە ئاشتیئامێزەکان دەبنە داڕێژەی سیاسەتی دەرەوە و کێشەکان بە شێوەیەکی ئاشتییانە چارە دەبن. هەرچەندە سیستەمە دیموکراتیک و نادیموکراتیکەکانیش تووشی شەڕ دەبن، بەڵام بەپێی ئەزموون لە دووسەد ساڵی ڕابردوودا وڵاتانی دیموکراتیک لەگەڵ یەکتر نەکەوتوونەتە شەڕ. بەتایبەتی لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە زۆربەی سیستەمە دیموکراتیکەکان لەگەڵ یەکتر هاوپەیمان بوونە. (Maoz and Russett, 1993: 624-627) لەسەر ئەم تیۆرییە “مایکل دۆیل” و “برووس ڕاسێت” ئاماری مەیدانییان کۆ کردەوە. لێرەدا ئەو کۆمەڵگە و وڵاتانە توانای پیادەکردنی ئاشتیی دیموکراتیکیان هەیە کە لە بەستێنی کۆمەڵایەتی و ستراکچەری مێژووییدا فەرهەنگی سیاسی و مەدەنییان توانای هەڵگرتنی نۆڕمە دیموکراتیکەکانیان هەبێت.

فەرهەنگی سیاسی و ژیانی دیموکراتیک

لە کۆنەوە لەناو دەقە سیاسییەکانی یۆنانی و ڕۆمییاندا تاوتوێی ڕۆحیات و سروشتی نەتەوەکان، شێوازێک بووە بۆ تێگەیشتنی سیاسی. (Sariolqalam, 2008: 11) بۆ وێنە، “سوقرات” جۆراوجۆرێتیی فەرهەنگی و ڕەنگدانەوەی ئەو جیاوازییانەی لەناو سیستەمە سیاسییەکاندا دەبینی و جیاوازیی نێوان یۆنانی و نا-یۆنانیی لەناو زەینە جیاوازەکانی خەڵکی سەر بەو دوو دونیا وێکنەچووە دادەنا. (Dalton, 2000: 912) لەو سەردەمەدا لە چوارچێوەی دەروونناسیی سیاسیدا “تایبەتمەندیی نەتەوەیی” جێی سەرنجە کە مەبەست لێی کۆمەڵە تایبەتمەندی، داب و توانایەکە کە مێشک، ڕەگ و پێکهاتەی نەتەوەکان دادەڕێژێت و “فەرهەنگی سیاسی” پێک دێنێت.

لە پێناسەیەکدا، چەمکی “فەرهەنگی سیاسی” لە دیدی “گابریل ئالمۆند” (Gabriel Almond) و “سیدنی ڤێربا” (Sidney Verba)، کە بە “فەرهەنگی مەدەنی” (The Civic Culture) ناو دەبردرێت، کۆمەڵە ڕوانگە، بەها، باوەڕ و هەستی سیاسیی ئەندامانی گرووپێکە کە کاریگەرییان لەسەر ڕەفتاری سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە. واتە، فەرهەنگی سیاسی وەک بەشێک لە فەرهەنگی کۆمەڵایەتی، دیدگەی کۆمەڵگەیەکە لە بەرامبەر سیستەمی سیاسی، نوخبەی سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی. (Azghandi, 2006: 74) کەواتە بیرکردنەوەی مرۆڤ لەژێر کاریگەریی بەستێنی کۆمەڵایەتی و مێژووییدایە.

زۆر فاکتەری دیکەی وەک جوگرافیا، مێژوو، ستراکچەری سیاسی و کۆمەڵایەتی، باوەڕ، ئابووری، میدیا، پیشەسازی و دەسەڵات کاریگەرییان لەسەر فەرهەنگی سیاسی هەیە. بۆیە فەرهەنگی سیاسی شتێکی زیندووە و لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دیکە، بە شێوەیەکی هێواش دەگۆڕدرێت و لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی دیکە دەگوازرێتەوە.

یەکێک لە نموونەکانی فەرهەنگی سیاسی، کاریگەریی درێژخایەنی ئایینی پرۆتێستانیزمە لەسەر شکڵگرتنی دامەزراوە سیاسی و ئابوورییەکانی سەرمایەداریی مۆدێرن، پەرەسەندنی عەقڵانییەت، سیستەمی بیرۆکراتیک، تاکگەرایی و سیکۆلاریزم کە “ماکس وێبێر” بە “ئەخلاقی پرۆتێستانی و ڕۆحی سەرمایەداری” ناوی دەبات. (Weber, 2002)

لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، داب و نەریت و شێوازی ژیانی میللەتان، وەک ئاشتی، دادپەروەری و مرۆڤدۆستی، کە لەناو ئایین و فەرهەنگدا دەبینرێت، لەگەڵ میراتی هاوبەشی مرۆڤایەتی نزیکە. ئەو فەرهەنگە وەک ژێرخانی ڕەفتاری سیاسی، کاریگەریی لەسەر پەرەسەندنی سیاسی و سەقامگیریی سیستەمی دیموکراسی هەیە. بەتایبەتی ئەگەری دانانی دامەزراوەی دیموکراتیک لە هەر وڵاتێکدا لە دوای جەنگ لەژێر کاریگەریی تایبەتمەندی و میراتی نۆڕم و فەرهەنگی ئەو وڵاتەدایە. بۆیە “کارل مانهایم” ژیانی دیموکراتیک به دەرەنجامی گۆڕانگاریی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی دادەنێت. (Mannheim, 1956) لە دیدی “مانهایم” دیموکراسی تەنیا دیاردەیەکی سیاسی نییە، بەڵکوو دەبێ پێشینەکەی لەناو فەرهەنگی دیموکراتیکدا بدۆزینەوە. (Noah, 2022: 429)

ناسازگاریی فەرهەنگی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناڤین لەگەڵ دیموکراسی

لە دوای شەپۆلی سێیەمی دیموکراسییەوە تەنیا سیستەمی چەند وڵاتێکی جیهان بە نادیموکراتیک مانەوە کە بەشێکیان دەکەونە ناو ڕۆژهەڵاتی ناڤین و هۆکارەکەی لەناو فەرهەنگی سیاسیدا شیاوی تاوتوێیە. (Bashiriyeh, 2005: 11) فەرهەنگی سیاسیی کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناڤینیش کەتۆتە ژێر هۆکاری سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی. جگە لە ناسەقامگیریی سیاسی، لە ڕابردوودا زۆربەی ئەو کۆمەڵگەیانە کۆلۆنیالیزە بوون و ئەزموونی دیکتاتۆرییشیان هەبووە. لە ڕووی ئابوورییەوە لەرزۆکیی ژێرخانی ئابووری، درزی بەرینی چینایەتی، گرێدراوێتی و هەبوونی ئابووریی ڕانتی، کاریگەریی لەسەر فەرهەنگی سیاسی هەبووە. بۆیە لەو وڵاتانەدا، بەپێچەوانەی یۆنانی کۆن، لە جیاتی ئەوەی هاووڵاتی (Citizen) گەشە بکات، ستراکچەرێکی زۆردارانەیان هەر ماوە و تێیدا خەڵک متمانەیان بە دامەزراوە دەوڵەتییەکانیان کەمە.

لەناو زۆربەی کۆمەڵگەکانی ئەو ناوچەیەدا بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگەی مەدەنی، لاواز، پێنەگرتوو و دەستکردن. ئایین و ئایدیۆلۆژیا لە ناوچەکەدا ڕۆڵێکی گرنگیان لە سیاسەتدا هەیە و ئایین ڕەوایەتی دەداتە دەسەڵات کە لەگەڵ پلۆرالیزمدا ناسازگارە. هەروەها سازەی تائیفی و عەشیرەیی لەناو زۆربەی ئەو وڵاتانەدا دەبینرێت کە بۆتە هۆی ئەوەی شوناس (ناسنامە)ی نەتەوەیی ساز نەبێت. هەروەها، دستوەردانی زلهێزانیش لە ناوچەکەدا ئاسۆی ژیانی دیموکراتیکی تار کردووە. تەنانەت ئەو شێوە دیموکراسییەی کە لە هەندێک وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا هەیە دیموکراسییەکی هەیکەلی (Aggregative Democracy) و بێناوەڕۆکە.

لەناو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا چوار نەتەوەی گەورەی کورد، فارس، عەرەب و تورک هەن کە بەهۆی جیاوازیی نەتەوەیی، ئایدیۆلۆژی و ئابووری کێشەیان لە نێواندا هەبووە؛ لەناویاندا سێ نەتەوەی عەرەب، فارس و تورک مێژوویەکی پڕ لە شەڕ و خوێناوییان لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ جیهاندا تۆمار کردووە.

عەرەب پێش هاتنی ئیسلام شەڕی قەبیلەیی و ناوچەیییان هەبووە و دوای ئیسلام تا دەگاتە سەردەمی بەعس، داعش و پەیدابوونی بوونی کەسانی وەک قەزافی و ئەسەد هەر کوشتاریان کردووە و ئەو کوشتنە تا ئێستا نەبڕاوەتەوە. بەهۆی ئەو گرفتە ستراکچەرییە “بەهاری عەرەبی”، کە بەڕواڵەت هیوای هاتنی هەوایەکی دیموکراسی بۆ ناوچەکە و وڵاتانی عەرەبیی پێوە بوو، نەیتوانی ژیانی دیموکراتیک بێنێتە ئاراوە.

بە گوێرەی ئەدەبیاتی ناوچەکە، تورک هەر لە کاتی کۆچنشینییەوە بە جەنگاوەر ناسراون و لە کۆنەوە بەردەوام خەریکی کۆنتڕۆڵی ڕێڕەوە بازرگانییەکان بوون. هیچ نەبووبێ وەک شەڕوان شەڕیان بۆ عەباسی و ئێرانییەکان کردووە. کاتێکیش دەسەڵاتیان هەبووە، جگە لە شەڕە ناوچەیییەکان، شەڕی سەلیبییەکانیانیشیان کردووە. ئەوان هەر لە پێش سەردەمی عوسمانی تا دەگاتە ئیمپراتۆریی عوسمانی، شەڕی چەند دەیە و چەند سەدەیییان لەگەڵ دونیادا هەبووە و لە ناوچەکەدا کارنامەی “ئەرمەنیقڕان”یان هەیە. تەنانەت لە سەردەمی کۆماری تورکیادا، جگە لە شەڕی ناوخۆیی، شەڕیان لەگەڵ جیرانەکانیان هەبووە و تا ئێستا لە شەڕەکانی ناوچەکەدا ڕۆڵی شەڕانگێزانەیان هەیە.

نەتەوەی فارس هەر لە چاخی کۆنەوە هێرشی داگیرکارانەیان لە ناوچەکەدا کردووە و لەگەڵ وڵاتانی دوورتریش تووشی جەنگی گەورە و درێژخایەن بوون. لە دوای هاتنی ئیسلام تا ئێستا جەنگی مەزهەبی و ئایدیۆلۆژییان نەبڕاوەتەوە. ئەوان لەو سەردەمەدا لەگەڵ عێراق تووشی گەورەترین شەڕ بوون. ئەگەرچی ئەدەبیاتی فارسی وەک بەشێک لە فەرهەنگی ئەو نەتەوەیە لە ئاشتەوایی دواوە، بەڵام مێژووە سیاسییەکەیان، که پڕە لە پەلاماردانی هیندی و گورجییان، دوورە لە ئەدەبیاتیان.

سەرنج ئەوەیە کە میللەتەکانی ئەو سێ نەتەوەیە بەهۆی دەمارگرژییەوە نەک هەر ئەو کوشتارەی دەسەڵاتدارانیان ئیدانە نەکردووە، بەڵکوو شانازییشی پێوە دەکەن. ئەمە هەمووی نیشانەی ئەوەیە کە سازی فەرهەنگەکەیان لەگەڵ سوننەتی دیموکراسیدا ناسازە.

لەو نەزمە نوێیەی جیهانیشدا بەدیموکراتیبوونی سیستەمی جیهانی لەگەڵ دیموکراتیزەسازیی دەوڵەتەکان یەکتر ناگرێتەوە. (Archibugi, 2004: 437) بەتایبەتی، “ڕۆژهەڵاتی ناڤین مەرج و بەستێنی دیموکراتیزاسیۆنی تێدا نییە.” (Posusney and Angrist, 2005: 12-14) واتە، زەمینەی مێژوویی و فەرهەنگیی ئەو وڵاتانە جیاوازە لە ستراکچەری فەرهەنگیی وڵاتانی دیموکراتیک. بەو پێوەرەی، مرۆڤی دیموکرات، کە باوەڕیان بە بەهاکانی دیموکراسی هەبێت، کۆمەڵگەی دیموکراتیک ساز دەکات، مرۆڤی دیموکراتیک، لەو کۆمەڵگەیانەدا نین و کەرخی هەر حکوومەتێکیش لەناو کۆمەڵگەکەیدایە؛ بۆیە لەو وڵاتانەدا نە ژیانی دیموکراتیک و نە سیستەمی دیموکراسی بەئاسانی دانامەزرێت.

لەگەڵ ئەوەدا، لە دوای هێرشی تیرۆریستیی یازدەی سێپتەمبەر، ئەمریکا چیتر پشتی بە دەوڵەتەکانی ناوچەکە نەبەست، چونکە گەیشتە ئەو باوەڕەی کە تیرۆریزم لە دڵی ئەو دەوڵەتانەوە هەڵدەقووڵێ. واتە، ڕۆژهەڵاتی ناڤین کە بە درێژاییی مێژوو شوێنی پێکدانانی نەتەوەکان و جەنگی مەزهەبی بووە، ئێستا بۆتە چاوگەی تیرۆریزم. بۆیە تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک کەوتەوە بەر سەرنجی ستراتیژیستە ئەمریکییەکان. ئەوان گەیشتنە ئەو باوەڕەی کە دیموکراتیزاسیۆن لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا دەبێتە ڕێگر لە بەردەم تیرۆریزم.

بەو نیازەوە، ئەمریکا تێچوویەکی فرەی بۆ ئەفغانستان و عێراق دانا؛ بەڵام وێڕای پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکان ئەو وڵاتانە نەیانتوانی ژیانی دیموکراتیک بونیاد بنێن. ئەمریکا، بە ئاراستەی بەرژەوەندییە ستراتیژیکەکانی خۆی، ئامانجی وەشاندنی تۆوی دیموکراسیی لە ناوچەکەدا هەبوو؛ بەڵام کۆمەڵگەی ئەفغانستان و عێراق توانای مێژوویی و شارستانییەتیان بۆ وەدیهاتنی ژیانی دیموکراتیک نەبوو و نەیانتوانی ستراکچەری دیموکراسی لەسەر شانی خۆیان بار بکەن. بۆیە دواجار لە ئەفغانستان حکوومەتێکی مەزهەبی هاتەوە سەر کار و عێراقیش تووشی شەڕی تائیفی بۆتەوە.

ڕاستییەکەی، لەناو زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا لەبەر نەبوونی ئەلتەرناتیڤێکی دیموکراتیک دونیا هێشتا ناچارە لەگەڵ حکوومەتە دیکتاتۆرەکان بسازێت. بۆ نموونە “محەمەد بن سەلمان” بە هاوکاریی ئەمریکا تەوەرایەتیی ڕۆژهەڵاتی ناڤینی بەدەستە و بۆتە جەمسەرێکی سەرمایە؛ لە کاتێکدا دوور لە دابی دیپلۆماسی دەڵێن “خاشقچی”یان لەناو سەفارەتەکەیاندا کوشت. هەروەها “محەمەد جۆلانی” بەهۆی نەبوونی ئەلتەرناتیڤ، لە توندڕەوێکەوە بۆتە سەرۆکی وڵاتێکی وەک سووریا.

پێکهاتەی مێژووییی فەرهەنگی سیاسیی کورد

دیارە کە فەرهەنگ بە ڕۆژێك و دووان دروست نابێت، بەڵکوو دروستکراوی دوورودرێژی کۆمەڵایەتییە و فاکتەرگەلێک دروستی دەکەن. بەپێی بەراوردێکی مێژوویی، شوناسی کورد لە سێ پێستەی شارستانی پێک هاتووە؛ یەکەمیان بۆ بەر لە هاتنی ئیسلام دەگەڕێتەوە کە نەورۆز و کیانی سیاسیی وەک “دەوڵەتی ماد”ی تێدایە و لەوێدا کورد وەک گەلێکی ئاشتیخواز ناوی دەرکردووە.

دووەم لە دوای ئیسلام زۆربەی کورد خۆویستانە ئایینی ئیسلامی وەرگرتووە. بەو پێیەی نەبوونی دیموکراسی لە کۆمەڵگە موسڵمانەکان بۆ فەرهەنگ دەگەڕێتەوە (Huntington 1996: 114) کورد لەناو ڕەوتە ئیسلامییەکانیشدا هەوڵی داوە ئیسلامی بێقڕە و ناتوندڕەو هەڵبژێرێت. لە جیاتی مەزهەبە نەقڵگەراکان مەزهەبی نەرمتر و سادە و تەریقەتەکانی تەسەوف و عیرفانی، زوو هاتنە ناو کۆمەڵگەی کوردان. سەرەڕای ئەوەی کە زۆربەی مەزهەبەکانی ئیسلامی لەناو بەشێکی خەڵکی کورددا هەیە، بەڵام کورد خۆبەخۆ لەسەر مەزهەب لەگەڵ یەکتر شەڕیان نەکردووە. بۆیە لەو چوارچێوە ئایینییەدا کۆمەڵگەیەکی خاوێن و ڕاستگۆ بووە.

سێیەم، کورد زوو شارستانییەتی ڕۆژاواییی نوێی وەک سەمبولەکانی دیموکراسی، کۆماری، هەڵبژاردن، فرەحزبی، مافی مرۆڤ، ئازادیی ژن، پێکەوەژیان، مرۆڤدۆستی و ئازادی، وەرگرتووە. ئەگەر سەیری کوردی هەندەران بکەین دەبینین کە ئەوان دوور لە تاوانکاری، بە ڕەفتاری ئەرێنیی خۆیان بوونەتە ئاوێنەیەکی ئەخلاقیی کورد. ئەوان توانیویانە وەک هاوشاریانی یاسامەند لە وڵاتانی دیکەدا خۆیان لەگەڵ فەرهەنگەکانی دیکەدا بگونجێنن و لەدژیان ڕانەوەستن. بۆیە وەک سەرمایەیەکی فەرهەنگیی کورد لە قەڵەم دەدرێن و پێویستە کاری زیاتریان لەسەر بکرێت و پتر بدیترێن.

لەناو مێژوودا دەبینین کە کورد لانی کەم دەسەڵاتەکانی ناوچەیی وەک میرنشینی هەر هەبووە، بەڵام نەک هەر هێرشیان بۆ گەلانی دیکە نەکردووە، بەڵکوو بەپێچەوانەوە هێرشی ناڕەوایان کراوەتە سەر. کاتێک دەڵێن کورد بوێرە، لە کاتی بەرگریدا چاونەترسییەکەی دەرکەوتووە. ئەگەر کورد تووشی شەڕیش بووبێ، شەڕەکەی تەنیا بۆ وەدەستهێنانی مافی سروشتیی خۆی بووە. کەواتە، هیچ فەکتێکی نەرێنی و دژەدیموکراسی لەناو فەرهەنگی کوردیدا نییە. ئەگەر کوردێکیش لەناو سیستەمێکی ئایینی یان لە چوارچێوەی ئیمپراتۆرییەکدا بەشداریی لە شەڕێکی ناڕەوادا کردبێت، ئەوا بە فەکتێکی فەرهەنگی و دەروون-سیستەمیی کوردی هەژمار ناکرێت.

لە ڕووی فەرهەنگییەوە ئاشکرایە کە میللەتی کورد هەمیشە خەڵکێکی میوانگر بووە. بۆ نموونە کاتێک یەهوودییەکان لە بابل ڕۆیشتن، پەنایان بۆ کوردستان هێنا و لەناو کورداندا ئازادیی فەرهەنگی و ئایینییان هەبوو. تەنانەت لە کردەوەی هەنووکەییشدا کورد بە بەراورد لەگەڵ ئیسرائیلدا فەرهەنگی ژیانی دیموکراتیکتری هەیە؛ هەروەها فەرهەنگی پلۆراڵ و پێکەوەژیان لەناو دڵی گوندێکی دوورەدەستدا، بەبێ دەستی حکوومەت و یاسا، دەبینرێت. هەروەها به‌پێی نووسینی ڕوژهەڵاتناسان و میژوونووسانی ناوچه‌که، ژنە کورد لەچاو ژنانی نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکەدا، بەتایبه‌تی له نێوان زاگرۆسنشیناندا، ئازادییه‌کی به‌رچاویان هه‌بووه و تەنانەت “بەشدارییان لە مەیدانی سیاسی، ئابووری و سەربازیدا کردووە.” (Bruinnessen, 2001: 95) لە نموونەیەکی دیکەدا، “سەددام”ێک کە کوردی ئەنفال و کیمیاباران کرد بە کچەکەی خۆی دەڵێ: “ئەگەر تووشی بەڵا بووی، پەنا بۆ کوردان بەرە.”

ئەگەرچی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا کەمینە نییە، بەڵام بەهۆی پارچەکردن لەناو هەر وڵاتێکی دەستکردا تاڵاوی کەمینەبوونی چێشتووە و تووشی جیاکارییەکی سیستەماتیک بووە؛ بۆیە حەزێکی پتری بۆ دیموکراسی وەک میکانیزمێکی فریادڕەس هەیە؛ بەو ڕوانگەیەوە لە گەرمەی جەنگی جیهانیی دووەمدا کورد یەکەمین نەتەوە بوو کە دەوڵەتێکی دیموکراتیکی لە مەهاباد دانا. کورد ئەگەر لە پێناو مافی ڕەوای خۆیدا خەباتیشی کردبێت، هەمیشە بۆ گفتوگۆ، کە یەکێکە لە سوننەتەکانی دیموکراسی، ئامادە بووە. لەو پێناوەدا زۆربەی ڕێبەرانی کورد لەسەر مێزی گفتوگۆ بوونەتە قوربانی. بۆ وێنە، “پێشەوا قازی” دوای ئەوەی کۆماری دیموکراتیکی بونیاد نا، ئامادەی گفتوگۆ بوو کەچی لەسێدارە درا. لە کاتێکدا “سەید جەعفەر پیشەوەری” کە لە قازی بەهێزتر بوو، گفتوگۆی نەکرد و ڕۆیشت.

هاوگریی فەرهەنگی سیاسیی کورد لەگەڵ دیموکراسی

بەو پێیەی ستراکچەر و هۆکارە مرۆیییەکان کاریگەرییان لەسەر کردەوەی تاک و کۆمەڵ لە سەردەمی مۆدێرندا هەیە، فەرهەنگ و شارستانییەتەکانی کوردی لەگەڵ بنەماکانی دیموکراسی شیاوی بەراوردکردنن. لێرەدا پێکگرتنی فەرهەنگی سیاسیی کورد لەگەڵ سوننەتی دیموکراسی، کارێکی کۆمەڵناسیی مێژووییی درێژمەودایە که تاوتوێی گۆڕانکاریی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی لە سەردەمی جیاوازدا دەکات. بە دیدێکی کۆمەڵناسیی مێژوویی و لێکۆڵینەوەی شارستانییەتی، دیارە نەتەوەی کورد خاوەنی فەرهەنگی نزیک لە سوننەتی دیموکراسی و هەڵگری پلۆرالیزمە کە بە سەرمایەیەکی مرۆیی لەو سەردەمەدا دێتە هەژمار.

کورد بەبێ ئەوەی دەوڵەتی هەبێت توانای دیموکراتیزەسازیی لە خۆی نیشان داوە و دواتریش لە ڕووی کردەوەی سیاسی و دامەزراوەی سیاسییەوە دیموکراتیک بووە. بۆ نموونە، پێش دروستبوونی حکوومەتی کوردستان، حزبی هەبووە و دوای دانانی حکوومەتیش دامەزراوەی دیموکراتیکیان دانان. بەو پێیەی “گرنگترین وانەی مێژووی دیموکراتیزاسیۆن ئەوەیە کە لابردنی ڕژێمێکی نادیموکراتیک سەخت نییە، بەڵکوو دانانی دامەزراوەی دیموکراتیک کارێکی ئەستەمە” (Huntington 1993: 125)، کورد توانیی دیکتاتۆرێکی وەک سەددام لەسەر خاکی خۆی دەربکات و حکوومەتێکی دیموکراتیکیش، هەرچەندە جارێ هەر دیموکراسییەکی ناقووڵە (Surface Democracy)،  دروست بکات.

ئەمە توخمێکە کە ڕۆژاوایییەکانیش لەناو کورددا دۆزیویانەتەوە. بۆ نموونە بیرمەند “نوام چۆمسکی” و ئەنترۆپۆلۆگی ئەمریکی “دەیڤید گرێبەر” ئاماژە بە توانای دیموکراتیزەبوونی کورد دەدەن. هەروەها “دەیڤید ڕۆمانۆ” پێی وایە کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا دەتوانێ ڕۆڵی گرنگ بۆ دامەزراندنی دیموکراسی ببینێت. (Romano, 2020: 210) سەرەڕای کێماسییەکان، ئێستا کورد ئەزموونی حکوومەتێکی دیموکراتیکی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە.

لەو سەردەمەدا گرنگە ئەوە بزانین که ستراکچەری دەسەڵات و بینای هێزی جیهانی، کە لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە لەسەر بنەمای دوو جەمسەری دەسەڵات و ڕکەبەرایەتیی زلهێزان ساز ببوو و تا دوای جەنگی ساردیش ئەو سیستەمە هەر بەردەوام بوو، بە هاتنەوەی ترامپ و بەهێزتربوونی ناسیۆنالیزم خەریکە ستراکچەری هێز لە جیهاندا لە ڕکەبەرایەتیی زلهێزانەوە دەگۆڕێت بۆ یەکگرتنی زلهێزان. ئەم ڕەوتە جگە لەوەی سیستەمی هێز لە جیهاندا دەگۆڕێت، لەوانەیە گۆڕانی جیۆپۆلیتیکییشی لێ بکەوێتەوە. دوور نییە لەو گۆڕانکارییەدا ئەو وڵاتانەی کە بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکانی خۆیان کردۆتە قوربانیی یەکێک لە زلهێزان، تووشی شێوان بن. لە بەرامبەردا ئەو وڵاتانەی کە پێداچوونەخوازییان کردۆتە پیشە و درکیان بەوە کردووە کە بەرژەوەندیی نەتەوەیی و نیشتیمانی گرێداروی توانای دەروونیی کۆمەڵگەیە، دەتوانن خۆیان لەگەڵ سیستەمی نوێی جیهانیدا بگونجێنن.

کورد لەناو نەزمی سیاسیی جیهان و لە چەند گۆڕانێکی جیۆپۆلیتیکیدا دۆخی سیاسی و جوگرافییەکەی گۆڕاوە. کەواتە، لەو گۆڕانە نوێیەی ستراکچەری هێزیش لە جیهاندا، لەوانەیە کورد بکەوێتە ناو مەیدانێکی نوێ که دەرفەت و هەڕەشەی تێدایە. بۆیە گرنگە کورد بەرژەوەندییەکانی خۆی بەپێی توانای خۆی بناسێت. یەکێک لە شێوازەکانی ئەو ناسینە، گەڕانەوەیە بۆ فەرهەنگ و هەڵسەنگاندنی تواناکان بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکانی کورد کە پێویستیی ڕۆژگارە. بەپێی ئەو پێویستییە، گرنگ ئەوەیە سیاسەت بۆ ئەو فەرهەنگە دابنرێت و ئەوە بزانرێت کە هەر وڵاتێک لە دوای ڕزگاربوون، ئاسایییە کە ماوەیەک لە دوادا بڕوات و نیگای ئەمنییەتیی هەبێت، بەڵام ناکرێ ئەو قۆناغە گوزەرییە هێندە درێژە بکێشێت. لەو قۆناغەدا، به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی بۆ کورد له هه‌موو شتێک گرنگتره. بۆیە گرنگه کورد بناغه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی لەسه‌ر فه‌رهه‌نگ و شارستانییه‌تی کۆن، کە لەگەڵ نیازەکانی ئێستای جیهاندا گونجاون بونیاد بنێتەوە. بۆیە حوکمڕانی لەسەر بنەمای یاسا و فەراهەمکردنی دەرفەتی بەشداری بۆ زۆرینەی خەڵک لە ژیانی ئابووری و سیاسیدا مەرجی پێویستن. بەتایبەتی ئێستا کە سەرکردایەتیی کورد پشتیوانیی خەڵکی هەیە، گرنگە ئەو دەرفەتە مێژوویییە بە مەبەستی ڕێفۆرمی ستراتیژ لە سیستەمدا بقۆزێتەوە. بەتایبەتی لەناو کورددا وێڕای فەرهەنگی دەوڵەمەندی پێشوو، نەوەی تازە بەهاکانی دیموکراسی زیاتر بۆ گرنگە. بۆیە ئەمڕۆ کە پەرەسەندن و ئاشتیی دیموکراتیک نیازی ڕۆژهەڵاتی ناڤینە، دەکرێ بەو دۆخە دیموگرافییە پڕ لە گەنجەی ئێستا، شتێکی نوێ بە مەبەستی پەرەسەندنی کوردستان ساز بکرێت. گرنگە بەو بارە فەرهەنگی و سیاسەتی نوێیەوە بەرەوپیری شارستانییەتی نوێی جیهان بڕۆین بۆ ئەوەی پایەکانی دەوڵەتێکی دیموکراتیک لەسەر بناغەی فەرهەنگی ڕەسەنی خۆمان دابنێین.

دەرەنجام

لە چوارچێوەی تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک، ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە فەرهەنگی سیاسیی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا وەک سەرمایەیەکی سیاسی و بەشێک لە میراتی هاوبەشی مرۆییی جیهانی، توانای سازگاری و گونجانی لەگەڵ سیاسەتی نوێی جیهان و دامەزراندنی ژیانی دیموکراتیک و دانانی دامەزراوەی دیموکراتیکی هەیە. واتە، لە دیالێکتیکی نێوان فەرهەنگ و شارستانییەتی کوردی لەگەڵ سوننەتەکانی دیموکراسی، “سەنتێز”ێک دێتە دەرێ کە دەکرێ وەک سەرمایەیەکی مرۆیی هەژمار بکرێت و ببێتە گرنگترین و کاریگەرترین نموونەی هەژمووندەر بۆ تەواوی ناوچەکە. لێرەدا بە گوێرەی مێژوو و ستراکچەری شارستانییەتی کورد، دەردەکەوێ کە کورد بەپێچەوانەی نەتەوەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناڤین، نەک هەر لە بەرامبەر پەرەسەندن و دیموکراسیدا بەرگری ناکات، بەڵکوو زۆربەی پاڕامەترەکانی ستراکچەری دیموکراتیک لەگەڵ فەکتە فەرهەنگییەکانی دێنەوە.

بەو پێیەی کە ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا لەسەر بنەمای ئاشتیی دیموکراتیک و مافی نەتەوەکان دێتە دی، کورد سەرمایەیەکی فەرهەنگیی سازگاری لەناو هەناوی خۆیدا لەگەڵ ژیانی دیموکراتیکدا هەیە. بەو ئامرازە نەرمە کورد لە ناوچەکەدا کارتی براوەی بەدەستە، چونکە ئەلتەرناتیڤێکی گونجاوی پێکهێنانی ژیانی دیموکراتیکە. لە ڕۆژهەڵاتی ناڤیندا، کە فەرهەنگی دیموکراتیک لاوازە، کورد دەتوانێ سوود لە خاڵە فەرهەنگییەکانی خۆی وەربگرێت؛ چونکە فەرهەنگی سیاسیی کورد توانای هەڵگرتنی پارامەترەکانی دیموکراسیی هەیە و دەتوانێ بە دانانی سیاسەتی دروست لەگەڵ ستراکچەری سیاسەتی جیهاندا هاوئاهەنگ بێت. بەو جۆرە ئەو پەیامە بە دونیا دەگات که دروستبوونی دەوڵەتی کوردی دەتوانێ دیموکراسی بۆ ناوچەکە بەدیاری بێنێت.

لێرەدا وەک پێشنیار بۆ دەوڵەمەندکردن و تێرکردنی بابەتەکە بە فەکتی مێژوویی لە ڕووی تیۆری و پراکتیکییەوە، پێویستە پەنێلی نوخبەکان و دانیشتنی شارەزایان بکرێت.

سەرچاوەکان

Archibugi, Daniele (2004) “Cosmopolitan Democracy and its Critics: A Review”, European Journal of International Relations, 10: 437-473.

Azghandi, alireza (2006), An Introduction to Iranian Political Sociology, Tehran: Ghomes Publishing House. (Persian)

Bashiriyeh, hosein (2005), Transition to Democracy, Tehran Negahe moaser Publishing House. (Persian)

Bruinessen, Martin Van (2001). “From Adele Khanom to Leyla Zana: women as political leaders in Kurdish history”, Women of a Non– State Nation: the Kurds. ed. Shahrzad Mojab, California: Mazda Publisher, pp. 95-112.

Dalton ،R. (2000), citizen Attitudes and political Behavior ،”comparative political studies ،vol. 33 ،n. 6/7.

David Romano and Mehmet Gurses (2014), Conflict, Democratization, and the Kurds in the Middle East: Turkey, Iran, Iraq, and Syria, Palgrave Macmillan.

Huntington, Samuel (1993), The third wave democratization in the late twentieth century, Norman: University of Oklahoma Press.

Huntington, Samuel (1996), The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order. New York: Simon & Schuster.

Mannheim, K. (1956), Essays on the Sociology Of culture, Fisher, Frankfurt am main.

Maoz, Zeev and Bruce Russett (1993), “Normative and Structural Causes of Democratic Peace 1946-1986”, The American Political Science Review, Vol.87, No. 3, September, pp. 624-638.

Marsha, Pripstein Posusney and Michele, Penner Angrist (2005). Authoritarianism in the Middle East: Regimes and Resistance. Lynne Rienner Publishers, Inc., USA.

Navah, Abdolreza, A Reflection on Carl Mannheim’s Theory of Cultural Democracy in “The Democratization of Culture, Critical Studies in Texts & Programs of Human Sciences, Institute for Humanities and Cultural Studies (IHCS) Monthly Journal, Vol. 22, No. 1, Spring 2022, 427-446. (Persian)

Sariolqala, Mahmud (2008), Political Culture of Iran, Tehran: Research Institute for Cultural and Social Studies. (Persian)

Weber, Max (2002). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism and Other Writings. Translated by Peter Baehr & Gordon C. Wells. Penguin Books.

د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

دەسپێک

ئیسرائیل هەرچەندە لە سووریا شەڕەکەی بردۆتەوە، بەڵام هێشتا جەنگەکەی نەبردۆتەوە؛ نەک هەر ئەوە بەڵکوو خودی سەرکردە سیاسی و سەربازییە ئیسرائیلییەکان ترسی ئەوەیان هەیە، ئەوەی لە سووریای دوای ئەسەد دروست دەبێت زۆر مەترسیدارتر بێت لەسەر ئاسایشی ئیسرائیل لە سووریای کاتی ئەسەد. 

ڕاستییەکەی هۆکارێکی زۆر هەیە بۆ ئەوەی داڕێژەرانی سیاسەتی ئیسرائیل نیگەران بن، چونکە لە سووریای دوای ئەسەد هیچ شتێک سەقامگیر نییە؛ تەنیا ئەوەی تا ئێستا ڕوونە، هەژموونی ئێران گۆڕاوە بە هەژموونی تورکیا، بەڵام تورکیا ئێستا لە سووریا زۆر لە ئێرانی سەردەمی ئەسەد بەهێزترە. تورکیا بەئاشکرا بنکەی سەربازی لە سووریا دروست دەکات؛ دەیەوێت سووریایەک دروست بکاتەوە وەک ئەوەی خۆی دەیەوێت. لایەنە نێودەوڵەتییەکانی تریش خەریکە واز لە سووریا دێنن بۆ تورکیا. ئەمە نیگەرانیی زۆری ئیسرائیلی لێ کەوتۆتەوە، کە لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین بەتێروتەسەلی شرۆڤەی بکەین.

ئایا ئیسرائیل دەتوانێت نەخشەی سیاسیی ناوچەكە بگۆڕێت؟

لە زانستی سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا ئەو هێزانەی دەتوانن سیستەمی جیهانی یان هەرێمی بگۆڕن، یان زلهێزن (super powers)، یانیش هێزی گەورەن (great powers)، یان ئەوەتا هێزی هەرێمین (regional powers). ئیسرائیل لە پلەی سێیەمە؛ واتا هێزێکی هەرێمییە بەڵام هێزە هەرێمییەکانیش لە ئاست و کاریگەریدا جیاوازییان هەیە. وەک دەزانین ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی نزیکدا چەند هێزێکی هەرێمیمان هەیە: تورکیا، ئێران، سعوودیا. ڕاستە پێشتر سووریا و میسر و عێراقیش هێزی هەرێمی بوون بەڵام ئێستا ئەم سێ هێزە هیچیان لە ئاستی هێزە هەرێمییەکاندا نەماون.

مارک هێلێر (, 2011‌Heller) کە لە توێژینەوەکانیدا بەوردی کاری لەسەر هێزە هەرێمییەکان کردووە، بەتایبەتیش ئیسرائیل، دەڵێت: “ئیسرائیل سەرەڕای ئەوەی هێزێکی سەرنجڕاکێشە، هێزی ڕێگرتنی (block) هەیە، بەڵام هێزی داڕشتنی سیستەمێکی هەرێمیی نییە. ڕاستە ئیسرائیل توانای پاراستنی ئاسایشی خۆی لە بەرامبەر هەڕەشەکانیدا هەیە، بەڵام ئیسرائیل هێزێکی ناوچەیی نییە کە توانای بەڕێوەبردنی نەزمی ناوچەییی هەبێت. ئیسرائیل دەتوانێت ڕێگری لە سەرهەڵدانی هێزێکی تر بکات کە بتوانێت زیانی گەورەی پێ بگەیەنێت، بەڵام لە بونیادی هێزدا (power) چەند خەسڵەتێکی کەمە، وەک هێزی نەرم یان زیرەک.”

لویس فاوست (فاوست ٢٠١١: ١٦٣)، کە یەکێکە لە توێژەرە بەتواناکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، باس لەوە دەکات کە هاوسەنگیی هێزە ناوچەیییەکان لە دە ساڵی ڕابردوودا گۆڕاوە. هێز و هەژموونی ئەمریکا لەکەمیی داوە و، وڵاتە عەرەبییەکان لە ڕابردوودا هێزێکی لاواز بوون. “بەهاری عەرەبی” ئەو لاوازییەی زیاتر دەرخست؛ بووە هۆی قەیرانی قووڵ لە چەند وڵاتێک. بەپێی پێوەرەکانی فاوست، وڵاتێک دەتوانێت سەرکردایەتیی هێزێکی هەرێمی بکات یان سیستەمێکی هەرێمیی نوێ دابڕێژێت ئەگەر: تێکەڵەی هێزی ڕەق و نەرم بەکار بهێنێت؛ بتوانێت دامەزراوە هەرێمییەکان پەرە پێ بدات؛ خزمەتگوزاریی گشتی دابین بکات؛ ئەجێندای ناوچەیی دیاری بکات؛ دەسپێشخەریی هەرێمیی هەبێت  و هەندێک جاریش بەشدار بێت لە کۆمەکی هەرێمی.

بەپێی ئەم پێوەرانە بێت، زۆرێک لە هێزە هەرێمییەکان بەتەواوی هێزی هەرێمی نین، تەنانەت ئەو هێزانەی کە ئێستا لە ناوچەکەدا هێزی هەرێمین: تورکیا، عەرەبستانی سعوودی و ئێران، لە ڕەگەزی سەرکردایەتیدا سنووردارن. بەڵام فاوست دەڵێت ئیسرائیل لە هەندێک ڕوانگەدا سەرەڕای ئەوەی کە نەیتوانیوە نەزمێکی ناوچەیی دروست بکات یان دامەزراوەی ناوچەیی پەرە پێ بدات بەڵام “هێزێکی گەورەی ناوچەیییە”. ئەو هۆکارانەی کە وا دەکات وڵاتێک ببێتە هێزێکی ناوچەیی، هێشتا بەتەواوی ڕوون نییە. بەڵام  “هێزی ئابووری” گرنگییەکی زۆری هەیە. مەبەستم ئەوەیە کە بڵێم لە ئەدەبیاتی زانستە سیاسییەکاندا تا ئێستا ڕوانگەی جیاواز هەیە لەبارەی پێگەی ئیسرائیل، کە دەتوانم لە دوو ئاستدا کۆی بکەمەوە: یەکەم، وای دەبینێت کە ئیسرائیل وڵاتێکی بچووکە بە ژمارەی دانیشتووانێکی کەم، بەڵام بەهێزترینە لە ناوچەکەدا لە ڕووی ئابووری و سەربازییە. دووەم، دەڵێ، ئیسرائیل کاریگەرییەکی سنوورداری هەیە و ناتوانێت بەتەواوی ببێتە هێزێکی هەرێمی.  ئەوەی هێزی زۆرتری داوە بە پێگەی ئیسرائیل لە ناوچەکەدا ئەوەیە کە، ئیسرائیل پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکان هەیە و هاوپەیمانێکی ستراتیژییە؛ هەروەها بەشدارێکی گرنگی ئابوورییە لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپا و ویلایەتە یەکگرتووەکان.

بۆ نموونە، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٨٢ ئیسرائیل بە ئامانجی لەناوبردنی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەڵەستین هێرشی کردە سەر لوبنان. لەوەیش زیاتر، ویستی حکوومەتێکی میانڕەو بە سەرکردایەتیی مەسیحییەکان لە بەیرووت دابمەزرێنێت و هێزەکانی سووریا لە وڵاتەکە دەربکات. بەڵام ئەوەی ڕاستی بێت لە هەرسێ ئامانجەکەدا شکستی هێنا. دوای پێنج ساڵ، ڕاپەڕینی یەکەمی فەڵەستین، لە غەززە سەری هەڵدا و کەناری ڕۆژاوایشی گرتەوە. ئەمە دەکرێت بۆ ئێستایش وانەیەک بێت، چونکە ئێستایش فەڵەستینییەکان وەک جاران لە ڕەتکردنەوەی داگیرکاریی ئیسرائیلدا هەروەک جارانن.

لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین، ڕاستە ئیسرائیل زۆربەی نەیارەکانی لە ئێستادا تێک شکاون، بەڵام هێشتایش هەر هەڕەشەی لەسەرە. بێجگە لەوە ئیسرائیل هاوپەیمانی هەرێمییشی نییە لە ناوچەکەدا؛ هێزێکی تەنیایە و، زیاتر پشت بە ‌هێزی ئەمریکا و ئەوروپا دەبەستێت. هەڵبەتە ئێستا هێزی ئیسرائیل لە هەموو قۆناغەکانی پێشتر زیاترە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیش ئەستەمە یاخود ناتوانێت نەزمێکی نوێی هەرێمی دروست بکات و بیپارێزێت. ئەمە ڕەنگە بۆ هەردوو هێزە هەرێمییەکەی تریش، واتا سعوودیا و تورکیا، ڕاست بێت.

پێشتر ئێران توانای زۆری هەبوو لە سەپاندنی سیستەمێکی هەرێمیدا، بەڵام ئێستا ئەو توانایەی لەدەست داوە. بۆیە ئەو ڕوانگەیەی دەڵێت ئیسرائیل دەیەوێت نەخشەی ناوچەکە بگۆڕێت، کەموکوڕیی زۆری هەیە، چونکە ئیسرائیل ناتوانێت ئەم نەخشەیە بەبێ هەردوو هێزە هەرێمییەکەی تر (تورکیا و سعوودیا) بگۆڕێت. ڕاستە ئیسرائیل هێزێکی هەرێمییە بەڵام توانای گۆڕین و سەپاندنی نەخشەیەکی نوێی هەرێمیی، سنووردارە. بە زمانی ڕۆبێرت کاپێل (Robert Kappel بڵێم: ئیسرائیل هێزێکی نیمچەهەرێمییە (Partial regional power).  

ستراتیژیی ئیسرائیل بۆ سووریای دوای ئەسەد چییە؟

بوونی بۆشاییی دەسەڵات دوای ڕووخانی ئەسەد وای لە ئیسرائیل کرد کە ڕوانگەی ئەمنیی خۆی لە سووریا دووبارە ڕێک بخاتەوە. ئێستا ئیسرائیل بە شێوەیەکی کاریگەر قەڵەمڕەوی سەربازیی خۆی لە باشووری سووریا فراوان کردووە؛ ناوچەیەکی قەڵغانی (buffer zone) لە بەرزایییەکانی جۆلان دروست کردووە بە مەبەستی دوورخستنەوەی هێزە چەکدارەکانی سووریا لە سنووری ئیسرائیل. فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل لە مانگی شوبات و ئادار، لە سەرانسەری سووریا دەیان هێرشیان كردووە و، کۆگەکانی چەک، شوێنی ڕادار و، پاشماوەی پێکهاتەی سەربازیی ڕژێمی ئەسەدیان کردونەتە ئامانج. واتا ئیسرائیل نایەوێت ئەو دەسەڵاتەی ئێستا توانای سەربازیی بەهێز بێت. بە مانایەکی تر ئیسرائیل متمانەی بە دەسەڵاتی نوێی سووریا نییە. ئیسرائیلییەکان هێشتا گومانیان لە حکوومەتی نوێی کاتیی سووریا لەژێر سەرۆکایەتیی “ئەحمەد شەرع” هەیە. هێشتا وێنە کۆنەکەی، وەک سەرکردەیەکی ئەلقاعیدە لە خەیاڵی ئیسرائیل ئاوا نەبووە. “ئیسرائیل نیگەرانە لە شەرع و پەیوەندییە ئیسلامییەکانی و، دەترسێت کە بەهێزبوونی دەسەڵاتەکەی ببێتە هۆی ئەوەی کە ئیسرائیل پێی دەڵێت “مەترسی لە سەرهەڵدانی دەسەڵاتێکی جیهادی لە سنووری باکوور”.

هەرچەندە دەستەی تەحریر شام ئەسەدیان لە دیمەشق لا برد، بەڵام ئیسرائیل سەیری ڕژێمی نوێ دەکات وەک ڕژێمێکی ئایدیۆلۆژیی ڕادیکاڵی ئیسلامی. جێگری وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل، شارێن هاسکێل، بەم دوایییە دەسەڵاتی شەرعی وەک “گرووپێکی تیرۆریستیی جیهادیی ئیسلامی کە دیمەشقی بەزۆر گرتووە و لەلایەن تورکیاوە پشتگیری دەکرێت” وەسف کرد. هاسکێل هۆشداریی دا کە ئیسرائیل کار دەکات بۆ ڕێگرتن لە دەرکەوتنی قەڵایەکی ئیسلامیی دوژمن لە نزیک سنوورەکانی. بە پشتبەستن بەو ڕوانگەیەی کە شرۆڤەکارانی ئیسرائیل بە “دوکتۆرینی دوای ئەسەد” ناوی دەبەن، پێ دەچێت ئیسرائیل سووریایەکی پارچەپارچەکراوی لاوازی پێ باشتر بێت، نەک سووریایەکی یەکگرتوو لەژێر دەسەڵاتێکی ئیسلامیدا کە بە ئەگەری زۆر دۆست نابێت بۆ ئیسرائیل؛ بەپێچەوانەی تورکیا کە پشتگیری لە سووریایەکی بەهێز و ناوەندی و سەقامگیر دەکات. ئەمەیش وای کردووە بەرکەوتن لە سیاسەتی دوو هێزی هەرێمی (تورکیا و سووریا) کە سووریا وەک وڵاتێکی کاریگەر لەسەر ئاسایشی خۆیان دەبینن دروست بکات.

تورکیا؛ لە دۆستەوە بۆ دوژمن

تورکیا نەک تەنیا لە ڕووی سیاسییەوە بەڵکوو لە ڕووی سەربازییشەوە دەیەوێت کۆنتڕۆڵی سووریا بکات. ئەنقەرە ئێستا دەستی کردووە بە دانانی بنکەی سەربازی لە شوێنە سەرەکییەکانی سووریا. بە گوێرەی چەند ڕاپۆرتێک، تورکیا بەنیازە چەندان بنکە بە کەڵکوەرگرتن لە ژێرخانی فڕۆکەخانەکانی سووریا، بەتایبەتی لە ناوچەی پاڵمیرا، لەوانەیش فڕۆکەخانەی پاڵمیرا و بنکەی ئاسمانیی T4 دابمەزرێنێت. ئەم هەنگاوە بەشێکە لە ستراتیژیی فراوانتری تورکیا بۆ زیادکردنی ئۆپەراسیۆنە ئاسمانی و زەمینییەکانی لە سووریا. ڕاستییەكەی، تورکیا خەریکە بەقووڵی دەچێتە ناو جومگەکانی بنیاتنانەوەی دەسەڵاتی نوێی سووریا؛ تورکیا دەستی کردووە بە نۆژەنکردنەوە و کارپێکردنی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتیی دیمەشق. جگە لەوەیش پشتیوانیی تورکیا بۆ سوپای نیشتمانیی سووریا و گرووپەکانی دیکە کە لەژێر فەرماندەییی ئەودا لە باکووری سووریا کار دەکەن، بە شێوەیەکی بەرفراوان تەشەنەی کردووە.

کەواتە، ئایا تورکیا وەک دوژمنی داهاتووی ئیسرائیل لە ڕیزبەندیدایە؟ مەرج نییە بگاتە ئەو ئاستە، بەڵام ئەمە دەوەستێتە سەر مانەوەی ئەردۆغان لە دەسەڵات. سۆنەر کاگاپتای لە ئینستیتیۆتی واشنتۆن ئەمە بە “قۆناغی سێیەم”ی سیاسەتی تورکیا ناو دەبات؛ ئەو سەردەمەی کە تورکیا پشت دەکاتە جیهان و تەنیا عاشقی خۆیەتی. ڕاپۆرتەکانی ئه م دوایییه ئاشکرایان کردووه که تورکیا هێز و کەرەستەی سەربازیی له بنکەی ئاسمانیی سەربازیی مێناغ له باکووری سووریا جێگیر کردووه. ئەم بنکەیە نزیکەی ٣٥ کیلۆمەتر لە باکووری شاری حەلەب و تەنیا ١٣ کیلۆمەتر لە باشووری سنووری تورکیا دوورە. بەپێی زانیارییەکان بنکەکە بە سیستەمی ڕاداری نوێ و یەکەکانی بەرگریی ئاسمانی و کەرەستەی سەربازیی دیکە پەرە پێ دراوە. ئەم فراوانکردنە بە ئامانجی بەرزکردنەوەی توانای چاودێری و کۆنترۆڵکردنی ئاسمانیی سووریایە بەڵام لە ڕاستیدا لەژێر سەرپەشتیی تورکیادایە.

کەواتە دەتوانین بڵێین، تەنانەت ئەو ڕێکكەوتنەی ئەحمەد شەرع لەگەڵ هێزە کوردییەکانی سووریای دیموکرات کردی، گومانی ئەوەی لێ دەکرێت لە پێناو کپکردنەوەی دەنگی کورد بێت لە دژی دەسەڵاتی نوێی سووریا، بە ئامانجی ئەوەی دەرفەتێک بداتە دەسەڵاتی شەرع تا خۆی بەهێز دەکات و جۆرێک لە شەرعییەتی ناوخۆ و نێودەوڵەتی پەیدا دەکات. لە سەرێکی تریشدا ئەو ڕێکكەوتنە دەرفەتی کارتی کوردەکانی لەدەست ئیسرائیل دەرهێنا کە لەمەودوا دژی تورکیا و سووریای نوێ بەکاری بهێنێت. بە واتایەکی تر، ئەم ڕێکكەوتنە دەکرێت تاکتیکێکی کاتی بێت؛ هەرکات دەستی حکوومەتی شەرع کرایەوە، ئەوکات دەست دەکات بە کۆنترۆڵکردنی ناوچە کوردییەکان. ڕاگەیاندنی دەستووری نوێی سووریا، دەکرێت یەکێک بێت لە ئاماژە سەرەتایییەکانی ئەم مەبەستەی تورکیا و ئەحمەد شەرع بەرامبەر کورد و کەمینەکانی تریش لە سووریا.

ئامانجی تورکیا دووڕەهەندییە: یەکەم، تورکیا هەوڵ دەدات بۆ ڕێگرتن لە هەر بزووتنەوەیەکی خۆسەری کوردی لە سووریا. لە ڕێگەی ناچارکردنی هێزەکانی سووریای دیموکرات و تێکەڵکردنیان لەگەڵ فەرماندەییی ناوەندی لە دیمەشق  (کە تورکیا سەرپەرشتیی داڕشتنی کردووە)، ئەردۆغان هیوادارە ناوچە نیمچەسەربەخۆکەی کورد کە لەژێر پاراستنی ئەمریکا لە باکوور-ڕۆژهەڵاتی سووریا دروست بوون لەناو ببات. بەرپرسە تورکییەکان “زیاتر لەوە نیگەرانن کە ئیسرائیل پشتگیریی داوای سەربەخۆیی (جۆرێک لە ئۆتۆنۆمی)ی کورد و درووزی و عەلەوییەکان دەکات” لە سووریا؛ چونکە ئەم جۆرە خۆسەرییە مەترسی بۆ ئامانجی درێژخایەنی تورکیا، واتا یەکگرتووییی سووریا دروست دەکات. 

دووەم، تورکیا بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی سەربازیی خۆی، سوود لە هاوپەیمانی نوێی دیمەشق وەردەگرێت. لە ساڵی ٢٠١٦وە، تورکیا بنکەی سەربازیی لە باکووری سووریا هەیە و پشتگیریی گرووپە ئۆپۆزیسیۆنەکانی سووریای کردووە. ئێستا، قەڵەمڕەوی تورکیا زیاتر بۆ باشوور و ڕۆژهەڵات فراوان دەبێت.

بە گوێرەی سەرچاوە سووری و ئیسرائیلییەکان، ئەنقەرە لە گفتوگۆی پێشکەوتوودایە لەگەڵ دیمەشق بۆ سەرپەرشتیکردنی کۆنتڕۆڵی یەکەی سەربازی لە ناوچەی پاڵمیرا – لە بەرامبەر پەیمانی پشتگیریی ئابووری و سەربازیی تورکیا بۆ حکوومەتی نوێی سووریا. هەرچەندە بەرپرسە تورکەکان  ناردنی سەربازیان ڕەت کردۆتەوە، بەڵام ئیسرائیل وای نابینێت؛ ئیسرائیل وای دەبینێت کە تورکیا لە ڕووی سەربازی و ئایدیۆلۆژییەوە دەیەوێت دەسەڵاتێکی سوننیی ئیخوانی لە سووریا دروست بکات، ئیبراهیم کاڵین، مانگێک دوای کەوتنی سووریا، یەکەم بەرپرسی بیانی بوو سەردانی سووریای کرد و لە مزگەوتی ئەمەوی نوێژی لەگەڵ دەستەی تەحریر شام کرد. ئەمە دەکرێت ئاماژەیەک بێت، کە تورکیا لە سەرێک زیانی لێ دەکات، لە سەرێکی تریش قازانج، کە وا دەکات وڵاتانی سوننە و کەنداو پشتگیریی ئەجێندای تورکیا بکەن.

ئەگەری بەریەکكەوتنی تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا

لە ڕووی دیپلۆماسییەوە، ئیسرائیل و تورکیا هێشتا پەیوەندییەکی فەرمییان هەیە، بەڵام زمان و وتارەکانیان لەسەر سووریا ڕۆژ بە ڕۆژ توندتر دەبێت. لە دوای بەهاری عەرەبی تا ڕووخانی بەشار ئەسەد، ڕاپۆرتە ئەمنی سەربازییەکانی هەردوولا بە نهێنی یەکترییان وەک ڕکابەر و سەرئێشە دەبینی، بەڵام ئەم ڕکابەرییە نەگەیشتبووە ئەوەی کە یەکتر وەک مەترسی بۆ سەر ئاسایشی خۆیان ببینن، ئێستا بەئاشکرا لێدوان و هۆشداری لەسەر تەشەنەکردنی ناکۆکی لەلایەن بەرپرس و شرۆڤەکارانی هەردوولا دەدرێت؛ بە جۆرێک وەک شارەزای سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە پەیمانگەی بروکینگز، ئەسلی ئایدینتاشباس دەڵێت: “سووریا بووەتە مەیدانی شەڕی نێوان تورکیا و ئیسرائیل، کە بەڕوونی یەکتری وەک ڕکابەری ناوچەیی دەبینن.” ئەمە پەرەسەندنێکی مەترسیدارە، چونکە لەسەر زۆربەی شتەکان ئێستا ململانێ هەیە لە نێوان هێزەکانی سووریای تورکیا  لە لایەک و ئیسرائیلیش لە لایەکی تر.

ئەم بارودۆخە ڕێگەخۆشکەرە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەردوو لا لە داهاتوودا. بەنزیکی، هەموو بوارەکانی داهاتووی سووریا – هەر لە پرسی کورد و عەلەوییەکان، تا ڕۆڵی ئێران، تا کۆنتڕۆڵی سەرچاوە سروشتییەکان – بووەتە شوێنی ڕکابەریی نێوان ئەنقەرە و ئورشەلیم.

لای تورکیا، دانپێدانانێکی ڕاستەقینە هەیە کە بە ئەگەری زۆر ڕووبەڕووبوونەوەیەک دەبێت. تورکیا بێ گوێدانە ئیسرائیل، ڕۆژ بە ڕۆژ پێگە سەربازییەکانی لە سووریا بەهێز دەکات. ئەگەر هەردوو هێز بەردەوام بن لەسەر ئەم ڕێگەیە، لەوانەیە سەر بکێشێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوە؛ ئینجا چ ڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی دەستەی تەحریر شام و سوپای نیشتمانیی سووریا. میدیای تورکی لەم دوایییانەدا، باس لەوە دەکەن کە ئەنقەرە ناتوانێت بەئاسانی دەستبەرداری کاریگەریی خۆی  بێت لە سووریا؛ تەنانەت ئەگەر مەترسیی ئەوەیش هەبێت کە ئەمە ئیسرائیل تووڕە بکات – چونکە ئەردۆغان سووریای دوای ئەسەد وەک دەروازەیەک دەبینێت بۆ فراوانکردنی هەژموونی هەرێمیی تورکیا. تا ئەو ئاستەی، ئەردۆغان لە هەفتەی ڕابردوودا لە پەیامێکدا کە بەگشتی وەک ئاماژەیەک بوو بۆ ئیسرائیل، بەڕوونی وتی: “ئەوانەی کە هەوڵ دەدەن بۆ دابەشکردنی ڕەگەزی و ئایینی لە سووریا بە سوودوەرگرتن لە ناجێگیریی دۆخی ئێستا… ئامانجەکانیان بەدەست ناهێنن.” لە ئاستی فەرمییش بەرپرسانی تورکیا، ئیسرائیل تۆمەتبار دەکەن بەوەی چەک دەبەخشێت یان هانی گرووپە “جوداخوازەکان” دەدات (کورد، درووزی، تەنانەت عەلەوی) بۆ لاوازکردنی دیمەشق.

لە هەمان کاتدا لەلایەن ئیسرائیل، قسەکردن لەسەر “ڕووبەڕووبوونەوەی حەتمی” لەگەڵ تورکیا، زیاتر لە بازنە ئەمنییەکان دەبیسترێت. لە کۆبوونەوەیەکی بەرزی هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی سووریا لە سەرەتای مانگی ئادار، سەرچاوەیەکی ئەمنیی ئیسرائیلی دەڵیت: “ڕێگرتن لە ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا ئەستەمە، بەهۆی هەوڵەکانی ئەردۆغان بۆ سنووردارکردنی بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل لە ناوچەکە.”

لیژنەی ناگڵ: ئیسرائیل ئامادەکاری دەکات

زانیارییەکان دەری دەخەن کە بازنەی کابینە سەرەکییەکەی نەتانیاهۆ، خەریکی دیاریکردنی پلانی جێگرەوەن (بەدیل). کەناڵی ١٢ی هەواڵ (Channel 12 News)ی ئیسرائیلی دەڵێت کە ڕاوێژکارەکانی سەرۆکوەزیران هەوڵیان داوە میدیای ئیسرائیلی بە ڕاهێنان لەسەر ئەوە قایل بکەن کە “ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تورکیا لەسەر خاکی سووریا، شتێک نییە ڕێگەی لێ بگیرێت.” ئەمە لەوانەیە وەک ڕێگەیەک بێت بۆ ئامادەکردنی ڕای گشتی. هەڵبەتە ئیسرائیل مەرج نییە ڕاستەوخۆ هێزە تورکییەکان بکاتە ئامانج، بەڵام ئەو هێزانە دەکاتە ئامانج کە تورکیا ئامادەی کردوون و ڕاهێنانیان پێ دەکات، بە ئامانجی دووبارە دروستکردنەوەی سوپای سووریا.

لە سەرەتای مانگی ئازاردا، باڵیۆزخانەی تورکیا لە دیمەشق، لە ڕێگەی هاوپێچی سەربازی (ملحق عسکری)، “لیوا عەقید حسێن گۆز”، دانی نا بە بوونی هاوپەیمانیی سەربازی لەگەڵ سووریا و جەختی لە “هاوکاریی سەربازیی نێوان هەردوو لا کردەوە. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی کە ئەلجەزیرە نێت لە سەرچاوەکانی سەر بە وەزارەتی بەرگریی سووریاوە دەستی کەوتووە، پێشبینی دەکرێت بنکەی سەربازیی هاوبەش لە نێوان سوپای تورکیا و سووریا لە چەند ناوچەیەکی سووریا دابمەزرێن؛ دیارترینیان فڕۆکەخانەکانی مێناغ، دێرەزۆر، تی ٤ و پاڵمیرایە. ئەو شوێنانە بۆ ئۆپەراسیۆنی مەشق و ڕاهێنان و پەرەپێدان بۆ هێزەکانی سووریا دیاری دەکرێن؛ ئەمەیش بەپێی ڕێککەوتنێکی نێوان هەردوو لا. ئەمە ئەوە دەردەخات کە هێرشە ئاسمانییەکانی ئەم دوایییەی ئیسرائیل لە سووریا، هۆشدارییەکی پێشوەختە بن لە دژی ئەم جۆرە هەنگاوانەی تورکیا. سەرچاوە سەربازییەکان لە دیمەشق، بەدوور ناگرن کە شوێنە سەربازییە هاوبەشەکان لەگەڵ تورکیادا جێگیرکردنی درۆن (فڕۆکەی بێفڕۆکەوان) لەخۆ بگرێت، وەک ئەوەی سوپای تورکیا لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی لیبیا لە ڕۆژاوای وڵاتەکەدا دەیکات.

بێجگە لەوەیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە ئەنقەرە هەوڵ دەدات سوپای نوێی سووریا بخاتە ناو هاوپەیمانییەکی ناوچەییی چوارقۆڵییەوە کە سووریا و ئوردن و عێراقیش لەخۆ دەگرێت. پێشبینی دەکرێت ئەم هاوپەیمانییە تایبەت بێت بە شەڕی دژی داعش؛ هاوتەریب لەگەڵ دووبارەبوونەوەی ڕاپۆرتەکان سەبارەت بە خواستی ئیدارەی ئەمریکا بۆ کشانەوەی لە سووریا.

لە هەفتەی دوای ڕووخانی بەشار ئەسەد، یاشار گولەر، وەزیری بەرگریی تورکیا ئامادەییی وڵاتەکەی بۆ ڕاهێنانی سەربازی بە ئیدارەی نوێی سووریا ڕاگەیاند، ئەگەر بیەوێت. لە ٢٠ی ئازاردا سوپای تورکیا کاروانێکی سەربازیی ڕەوانەی فڕۆکەخانەی مێناغ لە باکووری شاری حەلەب کرد. پێشبینی دەکرێت ئەم فڕۆکەخانەیە ببێتە یەکەم بنکەی هاوبەشی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق؛ تا ئەو ئاستەی لە مانگی کانوونی دووەمدا، کۆمیتەیەکی نهێنیی تایبەت بە حکوومەتی ئیسرائیل بە ناوی کۆمیتە/لیژنەی ناگل (Nagel Committee Report) ئاگادارییەکی ڕوون و ئاشکرای دا لەسەر هاوپەیمانیی تورکیا و سووریا. ڕاپۆرتی لیژنەکە کە ١٣٠ لاپەڕە بوو، (تەنیا بەشێکی بڵاو کرایەوە)، داوای لە نەتانیاهۆ کرد کە خۆی بۆ جەنگێکی شاراوە لەگەڵ تورکیا لە سووریا ئامادە بکات. ڕاپۆرتەکە باسی لەوە دەکرد کە ڕژێمێکی پشتگیریکراو لەلایەن تورکیاوە لە دیمەشق دادەمەزرێت كە “مەترسییەکی نوێ بۆ ئاسایشی ئیسرائیل دروست دەکات؛ لەوانەیە مەترسییەکەی لە مەترسیی “ئێران”یش زیاتر بێت کە ئیسرائیلی بۆ چەندان ساڵ سەرقاڵ کرد.”  کۆمیتەکە لە کۆتاییدا ڕای گەیاند کە ئیسرائیل پێویستیی خێرای بە بەهێزکردنی ئاستی سەربازی لە باکوور و دروستکردنی لێکتێگەیشتن لەگەڵ هێزەکانی وەک ڕووسیا هەیە بۆ ڕێگرتن لەو هەوڵەی تورکیا. ڕاپۆرتی لیژنەکە سەبارەت بە بوودجەی بەرگری و ئەمنیی ئیسرائیل، ئاماژە بەوە دەکات کە ئیسرائیل دەبێت خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ تورکیا ئامادە بکات. هۆشدارییش دەدات لەوەی کە تەماحەکانی تورکیا بۆ گەڕاندنەوەی سەروەری و میراتی عوسمانییەکان، دوور نییە ببێتە هۆی پەرەسەندنی گرژییەکان لەگەڵ ئیسرائیل، کە ئەگەری هەیە بەرەو ململانێ پەرە بستێنێت.

بەپێی ئەو بڕگانەی لە ڕۆژنامەکانی ئیسرائیلدا بڵاو کراونەتەوە، لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە: “هەڕەشەی سووریا دەتوانێت گەشە بکات و ببێتە پرسێکی مەترسیدارتر لە هەڕەشەی ئێران.” راپۆرتەکە هۆشداری دەدات لەوەی کە هێزەکانی سەر بە تورکیا دەتوانن وەک هێزی پڕۆکسی مامەڵە بکەن؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی پەرەپێدانی ناسەقامگیریی ناوچەکە، بەتایبەتیش بۆ ئاسایشی ئیسرائیل. هەروەها لە ڕاپۆرتەکەدا هۆشداری دراوە لە دەرکەوتنی مەترسییەکانی هێزێکی توندڕەوی جیهادیی سوننە لە سنووری ئوردن، کە ڕەنگە ببێتە هۆکاری هاندان و سەرهەڵدانی گرووپە چەکدارەکان لە شانشینی ئوردن، کە زۆر جار تێ دەکۆشن بۆ ئاڵۆزکردنی نائارامییەکانی فەڵەستین. هەڵبەتە تێکچوونی ئاسایشی ئوردن دواجار دەبێتە مەترسی بۆ ئیسرائیل.

بێجگە لەو پرسانەی ئاماژەمان پێ دان، لیژنەکە پێشنیاری زیادکردنی بوودجەی ساڵانەی بەرگریی ئیسرائیلی كردووە تا ١٥ ملیار نیس (NIS)  بە درێژاییی ماوەی پێنج ساڵی داهاتوو، بۆ ئەوەی دڵنیا بێت لەوەی کە هێزەکانی بەرگریی ئیسرائیل (IDF) کەلوپەلی پێویستی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاستەنگانەی تورکیا و، هەروەها هەڕەشەکانی دیکەی ناوچەکەیش هەیە.

لیژنەی ناگل دەڵیت: دەبێت ئاستی هێرشی سوپای ئیسرائیل بۆ 70% بەرز بکرێتەوە؛ هی بەرگرییش بە ڕێژەی 30%. بۆ بەدیهێنانی ئەمە و دابینکردنی پێداویستییە گەورەکانی دەستبەجێی بەردەوامی IDF، ناگل پێشنیاری زیادکردنی نۆ ملیار شیکلی کرد بۆ بوودجەی ساڵی 2025 و هێشتنەوەی ئەم زیادەیە تا نزیکەی ساڵی 2030.

سەرەڕای پەیوەندییە باشەکانی پێشووی ئیسرائیل و ئەمریکا لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپ، بەڵام لە ڕاپۆرتەکەدا پێشنیاری ئەوە کراوە کە ئیسرائیل ستراتیژێک پەیڕەو بکات کە بتوانێت بەتەنیا بەرگری لە خۆی بکات بەبێ هیچ هاوکارییەکی دەرەکی. بەم پێیە لیژنەکە پێشنیاری کردووە کە ئیسرائیل دەست بکات بە بنیاتنانی هێز و چەکی پێویست بۆ ئەوەی بتوانێت هێرش بکاتە سەر ئێران و بەتەنیا بەرگەی جەنگێک لەگەڵ تورکیا بگرێت؛ واتا بەرزکردنەوەی توانای بەرپەرچدانەوەی سوپای ئیسرائیل و ئامادەکردنی بۆ هێرشی لەناکاو.

نەتانیاهۆ دوای پێداچوونەوە بە ڕاپۆرتەکە باسی لەوە کرد: “ئێمە شاهیدی گۆڕانکاریی بنەڕەتین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئێران هەمیشە گەورەترین مەترسی بووە بۆ سەر ئێمە، بەڵام هێزی نوێ دێنە ناو گۆڕەپانەکە؛ دەبێت ئامادە بین بۆ پێشهاتە چاوەڕواننەکراوەکان. ئەم ڕاپۆرتە نەخشەڕێگەیەکمان بۆ دابین دەکات بۆ داهاتووی ئیسرائیل”.

شایەنی باسە، ڕاپۆرتی ئەم لیژنەیە کاریگەری و ڕەنگدانەوەی زۆری هەڵوێست و سیاسەتی ئێستای “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان”ە لە ناوچەکەدا، کە ئێستا نوخبەی سیاسی و سەربازیی ئیسرائیل بە دوژمنایەتی و مەترسی دەبینن بۆ بەرژەوەندییە درێژخایەنەکانی دەوڵەتی عیبری لە ناوچەکەدا. لە ڕوانگەی ئیسرائیلەوە، تورکیا خەریکە دەچێتە حساباتی هەڵسەنگاندنی “درێژخایەنی” ئیسرائیلییەوە؛ بەو پێیەی پێشتر و بەردەوام، تەلئەبیب بە لۆژیکی سوودی کورتخایەن (منطق المنافع قصيرة الأمد) مامەڵەی لەگەڵ تورکیادا کردووە؛ لە هەموویشی گرنگتر ئەوەیە کە تورکیا تاکە وڵاتی موسڵمانە کە بۆ ماوەی زیاتر لە ٧٠ ساڵە پەیوەندیی بەردەوامی لەگەڵ ئیسرائیل هەیە، بەبێ بوونی کێشەی ئایینی یان هەستی نەتەوەیی. پێ دەچێت – بەپێی ڕاپۆرتی لیژنەکە – ئەم سەردەمەی بیرکردنەوەی ئیسرائیل کە ڕوانگەی کورتخایەنی هەبوو بەرامبەر تورکیا، بە نەمانی ڕژێمی ئەسەد بەرەو کۆتایی بچێت. ڕاپۆرتەکە وای دەبینێت کە لەوەتەی ئەردۆغان هاتووە، تورکیا چیتر وەک ئەو هاوپەیمانەی جاران نەماوە؛ بەتایبەت کاتێک بە لۆژیکی بەرژەوەندیی “درێژخایەن” سەیری تورکیا بکەین، دەبینین تورکیا وەک هەڕەشەیەک وایە کە هیچی کەمتر نییە لە هەڕەشەی ئێران.

لێکەوتە هەرێمی و نێوەدەوڵەتییەکان

بارگرژی و ڕکابەریی ئیسرائیل و تورکیا لە سووریا، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت. جیاواز لە شەڕە نهێنییەکانی پێشووی ئیسرائیل لە سووریا دژی ئێران و هاوپەیمانەکانی، ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە دوو وڵاتی بەهێز لەخۆ دەگرێت کە هاوپەیمانی ڕۆژاوان؛ لە هەمان کاتدا سەرئێشە بۆ ناتۆ و ئەمریکاش دروست دەکات. تورکیا ئەندامی ناتۆیە. ناکۆکی لەگەڵ ئیسرائیل، کە لە ناتۆ نییە بەڵام هاوپەیمانی گەورەترین هێزی ناتۆیە، کە ویلایەتە یەکگرتووەکانە، ئەمە واشنتۆن دەخاتە دۆخێکی ئاڵۆز. تا ئێستا، ئەمریکییەکان بەوریایی هەڵسوکەوتیان كردووە؛ پشتگیریی مافەکانی ئیسرائیل بۆ بەرگریکردن و هێرشکردن بۆ سەر “ئامانجە تیرۆریستییەکان” لە سووریا دەکەن، بەڵام خۆیان نەکردۆتە تەرەف لە گرژییەکانی هەردوو لا.

دیپلۆماتکارە ئەمریکییەکان دەترسن کە گرژییەکانی نێوان ئیسرائیل و تورکیا دواجار ئارامییە ڕێژەیییەکەی ئێستای سووریا تێک بدات و سەر بکێشێت بۆ قەیرانێکی هەرێمیی فراوانتر؛ چونکە هەر ڕووبەڕووبوونەوەیەکی ڕاستەوخۆ لەسەر خاکی سووریا، دووەم هێزی گەورەی ناتۆ (تورکیا) دەخاتە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ بەهێزترین هێزی سەربازیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ئیسرائیل). بەشێک لە وڵاتانی ڕۆژاوا لە پشت دەرگە داخراوەکانەوە، کار دەکەن بۆ ڕێگرتن لە پێکدادانی سەربازی؛ هەرچەندە هەندێکیان لە پشتگیری، دابەش بوون بەسەر ئەو دوو هێزە. بۆ نموونە، فەرەنسا و یۆنان بەناڕاستەوخۆ پشتگیری لە مامەڵەی توندی ئیسرائیل لە بەرامبەر تورکیا دەکەن، لە کاتێکدا هەندێک وڵاتی تری ناتۆ (وەک ئەڵمانیا) ئامۆژگاریی کەمکردنەوەی بارگرژییەکان دەکەن.

ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە دەکرێت کاریگەریی خراپی لەسەر پەیوەندییەکانی وڵاتانی ناتۆش هەبێت. وەک بەرپرسێکی ناتۆ دەڵێت: “ئەم قەیرانە نوێیە دەبێتە کێشەیەکی سیاسیی ئاڵۆز بۆ ناتۆ: دوو هاوپەیمانی گرنگمان لەگەڵ یەکتردا ناکۆکن.” هەرچەندە تا ئێستا، ناتۆ وەک دامەزراوە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لە کێشەی سووریا بەشدار نەبووە، بەڵام هاوپەیمانییەکە بەچاودێرییەوە سەیری ڕووداوەکان دەکات.

لە ئاستی وڵاتانی عەرەبییش، شەڕ لەگەڵ تورکیا، دەکرێت نزیکبوونەوەی نوێی ئیسرائیل لەگەڵ هەندێک وڵاتی زۆرینەی موسڵمان تێک بدات. بەپێچەوانەوە، دەکرێت هەماهەنگیی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتە عەرەبییەکانی وەک میسر، ئیمارات و، عەرەبستانی سعوودی بەهێز بکات کە جۆرێک لە ناکۆکییان هەیە لەگەڵ تورکیا. بەتایبەتی ڕووسیا – کە تا ساڵی پار سەرەکیترین هێزی بیانی بوو لە سووریا –، بەڵام ئێستا لەناو هاوکێشەکەدا نییە، بەڵام دەکرێت دووبارە خۆی وەک نێوەندێکی جێگیرکەر دەربخات؛ بەتایبەت کە ئیسرائیل داواکارییەکی وای لە ڕووسیا کردووە کە بنکە سەربازییەکانیان لە سووریا بهێڵنەوە، چونکە لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە سووریا، ئیسرائیل ناچارە خۆی بێتە ناو گۆڕەپانی سووریا؛ کە ئەمەیش تێچووی سەربازی و سیاسی و ئابووریی زۆری دەبێت بۆ وڵاتێکی بچووکی وەک ئیسرائیل و، ناتوانێت لە چەندان بەرەدا شەڕ بکات. تا ئەو ئاستەی، ئیسرائیل پشتگیری لە مانەوەی بنکە سەربازییەکانی ڕووسیا دەکات لە سووریا. ئەمە نیشانەی گۆڕانکارییەکی دیارە. ئیسرائیل بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لەگەڵ ڕووسیا هاوڕایە لەسەر سووریا و، تەنانەت باکی بە گەڕانەوەی سنوورداری ئێرانیش نییە لە سووریا؛ تا ئەو ڕاددەیەی کە دەسەڵاتی تورکیا سنووردار بکات.

ڕۆڵی ئەمریکا چی دەبێت؟

شایەنی باسە تا ئێستا ئەمریکا وەک پێویست خۆی لە کێشەکانی تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا هەڵنەقورتاندووە. تورکیا دەیزانی، سەرەتا پێویستە پرسی هێزەکانی سووریای دیموکرات لەگەڵ ئەمریکا یەکلا بکاتەوە  بۆ ئەوەی بپرژێتە سەر کێشەکانی لەگەڵ ئیسرائیل، هەر بۆیەیش ڕازی بوو بە ڕێکكەوتنی شەرع و هێزەکانی سووریای دیموکرات، کە زیاتر لە چاوپۆشییەکی کاتی دەچێت، تا چارەسەری پرسی کورد لە سووریا. دوا بە دوای گفتوگۆی ئەم دوایییەی نێوان ئەردۆغان و دۆناڵد ترەمپ و، سەردانی وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ ئەمریکا، خەریکە نەخشەی سیاسەتی نوێی واشنتۆن بەرامبەر بە سووریا ڕوونتر دەبێتەوە، لەوانەیش: چارەسەرکردنی پرسەکانی وەک SDF و PKK، هەروەها بێدەنگیی ئیدارەی ترەمپ بەرامبەر ئەنقەرە.

تورکیا دەیەوێت باوەر بە ئەمریکا بێنێت کە سەقامگیریی سووریا پەیوەستە بە کشانەوەی ئیسرائیل لە خاکی سووریا؛ هەروەها کۆدەنگییەکی تورکیا-ئەمریکی دەتوانێت هاوکێشەی ناوچەکە بگۆڕێت. بەڵام، ئیسرائیل هەوڵ دەدات لە ڕێگەی پەرەسەندنی سەربازی و میدیایییەوە ئاستەنگ لە بەردەم ئەم نزیکبوونەوەیە دروست بکات؛ لەنێویاندا دزەپێکردنی زانیاریی هەواڵگری سەبارەت بە بوونی تورکیا لە سووریا. سەردانی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ واشنتۆن، بۆ تاوتوێکردنی سزاکان و پرسەکانی سووریا و غەززە، وەک ئامادەکارییەکە بۆ کۆبوونەوەی لووتکەی نێوان ئەردۆغان و ترەمپ. ئیسرائیل چانسی باشی هەیە کە دۆستی زۆری هەیە لە ئیدارەی نوێی ئەمریکادا، بەڵام سەبارەت بە ترەمپ، سووریا هیچ گرنگییەکی وای نییە تا ئامادە بێت شەڕی لەسەر بکات.

کۆتایی

سووریای دوای ئەسەد، ئەوەندەی دەرفەت بوو بۆ ئیسرائیل، ئەوەندەیش هەڕەشەیە لە ئێستادا، چونکە بە هیچ پێوەرێک ئیسرائیل دڵنیا نییە لەوەی سووریای ئەحمەد شەرع دوژمنی ئاییندەی ئیسرائیل نابێت، یان پشتگیریی فەڵەستین و دژایەتیی ئیسرائیل ناکات. ستراتیژیی ئیسرائیل ئەوەیە سووریا لاواز و دابەش بێت بەسەر جۆرێک لە نامەرکەزی، یان فیدرالیزم؛ بە جۆرێک کە دەسەڵاتی ناوەند لەو ئاستە نەبێت هەڕەشە بۆ ئیسرائیل دروست بکات؛ بۆ جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژییە ئیسرائیل پشت بە ئیدارەی نوێی ترەمپ و پێکهاتەکانی تری سووریا، بەتایبەتیش کورد و درووز و عەلەوییەکان، دەبەستێت. ئەم ستراتیژییەی ئیسرائیل تەواو دژی بەرژەوەندییەکانی تورکیایە.

هەرچی ئەردۆغانە دەیەوێت سووریا وەک ناوچەیەکی کاریگەر ( sphere of influence)ی خۆی بۆ فراوانکردنی هێزی هەرێمیی تورکیا بەکار بهێنێت. بۆ ئەمەیش کار دەکات بۆ ئەوەی کارتەکانی دەست ئیسرائیل بکوژێت؛ واتا پاڵپشتیی ئەمریکا و کەمینەکانی سووریا و ئەگەری گەڕانەوەی ڕووسیا بۆ سووریا. ئەردۆغان لە هەرسێ ئاستدا کار دەکات، بەتایبەت لە ڕێگەی پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی هەرێمیی جێگرەوە بۆ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش، کە هێزەکانی سووریای دیموکرات، كە سەری ڕمی ئەو هاپەیمانییەن، کۆتاییی پێ بهێنێت. ئەمانە هەمووی ئەگەری بەریەکەوتنی تورکیا و ئیسرائیل خێراتر دەکەن، ئەگەر ئەمریکا و ئەوروپا چارەسەرێک بۆ دڵنیاییدان بە ئیسرائیل نەدۆزنەوە.

بە پشتبەستن بەو شرۆڤەیە، هێشتا پرسی سووریای دوای ئەسەد لە مەترسی و قەیرانێکی تری هەرێمی ڕزگاری نەبووە. تورکیا و دەسەڵاتی نوێی سووریا دەیانەوێت بەخێرایی شەرعییەتێکی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ دەسەڵاتی نوێی سووریا دروست بکەن، بەڵام ئەمە بەربەستی زۆری لەبەردەمدایە و، چارەسەرێکی ئاڵۆزی پێویستە بۆ ئەوەی سووریای نوێ دروست بکرێتەوە.

سەرچاوەکان:

1. Fawcett, L. (2011). ‘Regional Leadership? Understanding Power and Transformation in the Middle East’. In N. Godehardt & D. Nabers (Eds.), Regional Powers and Regional Orders (pp. 155–172). Routledge.
2. Kappel, R. (2015). ‘Israel: The Partial Regional Power in the Middle East’. In: Godehardt, N. and Nabers, D. (eds.) Regional Powers and Regional Orders. Palgrave Macmillan, pp. 145–161. Available at: https://link.springer.com/chapter/10.1057/9781137484758_8 [Accessed 29 Mar. 2025].
3. Kappel, R. (2011). On the Economics of Regional Powers: Theory and Empirical Results. GIGA Working Paper No. 145. German Institute of Global and Area Studies (GIGA). Available at: https://www.files.ethz.ch/isn/121210/wp145_kappel.pdf. [Accessed 29 Mar. 2025].
4. CNN, 2024. (September 29, 2024) Israel’s War with Lebanon: History and Consequences. Available at: https://edition.cnn.com/2024/09/29/middleeast/israel-war-lebanon-history-consequences-wedeman-intl/index.html [Accessed 29 Mar. 2025].
5. The Kyiv Independent, (March 1, 2025). Israel Wants the US to Keep Syria Weak by Allowing Russian Bases, Sources Say. Available at: https://kyivindependent.com/israel-wants-us-to-keep-syria-weak-by-allowing-russian-bases-sources-tell-reuters/ [Accessed 29 Mar. 2025].
6. ATS, (March 10, 2025). The Nagel Committee Report: Evolving Israel’s Defense Strategy. Available at: https://ats.org/our-impact/the-nagel-committee-report-evolving-israels-defense-strategy/ [Accessed 29 Mar. 2025].
7. Associated Press (AP), (March 15, 2025). Turkey and Israel: Rising Tensions in Syria. Available at: https://apnews.com/article/turkey-israel-rising-tensions-syria-1e9f9e9d27517162a6559b1313bcb4e6 [Accessed 29 Mar. 2025].
8. Medya News, (March 24, 2025). Israel and Turkey on Collision Course in Syria after Palmyra Airstrikes. Available at: https://medyanews.net/israel-and-turkey-on-collision-course-in-syria-after-palmyra-airstrikes/ [Accessed 29 Mar. 2025].
9. TurkPress, (March 25, 2025). Turkey’s Growing Influence in the Region. Available at: https://www.turkpress.co/node/105028 [Accessed 29 Mar. 2025].
10. Moment Magazine, (March 26 2025). Turkey: An Emerging Enemy of Israel? Available at: https://momentmag.com/turkey-emerging-enemy-israel/ [Accessed 29 Mar. 2025].
11. MSN News, (March 26, 2025). Israel and Turkey May Attack Each Other Due to This Country – It’s Not Lebanon or Gaza. Available at: https://www.msn.com/en-in/news/world/israel-and-turkey-may-attack-each-other-due-to-this-country-its-not-lebanon-or-gaza-the-name-is/ar-AA1BFFDL [Accessed 29 Mar. 2025].
12. TurkPress, (March 26, 2025). Turkey’s Expanding Role in Syria and Its Regional Implications. Available at: https://www.turkpress.co/node/105040 [Accessed 29 Mar. 2025].
13. JNS, (March 27 2025). Turkey’s Expansionism in Syria Creates New Challenges for Israel. Available at: https://www.jns.org/turkeys-expansionism-in-syria-creates-new-challenges-for-israel/ [Accessed 29 Mar. 2025].

د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی

ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد بە خێرایییەکی پێشبینینەکراو و وەکوو پێشهاتەیەکی چاوەڕواننەکراو، وای کرد کە ئەکتەرە ناوخۆیی، هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکانیش بکەونە ناو دووڕێیان یاخود دووانەیەکی ئاسایشی (security dilemma)؛ بەم واتایە کە لە لایەک ڕووخانی ڕژێمەکە بەم شێوە خێرایە و پاش ئەم ماوەیە لە نائارامی و شەڕی ناوخۆیی جگە بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران و ڕووسیا و هاوپەیمانە ناوچەیییەکانیان، وەکوو دەرفەت و دیارییەکی زێڕین بوو بۆ دەوڵەتان و ئەکتەرەکانی دیکە، بەڵام لە هەمان کاتیشدا ئەم ڕووخانە لەگەڵ خۆی دژبەیەکییەکی بێوێنەی خوڵقاندووە کە وا دەکات ئەکتەرە سەرکەوتووەکانیش ڕووبەڕووی دڵەڕاوکێیی ئاسایشی ببنەوە.

لەم نێوەندەیشدا کورد لە سووریا لە لایەک بۆتە بەهێزترین ئەکتەری ئاسایشی- لانی کەم لە ڕووی ڕەوایەتی و سەربازییەوە- و لە هەمان کاتیشدا ڕووبەڕووی چەندان ئاڵنگاریی ناوخۆیی و دەرەکیی نوێ بۆتەوە کە لەم نووسینەدا و لە چوارچێوەی هاوکێشە نوێیە جیۆسیاسییەکاندا تیشکی دەخەینە سەر و هەر ئەم هاوکێشانەیش لە پاڵ بکەرایەتیی هەسەدە و هێزەکانی دیکەی ڕۆژاوای کوردستان دەتوانێت ڕۆڵی لە دیاریکردنی چارەنووسی سیاسیی کورد لە سووریا هەبێت.

ئاڵنگاری و دەرفەتە ناوخۆیییەکان

یەکێک لە سەرەکیترین و گەورەترین ئاڵنگارییە ناوخۆیییەکانی کورد لە سووریا ئەڵتەرناتیڤی ڕژێمی “بەشار ئەسەد”ە کە هێزێکی جیهادی و توندڕەوی سوننەی ئیسلامییە کە جگە لە ئایدیۆلۆژیاکەی، بڕوای بە هیچ فرەیییەکی هزری و سیاسی و نەتەوەیی و مەزهەبی و… نییە. هەرچەندە سەرۆکی کاتی و هەڵنەبژێردراوی ئێستای سووریا بۆ وەرگرتنی ڕەوایەتیی ناوخۆیی و پاڵپشتیی دەرەکی و ڕەواندنەوەی دڵەڕاوکێکان لە باکگراوەندە توندڕەوەکەی، هەوڵ دەدات سیمایەکی جیاواز و مۆدێڕن لە خۆی و سووریای نوێ و تەنانەت گرووپەکەی نیشان بدات، بەڵام بەهۆی ئەوەی کە ئەم گۆڕانکارییە جەوهەری نییە و تەنانەت ئەگەری یاخیبوونی گرووپە جیهادی و توندڕەوەکانی لێ دەکرێت، پێ ناچێت جگە لە نمایشێکی کاتی و دیپلۆماسی لە هەناوی ئەم کەسایەتییە و ئەم گرووپانەدا سیستەمێکی هاوسەنگ و فرەیی لە سووریا بێتە دی؛ چ جای بنیاتنانی سیستەمێکی سیاسیی دیموکراسیی تەوافوقی. چونکە کاتێک ئەکتەر و کەسایەتییەک ڕەوایەتی لە ئایدیۆلۆژیا و، هەروەها زاڵبوونی نەتەوەیەک وەردەگرێت، ئەوە پرسەکە لێرەدا پرسێکی ناسنامەیییە کە بیروبڕوا و نۆرم و بەهاکان دەبێتە بەشێکی سەرەکیی ئەم ناسنامەیە.

بۆیە لێرەدا کورد لە سووریا وەکوو بەربەستێکی سەرەکی دەبینرێت کە دەبێت بە شێوەیەکی کاتی مەترسییەکانی کۆنترۆڵ بکرێت تاوەکوو دەسەڵاتی حکوومەتی نوێی سووریا بچەسپێنرێت و جۆرێک لە ڕەزامەندیی ناوخۆیی- جا چ لە ڕێگەی سەرکوتکردن یان بەشداریی گرووپە توندڕەوەکان- دەستەبەر بکرێت بۆ ئەوەی جیهانی دەرەوە و ئەکتەرە دەرەکییە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان لە نێوان دوو بژاردەی سەقامگیری-ئاسایش لە لایەک و نائاسایشی و شەڕی ناوخۆیی لە لایەکی دیکەوە- ناچار بن کە بەرگری لەو هێزە بکەن کە دەتوانێت سەقامگیری و ئاسایش بپارێزێت و ببێتە ئەکتەرێکی ئاسایشی؛ هەرچەندە لە ڕێگەی سەرکوتکردن و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤیشەوە بێت. باشترین نموونەیش مانەوەی ڕژێمی ئەسەد بوو تاوەکوو ٨-١٢-٢٠٢٤، بەو پاساوەی کە دەسەڵاتێکە دەتوانێت کۆتایی بە شەڕی ناوخۆیی بهێنێت و نەیارەکانی سەرکوت کردووە و بە شێوەیەکی ڕێژەیی ئاسایشی دابین کردووە و حکوومەتەکەی پیادەی سەروەریی دەوڵەتێکی سەربەخۆ دەکات. هەر بۆیە پاش ئەوەی بەشار ئەسەد بە یارمەتیی ئێران و هێزە هاوپەیمانەکانی و، هەروەها ڕووسیا، توانیی بەشێکی زۆر لە سووریا کۆنترۆڵ بکاتەوە، ئەوە جگە لە وڵاتانی عەرەبی وەکوو سعوودیا و ئیمارات، تا ڕاددەیەکی زۆریش تورکیا و تەنانەت وڵاتانی ئەوروپییش بەرەو ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان و هەڵگرتنی سزاکانی سەر سووریا و ڕژێمەکەی دەچوون. بۆیە جێگیربوون و دانپێدانان بە ڕژێمی نوێی سووریا وەکوو ئێستا، دەتوانین بە یەکێک لە مەترسیدارترین فاکتەرەکانی کاریگەری لەسەر داهاتووی کورد لە سووریا دابنێین.

جگە لەو فاکتەرە، بەردەوامبوونی ململانێی ناوخۆییی نێوان هێزە کوردییەکانی سووریا و، هەروەها جوگرافیای تایبەتی و دابەشبوونی ناوچەکانی “ئیدارەی خۆسەر” لە سووریا و تەنانەت هاوپەیمانێتیی لەرزۆک لەگەڵ عەرەب و پێکهاتەکانی دیکە، دەتوانێت فاکتەرێکی دیکەی هەڕەشە و ئاڵنگارییەک بێت بۆ داهاتووی کورد لە سووریا. ئەمە جگە لەوەی کە بەشدارینەکردنی کورد لە دەسەڵاتی نوێی سووریا و تەنانەت ڕێککەوتنی گشتی و ناڕوونیی نێوان مەزڵووم عەبدی و ئەحمەد شەرع، وەکوو سەرۆكی دەسەڵاتی ئێستای سووریا، دەتوانێت لە زیانی کورد بێت، بەو پێیەی کە پێویستیی شەرع بە ڕێککەوتن لەگەڵ کورد لە سووریا بەهۆی بارودۆخی پاش کۆمەڵکوژیی عەلەوییەکان وای کرد کە ئەم ڕێککەوتنە واژۆ بکرێت؛ لە کاتێکدا لە دەستووری کاتیی سووریا هیچ ئاماژەیەک بە کورد وەکوو نەتەوە و داننان بە دەسەڵاتەکانی و بەشداریی پێکهاتەکان لە ڕووی سیاسییەوە نەکراوە و بەناڕوونی و گشتی ماوەتەوە بۆ کاتێکی نادیاری لانی کەم ٥ ساڵە و، لە پاش ئەوەیش هیچ گەرەنتییەک نییە کە دۆخەکە لە قازانجی کورد و پێکهاتەی عەلەوی و درووزەکان و مەسیحییەکان بگۆڕێت.

خاڵی جێگەی سەرنج ئەوەیە کە ئەو فاکتەرەی کە گەورەترین هەڕەشەیە لە کورد- هاتنەسەرکاری دەسەڵاتێکی توندڕەو کە دان بە مافەکانی کورد و ناسنامەکانی تر و بەشدارییان وەکوو پێکهاتە نانێت- وا دەکات کە هەر ئەو فاکتەرە دەرفەتیش بێت. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ئەگەر ئەم دەسەڵاتی ئێستا بەم شێوەیە ببێتە هۆکاری هەڕەشە لە پێکهاتەکانی دیکە و نەتوانێت بەکردەیی و پراکتیکی دەربخات کە هەڵگری هەمان ئایدیۆلۆژیای جیهادی و توندڕەو نییە کە هەوڵی سڕینەوەی پێکهاتەکانی دیکە دەدات و تەنانەت مەترسی بێت بۆ سەر سەقامگیریی سووریا و وڵاتانی دیکە، ئەو کاتە هەر ئەوە دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە پاساو بۆ مانەوەی دەسەڵاتی ئیدارەی خۆسەر و بەردەوامیی یارمەتییە نێودەوڵەتییەکان، ببێتە پێویستییەکی ئاسایشی بۆ ئەکتەرەکانی دیکەی هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتی. بۆیە دەتوانین بڵێین کە لاوازیی دەسەڵاتی ئێستا لە سەپاندنی دەسەڵاتی تەواوی سیاسی و سەربازی بەسەر ناوچەکانی دیکە و، هەروەها ناڕەزایەتیی ناوخۆییی پێکهاتەکان، بەتایبەتی عەلەوییەکان و درووزەکان، وا دەکات کە دەرفەت بۆ بکەرایەتیی کورد لە سووریا بڕەخسێت.

ئاڵنگاری و دەرفەتە دەرەکییەکان

بە شێوەیەکی گشتی گەورەترین مەترسی و هەڕەشە لە داهاتووی سیاسیی کورد لە سووریا، کشانەوەی ئەمریکا و جێهێشتنی عێراق و سووریایە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە داهاتووی کورد لە سووریا پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە هاوکێشە جیۆسیاسییەکان و بەتایبەتی ستراتیژی و ڕۆڵ و، هەروەها بکەرایەتی و جۆری پەیوەندیی ئەمریکا بە ئەکتەرەکانی دیکەوە هەیە. بۆیە ئەگەر ئەمریکا بیەوێت ئەرکی ئاسایشی سووریا و، هەروەها جەنگی دژی داعش بە تورکیای ئەندامی ناتۆ بسپێرێت و خۆی بە ڕێککەوتن لەگەڵ تورکیا لە سووریا و پاشان عێراق پاشەکشە بکات یاخود بۆ سنووردارکردنی ئێران و تەنانەت ئەگەری گۆڕانکاریی گەورە لە ناوخۆی ئێران، ئیدارەی ترەمپ پێویستیی بە ڕۆڵی تورکیا لە سووریا و ناوچەکە و بەتایبەتی لە پاڵ وڵاتانی عەرەبی لە عێراق دەبێت. ئەم فاکتەرە مەترسییەکی گەورە بۆ پێگەی کورد لە سووریا دروست دەکات، بەڵام ئەگەر ئەمریکا متمانە بە تورکیا نەکات یاخود بەهۆی گوشارە ناوخۆیییەکان لە ئەمریکا بۆ پاراستنی کورد لە هێرشی تورکیا بۆ سەر “هەسەدە” و ئیدارەی خۆسەر لە سووریا بەردەوام بێت لە هێشتنەوەی هێزەکانی لە سووریا، ئەوە دەرفەت لە بەردەم کورد کراوەیە. تەنانەت ئەگەر بارگرژییەک لە پەیوەندییەکانی ئەردۆغان و ترەمپ ڕوو بدات، ئەوە لە قازانجی کوردە لە سووریا.

لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەگەر باگرژی و ململانێی ئێران و ئەمریکا بەردەوام بێت، ئەوە دەکرێت دەرفەتێک بۆ کورد لە سووریا بێتە ئاراوە چونکە لەم حاڵەتەدا بۆ ڕێگەگرتن لە دروستبوونەوەی هیلالی شیعی و، هەروەها بەهێزبوونەوەی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی هاوپەیمانی ئێران وەکوو حزبوڵڵای لوبنان یاخود بە مەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل، ئەوە مانەوەی کورد لە سووریا لە چوارچێوەی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل هەژمار دەکرێت.

 مەترسییەکی دیکە ئەوەیە کە تورکیا بەهۆی هاتنەسەرکاری ترەمپ و نزیکبوونەوەی لە ڕووسیا، پێویستیی ئەوروپییەکان بە تورکیا بۆ پاراستنی ئاسایش لە سووریا و بەم پێیەیش ڕێگریکردن لە سەرهەڵدانی قەیرانی مرۆیی و دروستبوونی شەپۆلی کۆچبەران، وایان لێ بكات كە یارمەتیی تورکیا بدەن لە سووریا باڵادەست بێت بۆ ئەوەی ئاسایش و سەقامگیرییەکی ڕێژەیی لە سووریا دەستەبەر بکرێت بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوە و پڕژانە سەر مەترسییەکانی ڕووسیا لە ئۆکراینا.

جگە لەم پرس و فاکتەرانە، تورکیا بۆ ئەوەی پاڵپشتیی ئەوروپییەکان بۆ سیاسەتە هەرێمایەتییەکانی دەستەبەر بکات، دەتوانێت هێزی ئاشتیپارێز بۆ ئۆکراینا بنێرێت کە لە ئێستادا بابەتێکی جێگەی مشتومڕی ڕووسیا و ئۆکراینا و وڵاتانی ئەوروپییە بۆ جێگیریکردنی ئاشتییەکی بەردەوام لە سنوورەکانیان؛ ئەوە جگە لە پرسی گواستنەوەی وزە بۆ ئەوروپا کە بابەتێکی سترایژییە بۆ وڵاتانی ئەوروپی، کە دەیانەوێت وزەكەیان فرەسەرچاوە بکرێت و لە ڕووسیا دوور بکەونەوە یاخود ئەم کارتە لە ڕووسیا وەربگرنەوە.

هەمو ئەمانە وا دەکات کە ئەوروپییەکان لە ئەگەری هێرشی تورکیا بۆ سەر ڕۆژاوای کوردستان یاخود لانی کەم دروستکردنی گوشار بۆ سەر تورکیا بۆ ئەوەی لە ڕێگەی هاوپەیمانە سوورییەکەیەوە (ئەحمەد شەرع) مافەکانی کورد بپارێزێت، جگە لە ڕووی میدیایی یاخود لێدوانی فەرمی هیچ هەنگاوێکی کردەیی بۆ پاراستنی کوردەکان نەهاوێژن. ڕاستییەكەی، ئەم دۆخەی ئێستای جیهان بەگشتی لە پاش هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترەمپ وای کردووە تا کاتێک کە پرس و بابەت و ئەکتەرێک هەڕەشە لە بەرژەوەندیی وڵاتانی ڕۆژاوایی نەکات یاخود ئەو ئەکتەرە نەبێتە بەشێک لە بەرژەوەندیی دارایی و ئابووری و، هەروەها بەشێک لە ئاسایشی ئەو وڵاتانە، ئەوە پرسی مافی مرۆڤ و بەها دیموکراسییەکان لە پەراوێزی هاوکێشەکاندایە؛ بەتایبەتی لە ئێستادا کە ترەمپ گوشاری ئابووریی خستۆتە سەر ئەوروپییەکان و، ئۆکراینایشی ناچار بە سازش و ئاشتییەکی لەرزۆک لەگەڵ ڕووسیا کردووە و تەنانەت خودی ئەوروپییەکانیش لە بەردەم مەترسیی گەورەی ئاسایشی و سەربازین لەلایەن ڕووسیاوە. لە کاتێکدا ئەوروپا هەوڵ دەدات پشتبەستنی بەرگریی خۆی بە واشنتۆن کەم بکاتەوە و ئەرکێکی سەربازی لە ئۆکراینا لە ئەستۆ بگرێت، هێزە چەکدارەکانی تورکیا دەتوانن ئەو وڵاتە بکەنە یاریزانێکی سەرەکی لە هاوکێشەکانی نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا- ئەوروپییەکان.

لەم چوارچێوەیەدایە کە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی وەکوو کورد، ئەگەر هاوکێشە جیۆسیاسی و ئاسایشییەکانی نێوان ئەکتەرەکان بگۆڕدرێت، ئەوە یان دەرفەتیان بۆ بینینی ڕۆڵ بۆ دێتە ئاراوە، یانیش لەم هاوکێشانەدا بەرەو لاوازبوون دەچن. لەم نێوەندەیشدا ئەگەر کورد لە سووریا بەشێک بێت لەم هاوکێشە نوێیە جیۆسیاسی و ئاسایشییەی نێوان ئەکتەرە دەوڵەتییەکان، ئەوە بەردەوام دەبێت و بەپێچەوانەکەی ڕووبەڕووی مەترسی و هەڕەشەی جددی دەبێتەوە. هەر بۆیە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەمریکا یەکێکە لە فاکتەرە گەورەکان و پاشان جۆری پەیوەندی و هاوکێشەی نێوان تورکیا و وڵاتانی ئەوروپی کە بەشێکە لە هاوکێشەکانی نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا و وڵاتانی ئەوروپی. هەر بۆیە زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێین کە داهاتووی کورد بە هاوکێشە باڵا نێودەوڵەتییەکانەوە بەستراوەتەوە.

جێگەی ئاماژەیە کە لە ئێستادا و بەتایبەتی لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، ئیسرائیل لە ناوچەکەدا یەکێکە لە ئەکتەرە هەرە کاریگەرەکان، چ لە ئاستی ناوچەیی و چ لە سووریا. هەر ئەمەیش وا دەکات کە سیاسەتی ئیسرائیل لەسەر ئاستی ناوچەکە بەگشتی و لەسەر ئاستی سووریا و پەیوەندییەکانی بەتایبەتی لەگەڵ تورکیا، کاریگەریی لەسەر هاوکێشە ناوخۆیییەکانی سووریا و داهاتووی کورد هەبێت.

 لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، بەهۆی ناکۆکییەکانی تورکیا و ئیسرائیل و پاڵپشتییان لە ئەکتەری پێکناکۆک لە سووریا و، هەروەها ترسی ئیسرائیل لە داهاتووی سووریا و دروستبوون و بەهێزبوونەوەی سووریای عەرەبی-ئیخوانی، وا دەکات کە ئیسرائیل لەگەڵ تورکیا و هەوڵەکانی بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی جۆلانی، گرفت و ناکۆکیی گەورەی هەبێت. ئەمەیش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئیسرائیڵ پاڵپشتی لە درووزەکان و کورد و تەنانەت عەلەوییەکان وەکوو پێکهاتە بکات بۆ ئەوەی جارێکی دیکە دەسەڵاتێکی ناوەندیی بەهێز لە سووریا دروست نەبێتەوە کە لەژێر کاریگەریی تورکیادا بێت.

 هەر ئەمەیش وا دەکات کە مانەوەی کورد و لاوازیی دەسەڵاتی جۆلانی لە قازانجی ئیسرائیلدا بێت، بە مەرجێک ئێران نەتوانێت ئەم لاوازییە بقۆزێتەوە و جارێکی دیکە سووریا وەکوو پردی گواستنەوەی چەک و پاڵپشتیی دارایی بۆ حزبوڵڵا و هێزە فەلەستینییەکان بەکار بێنێت یاخود لە سووریاەوە هەڕەشە لە ئیسرائیل بکرێت. بۆیە پێ دەچێت لە ئێستادا ئیسرائیل لەوە دڵنیا بێت کە دەتوانێت لە ڕووی سەربازی و ئاسایشییەوە ئاسمان و کۆریدۆرەکانی سووریا کۆنترۆڵ بکات و ئاسایسی خۆی لە ڕێگەی دروستکردنی قووڵاییی ستراتیژییەوە بپارێزێت، چونکە ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ دەری خست کە ئیسرائیل لە ڕووی نەبوونی قووڵاییی ستراتیژییەوە کێشەی هەیە نەک لە ڕووی چەک و هێزی سەربازییەوە. ئەوەیش بەم واتایە دێت کە ئەگەر ئیسرائیل قووڵاییی ستراتیژیی نەبێت، ئەوە دۆکترینی پەرواێز (Periphery doctrine)ی داوود بن گۆریۆن (David Ben-Gurion) کاراییی جارانی نییە، چونکە بەهۆی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و بەشێک لە گرنگترین وڵاتانی عەرەبی و هەبوونی پەیوەندیی نهێنی و نافەرمی لەگەڵ زۆربەیان بەهۆی ڕێککەوتنی ئاشتیی ئیبراهیم (Abraham Accords) و ئەگەری فراوانکردنی ئەو ڕێککەوتنە، چیتر وڵاتانی عەرەبی هەڕەشە نین بۆ سەر ئیسرائیل، بەڵکوو دەرکەوت هەڕەشە ئاسایشی و سەربازییەکان لە دەرەوەی وڵاتانی عەرەبی و لە ناوخۆ و سنوورەکان و هەناوی خودی ئیسرائیلەوەیە کە ئەوانیش هەر لە دەرەوە پاڵپشتی و پشتیوانی دەکرێن.

بۆیە تورکیای سەردەمی ئەردۆغان، کە بۆتە ئەکتەری یەکەم لە سووریا و دەیەوێت لە ڕێگەی گرووپ و میلیشیا ئیسلامییە توندڕەوەکانەوە پێگەی خۆی لە سووریا جێگیر بکات و بگاتە سنوورەکانی ئیسرائیل و، هەروەها نزیکی و هاوشێوەییی ئاک پارتی لەگەڵ حەماس و گرووپە فەڵەستینییەکان، وا دەکات کە لە ئێستادا بە پلەی یەکەم ئیسرائیل لە جێگیربوونی دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع و گرووپەکانی نزیک لە تورکیا و تەنانەت بەهێزبوونی نفووزی خودی تورکیا لە سووریا دڵەڕاوکێی ئاسایشی هەبێت؛ بەو پێیەی کە تورکیاش ترسی لە نەزمی نوێی ئیسرائیل هەیە کە بەشێکی لە ڕێگەی کوردەکانەوە جێبەجێ دەکرێت. ئەم ململانێ و بارگرژی و ناکۆکییە ستراتیژیانەی نێوان ئیسرائیل و تورکیا سەبارەت بە داهاتووی سووریا و ناوچەکە، دەکرێت بەهۆی ڕۆڵی سەربازی و باڵادەستیی ئیسرائیل لە ناوچەکە و، هەروەها نزیکیی ئیسرائیل لە ئەمریکا و ئیدارەی ترەمپ وەکوو دەرفەتێک بۆ کوردەکان لە سووریا ببینرێت.

لە لایەکی دیکەیشەوە، بەشێک لە وڵاتانی عەرەبی سەبارەت بە سیاسەتەکانی تورکیا لە سووریا، لەوانەیش سعوودیا، میسر، ئیمارات و ئوردن، نیگەرانن لە سیاسەتی فراوانخوازی و چەسپاندنی “ئیخوانیزم” و “نیوعوسمانی” کە تورکیا لە سووریا پەیڕەویی لێ دەکات و بە هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییی خۆیانی دەزانن کە ڕەنگە لە هەڕەشەکانی بەرەی بەرخۆدان (بەرەی موقاوەمە) کە پێشتر لە سووریا لەلایەن ئێرانەوە ئەو وڵاتانەی نیگەران کردبوو، زیاتر دڵەڕاوکێی ئاسایشییان لەلا دروست بکات.

لە لایەکی دیکەیشەوە، زۆر جار ئێران و تورکیا لە پرسە جۆربەجۆرەکانی ناوچەکەدا بەرژەوەندیی ناکۆکیان هەبووە، وەک: پاڵپشتیی تورکیا لە نەیارانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا و پاڵپشتیی ئەنقەرە لە ئازەربایجان لە دژی ئەرمینیا. بەم پێیەیش، دەرفەتێکی گەورە بۆ کورد لە سووریا ململانێکانی تورکیا و ئێرانە، کە وا دەکات هەر کامەیان بۆ ئەوەی لایەنی بەرامبەر نەتوانێت لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکاندا بەهۆی گۆڕانکارییەکانی سووریا و بەتایبەتی ڕووخانی ئەسەد سوود وەربگرێت، هەوڵی بەکارهێنانی ڕۆڵ و بکەرایەتی و فاکتەری کورد دەدەن.

بۆیە هاوسنووریی کورد لە سووریا لەگەڵ عێراق، کە تاوەکوو ئێستا ئێران تیایدا باڵادەستە، تورکیا نیگەران دەکات و هەر بۆیە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ پەکەکە و کورد لە تورکیا لەلایەن توندڕەوترین کەسایەتی و لایەنی سیاسیی تورکیا (دەوڵەت باخچەڵی) بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەردۆغان دەستی پێ کردووە؛ سەرەڕای ئەوەی کە دەرەنجامەکانی چی دەبێت و ئایا ئەردۆغان لەسەری بەردەوام دەبێت یان تەنیا بۆ تێپەڕاندنی مەترسییەکانە و مەبەست چەکدانانی پەکەکە و هەسەدەیە، چونکە تورکیا باش دەزانێت کە کورد لەگەڵ ئیسرائیل یاخود تەنانەت لەگەڵ ئێران دەتوانێت نفووزی لە سووریا و عێراق و بەم پێیەیش لە ناوچەکەدا لاواز بکات.

جگە لەمانەیش، ململانێی سیاسیی ناوخۆیی لە تورکیا، وەکوو ئەوەی ئێستا لە نێوان ئاک پارتی و جەهەپە دەبینرێت، دەرفەتێکی دیکەیە بۆ کورد لە سووریا کە دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع و لایەنگرانی تورکیا لە سووریا لاواز بێت و کورد بتوانێت لە داهاتووی سووریادا پێگەی خۆی بچەسپێنێت یاخود لانی کەم بەم شێوەیەی ئێستا بەردەوام بێت تاوەکوو داهاتووی سووریا و ناوچەکە دادەڕێژرێتەوە؛ چونکە ئەوەی ڕاستی بێت هاوکێشەکانی ناوچەکەیە، كە پێگەی هێزەکانی سووریا و داهاتووی ڕژێمە سیاسییەکەی و تەنانەت ئەو ئەکتەرەی کە لە کۆتاییدا باڵادەست دەبێت، دەستنیشان دەکات.

کۆبەند

هەرچەندە بەردەوامیی مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە سووریا و دانپێدانەنان بەم دەسەڵاتەی ئێستای سووریا لە ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و پاشان لاوازیی دەسەڵاتی شەرع لە چەسپاندنی سەروەریی حکوومەتەکەی بەسەر ناوچەکانی سووریا و دروستبوونی ناکۆکی لە نێوان گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەکان و بەردەوامیی جەنگی دژی داعش، لە گەورەترین دەرفەتەکانن بۆ کورد لە سووریا و بەپێچەوانەکەیشی وەکوو ئاڵنگاری و هەڕەشەیەک بۆ داهاتووی سیاسی و ئاسایشی کورد هەر ڕاستە، بەڵام لە ڕاستیدا یەکێک لە گەورەترین ئاڵنگاری و هەڕەشەکان بۆ داهاتووی کورد لە سووریا دۆخی نادڵنیایی و قۆناغی گواستنەوەی سیستەمی نێودەوڵەتییە؛ چونکە دیموکراسی و مافی مرۆڤ و فرەیی لە بەرامبەر ئاسایش و سەقامگیری و ئابووری و بازرگانی دادەنێت و ئەمەیش لە چوارچێوەی ململانێی نێوان ئەکتەرە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکان بۆ چەسپاندنی پێگەیانە لە سیسەمی نوێدا. بەڵام سەرەڕای هەڕەشەکان، هەر ئەم گواستنەوەیە دەرفەتە بۆ ڕۆڵبینین لەم سیستەمە نوێیەدا؛ بەو پێیەی کە ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان هەوڵ دەدەن لە چوارچێوەی هەرێمەکەیان باڵادەست بن و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەهۆی فرەییی پێکهاتەیی و ناسنامەیییەوە دەرفەت بۆ ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان هاتۆتە ئاراوە.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ململانێکانی ئێستا لە ناوچەکە، لە لایەک ململانێیە لە ناوخۆی دەوڵەتان لە نێوان پێکهاتەکان و، لە لایەکی دیکەیشەوە ململانێیە لە نێوان ئەکتەرەکان کە ئەوەیش لە ڕێگەی ئەکتەرە ناوخۆیییەکان بەڕێوە دەچێت. باشترین نموونەیش، فەلەستین، لوبنان، سووریا، یەمەن و لەوانەیە لە داهاتوودا عێراق و ئێران و تورکیا و وڵاتانی دیکەی عەرەبییش بگرێتەوە. بۆیە ئەکتەرە سەرووهەرێمایەتییەکانیش بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانیان، هەوڵ دەدەن لە بەرامبەر ئەکتەرەکانی دیکە کەڵک لەو ئەکتەرە نادەوڵەتییانە وەربگرن، بەڵام مەترسییەکە ئەوەیە کە پێکهاتە و ئەکتەرێک بتوانێت لە ئاستی ناوخۆیی و هەرێمایەتیدا ئەو ڕۆڵە ببینێت و بەرژەوەندی و ئاسایش جێگیر بکات. بۆیە دەتوانین بڵێین داهاتووی کورد لە سووریا لە نێوان دوو سیناریۆی سەرەکیی هاوسەنگییەکی ڕێژەیی و لەرزۆک لە نێوان پێکهاتەکان (وەکوو عێراق) یان هەوڵی زاڵبوون و هەژموونی پێکهاتەیەک بە ڕێگەی پێکهاتنی دەوڵەتێکی ناوەندیی بەهێز بەڵام نادیموکراسی، لە هاتووچۆدایە.

ئەوەی کە ئەم سیناریۆیانە دێنێتە دی، دەستوەردانی دەرەکی و بەم پێیەیش هاوکێشە جیۆسیاسییەکانە، چونکە ڕۆڵ و کاریگەریی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لە وڵاتانی ناوچەکە جگە لە لە سروشتی ناسنامەییی خۆیان، بەشێکن لە بەرژەوەندیی ئاسایشی و سیاسیی ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان. لەم بەینەیشدا، داهاتووی کورد لە سووریا بەستراوەتەوە بەم هاوکێشانەوە و بەتایبەتی ململانێ جیۆسیاسییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ستراتیژیی ئیدارەی نوێی ئەمریکا لە سەردەمی ترەمپ لە ناوچەکەدا. هەر ئەمەیش وا دەکات کە داهاتوو لێڵ و ناڕوون بێت و ئێستا بە سەردەمی نادڵنیاییی ئەکتەرەکان پێناسە بکرێت. تەنانەت هاوکێشە ئاسایشی و جیۆسیاسییەکانی نێوان ئەکتەرەکان وا دەکات دەسەڵاتی ئەحمەد شەرعیش لە سووریا بەرەو چەسپاندن بچێت یاخود بەرەو پووکانەوە و لاوازبوون.

هەر بۆیە ئەم چەند فاکتەر و هاوکێشەیە دەتوانێت داهاتووی کورد لە سووریا دەستنیشان بکات:

١- داهاتووی بارگرژییەکانی ئیسرائیل و ئێران

٢- لێکەوتەکانی ململانێی ئێران و تورکیا، بەتایبەتی لە سووریا و قەوقاز و عێراق

٣- چۆنێتیی چارەسەرکردنی ململانێ و بارگرژییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران، بەتایبەتی سەبارەت بە پرسی ئەتۆمی

٤- ستراتیژیی ئەمریکا لە ناوچەکە بە پێسپاردنی ئەرکەکان بە ئەکتەرەکان یاخود هاوسەنگی لە نێوانیان و پڕژانە سەر ناوچەکانی دیکە، بەتایبەتی چین

٥- لێکەوتەی ململانێی ئیسرائیل و تورکیا لە سووریا

٦- داهاتووی جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا و لە لایەکی دیکەیشەوە ڕۆڵی تورکیا لەم نێوەندەدا

٧- داهاتووی ململانێ سیاسییە ناوخۆیییەکانی تورکیا

٨- داهاتووی سیاسیی عێراق و پێگە و ڕۆڵی هێزە شیعەکان لە هەمبەر پێکهاتەکانی دیکە، بەتایبەتی کورد و سوننە

٩- چارەنووسی پەکەکە و پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا

١٠- لێکەوتە و کاریگەرییەکانی نەزمی نوێی ئیسرائیل لە ناوچەکە لە لایەک و داهاتووی ئاشتیی ئیبراهیم لە لایەکی دیکەوە.