د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

دەسپێك

كوشتنی ئەمینداری گشتیی حزبوڵڵا”، حەسەن نەسروڵڵا”، پاش 32 ساڵ لە ڕێبەرایەتیكردنی بەهێزترین هێزی شیعەی تەواوكەری “شۆڕشی ئیسلامیی ئێران” لە لوبنان لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكەی خستۆتە بەردەم چەندان ئەگەر و پێشهات، بەتایبەت پاش هێرشە مووشەكییەكانی تاران بۆ سەر قووڵاییی ئیسرائیل لە وەڵامی كوشتنەكەدا.

ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات لەبارەی پێگەی “حزبوڵڵا” و ئەگەر و پێشهاتەكانی پاش ڕووداوەكانی ئەم دوایییەی ناوچەكە و لێكەوتەكانی لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان هەڵوێستە بكات.

پاشخان و پێگەی حزبوڵڵا

بەردی بناغەی “موقاوەمەی ئیسلامی لە لوبنان” ناسراو بە “حزبوڵڵا”، لە ساڵی 1982 لەلایەن “سوپای پاسداران”ی ئێرانییەوە دانراوە. ئەم هێزە كە لە لیستی تیرۆری ئەمریکا و ژمارەیەك وڵاتی دیكەی ڕۆژاواییدایە، “بەهێزترین گرووپی سیاسی و چەكداریی لوبنانە”، كە بەردەوام لە ململانێدایە لەگەڵ ئیسرائیل[1].

“حزبوڵڵا” ساڵانە دەوروبەری ملیارێك دۆلار بوودجە لە ئێران وەردەگرێت؛ جگە لەوەیش پشت بە پارەی كۆكراوەی “خومس”ی شیعەكان و داهاتی كۆمپانیا و چالاكییە ئابوورییەكانی خۆی دەبەستێت. لە پەیكەری حزبەكەیشدا ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی “عەلی خامنەیی” لە سەروو هەڕەمەكەیەوەیە، بەڵام سەرباری ئەمانەیش وەك هێزێكی پراگماتی بەشداریی هەڵبژاردن و پرۆسەی سیاسیی لوبنانی دەكات و لە حكوومەت و پەرلەمانی ئەو وڵاتە فرەچەشنەدا بەشدارە كە بەفەرمی و لە ڕووی تیۆرییەوە سیستەمێكی “كۆماری- دیموكراسی- پەرلەمانی”یە[2]؛ هەروەها لە چەند پێكهاتەیەكی جیا پێك دێت كە سوننە و مەسیحی و شیعەن و بەر لە زاڵبوونی تەواوەتیی حزبوڵڵا، داكۆكییان لە “سازان” دەكرد.

“حزبوڵڵا” لە مێژووی 42 ساڵەی خۆیدا سێ ئەمینداری گشتیی هەبووە، كە درێژترین ماوەیان هی “حەسەن نەسروڵڵا”یە. ناوبراو كە سێ ساڵ خوێندكاری حەوزەی ئایینیی نەجەف بووە و لەسەر دەستی “محەمەد باقر سەدر” مێزەری لەسەر ناوە[3]، لە پاش تیرۆركردنی ئەمینداری پێشووی “حزبوڵڵا” “عەباس مووسەوی” لەلایەن ئیسرائیلەوە (1992)، لە تەمەنی 32 ساڵیدا بە كۆی دەنگی ئەنجومەنی شوورای حزب، بووەتە ئەمینداری گشتی تا ڕۆژی كوشتنی بە مووشەكی قورس لەنێو پەناگەیەكی ژێرزەمینیی باشووری بەیرووتدا (27ی سێبتەمبەری 2024)[4].

هەرچەندە لە لوبناندا هێزی تری شیعە هەن (بزووتنەوەی ئەمەل بە نموونە)، بەڵام لە دوو دەیەی ڕابردوودا و دوای ناچاركردنی سوپای ئیسرائیل بە كشانەوە لە باشووری لوبنان (2000)، “حزبوڵڵا” لە پەنا كایەی چەكداریدا، كۆنترۆڵی شانۆی سیاسیی لوبنانیشی كردووە و خۆی بە خاوەن “سەروەریی سەركەوتن” دەزانێت. لە 2006دا پاش ڕفاندنی دوو سەرباز، بۆ ماوەی پێنج هەفتە بەرەنگاری هێرشێكی یەك مانگەی ئیسرائیل بووەوە (جەنگی تەممووز)[5]. دوایی كۆتاییهاتنی جەنگەكەش، سەرباری قورسیی زیانەكان؛ 1200 كوژراوی لوبنانی بەرامبەر 158 كەسی ئیسرائیلی، ئەمە جگە لە وێرانبوونی ژێرخانی ئابووریی لوبنان، “حزبوڵڵا” [6]، خۆی بە براوە لەقەڵەم دا و ئاهەنگی سەركەوتنی گێڕا.

جگە لە باڵی سەربازی (ئەنجومەنی جیهادی)، “حزبوڵڵا” باڵی سیاسی و بەشی حكوومەت و بەشی پەرلەمانیشی هەیە. جگە لەوانەیش چەندان دەزگەی ئابووری و كۆمەڵایەتی لە بوارەكانی تەندروستی، كشتوكاڵ، بیناسازی و ئەندازیاری بەڕێوە دەبات، كە لە كاری خێرخوازی و هاوكاریكردنی هەژاراندا چالاكن و بنەمای سەرمایەی كۆمەڵایەتیی حزبەكەن[7]؛ بەهۆی ئەوەیشی لە باشووری لوبناندا “حزبوڵڵا” ئاسایش و كۆمپانیای پەیوەندیكردن و سیستەمی بەڕێوەبردنی تایبەت بە خۆی هەیە، زیاتر وەك “دەوڵەتۆكەیەك” دەبینرێت لەنێو دەوڵەتدا.

لە دەرەوەی لوبنان “حزبوڵڵا” سەرەڕم بوو لە بەرەنگاربوونەوەی بەرهەڵستكارانی ڕژێمی بەعس لە سووریا لە پاش 2012 [8]، هەروەها چاوساغیی حووسییە شیعەكانی یەمەن دەكات دژی سعوودیا و ئیمارات؛ ئەمەیش وای كردووە پێگە هەرێمایەتییەكەی لە قەبارە لوبنانییەكەی گەورەتر بێت. حزبەكەیش خۆی بە “قەوارەیەكی ئیسلامیی شیعیی سنووربڕ” پێناسە دەكات و قەتیسبوون بە سنووری نیشتمانیی لوبنانەوە ڕەت دەكاتەوە. ئەوەیش ناشارێتەوە كە “سەركردایەتی و ئاراستەكردن و بڕیارەكانی جەنگ و ئاشتیی حزب بەدەست وەلیی فەقیهەوەن”[9]، كە لە ئێستادا عەلی خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێرانییە. بەو پێیەیشی ئەم حزبە و ئەمیندارەكەی، ڕێكخراوترین و ناسراوترین بریكاری ئێرانی بوون لە دنیای عەرەبی و لە ڕۆخی دەریای سپیی ناوەڕاست كە سنووری هاوبەشی لەگەڵ ئیسرائیل و یەكێتیی ئەوروپا هەیە، هەمیشە لێدوان و دەركەوتنەكانی ئەمنیدارەكەی لە میدیا و ئاژانس و ناوەندە سیاسییەكانی دنیادا گرنگ بووە.

لێكەوتەكانی كوشتنی نەسروڵڵا

زۆر بۆچوون لەسەر ئەوەن كە بارودۆخی پاش كوشتنی “حەسەن نەسروڵڵا” هاوشێوەی بارودۆخی پێش ئەوە نابێت لە لوبنان و ناوچەكەدا. ئەمەیش بەراورد بە كاریگەریی كوشتنی جەنەراڵ “قاسم سولەیمانی” بۆچوونێكی ڕێتێچووە، بەتایبەت كە دەگوترێت “نەسروڵڵا” لە كاروانی 32 ساڵەی ڕێبەرایەتیدا خاوەن سیفەتەكانی كاریزما، توانای سەركردایەتی، هەڵوێست، دیدگە و كاریگەری بووە[10]، هەروەها وتاربێژێكی خاوەن متمانەی زمانپاراو بووە. لەم سۆنگەیشەوە بە لەدەستچوونی، زیانێكی زۆر گەورە بە هاوپەیمانەكانی لە “بەرەی موقاوەمە” كەوتووە، چونكە وەك “سەرەڕمی بەرەنگاری” و “نقێمی تاجی بەرگریكردن” و “سید المقاومة” هێمای بۆ دەكرا[11]. لای خۆیشییەوە ئیسرائیل پرۆسەی كوشتنی “نەسروڵڵا”ی بە “سیستەمی نوێ” ناوزەد كرد[12]. مەبەستی لەمەیش قڵپكردنەوەی هاوكێشەكە و گۆڕینییەتی لە ناوچەكە و لەسەر سنوورەكانی بە كوشتنی كەسی یەكەمی “حزبوڵڵا” كە نزیكەی ساڵێكە بۆ پاڵپشتیی حەماس لە كەرتی غەززە لە جەنگی سنوورداردایە لەگەڵ ئیسرائیل و ئاسایشی باكووری ئەو وڵاتەی خستۆتە مەترسی، تێگەیشتنی دنیای شیعەیش لە قەبارەی ئەم زیانە وای كرد، پرسە و ماتەمی “نەسروڵڵا” شان بە شانی شەقامی شیعەی ئێران، لە زۆر جێگەی دیكەی دنیادا گەرم بێت؛ لەوانەیش حەرەمەكانی “حسێن” و “عەباس” لە كەربەلا و لە پارێزگا شیعەكانی عێراق، لەنێو شیعەكانی سووریا و ئێران و پاكستان و هیندستان و ئوسترالیادا چالاكی و پرسەی بۆ ڕێك خرا، هەروەها لە فەلەستین و مەغەریبی عەرەبی كە سوننەن، گردبوونەوەی بۆ كرا[13]. لەبارەی قەبارەی ڕووداوەكەیشەوە عەلی خامنەیی، ڕابەڕی باڵای شۆڕشی ئێرانی، لە پێشوازیی دەستەبژێرێكی ئێرانیدا وتی: “ئەو ڕووداوەی ڕووی دا شتێكی كەم نەبوو. لەدەستدانی نەسروڵڵا ڕووداوێكی ئاسان نییە؛ بەكرداری خستینییە دۆخی پرسەیەكی ئازاربەخشەوە.[14]“

 قەیرانی “حزبوڵڵا” و بەرەی ئێرانی تەنیا لە كوژرانی ئەمیندار و ڕێبەرە 32 ساڵەكەیدا نییە، بەڵكە ئەم حزبە لە تەقینەوەی ئامێرەكانی بێتەڵدا (پەیجەر) 37 كوژراو و نزیكەی سێ هەزار برینداری هەبووە؛ پێكرانەكانیش بە شێوەیەكی گشتی  لە چاو و دەست و پەنجەكاندا بوون و ژمارەیەكیان كەمئەندام و نابینا بوون[15]. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا لە سەروبەندی كوژرانی “نەسڕوڵڵا”دا ژمارەیەك سەركردەی تری سیاسی و سەربازیی حزبەكە كرانە ئامانج و كوژران، لەوانەیش: نەبیل قاووق، جێگری ئەنجومەنی جێبەجێكردن، عەلی كركی، بەرپرسی مەیدانیی بەرەی باشووری لوبنان، ئیبراهیم قەیسی، سەركردەی سەربازیی دیار، محەمەد سروور، ڕاوێژكاری حووسییەكان و شارەزا لە ماتماتیك؛ ئەمە جگە لە تیمی تایبەت و هاوڕێی “نەسروڵڵا” كە بە 20 كەس مەزەندە دەكرێن و هەر یەك لەوانە بەرپرسی دۆسیەیەك بووە لە “حزبوڵڵا”دا[16]. بەر لەوەیش ئیسرائیل زۆربەی فەرماندەكانی “هێزی ڕیزوانی حزبەكەی كوشت كە هێزی خێرای لێدەر و ئامادەی باڵە سەربازییەكەی بوون و لە ناوخۆی لوبنان و ئێران مەشقیان وەرگرتووە[17].

قەبارەی زیانەكانی ئەم دوایییەی “حزبوڵڵا” زۆر گەورە و بێپێشینەن، بەڵام باوەڕێك هەیە بەهۆی ئەوەی ئەم حزبە هێزێكی عەقیدەیییە و بۆ هەر فەرماندەیەك جێگرەوەی یەكەم و دووەمی هەیە، بتوانێت بەردەوام بێت. ئەگەرچی لە مەودای كورت و مامناوەنددا توانا سەربازییەكانی سست دەبن پەكیان دەكەوێت و ئەگەر زۆرە زیانی زیاتری بەربكەوێت، بەتایبەت كە هێرشی زەمینیی ئیسرائیلی لەسەرە، بەڵام بەهۆی ئەوەی هێزێکی سیاسی- کۆمەڵایەتی- مەزهەبییە، زیاتر لە چوار دەیەیە كە بە شێوەی دەزگەیی لەنێو کۆمەڵگەی شیعیدا كار دەكات؛ بە ئاشتی و بەتۆپزی نموونە و سیستەمی خۆی چەسپاندووە و وەك بیرۆكە لەناو ناچێت، بەتایبەت كە هەموو ڕێگەکانی ژیانی ژێردەستەکانی و خەڵكی باشووری لوبنان لە ئێستادا، هەر دەچنەوە سەر دەزگەكان و تۆڕەكەی “حزبوڵڵا”.

لێكەوتەكانی كوژرانی نەسروڵڵا لەسەر عێراق

دوای ئێران كە بۆ تۆڵەكردنەوەی “نەسروڵڵا” هێرشی مووشەكیی كردە سەر ئیسرائیل (1ی ئۆکتۆبەری 2024)، وڵاتی عێراق هاوشێوەی یەمەن و سووریا لە هەرە پەیوەندیدارترین وڵاتانی ناوچەكەیە بە گێژاوی پاش كوشتنی ئەمینداری حزبوڵڵا. هەر لەم سۆنگەیشەوە سوپاكەی كەوتووەتە حاڵەتی ئامادەباشیی “پلە ج”؛ لە كاتێكدا نیمچە دڵنیایییەك هەیە كە عێراق توانای بەرەنگاربوونەوەی دۆخەكەی نییە. هەموو ئەو توانا سەربازی و ئەمنییانەیشی كە هەیەتی، تەنیا بەشی پاراستنی ئاسایشی ناوخۆی خۆی دەكات[18]. لەبەر ڕۆشناییی ئەو پێدراوانەیشی لەبەردەستدان، دەكرێت دۆخی عێراق لە گێژاوی سیاسی و ئەمنیی پاش كوشتنی نەسروڵڵادا لەم چەند تەوەرەیەدا بخرێتە ڕوو:

_ لە حاڵەتی درێژەكێشانی جەنگەكەی ئێستا یان پەرچەكرداری توندی ئیسرائیل دژی هێرشەكەی ئێران، دەسەڵاتدارانی تاران هەڕەشەی داخستنی گەرووی هورمز و تێكشكاندنی بارهەڵگرەكانی نەوت دەكەن هاوشێوەی ساڵانی هەشتاكان و جەنگی یەكەمی كەنداو. ئەم پێشهاتە گریمانكراوەیش كارەساتی ئابووری بۆ عێراق دروست دەكات، چونكە تاقە دەروازەی هەناردەكردنی نەوتەكەی لە ڕێگەی كەنداوەوەیە و لە ئێستادا هەناردەی توركیای وەستاوە؛ هێڵەكانی بانیاسی سووریا و دەریای سووری سعوودیاش وێران بوون[19]. بە هەمان شێوەیش ئەگەری بەئامانجگرتنی دامەزراوە نەوتییەكانی عێراق لەلایەن ئیسرائیلەوە كە ناوبەناو باسی هەیە، هاوشێوەی بەندەری “حودەیدەی” یەمەن، هەمان دەرەنجامی خراپی لەسەر باری داراییی عێراق دەبێت.

_ بۆشاییی “نەسروڵڵا” و پەككەوتنی وێستگەی لوبنان لە جەنگی دژەئیسرائیلدا؛ دەرگە دەکاتەوە بۆ ئەگەرێک کە عێراق بچێتە پاڵ یەمەن بۆ دەستباری “بەرەی موقاوەمە” و “پشتیوانیكردن لە غەززە”؛ لای خۆیشییانەوە ئیسرائیلییەكان چاودێریی ئەم ئەگەرە دەكەن[20]. لێکەوتەی ئەم ئەگەرەیش ئاڵۆز و جۆراوجۆرە ئەگەر ببێتە ڕاستی، بەتایبەت كە عێراق سەرباری هەژموونی زۆری گرووپە شیعە وەلائییەكان، بەرژەوەندی و پەیوەندیی گرێدراوی زۆریشی لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژاوادا هەیە.

_  كوشتنی “نەسروڵڵا” تەنگژەیەكی گەورەی بۆ ئێرانی مەڵبەند و پایتەختی “بەرەی موقاوەمە” دروست كردووە، چونكە پڕكردنەوەی بۆشایییەكەی و ژیاندنەوەی “حزبوڵڵا” پاش زیانە زۆرەكان، توانا و داراییی زۆری پێویستە؛ ئەمە لە كاتێكدا كە ئێران خۆی لە قەیرانی دارایی و لەژێر گەمارۆی وڵاتانی ڕۆژاوادایە. بەهۆی ئەوەیشی ئێران لە هیچ بارێكدا ناتوانێت دەستبەرداری “حزبوڵڵا” ببێت[21]، بە ئەگەری زۆر هەوڵ دەدات بۆ ئەو مەبەستە سوود لە عێراق وەربگرێت، بەتایبەت كە بۆ گەیشتن بە “حزبوڵڵا” تەنیا ڕێگەی فریاگوزاریی وشكانی، بە عێراق و پاشان سووریادا گوزەر دەكات.

_ سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل “نەتانیاهۆ” چەند خولەكێك بەر لەوەی فەرمانی كوشتنی “نەسروڵڵا” بدات، نەخشەیەكی لە بارەگای “كۆمەڵەی گشتی”ی نەتەوە یەكگرتووەكان بەرز كردەوە كە عێراقی  لە ڕیزی “وڵاتانی نەفرەت” پۆلێن كردووە[22]. ئەمەیش دەشێت وەك ڕاگەیاندنی فەرمیی دوژمنایەتی لێك بدرێتەوە كە ئەگەری هەیە لە داهاتوودا پەرە بسەنێت بۆ بەئامانجگرتن یان شەڕفرۆشتن بە عێراق، ئەگەرچی بە شێوەی ئەلیكترۆنی و سایبەری بێت.

_ زانیارییەكی دەستاودەستپێكراو لەنێو هێزە شیعەكانی “چوارچێوەی هەماهەنگی”دا هەیە، كە ئیسرائیل 35 ئامانجی دیاری كردووە لەنێو عێراق بۆ بەئامانجگرتنی هاوشێوەی هێرشی سەر حووسییەكانی یەمەن؛ هەندێك لەو ئامانجانەیشی دیاری كراون، سەركردەی گرووپە شیعەكانن. ئەمەیش بەپێی زانیارییە دزەپێكراوەكان، سوودانیی هان داوە كە سێ سەركردەی شیعە ڕابسپێرێت (كە یەكێكیان “عەممار حەكیم”ە) بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ هێز و گرووپە شیعەكان تا خۆیان بەدوور بگرن لە گرژتركردنی بارودۆخی ناوچەكە و هۆشداریی پێ داون لەبارەی هەستیاریی بارودۆخ و مەترسییەكانی تێوەگلان لە گرژییەكانی پەیوەست بە لوبنان[23]. هەندێك زانیاری باس لەوە دەكەن ئەمریكا بە عێراقی ڕاگەیاندووە، ڕێگر نابێت لە هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر گرووپەكان ئەگەر ئەوان ببنە بەشێك لە بارگرژییەكان[24].

_ هەندێك میدیای ئەمریكی ئەوەیان پشتڕاست كردووەتەوە كە هەزاران چەكداری شیعە لە عێراقەوە گەیشتوونەتە سنوورەكانی سووریا و لوبنان بۆ پاڵپشتیكردنی هێزە شیعەكان[25]. ئەمەیش زیاتر هانی ئیسرائیل دەدات بۆ كردنەوەی بەرەیەكی جەنگ لە عێراق لە كات و ساتی گونجاودا، بەتایبەت كە وتەبێژی سوپای ئیسرائیل، ڕای گەیاندووە وڵاتەكەی لەنزیكەوە چاودێریی ئەو مەترسییانە دەكات لە عێراقەوە ڕووبەڕووی دەبنەوە و زانیاری لەبارەیەوە كۆ دەكاتەوە و لەمەیش گرنگتر دەڵێت: “ئەوەی پێویست بێت دەیكات[26].” زانیارییە دزەپێكراوەكانیش باس لەوە دەكەن پاش كوژرانی “نەسروڵڵا”، بەكردەیی عێراق نزیك بۆتەوە لەوەی بكەوێتە بەر هێرشی ئیسرائیلییەكان و بە هەوڵی ئەملاولا بە شێوەی كاتی ڕاگیراوە[27].

_ عێراق لە ئێستادا بەشێنەیی بووەتە بەرەی پشتیوانیی حزبوڵڵا لە لوبنان؛ لەم بەینەیشدا جگە لە بەردەوامیی گەیاندنی هاوكاری، پێشوازیی لە پێنج هەزار ئاوارە و برینداری لوبنانی كردووە لە ڕێگەی فڕۆكەخانەكانی بەغدا و نەجەف و ڕێگەی وشكانیی سووریا[28]. ڕاوێژكارێكی سەرۆكوەزیرانیش “عەبدولئەمیر تعێبان” پێشنیارێكی ئاشكرا كرد بۆ ناشتنی “حەسەن نەسروڵڵا” لە كەربەلا.[29] لەسەر ئاستی فەرمییش جگە لە پاڵپشتیی سیاسی و مرۆیی، هانی پاڵپشتیی میدیاییی لوبنانیش دەدرێت كە مەبەست لێی “حزبوڵڵا”یە.[30]

_ فەرماندەیەكی كەتیبەكانی “سەییدولشوهەدا” بە ناوی “عەباس زەیدی” هەڕەشەی ئەوەی كردووە لەگەڵ هاتنی زستاندا “هێزەكانی موقاوەمە” بەنیازن “نەوت بەرامبەر ئاشتی” ڕابگەیەنن و ڕێگە لە هەناردەی نەوت بگرن لە سەرجەم ناوچەكە، ئەویش لە ڕێگەی مووشەكبارانكردنی ئەو بەندەرانەی كە نەوتی لێوە دەچێت بۆ ئیسرائیل و ئەمریكا.[31] یەكێك لە زەرەرمەندەكانی ئەم هەنگاوەیش عێراق خۆیەتی، چونكە ئابووری و داهاتەكەی لەسەر فرۆشتنی نەوت بنەڕەتە و، بوودجەكەی بەرگەی هیچ ڕاگرتنێكی هەناردەی نەوت ناگرێت.

_  حكوومەتی سوودانی دان بەوەدا دەنێت كە كۆنترۆڵی تەواوەتیی بەسەر پەرچەكرداری هێزە چەكدارەكان نییە و ئەو هێزانەی تر كە لە سۆنگەی ئایینی یان مرۆیییەوە دەیانەوێت پەرچەكداریان هەبێت بۆ لوبنان، بەپێی خەمڵاندنی حكوومەت ئەو هێزانە هێشتا جموجۆڵیان لە سنووری 40_50%ی توانایاندایە و دەشێت زیاتری بكەن[32]، بەتایبەت كە ئێران لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەوە ئاگادار كردووە كە لە هەموو لایەكی ناوچەكەوە بەرەی جەنگ گەرم دەكات؛ ئەمە ئەگەر هات و ئیسرائیل هێرشی توند بكاتەوە سەر تاران[33].

_ لە پاش بەیاننامەی سیستانی بۆ پاڵپشتیی مرۆیی و سیاسیی لوبنان، هەندێك لە مەرجەعە ئایینییەكانی نەجەف فەتوای ئەوەیان داوە كە پاڵپشتیی لوبنان ئەركێكی ئایینی (واجب)ە [34]. ئەمەیش دەرگە دەكاتەوە بۆ ئەگەری دەرچوونی فەتوای “جیهادی كیفائی” بۆ پاڵپشتیی “حزبوڵڵا” لە دژی ئیسرائیل، هاوشێوەی بەرەنگاربوونەوەی داعش لە 2015، بەتایبەت ئەگەر ئیسرائیل بەتەواوی هاتە ناو خاكی باشووری لوبنان. بەڵام گرەو لەسەر ئەوەیە مەرجەعییەتی نەجەف وەها ناسراوە كە پابەندە بە سنووری نیشتمانیی عێراق و، ڕێی تێ ناچێت هاوشێوەی قوتابخانەی ئێرانی سنوورەكان بۆ هاندانی بەشداریی سەربازی ببەزێنێت. ئەوەیشی لە سیستانییەوە بەفەرمی دەرچووە، زیاتر پاڵپشتیی مرۆیییە و دەڵێت “جیهان داوای لێ کراوە کە هانی ڕێگریکردن لە بەردەوامبوونی ئەم دەستدرێژییە ئاشکرایە بدات”؛ هەروەها داوای پشتیوانی لە “گەلی ستەملێکراوی لوبنان” دەكات لەگەڵ هەوڵدان بۆ “دەستەبەرکردنی پێداویستییە مرۆیییەکانی لێقەوماوان، لەوانەش: بریندارەکان و ئاوارەکان و ئەوانەی دیكە[35].”

_ گرووپە چەكدارەكان نایشارنەوە لە گفتوگۆی بەردەوامدان لەبارەی چۆنێتیی یارمەتیدانی لوبنان و غەززە بەرامبەر ئیسرائیل لە سۆنگەی پێویستیی بەردەوامی “یەكێتیی گۆڕەپانەكان” كە لە سەرەتای جەنگی غەززەدا لە میحوەری ئێرانییەوە ڕاگەیەنرا و “حەسەن نەسروڵڵا” لە وتارەكانیدا جەختی لێ دەكردەوە[36]. ئەگەر ئیسرائیل وەڵامی مووشەكەكانی ئێرانیش بداتەوە- كە بەپێی زانیارییە دزەپێكراوەكان بژاردەكانی وەڵامدانەوە لەسەر مێزی سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیلە- لەوانەیش بەئامانجگرتنی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران[37]، ئەوكات ئەگەری تێوەگلانی گرووپە چەكدارەكان زیاتر دەبێت و دەرفەتی خۆلادان كەمترە.

مەترسییەكانی سەر هەرێمی كوردستان

“حەسەن نەسروڵڵا” لە چوارچێوەی پابەندیی بە سیاسەتی گشتیی “بەرەی موقاوەمە” و سیاسەتی ئێران بەرامبەر هەرێمی كوردستان، چەند جارێك دژی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لێدوانی داوە، بەتایبەت لە ڕیفراندۆمدا (2017) كوردستانی بە “ئیسرائیلی دووەم” چوواند[38]، بەڵام كوژرانی ناوبراو لەم دۆخەدا و بۆشایییەكەی، دەشێت لێكەوتەی نەرێنییان لەسەر هەرێمی كوردستان هەبێت و دەكرێت ئەمانە دیاترینیان بن:

_ هەر هێرشێكی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە نەوتی و ئابوورییەكانی عێراق، یان تێكچوونی ڕەوشی ناوەند بەهۆی سەختیی ڕاگرتنی باڵانس، لێكەوتەی دارایی و تەناهیی لەسەر هەرێمی كوردستانیش دەبێت. زانیارییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن عێراق نزیك بۆتەوە لەوەی كە بكەوێتە بەر هێرشی ئیسرائیلییەكان و بە هەوڵی ئەملاولا بە شێوەی كاتی ڕاگیراوە[39].

_ لە تاران میدیای فەرمی، بانگەواز بۆ بەئامانجگرتنی “بنكە و بەرژەوەندییە ئیسرائیلییەكان” لە ناوچەكە دەكات. لەم نێوەیشدا ڕۆژنامەی ماڵی ڕێبەری ئێران (كەیهان) هەڕەشەی ئەوەی كردووە، “دەبێت تێچووی دۆستایەتیی ئیسرائیل لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست قورس و گران بێت، بەتایبەت لە وڵاتانی لاوازی چواردەوری ئێران.[40]” بەهۆی ئەوەیشی ئەم بانگەشانە هەمان ئەو بانگەشانەن پێشتر بۆ بەئامانجگرتنی هەولێر بەكار هێنراون، هەڵوێستەكردن و چاودێریكردن دەخوازن بۆ بەرگرتن لە ئەگەری دووبارەبوونەوەیان.

_  هەندێك ڕاپۆرتی میدیاییی ئەمریكی، هەرێمی کوردستان دەخەنە دەرەوەی ئەو ناوچانەی كە دەشێت ئیسرائیل بیكاتە ئامانج، بەو پێیەی بەشێك نییە لە “بەرەی مقاوەمە”[41]، بەڵام ئەمە بە دیوەكەی تردا جێگەی مەترسییە كە گرووپە چەكدارەكان بنكە و بارەگاكانی هاوپەیمانان بكەنە ئامانج یان بگەڕێنەوە بۆ ئەو دۆخەكەی كە هێرشكردنە سەر پایتەختی هەرێمیان بە هێرشكردنە سەر بەرژەوەندییەكانی ئیسرائیل لە قەڵەم دەدا.

_ ئەگەرێكی تر كە لە میدیای ئێرانیدا ئاماژەی پێ كراوە، گرنگیی بەكارهێنانی درۆن و چەكە مامناوەندەكانی ئێرانە بۆ بەرپەرچدانەوەی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ئێران و ئاراستەكردنی چەكە بالیستییەكانە بۆ ئیسرائیل[42]. بەو پێیەیشی بارەگای ئەو هێزە ئۆپۆزیسیۆنانە لە هەرێمی كوردستاندان، دەشێت لە چوارچێوەی سیاسەتی تێكەڵكردنی كارتەكاندا بكرێنە ئامانج. ئەمەیش هەرچەندە لە ئێستادا تا ڕاددەیەك دوورە، بەڵام وەك ئەگەرێك هەر جێگەی تێڕامانە.

_ هەرێمی كوردستان لە ئێستادا لە دۆخی لێكترازان و دابەشبوون و كێبركێ و هەڵمەتی هەڵبژاردندایە. لەم كاتەیشدا لەگەڵ گرژییە هەرێمایەتییەكانی پەیوەست بە كوشتنی “حەسەن نەسروڵڵا” یەخانگیر بووە. ئەمەیش دەرفەتی كاری پێكەوەیی و هەماهەنگی بۆ بەرەنگاربوونەوەی لێكەوتەكان لاوازتر دەكات.

سەرچاوە و پەراوێزەكان

[1]  https://2h.ae/pUmS

[2]  https://2h.ae/YwRm

[3]  https://2h.ae/hlca

[4]  https://2h.ae/bagY

[5]  https://2h.ae/OQpa

[6]  https://2h.ae/pUmS

[7]  https://2h.ae/OQpa

[8]  https://2h.ae/pUmS

[9]  https://2h.ae/wefM

[10]  https://2h.ae/KewF

[11]  https://2h.ae/ZARS

[12]  https://2h.ae/RYqq

[13]  https://2h.ae/VzVf

[14]  https://2h.ae/njrl

[15]  https://2h.ae/hlYS

[16]  https://2h.ae/okYp

[17]  https://2h.ae/ujiu

[18]  https://2h.ae/omIu

[19]  https://2h.ae/dQoW

[20]  https://2h.ae/wAUB

[21]  https://2h.ae/KsBO

[22]  https://2h.ae/iTQu

[23]  https://2h.ae/SHQL

[24]  https://2h.ae/xedq

[25]   https://2h.ae/MCbx

[26]  https://2h.ae/qQqG

[27]  https://2h.ae/EvcG

[28]  https://2h.ae/Jwaq

[29]  https://2h.ae/TdML

[30]  https://2h.ae/fOAc

[31]  https://2h.ae/HFTi

[32]  https://2h.ae/fOAc

[33]  https://2h.ae/EvcG

[34]  https://2h.ae/oWaX

[35]  https://2h.ae/Snlk

[36]  https://2h.ae/smVe

[37]  https://2h.ae/Ohfw

[38]  https://2h.ae/xsPa

[39]  https://2h.ae/EvcG

[40]  https://2h.ae/qOmR

[41]  https://2h.ae/IUmL

[42]  https://2h.ae/JqoQ

(خوێندنەوەیەکی ستراتیژییانە بۆ لێکەوتە و سیناریۆکان)

 

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

داهاتووی حزبوڵڵا دواى کوژرانی یەک دەرزەن لە سەرکردەى باڵا + ئەمیندارى گشتى

حەسەن نەسروڵڵا، ئەمیندارى گشتیى حزبوڵڵاى لوبنانى، ئیوارەى ڕۆژى هەینى ڕێکەوتى 27/9/2024 لە هەڵمەتێکی بەئامانجگرتن لەلایەن ئیسرائیلەوە کوژرا، کە تێیدا وردترین زانیاریى هەواڵگرى و گونجاوترین کات و شوێن و پێشکەوتووترین چەکی تێدا بەکار هات، کە 85 بۆمب بوو؛ هەر یەکەیان کێشەکەى نزیکەى یەک تەن دەبوو. یەکێک لەو بۆمبە مووشەکییانە ساڵی 2009 لەلایەن ئەمریکاوە درابووە ئیسرائیل، کە پێشتر بۆ جەنگى کەنداو لە دژى سەددام دروست کرا بوو، کە تواناى بڕینى 50 مەتر لە خاک و 5 مەتر لە کۆنکرێتی هەیە. زانیارییەکە زۆر بۆ ئیسرائیلییەکان بەنرخ بوو، کە ئاماژەى بەوە دەدا، کە ئەمیندارى گشتیى حزب و 12 سەرکردەى سەرەکیی حزب بەشدارن لەو کۆبوونەوەیە، کە کۆى سەرکردە کوژراوەکانى، زیاترن لە 20. ئەوە بوو مووشەک و بۆمبەکان وەشێندران و، ئامانجەکانى خۆیشیان پێکا؛ نەک تەنیا هەر ئەوە، بەڵکوو ئیسرائیلییەکان ئەوەندە لە کارەکەى خۆیان دڵنیا بوون کە پێش حزبوڵڵا هەواڵی کوشتنەکەیان بڵاو کردەوە.

حەسەن نەسروڵڵا کە نازناوى پێشەوا و سوارچاکی گۆڕەپانی بەرگرى بوو دژی دەوڵەتى ئیسرائیل. وەک سەرۆکی هەمان حزبەکەى کە لە ساڵی 1992 لەلایەن ئیسرائیلەوە کوژرا، ئەمیش دواى 32 ساڵ لە دوژمنایەتیی ئیسرائیل هەمان چارەنووسی هەبوو.

کوژرانى ئەمیندارى گشتیى حزب و دەرزەنێک لە سەرکردەکانى، بووە هۆى هەڵتەکانى بنیاتی سیاسی و سەرکردایەتیى حزب، کە شوێنگرتنەوەیان ئەوەندە کارێکی ئاسان نییە؛ چونکە تەواوى ئەو سەرکردانە، خاوەن ئەزموون و پلان و زۆرزانیى حزبی و سیاسی بوون. ئەوەیش بۆشایییەک لەسەر ئاستى دەسەڵات لەناو حزب دەنێتەوە؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە ئیسرائیل توانیى زەرەرێکی کەمەرشکێن لەسەر سێ ئاست لەو حزبە بدات: کوشتنى 12 سەرکردە و ئەمیندارى گشتییەکەى، تێکدانى سیستەمى پەیوەندییەکانى حزب کە ئامێری پەیجەر و وکی توکی بوون، لەناوبردنى زۆرێک لە ژێرخانى سەربازی و بەرگریى حزب. ئەو سێ ئاستە ئەوەندە کاریگەرن کە وا بەئاسانی حزبوڵڵا ناتوانێ ڕیزەکانى خۆى ڕێک بخاتەوە؛ ئێرانیش بەو پەلەیە ئەو توانایەى نییە ئەو کارەیان بۆ بکات، چونکە هاوکێشەکان و وادەکە لە بەرژەوەندیى ئەو نین تا بەو ئاسانییە خۆى بخزێنێتە ناوەوە. ئێران هەر لە بنەڕەتەوە لەگەڵ هەڵکشانی گرژییەکان نەبوو و لە پەیامێکی بۆ حزبوڵڵا ئەوەى پێ ڕاگەیاندن: کە کاتەکە بۆ بەرەنگاربوونەوە گونجاو نییە.

بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە حزبوڵڵا بەو ئاسانییە دابڕووخێ و لە گۆڕەپان وەدەربنرێ. ئەو خاوەنى مێژوویەکە لە ئەزموونى سیاسی و چەکدارى و بەرگرى و جەنگ، خاوەنى تەرسانەیەکە لە چەک و مووشەک کە بە نزیکەى 150 – 200 هەزار مووشەک و قازیفە دەخەمڵێندرێت، کە دەتوانێ لە دژى ئیسرائیل هەڕەشەى پێ بکا، بنکەیەکی جەماوەریى تۆکمەى هەیە، ئەو حکوومەتى لوبنانى لە ڕووى سیاسییەوە ئاراستە دەکات، نزیکەى 100 هەزار هێزى چەکدارى هەیە، کە لەلایەن ئێرانەوە مەشقی باشیان پێ کراوە. هەر بۆیە لەو سۆنگەیەوە سەرکردایەتیى نوێی حزب لەسەر هەمان پەیڕەوى پێشوو دەڕوا و هەوڵی سەرلەنوێ ڕێکخستننەوەى ڕیزەکانى دەداتەوە؛ ئەوەندەیش تەرسانەى هەیە کە بتوانێ بەرگرى لە خۆى پێ بکات و بە بکەرێکی سەرەکیی بەرەى بەرگرى لە دژى ئیسرائیل بمێنێتەوە.

بەڵام ئیسرائیل ئەو ماوەیە بە حزبوڵڵا نابەخشێ بۆ بیرکردنەوە و خۆڕێکخستنەوە؛ بەردەوام هێرشە ئاسمانییەکان گورز لە ئامانجەکانیان لە لوبنان دەوەشێنن، لەسەر ئاستى وشکانیش لە باشوورى لوبنان هێرشی زەمینى بەدوور نازانرێ بۆ دەرکردن و خاپوورکردنى پێگەکانى حزبوڵڵا لە باشوورى لوبنان تا ڕووبارى لیتانی. بەڵام ئایا ئیسرائیل ئەو کارە بەبێ کۆمەکى هێزی نێودەوڵەتی، بەتایبەت ئەمریکا و فەرەنسا ئەنجام دەدات؟ بۆ ئەو ویست و ئامانجەیش ئیسرائیل، ئەمریکا و هەندێ لە دەوڵەتانى ئەوروپای لە هێرشە زەمینییە سنووردارەکە ئاگادار کردۆتەوە، بەڵام ئاڵنگارییە جددییەکە بۆ حزبوڵڵا ئەوەیە کە ئایا بەو زووانە دەتوانێ خۆى ڕێک بخاتەوە و میراتی سەرکردەکانى پێشووى لەلایەن نوێکانەوە بپارێزێ؟ یان بەو ئاسانییە دەتوانن لەسەر بنیاتێکی سیاسی و ستراتیژى و دەسەڵات بۆ حزب ڕێک بکەون؟ ئەوەى کە پەیوەستە بە ئێرانیشەوە، بۆ گەیشتنە ئەو مەبەستە و ڕێکخستنەوەى ڕیزەکانى حزبوڵڵا لەسەر سێ ئاست کار دەکات: هەوڵدان بۆ ڕازیکردنى حزبوڵڵا بەو خەسارەتە (ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ کە حەسەن نەسروڵڵا وەک قوربانییەکى هاوکێشەکە ئەژمار بکرێ)، نەچوونە ناو جەنگەکەوە بەڕاستەوخۆیی کە لە بەرژەوەندیی ئەو ناکەوێـتەوە (چونکە بەڕاستەوخۆیی سیستەمی سیاسیی ئێران دەکەوێتە مەترسییەوە)، خاوکردنەوە و ڕێگرتن لە هەڵکشانی زیاترى گرژییەکان تا لەدەست دەرنەچن و جەنگەکە تەواوى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بگرێتەوە و کاولکارییەکى بێشومار بە دواى خۆیدا دێنێت و نزیکەى 25 دەوڵەت لەو حاڵەتەدا تێوە دەگلێن.

لەسەر ئاستى لوبنانیش، ئیسرائیل مەبەستیەتى ژێرخانى لوبنان داڕووخێنێ و بارودۆخی سیاسییش لە نێوان لایەنە سیاسییەکانى بشڵەقێنێ و لە دژى حزبوڵڵا هانیان بدات، بەوەى کە حزبوڵڵا لە ساڵی 1992وە هۆکارى سەرەکی و ڕاستەوخۆى خاپوورکردنى لوبنانە. لە لایەکی تریشەوە مەبەستیەتى لە ڕێگەى ئەو گوشارانەوە حزبوڵڵا ناچار بکات بە ڕازیبوون و جێبەجێکردنى بڕیارى ئەنجومەنى ئاسایش ژمارە 1701 کە پەیوەستە بە کشانەوەى هێزەکانى حزبوڵڵا لە باشوورى لوبنان تا دواى ڕووبارى لیتانی، کە ئەو پانتایییەیش نزیکەى 1100 کلم چوارگۆشە دەبێت.

کاریگەریى لەسەر جەنگى غەززە

جەنگی غەززە بە بارودۆخێکی ناوخۆیی لەسەر ئاستى سیاسەتى نێودەوڵەتى ئەژمار دەکرێ؛ جەنگە لە نێوان گرووپێک و دەوڵەت؛ لەسەر خاک و، هەر یەک لە ئەوان ئەوی دی ڕەت دەکاتەوە. شەڕی 7/10/2023 تواناکانى سەربازیی ئیسرائیلی خستە ژێر پرسیارەوە، بەوەى کە لە مێژووى ئیسرائیل بۆ یەکەم جارە گرووپێک بتوانێ ئەوەندە سەرباز لە سوپاى ئیسرائیل بکوژێ و دزەیش بکاتە ناو سیستەمى بەرگرییەکەى؛ بە شێوەیەک کە کاریگەریى نەرێنیی لەسەر ئابڕووى ئەو وڵاتە دروست کرد. دواى سنووربەزاندنى ئیسرائیل بۆ هەموو بنەما یاسایییە مرۆیییە نێودەوڵەتییەکان و تەواوى داواکارییەکان بە وەستاندنى جەنگ، نەیتوانى ئەو گرووپە لەناو بەرێت و، تەنیا لەقاڵبی دان؛ بەڵام لە بەرگرى دژی سوپاى ئیسرائیل هەر بەردەوامن. سەرۆکەکەیان تا لە غەززە بوو، دەرفەتى کوشتنى نەدا بەدەستەوە، بەڵام لە ئێران ئەو کارە کرا. ئێستا بەرەى جەنگ گوازراوەتەوە دژ بە حزبوڵڵا لە لوبنان، نەک دژ بە دەوڵەتى لوبنانى. هەر بۆیە دەوڵەتى لوبنان بیر لە بەرگرى ناکاتەوە؛ تەنیا ئەوەندە نەبێ باس لە وەستاندنى جەنگ و جێبەجێکردنى بڕیارى ئەنجومەنى ئاسایش ژمارە 1701 دەکات.

ئەو جەنگە هەندێ گوشارى ئیسرائیلی لەسەر حەماس کەم کردەوە، بەڵام دەرفەت ناداتە حەماس بۆ پێشڕەویکردن. گەمارۆ و نەهامەتییەکانى خەڵکی غەززە بەردەوامن. هەوڵی وەستاندنى جەنگ و ئازادکردنى بارمتەکان و بیرۆکەى دوو دەوڵەتى، هەنووکە بێبازاڕ کەوتۆتەوە. جموجۆڵە دیپلۆماسییەکانیش لەو بارەیەوە وەستاون. پەیوەندیی ئێران و حزبوڵڵا لەگەڵ حەماس لە دۆخی وەستاندایە، چونکە بارودۆخەکە تەواو ڕوو لە شڵەژانە و ئێران تا دێ بەهەستیارییەوە ڕەفتار دەکا. بەڵام هێرشەکانى شەوی سێشەممەى یەکی ئۆکتۆبەر، دەشێ پارسەنگی هاوکێشەکان بگۆڕێ، چونکە سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل پێشتر مژدەى ڕزگارکردنى گەلی ئێرانیان لە ڕژێمەکەى پێ دان. بەڵام ئەو وەرچەرخانە لە بارودۆخ و هاوکێشەکان، ئەوە ناگەیەنێت کە گوشار و مەترسی لەسەر حەماس نەماوە، بەڵکوو مەترسییەکانى لەناوبردنى پێگە و ژێرخانى سەربازی و کوشتنى سەرکردەکانى هەر لە ئارادایە. لە لایەکی تریشەوە چالاکییەکانى لە لوبنان وەستاون؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە تەواوى جووڵەکانى حەماس لەم بارودۆخەدا بۆ دەوڵەتانى ناوچەکە وەستاون. ئەوەى کە ماوەتەوە بۆ حەماس، تەنیا خۆڕێکخستنەوەیە و لەوانەیە هەندێ هەوڵی تۆڵەکردنەوەیش بدات لە ئیسرائیل، لە کاتێکدا کە بە جەنگی لوبنان و بەرپەرچدانەوەى هێرشەکانى ئێرانەوە خەریکە.

 ئایا کاریگەریى لەسەر بەرەى گرووپە وەلائییەکانى سەر بە ئێران چی دەبێ؟

لەو نێوەندەدا کە ئێران تا پێی دەکرێ نایەوێ گرژییەکان بەرەو هەڵکشان بچن، تەنیا بۆ ڕای گشتى و وەك خاوەن هەژموون، هەندێ کاردانەوەى بەرانبەر ئیسرائیل دەبێت، دەنا نیازی جەنگی نییە، ئەگەر نەتانیاهۆ دۆخەکە زیاتر لە پەرچەکردارى ئێران بەرەو هەڵکشان نەبا؛ کە ئەوە ویستى ئەوە دژ بە ئێران و تێوەگلاندنى دەوڵەتانى ئەوروپا و ئەمریکا. کەواتە گورزە توندەکە لەلایەن ئیسرائیل و ئەمریکاوە دژ بە گرووپە وەلائییەکان دەبێ. ئێرانیش هەر ئەوان بۆ کاردانەوە لە دژى ئیسرائیل و ئەمریکا هان دەدا. ئەوە بوو ئیسرائیل دواى حەماس لە بەهێزترینیانەوە دەستی پێ کرد کە حزبوڵڵایە. دواتریش لەسەر شێوازی دۆمینۆ، یەک لە دواى یەک گورزیان بەردەکەوێ؛ ئیدی دیار نییە سووریا پێش عێراقە، یان بەپێچەوانەوە، دواتریش یەمەن؛ دەشێ بە هاوبەشیکردنى دەوڵەتانى کەنداویش بێت وەک سعوودیە و ئیمارات، یان لەو قۆناغەدا تەنها بریتانیا و ئەمریکا ئەرکی بەرگرى و پاراستنى ئیسرائیل جێبەجێ بکەن، بەڵام پێ دەچێ گرووپە وەلائییەکان لە عیراق بۆ تێوەنەگلانی حکوومەتى عیراقی تەنها هەندێکیان ئەو کارە بگرنە ئەستۆ.

 وەک: حزبوڵڵا، چونکە لایەنە سەرەکییەکانیان لە حکوومەتى عێراقی بەشدارن و بە کاردانەوەیان حکوومەتى عێراق دووچارى هەڵوێستێکی دژوارى سەربازی و سیاسی لەمەڕ بارودۆخەکە دەکەن، کە لە بەرژەوەندیى عێراق ناکەوێـتەوە… بەڵام ئەوەى کە لێرە گرنگە ئاماژەى پێ بدرێ ئەوەیە: بەرەى گرووپە وەلائییەکانى عێراق لە ڕووی لۆجستی و دارایییەوە پشتیوانی ئەوانی تر دەبن، تایبەت لە سووریا و یەمەن.

بارودۆخەکە لەگەڵ ئەجێنداى پزیشکیان یەک ناگرێتەوە

گەرچی پەرلەمانى ئێران لە کاتى پەسەندکردنى کابینەکەى پزیشکیان، جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە کە نابێ هیچ کام لە بەرپرسانی کابینەکەى، لە هەوڵی دانانى ڕایەڵەى پەیوەندیدا بن لەگەڵ وڵاتانى ڕۆژاوا، بەڵام خودی هەڵبژاردنی پزیشکیان وەک ئەجێندایەکی ئێرانی وایە بۆ کرانەوە و قوتارکردنى ئەو وڵاتە لە دابڕان و جەنگ و گەمارۆکان. ئەو ڕۆڵەیش بە سەرلەنوێ داڕشتنەوەى پەیوەندییەکان دێت لەگەڵ دەوڵەتانى ئەوروپی و ئەمریکا. لەو بارەیشەوە پزیشکیان لە نیویۆرک چەندان پەیامی ئەرێنیی بۆ ئەمریکا و دەوڵەتانى ئەوروپا نارد، بەتایبەت بۆ گەڕانەوە بۆ ڕێکكەوتننامەى ئەتۆمی. ئەمەیش ئەرکێکی قورسە بۆ پزیشکیان، چونکە مەبەست لەو جووڵە و ئەجێندایە، قوتارکردنى ڕژێمى سیاسیی ئێرانە لە ڕووخان و سەرلەنوێ پاراستنى و جۆشدانی، لە لایەکی تریشەوە خۆلادان لە هەر هەوڵێک بۆ تێوەگلاندنی لە جەنگێکی سەرتاسەرى کە ئاکامەکەى لەناوچوونى حوکمڕانیی ئێستاى ئێرانە؛ هەر کاردانەوەیەکیش کە ئەنجامی بدا، لە سنوورى دیاریکراو تێ ناپەڕێ و لە توانایدا نییە.

ئێران لە هەوڵدا دەبێت کە لە ڕێگەى گرووپە وەلائییەکانییەوە بۆ تۆڵەکردنەوە، هێرشەکانی زیاتر بکات؛ لە بەرانبەریشدا ئیسرائیل گورزى خۆى لە تەواوى ئەو گرووپانە- لە هەر شوێنێک بن- دەوەشێنێ، تا هەرچیی کردووە تواناى سەربازییان لاواز بکات و مەترسییەکانى سەر ئاسایشی نەتەوەییی ئیسرائیل کەم بکاتەوە. هەرچەندە ئێران لە پێناو حزبوڵڵا نەچووە ناو جەنگەکەوە؛ ئەوەى کە ڕووی دا تەنیا پەرچەکردار بوو وەک نمایشێک لە بەردەم ڕای گشتى و، نمایشێک بوو تەواو بوو. بەڵام تاکە پێوەر بۆ هەڵنەکشانى گرژییەکان، هەڵوێستى نەتانیاهۆیە، بەوەى کە ئایا وەڵامی توندى دەبێ دژی هێرشەکانى ئێران یان نا؟ ئەوەیش کاتژمێرەکانى داهاتوو یەکلاییی دەكاتەوە. لە لایەکی تریشەوە ئیسرائیل جەخت لەسەر لێدانی پێگە ستراتیژییەکانى ئەو گرووپانە لە لوبنان و سووریا و عێراق و یەمەن دەكاتەوە، بۆ نموونە لە یەمەن لە پارێزگاى “حودەیدەى”دا، کە لە 70% پێداویستییەکانى حووسییەکان لەو بەندەرەوە بۆیان دێت، ئەمەیش یەمەن لە بەردەم کارەساتێکی مرۆییدا دەبینێتەوە. لە عێراقیش پێ دەچێ یەکێك لە ئامانجەکانى ئیسرائیل، لێدان لە پارێزگاى بەسرە بێت، کە شادەمارى ئابووریى عێراقە. ئەودەمیش عێراق دووچارى قەیرانێکی داراییی قووڵ دەبێتەوە و لە هەمان کاتیشدا دەبێتە لایەن لە جەنگەکە و ئاکامەکەیشی لە بەرژەوەندیى ئەو ناشکێتەوە.

ئیسرائیل لە هێرشەکەى سەر لوبنان ئابڕووى خۆى کڕییەوە، بەڵام ئێرانیش کە هێرشەکەى پێشووترى بۆ سەر ئیسرائیل وەک نمایش و ئابڕووبەرانە بوو، ئەوەى سەرەتاى ئۆکتۆبەرى توندتر بوو. ئیسرائیل هەمان سیناریۆى غەززە لە باشوورى لوبنان دووبارە ناکاتەوە، تا سەرکەوتنى کردارى گەرەنتى نەکات، هەرچەندە ئێستا ئیسرائیل بەهێزترین دەوڵەتى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە لە ڕووی سوپا و جۆرى چەکەوە، بۆ نموونە: بوودجەى سوپا 24.3 ملیار، 39 فڕۆکەى F35، 175 فڕۆکەى F16، 66 فڕۆکەى F15، ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە سیستەمێکی بەرگریى بێهاوتاى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەیە، وەک: کڵاوەى ئاسنین، سلینگی داوود (David’s sling)، تیر، سیستەمی مووشەکی پاتریۆت؛ ئەمە سەرەڕاى تەواوى هاوکاری و پشتیوانیی ئەمریکا و دەوڵەتانى ئەوروپا بۆ ئیسرائیل لە ڕووى دارایی و سەربازی و دیپلۆماسییەوە.

کەواتە ئێران لەسەر ئاستى سەرۆکایەتى بەنیازی هیچ جۆرە کاردانەوەیەک نەبوو؛ ئەوەى کرا بڕیارى سوپا و ڕابەرە؛ ئاکامەکەیشی لەلایەن ئیسرائیلەوە بێوەڵام قوتارى نابێ. بەڵام پێوەرى ڕاستەقینە ئەوەیە کە نەتانیاهۆ بەنیازی وەستانی جەنگە یان نا؟ ئایا هێرش دەکاتەوە سەر ئێران؟ بەڵام پێ ناچێ وەک ئێرانییەکان ئەگەر هەندێ خەسارەتیش بدەن وەڵام بدەنەوە، چونکە بارودۆخەکە لەوە زیاتر بەرەو هەڵکشان بچێ کۆنترۆڵ ناکرێ و لە بەرژەوەندیشیاندا نییە. لەلایەکی تریشەوە ئەمریکا ماف بە ئیسرائیل دەدات لە سنوورێکی دیاریکراو وەڵامى ئێران بداتەوە، بەڵام لە هەوڵدا دەبێت گرژییەکان هەڵنەکشێن و ئەویش لە جەنگ تێوە نەگلێندرێ.

کاریگەریى لەسەر عێراق

حەسەن نەسروڵڵا پەروەردەى حەوزەى نەجەف بوو، پێش ئەوەى ببێتە وەلائییەکى ئێران. کوژرانی، داخ و کەسەرێکی زۆری لاى گرووپە وەلائییەکان دروست کرد. چەندان هوتافی تۆڵەکردنەوەیان دا، بەڵام تەنیا گرووپە بچووکەکان نەبێ، پەرچەکردارێک نەبوو. گرووپە وەلائییەکان و حکوومەتى عێراقی و ئێران بەهەستیارییەوە ڕەفتار دەکەن. حکوومەتى عێراقی گەرچی لەژێر گوشارى زۆرى گرووپەکاندایە و ئەوان بڕیارى سیاسی لە عێراق ئاراستە دەکەن و یەکلاییشی دەکەنەوە، بەڵام حکوومەت تا ئێستا هیچ هەڵوێستێکی تۆڵەکردنەوەى نەنواندووە. کەواتە هەڵوێستى فەرمیی حکوومەت تێوەنەگلانە لەو جەنگە و خۆپارێزییە؛ تەنیا ئەوەندە نەبێ کە بڕیاری داوە کۆمەکى و هاوکاریى مرۆییی گەلی لوبنان بکەن. بەڵام گرووپە وەلائییەکان و تەنانەت “سەدر”یش لە هەوڵی ئەوەدان کە هەڵوێستێکی جەماوەرى بۆ بابەتەکە دروست بکەن، تا لەوێوە گوشار بخەنە سەر حکوومەت بۆ هەڵوێستنواندن دژ بە ئیسرائیل و دەرفەتێکیش بۆ دەرکردنى هێزی هاوپەیمانان لە عێراق.

کەواتە دوو هەڵوێست لە عێراق هەن: هەڵوێستى حکوومەت کە خۆپارێزییە و بۆ ئەو مەبەستەیش لەگەڵ ئەو گرووپانە کۆ بۆتەوە کە پەرچەکرداریان نەبێ و هێرشەکانیان بوەستێنن. هەڵوێستى گرووپە وەلائییەکانیش کە دوو بەشن: هەندێکیان کە سەرەکین تەنیا بەنیگەرانى و ناڕەزایی هەڵوێستیان گرتووە، ئەوانى تریش بەکردار لە هەوڵی تۆڵەکردنەوەن بۆ حەسەن نەسروڵڵا. بەڵام تا ئێستا بەو شێوە کاریگەرە نییە کە ببێتە مایەى هەڵوێستنواندن لەلایەن ئیسرائیلەوە وەک پەرچەکردار دژ بەو گرووپانە و بەئامانجگرتنى پێگە و دامەزراوە ستراتیژییەکانى ئەو گرووپە و حکوومەت. ئەویش بە هەمان شێوەی ئێران، ئەگەر ئیسرائیل وەڵامی توندى ئێران بداتەوە، ئەوا ئەو گرووپانەیش هێرشەکانیان چڕتر دەکەنەوە و لەلایەن ئیسرائیلیشەوە کاردانەوە دەبێت.

ئەوەى کە حاشاهەڵنەگرە لەو بارەیەوە، کە عیراق کاردانەوەى ڕووداوى کوژرانی حەسەن نەسروڵڵای لەسەرە، بەڵام سنووردارە و پەیوەستە بە هەڵوێستى ئێرانەوە، چونکە تا هەنووکە ئێران بەنیازی تێوەگلان نییە، ناشی هەوێت چالاکیی ئەو گرووپانە لەم قۆناغەدا توندتر بکاتەوە. خۆ ئەگەر گرووپەکان هەڕەشەکانى ئیسرائیل بە هەند وەرنەگرن و هێرش بکەن، ئەوا گومانى تێدا نییە عیراق زۆر بە ئاسانی تێوە دەگلێ و باجی قورسیش لەو بارەیەوە دەدات، بەڵام هاوکێشەکان ئێستا لە ڕووداوى کوژرانی حەسەن نەسروڵڵا تێپەڕیوە بۆ بارودۆخە پڕمەترسییەکەى نێوان ئیسرائیل و ئێران.

هەڵوێستى ئەمریکا لەو بارەیەوە ئەوەیە، کە هەوڵی ڕاگرتنى جەنگ دەدات، بەڵام نەتانیاهۆ ئەو دەرفەتەى نەهێشتۆتەوە و سوورە لەسەر ئەجێنداکەى؛ تەنانەت گەیشتۆتە ئەو قۆناغەى کە ئەمریکاى هێناوەتە سەر خەت کە چۆن وەڵامی هێرشەکانى شەوی یەکى ئۆکتۆبەرى ئێران بدەنەوە و هەماهەنگییان هەبێ. بەڵام ئەمریکا بەردەوام لە هەوڵی ئەوەیشدایە تێوە نەگلێ. هەمیشە لە ڕووداوەکانى نێوان ئیسرائیل و ئێران ڕای گەیاندووە کە هیچ کام لە هێزەکانمان لەلایەن ئێرانەوە بەئامانج نەگیراون، بەڵام ئیسرائیل مافی بەرگریى لە خۆى هەیە و ئێمە بە هەموو شێوەیەک پشتیوانیی لێ دەکەین. هەر بۆیە گرووپە وەلائییەکانى ئێرانیش لە عێراق وازیان لە دژایەتیى ئەمریکا و هێرشکردنە سەر هێزەکانى هێناوە و ئێستا تەنیا هەڕەشە لە ئیسرائیل دەکەن. بەڵام لەلایەن ئەمریکاوە هەر هێرشێک لە هەر شوێنێکی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە بکرێتە سەر ئیسرائیل، ئەوان لە بەرەى بەرگریدا دەبن لەگەڵ ئیسرائیل. لەوێوە ئەگەری تێوەگلانى ئەمریکا زێتر دەبێت و ئاکامەکەیشی بۆ عێراق ئەرێنی نابێت. باڵیۆزی ئەمریکاش لە بەغدا هۆشداریى توندی دایە ئەو گرووپانە تا هێرش نەکەنە سەر بەرژەوەندییەکانى وڵاتەکەى؛ بەپێچەوانەوە لەلایەن وڵاتەکەیەوە ڕووبەڕووی کاردانەوەى توند دەبنەوە.

کەواتە لە کۆتاییدا سیناریۆ و ئەگەرەکان چی دەبن؟

لەو بارەیەوە هەندێ ئەگەر و سیناریۆ هەن و قابیلی ڕوودانن، لەوانەیش:

• سیناریۆى دانبەخۆداگرتن؛ تا چیدی گرژییەکان هەڵنەکشێن و نەبێتە جەنگێکی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست. بەڵام ئەو ئەگەرە لە دواى هێرشەکانى ئێران بۆ سەر ئیسرائیل لاواز بووە.

دانبەخۆداگرتنى ئێران بۆ وەڵامى ئیسرائیل دژ بە ئەو؛  ئەویش لە پێناو ئەوەى جەنگى گەورە نەکەوێتەوە. ئەمریکا و دەوڵەتانى ئەوروپا و ناوچەکە ئەو ئەركە لە ئەستۆ دەگرن، بەوەى ئێران وەڵامی تری هێرشەکانى ئیسرائیل نەداتەوە و ئیسرائیلیش تەنیا هێرش بۆ چەند دامەزراوەیەک بکات لە ئێران، بەو مەرجەى دامەزراوە ئەتۆمییەکانى ئێران نەگرێتەوە، ئەویش بۆ ئەوەی ئێران خۆى لە جەنگ بەدوور بگرێ. بەڵام هێرشە سەرەڕۆیییەکان لەلایەن گروپە وەلائییەکانەوە هەر بەردەوام دەبن، بەڵام ئەو ئەگەرەیش بۆ ئێران کارێکی ئاسان نییە، بەوەى گرووپە وەلائییەکان شەڕ بۆ ئەو بکەن و هەر ئەویش بیانکاتە قوربانی تا لە جەنگ تێوە نەگلێ و خۆیشی دەستەوەستان دانیشێ. هەر بۆیە ئێران نەیتوانی ئەو هەڵوێستە وەرگرێ و، لە دووى ئۆکتۆبەر وەک تۆڵەسەندنەوە بۆ هەنییە و حەسەن نەسروڵڵا هێرشی کردە سەر ئیسرائیل.

• ئیسرائیل بەردەوام دەبێ لە هێرشەکانى، تا ئەو کاتەى قووڵاییی ئاسایشی نەتەوەییی خۆى پتەو دەکات و دوژمنەکانى تەواو لاواز دەکات لە لوبنان و فەلەستین و یەمەن و سووریا و عیراق و، مەترسییەکانى سەر دەوڵەتى جوولەکە لە سنورەکانى دوور دەخاتەوە. ئەو دەمیش بارودۆخێکی نوێ لە پەیوەندییەکان و سیستەمى هەرێمایەتى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دێتە کایەوە. بۆ ئەو مەبەستەیش لەوانەیە هێرش بکاتە سەر باشورى لوبنان و وەدەرنانى چەکدارانى حزبوڵڵا بۆ دواى سنوورى ڕووبارى لیتانی و ناچارکردنى دەوڵەتى لوبنان بە چەکداماڵینی حزبوڵڵا و چۆڵکردنى باشوورى لوبنان تا ڕووبارى لیتانی لە چەکدارانى حزبوڵڵا و جێگیرکردنى هێزی نێودەوڵەتى وەک فەڕەنسی و ئەمەریکی لە باشوورى لوبنان، بەمەبەستى جێبەجێکردنى بڕیارى 1701ى ئەنجومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى. لەو حاڵەتەدا حزبوڵڵا دەبێتە هێزێکی لاواز لەناو لوبنان و سەرلەنوێ دوبەرەکیی سیاسیی ناوخۆیی لەو وڵاتەدا سەرهەڵدەداتەوە، چونکە جۆرێک لە هاوسەنگیی نێوان هێزەکان لە لوبنان دەگەڕێتەوە و هێزێکی چەکدارى باڵادەست لە دەرەوەى دەوڵەت ناتوانێ ببێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییی ئیسرائیل.
• سیناریۆیەکی تر ئەوەیە کە لەسەر هەموو ئاستەکان ئەوەندە گوشار بخەنە سەر ئێران، تا ناچارى ڕێکكەوتن و قبووڵکردنى مەرجەکانى ئیسرائیل و ڕۆژاوا ببێت. لەو حاڵەتەیشدا ئێران دەچێتە خولگەى سیاسەتى ئەمریکاوە لە ناوچەکە و بە لاوازکردنى ئێران، جۆرێک لە هاوسەنگییش بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەگەڕێتەوە و مەترسییشی بۆ سەر ئیسرائیل نامێنێت. ئەم ئەگەرە کاتێک ڕوو دەدا، کە ئەو سازشەى ئێران بۆ دەوڵەتانى ڕۆژاوا و ئیسرائیل لە بەرانبەر مانەوەى سیستەمى حوکمڕانیی ئێراندا بێت.
• سیناریۆى کۆتایی ئەوەیە کە نەتانیاهۆ قسەى خۆى بباتە سەر، کە پێش چەند ڕۆژێک هەڕەشەى ڕووخاندنى ڕژێمی سیاسیی ئێرانی کرد و مژدەى بە گەلانى ئێران دا کە بەم زووانە ڕزگارییان دەبێ. لەو حاڵەتەدا گرژییەکان تا دێ بەرەو هەڵکشان دەچن و بازنەى جەنگ فراوانتر و توندتر دەبێت، بەڵام ئەگەرى هێرشی زەمینى بۆ سەر ئێران بەدوور دەگیرێ، تەنیا ئەوەندە نەبێ هێرشەکان ئاسمانى دەبن و تەواوى دامەزراوەکانى ئێران خاپوور و وێران دەکەن و زەمینە خۆش دەکەن بۆ ڕاپەڕینی جەماوەرى و پشتیوانیکردنى لەلایەن دەوڵەتانى ڕۆژاواوە تا سیستەمەکە بەدەستى خۆیان بڕووخێنن.

ئەدی کاریگەرییەکانى لەسەر هەرێمی کوردستان چی دەبێت؟

• بەردەوام هەڵوێستى سیاسیی هەرێمی کوردستان تووشی ڕووگیری (ئیحراجی) دەکەن؛ لەوانەیشە پەرچەکرداریان بەرانبەر ئەو هەڵوێستانەى هەرێم هەبێ، بەوەى گرفت بنێنەوە لە بابەتى مووچە و هەندێ گرفتى یەکلانەبووەوە لەگەڵ بەغدا. هەر بۆیە سەرۆکایەتیى هەرێم دەبێ هەڵوێستى هەبێ و حەکیمانەیش دەریان ببڕێ.
• هەرێم پێویستیى بە ئامادەباشی هەیە لەسەر بەرزترین ئاست، چونکە هاوکێشەکان دژوار دەبن و گرژییەکان ڕۆژ لە دواى ڕۆژ بەرەو هەڵکشان دەچن. هەرێمی کوردستانیش دەکەوێتە ناو جەرگەى هاوکێشە و گرژییەکانەوە، لە ساتی ڕوودانى جەنگ لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، هەڵبژاردنەکەى پەرلەمانى هەرێم، نزیک دەبێتەوە لە مەحاڵ.
• بەئامانجگرتنى هەندێ پێگەى هێزەکانى ئەمریکا لە هەرێم؛ لە لایەکی تریشەوە لەوانەیە لە کاتى هێرشەکانى ئێران بۆ سەر ئیسرائیل لە کاتى تەشەنەسەندنى گرژییەکان، هێزەکانى ئەمریکا لە هەرێمەوە بەرگرى لە ئیسرائیل بکەن؛ ئەمە بێجگە لەوەى بە ناوى بوونى مۆساد لە هەرێم، ئێران هێرش بکاتە سەر هەندێ شوێن و دامەزراوە لە هەرێم.
• بوونى دوو هەڵوێستى جیاواز لە هەرێم؛ زۆنی کەسک تەواو پشتگیریی گرووپە وەلائییەکان دەکات و پایتەختیش لە هەولێر تەواو خۆى دەپارێزێ کە لەو هاوکێشە و شەڕانە تێوە نەگلێ. بەڵام لەو بارەیەوە گوشارەکان بۆ سەر حکوومەتى هەرێم و پارتى دیموکراتى کوردستان زۆر دەبن.
• جووڵەى دیپلۆماسیی بەردەوام لەگەڵ ئێران و سەردانى بەردەوامى بەغدا؛ تا بوارى هیچ کەلێنێک نەدرێ کە لەوە زیاتر گرفت بۆ هەرێم دروست ببێ.
• پاراستنى سەقامگیریی هەرێم، بەتایبەت لەم ساتە هەستیارەدا كە پرۆسەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمی کوردستان تەواو نزیک بۆتەوە؛ چونکە هەندێ لایەنى سیاسیی سەرەکیی هەرێم بۆیان دەرکەوتووە کە بەرەنجامەکان لە بەرژەوەندییان ناکەوێتەوە، هەر بۆیە مەبەستیانە بارودۆخەکە بشڵەقێنن تا پرۆسەکە ئەنجام نەدرێ؛ ئەو هەڵبژاردنەى کە تەواوى دونیا چاودێریى دەکا.

 

موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و مامۆستا له ‌به‌شی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشه‌كی

پرسی ئاسایش له ‌سیاسه‌تی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی توركیا زیاتر له ‌چوار ده‌یه‌یه ‌به ‌شێوه‌یه‌كی ڕاستەوخۆ، په‌یوه‌ست كراوه ‌به ‌چالاكی و جموجۆڵه‌كانی چه‌كدارانی پارتی كریكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌)، چونكه ‌له‌ ساڵی 1984ەوه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ پێكدادانی چه‌كداری له ‌نێوان سوپای توركیا و په‌كه‌كه‌ ده‌ستی پێ كرد. هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا نزیكه‌ی 40 ساڵه‌ بوودجه‌یه‌كی زه‌به‌لاح بۆ ڕووبەرووبونه‌وه‌ی تیرۆر له‌توركیا ته‌رخان ده‌كرێت. به‌پێی بۆچوونی سیاسه‌تمه‌دارانی توركیا، “كار و چالاكییه‌كانی په‌كه‌كه ‌له ‌چوارچێوه‌ی كرده‌وه‌ تیرۆریستییه‌كانه‌وه‌ هه‌ژمار ده‌كرێت و توركیا، په‌كه‌كه‌ به‌ ڕێكخراوێكی تیرۆریستی ناو دەبات.”

 په‌كه‌كه‌ له‌سه‌ر خاكی هه‌رێمی كوردستان و عێراق (كە دراوسێی توركیان) به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو بوونی هه‌یه‌؛ هەر بۆیە ئه‌نقه‌ره‌ به‌رده‌وام ‌نیگه‌رانیی خۆی لەم بارەیەوە ڕاگه‌یاندووه‌‌‌. بۆیه‌ حكوومەته ‌یه‌ك ‌له ‌دوا یه‌كه‌كانی توركیا كاریان بۆ ده‌ركردنی په‌كه‌كه‌ كردووه‌ له‌ خاكی عێراق، بەڵام ئه‌م هه‌وڵه ‌چڕه‌ی توركیا ئه‌نجامێكی ئاوای لێ نه‌كه‌وتۆته‌وه‌. هه‌روه‌ها دوای سه‌ردانه‌كه‌ی سەرۆككۆماری توركیا “ڕه‌جه‌ب تەییب ئه‌ردۆغان” بۆ به‌غدا له‌ 22ی نیسانی ساڵی 2024، هەنگاوێكی جددی له نێوان ئه‌نقه‌ره ‌و به‌غدا نرا، كه ‌بریتی بوو له‌ واژۆكردنی ڕێككه‌وتنێكی ئه‌منی له نێوان دوو وڵات كه ‌مەبه‌ستی‌ سه‌ره‌كیی لێی، گوشارخستنه‌ سه‌ر په‌كه‌كه‌ بوو.

له بابه‌تی ئه‌م جاره‌مان هه‌وڵ ده‌ده‌ین به شێوه‌یه‌كی گشتی وه‌ڵامی پرسیاری “مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی له‌م ڕێككه‌وتنه‌ و لێكه‌وته ‌و سیناریۆی دوای واژۆكردنی چین؟” و چه‌ندان پرسیاری دیكه‌ی پەیوەست به‌م بابه‌ته‌وه بدەینەوە‌.

مەبەستی سەرەکی لەم ڕێککەوتنە چییە؟

ئه‌نقه‌ره‌ به‌رده‌وام كار له‌سه‌ر ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی په‌كه‌كه‌ ده‌كات و هه‌وڵ ده‌دات به‌تایبه‌ت له ‌عێراق- به‌هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌- كۆتایی به‌ بوونی په‌كه‌كه ‌بهێنێت. هه‌روه‌ها چه‌ندان جار به شێوه‌ی فەرمی داوای له‌ عێراق كردووه‌ كه‌وا خۆی ناوچه‌ سنوورییه‌ ‌هاوبه‌شه‌كانی نێوان ئه‌م دوو وڵاته ‌بپارێزێت و ڕێگری له ‌چه‌كدارانی په‌كه‌كه ‌بكات بۆ ئه‌وه‌ی له‌ خاكی عێراقه‌وه‌ هێرش نه‌كه‌نه ‌سه‌ر توركیا. به‌ڵام تا ئێستا نه‌توانراوه ‌مه‌ترسیی په‌كه‌كه ‌بۆ سه‌ر توركیا له ‌ڕووه‌ ئه‌منییه‌كه‌وه‌ كۆتاییی پێ بێت.

له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌نقه‌رە و به‌غدا پاش دانوستانێكی دوورودرێژ توانییان بگه‌نه ڕێككەوتنێكی ئەمنیی دووقۆڵی بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م گرفته ‌چاره‌سه‌ر بكه‌ن یاخود لانی كه‌م جموجۆڵی چەكدارانی پەكەكه ‌بگه‌یەنرێته ‌نزمترین ئاست. ده‌توانین بڵێین ئامانجی سه‌ره‌كیی واژۆكردنی ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ بۆ ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌:

یه‌كه‌م: توركیا ده‌یه‌وێ به ‌هه‌موو شێوه‌ ‌و ڕێگەیه‌ك جموجۆڵه‌كانی په‌كه‌كه ‌له ‌عێراق و هه‌رێمی كوردستان به‌ته‌واوه‌تی كۆتاییی پێ بێنێت یاخود لانی كه‌م مه‌ترسیی په‌كه‌كه ‌بگه‌یەنێته‌ نزمترین ئاست. بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌مه‌یش، پێویستیی به ‌یارمه‌تی و ڕه‌زامه‌ندیی حكوومه‌تی فیدراڵی عێراق هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ وه‌ك خۆی جێبه‌جێ بكرێت، “ئه‌وه‌ ده‌بێته ‌ده‌سكه‌وتێكی به‌رچاو و ستراتیژی و گرنگ بۆ توركیا، به‌تایبه‌ت له ‌ڕووی پاراستنی ئه‌منیی توركیا.”

دووه‌م: ئه‌نقه‌ره‌ نیگه‌رانه ‌له ‌په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان تاران و په‌كه‌كه‌، چونكه ‌به‌رپرسانی توركیا پێیان وایه ‌تاران ڕاسته‌وخۆ یارمه‌تیی چه‌كدارانی په‌كه‌كه‌ ده‌دات یاخود لانی كه‌م چاوپۆشی له ‌بەكارهێنانی خاكی ئێران ده‌كات له ‌دژی توركیا؛ ئه‌م ڕاستییه ‌چه‌ندان جار لەلایه‌ن به‌رپرسانی توركیا خراوه‌ته ‌ڕوو. بۆ نموونه‌ وه‌زیری به‌رگریی توركیا (یه‌شار گیوله‌ر – Yaşar Güler) له‌ چاوپێكه‌وتنێكی ته‌له‌ڤزیۆنیدا ڕای گه‌یاند‌ “نیگه‌رانن له‌ هه‌ڵویستی ئێران به‌رانبه‌ر به ‌چه‌كدارانی پەكەكه.‌” له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌نقه‌ره‌ ده‌یه‌وێ له‌ ڕێگه‌ی عێراقه‌وه‌ په‌یامێك بگه‌یەنێته ‌تا‌ران كه ‌توركیاش توانای ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ گوشار بخاته ‌سه‌ر عێراق و په‌كه‌كه ‌لاواز بكات؛ چونكه ‌به‌رانبه‌ر ئه‌م ڕێككەوتنه ‌ئه‌منییه‌، عێراق له ‌بواری ئاو و پرۆژه‌ی گه‌شه‌پێداندا چاوه‌ڕوانی ئاسانكاری و یارمه‌تی و هه‌ماهه‌نگیی توركیایه‌.

سێیه‌م: توركیا ترس و نیگه‌رانییه‌كی قووڵی هه‌یه ‌”چیای شنگال” ببێته‌ پێگه‌یه‌كی دیكه‌ بۆ چەكدارانی په‌كه‌كه‌ و، ترسی ئه‌وه‌ی لێ نیشتووه‌ شنگال ببێته ‌قه‌ندیلی دووه‌م. بۆیە ئەنقەرە دەیەوێت لە ڕێگەی ئەم ڕێككەوتنە سەربازی و ئەمنییەوە پەیوەندیی پەكەكە لە نێوان قەندیل و شنگال ببچڕێنێت؛ واتا پلانی ئەوەی هەیە شكست بە پەكەكە بهێنێت لە شنگال، چونكە سەرۆككۆماری توركیا چەندان جار لەم باریەوە لێدوانی داوە و بەئاشكرا ڕای گەیاندووە كە شنگال بەقەدەر قەندیل بۆیان گرنگە و ڕێگە نادەن پەكەكە تیایدا بمێنێت و ئه‌گه‌ر پێویستی كرد ئەوه‌ لە هەر كات و ساتێكدا لەناكاو دەچنە شنگال.

چوارەم: پرۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان گرنگییەكی زۆری بۆ توركیا هەیە؛ حكوومەتی ئێستای عێراقیش بە سەرۆكایەتیی “محەمەد شیاع سوودانی”یش جەخت لەسەر ئەم بابەتە دەكات و هەوڵ دەدات هەنگاوی جددی لەم بواره‌ بنێت. بەڵام ڕێرەوی ئەم پرۆژەیە بەبێ دابینكردنی ڕێگەیەكی متمانەپێكراو و بێكێشە، خاڵێكی گرنگی جێبەجێكردنی پرۆژەكەیە؛ بۆیە خاوێنكردنی ڕێرەوی پرۆژەكە لە چەكدارانی پەكەكە، یارمەتیدەر دەبێت بۆ سەرخستنی پرۆژەكە. ئەم ڕێككەونتە سەربازی و ئەمنییەیش هەنگاوێكی باشە بۆ خاوێنكردنی ڕێرەوی پرۆژەی گەشەپێدان لە هەر جۆرە مەترسییەك لە ڕووی ئەمنییەوە.

پێنجەم: ئەم ڕێككەوتنە شەرعییەت دەبەخشێتە بوونی سوپای توركیا لە عێراق و هەرێمی كوردستان، چونكە بەردەوام ڕەخنە لە توركیا دەگیرێت بەهۆی پێشێلكردنی سه‌روه‌ریی خاكی عێراق. واتا له‌ڕێگه‌ی ئه‌م ڕێككه‌وتنەوە ‌هه‌م ئه‌نقه‌ره‌ خۆی له‌م ڕه‌خنانه ‌ده‌پارێزێ و هه‌میش به‌غدا ڕووگیر (ئیحراج) ناكرێت به‌هۆی ئۆپه‌راسیۆنه ‌سه‌ربازییه‌كانی توركیا له‌سه‌ر خاكی عێراق و هەرێمی كوردستاندا.

کامە لە ماددە و بڕگەکانی ڕێککەوتنەکە جێبەجێ دەکرێت و كامه‌یان جێبه‌جێ ناكرێن؟

ئه‌نقه‌ره‌ و به‌غدا له 15ی ئابی ساڵی 2024 “لێكتێگه‌یشتنی هاوبه‌شی ئه‌منی و سه‌ربازیی توركیا و عێراق بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆر”یان واژۆ كرد. لێكتێگه‌یشتنه‌كه‌ له ‌(10) مادده‌ پێك هاتووه‌ كه چه‌ند خاڵی گرنگ له‌خۆ ده‌گرێت، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌م لێكنزیكبوونه‌ی ئه‌نقه‌ره ‌و به‌غدا، ئه‌م هه‌نگاوه ‌لەلایه‌ن هه‌ندێك هێزی سیاسیی عێراقیی نزیك لە تاران و ته‌نانه‌ت خودی ئێران، نیگه‌رانیی لێ كەوتۆته‌وه‌. بۆیه ‌ده‌كرێ به‌م شێوه‌ی خواره‌وه‌ و به‌گشتی ئه‌و بابه‌تانه ‌بخه‌ینه ‌ڕوو كه‌ له‌وانه‌یه‌ جێبەجێ بكرێن یاخود جێبه‌جێكردنیان ئه‌سته‌م ‌بێت:

یه‌كه‌م: له ‌لێكتێگه‌یشتنه‌كه ‌ئاماژه ‌به ‌ڕاهێنانی سه‌ربازی له‌ نێوان هه‌ردوو لا كراوه‌؛ ده‌كرێ ئه‌م خاڵه‌ تا ڕادده‌یه‌ك جێبه‌جێ بكرێت. جگه ‌له‌مه ‌هه‌ردوو لا له‌ڕێگه‌ی ئه‌م خاڵه‌وه‌ خۆیان له‌ ڕه‌خنه‌ی بوونی سه‌ربازی له‌سه‌ر خاكی عێراق به شێوه‌یه‌كی نایاسایی ڕزگار ده‌كه‌ن.

دووه‌م: ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆر و هه‌ر جۆره‌ مه‌ترسییه‌كی تیرۆریستی. ئه‌م خاڵه‌ به‌هۆی جیاوازیی تێروانینی هه‌ردوو لا بۆ چه‌مكی تیرۆر، له‌وانه‌یه‌ كێشه ‌بۆ هه‌ردوو لا دروست بكات. لەوانه‌یه‌ له ‌چه‌ند بوارێكی سنووردار له‌م بابه‌تەدا هه‌ماهه‌نگی بكرێت، ‌به‌ڵام چاوه‌ڕوان ناكرێت بەغدا وه‌كوو ئه‌نقه‌ره‌ مامه‌ڵه‌ی ڕێكخراوێكی تیرۆریستی له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه ‌بكات؛ ئەمە سه‌ره‌ڕای ناسینی پەكەكه ‌به‌ ڕێكخراوێكی قه‌ده‌غه‌كراو له ‌عێراق و داخستنی سێ حزبی نزیك په‌كه‌كه ‌له ‌وڵاته‌كه‌دا؛ چونكه‌ له‌ ئه‌رزی واقعدا عێراق و لایه‌ن و هێزه‌كانی نزیك ئێران ژێربه‌ژێر، به‌تایبه‌ت له ‌شنگال، هەماهه‌نگییه‌كی باشیان هەیە له‌گه‌ڵ چه‌كدارانی په‌كه‌كه ‌و ئه‌و گرووپانه‌ی كه‌ نزیكن لێی.

سێیه‌م: دابینكردنی ئاسایشی سنووره‌ هاوبه‌شه‌كانی نێوان عێراق و توركیا بابه‌تێكی دیكه‌یه ‌كه ‌لایەنەكان له‌سه‌ری ڕێك كه‌وتوون. ئه‌نقه‌ره ‌ده‌یه‌وێت له‌ڕێگه‌ی سنووره‌كانی له‌گه‌ڵ عێراق، مەترسیی پەكه‌كه ‌نه‌هێڵێت بۆ سه‌ر خاكی توركیا؛ بۆ نموونه‌ هه‌ر ئێستا به‌قووڵاییی زیاتر له‌ سی كیلۆمه‌تر، سوپای توركیا هاتۆته ‌نێو خاكی عێراق و، شێوازی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه ‌له‌ ستراتیژیی “هێرش بكه‌ و بكشێه‌وه‌“، گۆڕیوه‌ بۆ “هێرش به‌ره‌ و، سوپا جێگیر بكه.‌” ئه‌م خاڵه ‌لەوانه‌یه‌ مەترسییەكی ژێربه‌ژێریش بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان پێك بهێنێت، چونكه ‌به‌ ئه‌گه‌رێكی زۆر چاوەڕوان ده‌كرێت به‌غدا و هێزه‌ نزیكه‌كانی تاران، به ‌بیانووی كۆنترۆڵكردن و دابینكردنی ئاسایشی سنووره‌ هاوبه‌شه‌كانی عێراق و توركیا، جووڵه‌ به‌ هێزه‌كانی سنوور بكات و له‌و ناوچانه ‌جێگیریان بكات؛ كه ‌ئه‌مه‌یش ڕاسته‌وخۆ مه‌ترسییه‌ بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان.  

چواره‌م: هاوبه‌شیكردنی زانیاریی هه‌واڵگری، یه‌كێكه‌ له‌و خاڵانەی‌ كه لە ‌لێكتێگه‌یشتنه‌كه‌دا ڕێككەوتنی لەسه‌ر كراوه‌. چاوه‌روان ده‌كرێت ئه‌گه‌ر به شێوه‌یه‌كی چڕیش نه‌بێت، له‌م بواره‌دا هەماهه‌نگی بكرێت. هه‌روه‌ها له ‌لایه‌كی دیكه‌ جه‌خت له‌سه‌ر به‌هێزكردنی كاری هاوبه‌ش له‌ بواری پیشەسازیی سه‌ربازیدا كراوه‌. ئه‌م خاڵه ‌به‌تایبه‌ت بۆ عێراق زۆر گرنگه‌، چونكه‌ توركیا له‌م چه‌ند ساڵه‌ی ڕابردودا له ڕووی پیشه‌سازیی سه‌ربازییەوە هه‌نگاوی باشی ناوه ‌و گه‌یشتۆته‌ ئاستێكی باش، به‌تایبەت له ‌بواری به‌رهه‌مهێنانی درۆن.

پێنجه‌م: ‌بنه‌ما و ڕێوشوێنه‌كانی گونجاندنی لێكتێگه‌یشتنه‌كه‌، خاڵێكی دیكه‌یه‌ كه ‌له ‌لێكتێگه‌یشتنه‌كه‌دا  ئاماژه‌ی پێ كراوه‌. ئه‌م بابه‌ته ‌چه‌ند بوار له‌خۆ ده‌گرێت كه‌ ئه‌سته‌مه ‌به‌پێی ویست و ئاره‌زووی توركیا جێبه‌جێ بكرێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌، تیایدا هه‌ردوو لا جه‌ختیان له‌سه‌ر به‌یه‌كه‌وه‌ ڕووبەڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆر و گرووپه ‌قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان كردووە‌، ئه‌ویش له‌ ڕێگه‌ی هاوبه‌شیكردنی زانیاریی هه‌واڵگری به‌ مه‌به‌ستی پاراستنی ئاسایشی سنووره‌كان. هه‌روه‌ها ئاماژه ‌به‌ ڕێگریكردن له جموجۆڵ و چالاكیی گرووپه‌ تیرۆریستییه‌كان له‌سه‌ر خاكی هه‌ردوو لادا كراوه‌. جگه ‌له‌مه، ‌هەردوو لا له‌سه‌ر ڕێگریكردن له ‌دابینكردنی چه‌ك و پشتیوانیی لۆجیستی و دارایی بۆ گرووپه ‌تیرۆریستییەكان و دیاریكردنی جێگەی مانه‌وه‌ی تیرۆریستان و ده‌ستگیركردن و دادگەییكردن و گێڕانه‌وه‌یان بۆ وڵاتی خۆیان له ‌ڕێگه‌ی كاری هاوبه‌شه‌وه،‌ ڕێك كه‌وتوون. هه‌روه‌ها خاڵی ڕێگریكردن له‌ مانه‌وه‌ی ئه‌ندامانی گرووپه ‌تیرۆریستی و قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان له‌سه‌ر خاكی هه‌ردوو وڵاتدا، له‌م لێكتێگه‌یشتنه‌ شوێنی كراوه‌ته‌وه‌.

 سه‌رجه‌م ئه‌م هه‌نگاوانه ‌ئه‌سته‌مه ‌جێبه‌جێ بكرێن، به‌تایبه‌ت له‌لایه‌ن حكوومه‌تی عێراقه‌وه‌، چونكه‌ عێراق ئه‌گه‌ر بشیه‌وێت ئه‌م هه‌نگاوه ‌بنێت، ئاوا به‌ئاسانی ناتوانێ؛ چونكه‌ هه‌م له ڕووی مه‌یدانی و هه‌میش له‌ ڕووی توانای سه‌ربازییه‌وه‌ توانای به‌جێگه‌یاندنی ئه‌م خاڵانه‌ی نییه‌. بۆ نموونه‌ كۆنترۆڵكردنی سنووره‌كان له‌لایه‌ن عێراقه‌وه‌ كارێكی قورسه ‌و ته‌نانه‌ت ئاوا به‌ئاسانی ناتوانێ بۆ ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنی سه‌ربازی له‌م ناوچانه‌دا جووڵه ‌به ‌سوپا بكات.

شه‌شه‌م: گرنگترین و بەرچاوترین خاڵ كە لە لێكتێگەیشتنەكەدا هاتووە: بابەتی دامەزراندنی ناوەندێكی هاوبەشە لە بەغدا بە مەبەستی ئاڵوگۆڕكردنی زانیاریی ئەمنی لەنێوان هەردوو وڵاتدا و، ئەو ناوەندەیش بە شێوەیەكی هاوبەش لەلایەن بەغدا و ئەنقەرەوە بەڕێوە دەبردرێت. ئه‌مه ‌جگه‌ لەوه‌ی لیژنه‌ی هاوبه‌شی ئه‌منییش له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ پێك دەهێندرێت؛ ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی، ده‌زگەی هه‌واڵگری، حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، ده‌سته‌ی حه‌شدی شەعبی  و لایه‌نه ‌په‌یوه‌ندیداره‌كانی توركیاش له لیژنه‌ هاوبه‌شه‌كه‌دا ئه‌ندامیان ده‌بێت. ئه‌گه‌ری جێبه‌جێكردنی ئه‌م خاڵه‌ زۆره‌، چونكه ‌ئه‌گه‌ر له‌ مەیدان و ئه‌رزی واقعدا ويست و ئاره‌زووی لایەنەكان وه‌كوو پێویست جێبه‌جێیش نه‌كرێت، ئه‌م ناوەنده‌ هاوبه‌شه ‌و لیژنه ‌ئه‌منییه‌كه ‌وه‌ك خاڵێكی په‌یوه‌ندیكردن هه‌ر ده‌مینێت.

 ئایا شیعەکانی لایەنگری ئێران لەم ڕێککەوتنە ڕازین و نابنە بەربەست؟

شیعه‌كانی لایه‌نگری ئێران له‌ عێراق به شێوه‌یه‌كی گشتی له‌م لێكتێگه‌یشتنه‌ی نێوان بەغدا و ئەنقەره ڕازی نین‌، چونگه ‌پێیان وایه ‌ئه‌گه‌ر ئه‌م هاوكاری و هاوئاهه‌نگییه‌ی نێوان ئه‌م دوو لایه‌ سەر بكه‌وێ، ئه‌وه ‌به شێوه‌یه‌كی ئه‌رێنی كاریگه‌ریی ده‌بێت  بۆ ‌سه‌ر پێگه‌ی ئێران له‌عێراق. بۆیه‌ هه‌ر لەگەڵ ڕاگه‌یاندنی ئه‌م هه‌نگاوه‌، ده‌ستبه‌جێ لایه‌نه‌ شیعه‌كانی نزیك تاران ده‌ستیان به ڕەخنەگرتن و ئیدانه‌كردن (شەرمەزاركردن)ی ئه‌م لێكنزیكبوونه‌وه‌یه‌ كرد‌، بۆ نموونه‌ “سالم عەبادی” ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسیی بزووتنەوه‌ی “سادیقوون”، كه ‌باڵی سیاسیی عه‌سائیبی ئه‌هلی هه‌قه‌ كه “قه‌یس خەزعه‌لی” سه‌رۆكایه‌تیی دەكات، له ‌چاوپێكه‌وتنێكی ته‌له‌ڤزیۆنیدا وتی: “پێویسته ڕێككه‌وتننامه‌ی ئه‌منیی نێوان عێراق و توركیا پێداچوونه‌وه‌یه‌كی بۆ بكرێت، چونكه ‌ئه‌م ڕێككه‌وتنه ‌هیچ مادده‌یه‌ك له‌خۆ ناگرێت كه ‌له ‌بەرژەوەندیی لایه‌نی عێراقی بێت.”

له لایه‌كی تر له‌29ی ئابی ساڵی 2024 فڕۆكه‌یه‌كی بێفرۆكه‌وان (درۆن)ی توركی له‌ كه‌ركووك لەلایه‌ن سوپای عیراقه‌وه ‌خرایه‌ خواره‌وه‌؛ ئه‌م ڕووداوه ‌په‌یامێك بوو له ‌لایه‌نه‌ ده‌ستڕۆیشتووه‌كانی ناو سوپای عێراق بۆ توركیا كه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ڕێككه‌وتنێكیشتان له‌گه‌ڵ به‌غدا هه‌بێ، ئه‌وه ‌ناتوانن به ‌ئاره‌زووی خۆتان جێبه‌جێی بكه‌ن و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئێران له‌ عێراق بخه‌نه ‌مەترسییەوە. له لایه‌كی دیكه ‌شوێنی خستنه‌خواره‌وه‌ی درۆنه‌كه‌یش خۆی له‌ خۆێدا په‌یامێكی دیكه‌ بوو بۆ ئەنقه‌ره‌، كه‌ ئه‌ویش بریتییه‌ له‌وه‌ی كه‌ركووك هێڵی سووری تارانه ‌و، ناكرێ ئاوا به‌ئاسانی فڕۆكه ‌بنێریته ‌سه‌ر ئاسمانه‌كه‌ی و هێرش بكه‌یته ‌سه‌ری. جگه‌ له‌م دوو خاڵه، ‌ده‌كرێ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌وه‌یش بۆ ئه‌م ڕووداوه ‌بكرێت، كه ‌تاران پاڵپشتی له ‌حكوومه‌تی خۆجێیی كه‌ركووك و پاڕێزگارەكه‌ی ده‌كات. بێ گومان ئه‌مه‌یش دوای ئه‌وه‌ دێت كه ‌حكوومه‌تی خۆجێیی له‌ كه‌ركووك لەلایه‌ن هێزه‌ نزیكه‌كانی تارانەوه ‌پێك هێنرا.

سه‌ره‌ڕای ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی لایه‌نه ‌شیعه‌كانی نزیك تاران به‌رانبه‌ر به ‌لێكتێگه‌یشتنه‌كه‌ی نێوان بەغدا و ئه‌نقه‌ره‌، هه‌ڵوێستی ئێرانیش له‌م‌ باره‌وه‌ زۆر گرنگه‌، چونكه‌ ئه‌م ڕیككه‌وتنه ‌وا خوێندنەوەی بۆ ده‌كرێت كه‌ ڕاسته‌وخۆ ئامانجی كه‌مكردنی نفووزی تارانه ‌له ‌عێراق. جگه ‌له‌مه‌‌، لای هه‌مووان ئاشكرایه‌كه ‌په‌كه‌كه ‌په‌یوه‌ندییه‌كی باشی ‌له‌گه‌ڵ تاران هه‌یه. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌یشدا ئه‌م پرسیاره‌مان بۆ دروست ده‌بێت: “ئایا بۆچی تاران بێده‌نگه ‌به‌رانبه‌ر ئه‌م ڕێككه‌وتنه ‌ئه‌منی و سەربازییه‌، له ‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر سه‌ر كه‌وێ، ئه‌وه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له ‌عێراق ڕووبه‌ڕووی زیانێكی زۆر گه‌وره ‌ده‌بێته‌وه‌؟” بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره ‌ده‌توانین ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ بخه‌ینه‌ ڕوو:

1. هاوكێشه‌ و قه‌یرانه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان وایان له ‌تاران كردووه‌ كه‌ زیاتر سه‌رقاڵی ئەوانە ‌بێت؛ بۆ نموونه ‌جەنگی غه‌ززه‌: لێره‌دا هێزه ‌نزیكه‌كانی وه‌كوو حه‌ماس ڕووبه‌ڕووی سەختترین شه‌ڕ و پێكدادان بوونەته‌وه‌، هه‌روه‌ها حزبوڵڵای لوبنانیش به‌ده‌ست هه‌مان كێشه‌وه‌ دەناڵێنێت. بۆیه‌ ده‌توانین بڵێین ئه‌مه‌ وای كردووه‌ ‌تاران ڕازی بێ به ‌ڕاكێشانی توركیا بۆ به‌ره‌ی خۆی یاخود لانی كه‌م گرژییه‌كانی نێوانیان هێور بكاته‌وه‌. هه‌روه‌ها جەنگی ڕووسیا-ئۆكرایناش به هه‌مان شێوه‌، كاریگه‌ریی خراپی كردۆته‌ سه‌ر هه‌ڵوێستی ئێران و سه‌رقاڵتری كردووه‌.
2. له‌وانه‌یه ‌ئێران له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕێیه‌ ئه‌نقه‌ره ‌له ‌سووریا و قه‌وقاز ته‌نازولی بۆ بكات، بۆیه ‌تا ئێستا لانی كه‌م به‌ئاشكرا دژایه‌تیی ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ی نه‌كردووه‌؛ یه‌كێك له ‌هۆكاره‌كانی نزیكبوونەوەی ئه‌نقه‌ره‌ و دیمه‌شق، ده‌كرێ له‌م ڕووه‌ووه ‌خوێندنه‌وه‌ی بۆ بكرێت.
3. تاران كار بۆ ئه‌وه‌ ده‌كات خۆی وه‌كوو هاوكارێك نیشان بدات، ‌به‌ڵام له ‌ئه‌سڵدا وا نییه‌؛ واتا دەتوانین بڵێین له‌م باره‌وه ‌سیاسه‌تی “ته‌قیه‌” زۆر به‌ڕوونی له‌ هه‌ڵوێستی تاران به‌رانبه‌ر ئه‌م بابه‌ته ده‌بینرێت‌. به‌ مانایه‌كی دیكه‌، ئێران له‌ تێڕوانینی بۆ ئه‌م بابه‌ته،‌ هه‌ڵوێسته ڕاسته‌قینه‌كه‌ی خۆی دەشارێته‌وه‌.
4. تاران خۆی وا وێنا كردووه‌ كه‌ عێراق له‌باره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ توركیا سه‌ربه‌خۆیانه‌ هەڵسوكه‌وت ده‌كات، به‌ڵام له ‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌مه ‌ڕاست نییه‌، به‌ڵكوو به شێوه‌یه‌كی جددی و نهێنی، كار لەسەر ئاراسته‌كردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌غدا-ئه‌نقه‌ره‌ ده‌كات، به‌و شێوه‌یەی ‌كه ‌خزمه‌تی بەرژەوەندییه‌كانی خۆی بكات له ‌عێراق. له‌به‌ر ئه‌م هۆكارەیه ‌ده‌بینین تا ئێستا ڕێككه‌وتنه سه‌ربازی و ئه‌منییه‌كه‌ی به‌غدا-ئه‌نقه‌ره ‌هه‌نگاوی باشی نه‌بڕیوه‌ و ته‌نانه‌ت هه‌ندێك هێز و لایه‌نی سیاسیی نزیك تاران به ئاشكرا هه‌وڵ ده‌ده‌ن شكست به‌م ڕێکكه‌وتنه ‌بهێنن و حكوومه‌ته‌كه‌ی سوودانی ڕووگیر بكه‌ن.
5. به‌شداریپێكردنی سه‌رۆكی ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی “فالح فه‌یاز” له‌ كاتی واژۆكردنی ڕێككەوتنه‌كه،‌ ده‌كرێ به‌و شێوه‌یه ‌خوێندنەوەی بۆ بكرێت كه ‌تاران له ‌جیاتی ئه‌وه‌ی دوور بێت له ‌وردوكارییه‌كانی ڕێككه‌وتنه‌كه ‌و له ‌ده‌ره‌وه‌ی هاوكێشه‌كه‌ بێت، ئه‌وه ‌كه‌س و لایه‌نه‌ زۆر نزیكه‌كانی خۆی له ‌سه‌رجه‌م قۆناغه‌كانی ڕێككه‌وتنه‌كه به‌شداریی پێ كردووه‌‌. ئه‌مه‌یش تا ڕادده‌یه‌ك توانای ئاراستەكردنی میكانزمه‌كانی جێیه‌جێكردنی ڕێكه‌وتنه‌كه‌ی داوەته ‌تاران.

له لایه‌كی دیكه‌ سه‌رۆككۆماری ئێران، مه‌سعوود پزیشكیان له‌11ی ئه‌یلوولی ساڵی 2024 وه‌كوو یه‌كه‌م سه‌ردانی ده‌ره‌كی وه‌كوو سه‌رۆككۆمار گه‌یشته ‌به‌غدای پایته‌ختی عێراق. ده‌توانین ئه‌م سەردانه‌ی سه‌رۆككۆماری ئێران وه‌كوو كاردانه‌وه‌یه‌ك ببینین بۆ سه‌ردانه‌كه‌ی سه‌رۆككۆماری توركیا، ڕه‌جه‌ب تەییب ئه‌ردۆغان بۆ عێراق له‌ مانگی نیسانی ساڵی 2024. هه‌ر له‌ چوارچێوه‌ی ئەم سه‌ردانه‌یدا بۆ عێراق، پزیشكیان سه‌ردانی هه‌ر یه‌ك له‌ هه‌ولێر و به‌سره‌شی كرد. له‌م سه‌ردانه‌ فه‌رمییه‌ی سەرۆككۆماری ئێران، 14 یاداشتنامه‌ی لێكتێگه‌یشتن له نێوان هه‌ردوو لا له ‌بواره‌كانی گه‌شه‌پێدان، ئابووری، پیشه‌سازی و گواستنه‌وه‌ و… واژۆ كران، به‌ڵام گرنكترین و سه‌ره‌كیترینیان لایه‌نی ئەمنی بوو.

له ‌بواری ئه‌منییش له‌ ساڵی ڕابردوو ڕێككه‌وتنێكی ئه‌منی لە نێوان به‌غدا و تاران ده‌رباره‌ی قەدەغەكردن و چه‌ككردنی حزبه ‌سیاسییه ‌كوردییه‌كانی ئێران له ‌عێراق و هه‌رێمی كوردستان واژۆ كرا. به‌گشتی ئه‌م دیمه‌نه ‌ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات كه ‌تاران كاری زیاتر ده‌كات بۆ په‌ره‌پێدان به ‌په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌غدا و هه‌ولێر، به شێوه‌یه‌ك كه ‌بتوانێ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی له‌م وڵاته‌دا بپارێزێت. هه‌روه‌ها ده‌توانین بڵێین ئه‌م سه‌ردانه‌ی سه‌رۆككۆماری ئێران وه‌ك په‌یامێكه‌ بۆ توركیا كه ‌له‌ ڕێگه‌یه‌وه ‌تاران ویستی بڵێت “عێراق و هه‌رێمی كوردستان بۆ ئێوه ‌چه‌ند گرنگه، ‌ئه‌وه ‌بۆ ئێمەیش ‌دوو هێنده‌ گرنگتر‌.”

 ئەم ڕێککەوتنە چ کاریگەرییەکی لەسەر هەرێمی کوردستان دەبێت؟

لێكتێگه‌یشتنی سه‌ربازی و ئه‌منیی نێوان عێراق و توركیا، بێ گومان كاریگه‌ریی ده‌بێت بۆ سه‌ر هەرێمی كوردستان، چونكه ‌كرۆكی كاری هاوبه‌ش و لایه‌نه ‌مه‌یدانییه‌كه ‌زیاتر له‌سه‌ر خاكی هەرێمی كوردستان ده‌بێت؛ ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان هه‌ماهه‌نگ نه‌بێت له‌م بابه‌ته، ‌ئه‌وه ‌ئه‌سته‌مه ‌كۆی گشتیی ڕێككه‌وتنه‌كه‌ سه‌ر كه‌وێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م هۆكارەیشه ‌نوێنه‌ری حكوومه‌تی هه‌رێم له ڕێوره‌سمی واژۆكردنی ڕێككه‌وتنه‌كه‌دا به‌شدار بوو. به‌ڵام خاڵێكی گرنگ هه‌یه‌، نابێت به‌رپرسانی هه‌رێمی كوردستان فه‌رامۆشی بكه‌ن، ئه‌ویش بریتییه ‌له ‌به‌كارهێنانی هه‌ندێك له ‌بڕگه‌ و مادده‌كانی ڕێككه‌وتنه‌كه ‌له ‌دژی هه‌رێمی كوردستان؛ بۆ نموونه ‌پاراستنی ئاسایشی ناوچه ‌سنوورییه‌كان نابێت ببێته‌ بیانوویەك بۆ كۆنترۆڵكردنی ئه‌م ناوچانه ‌له‌لایه‌ن ئه‌و هێزه‌ عێراقییانه‌ی كه ‌نزیكن له ‌تاران. هه‌روه‌ها مه‌ترسییه‌كی دیكه‌یش پێك هاتووه ‌له‌وه‌ی كه‌ له‌وانه‌یه ‌زۆر نزیكبوونه‌وه‌ی به‌غدا و ئه‌نقه‌ره‌ زیانی بۆ سه‌ر پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستان هه‌بێت، چونكه ‌ده‌بێت ئه‌وه ‌له‌به‌ر چاو بگیرێت كه ‌‌هه‌ر كاتێك ئه‌م دوو لایه‌نه ‌په‌یوه‌ندییه‌كانیان زۆر باش بوو، ئه‌وه‌ به شێوه‌یه‌كی نه‌رێنی كاریگەریی ده‌بێت له‌سه‌ر هەرێمی كوردستان.

له ڕوویەكی دیكه‌یشەوە زۆر گرنگه‌ هه‌رێمی كوردستان بتوانێ له نێوان په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ تاران له لایه‌ك و له‌گه‌ڵ ئه‌نقه‌ره ‌له لایه‌كی دیكه‌وە هاوسه‌نگی ڕابگرێت، چونكه‌ زۆر نزیكبوونه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له ‌ئه‌نقه‌ره،‌ كاریگه‌ریی نه‌رێنیی ده‌بێت بۆ سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر و تاران و، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ هه‌ماهه‌نگی له‌خۆ ده‌گرێت له نێوان به‌غدا-ئه‌نقه‌ره-هه‌ولێر، ئەگەرێكی زۆر هه‌یه ‌له‌ حاڵه‌تی سه‌ركه‌وتنی ڕێككه‌وتنه‌كه، ‌به ‌زیانی تاران بشكێته‌وه‌. لەم حاڵەتەیشدا تاران بێوەڵام نابێت؛ له‌وانه‌یه ‌ببێته ‌هۆی تێكچوونی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر و تاران.

به‌گشتی هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی پێگه‌ جیوستراتیژییه‌كه‌یه‌وه‌ ڕۆڵێكی گرنگی ده‌بێت له‌م ڕێككەوتنه، به‌تایبه‌ت له‌ ڕووی جێبه‌جێكردنییه‌وه‌ له‌ ڕووی‌ مه‌یدانییه‌وه‌. بۆیه ‌زۆر گرنگه ‌ئه‌م پێگەیه ‌به شێوه‌یه‌كی باش له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌ندییه ‌باڵاكانی هه‌رێمی كوردستان به‌كار بهێنرێت و هەڵەی ستراتیژی نه‌كرێت.

كۆبه‌ند

ڕێككه‌وتنی سه‌ربازی و ئه‌منیی به‌غدا-ئه‌نقه‌ره‌ هه‌نگاوێكی گرنگه‌ به‌ره‌و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵات، به‌ڵام خاڵه‌ جه‌وهه‌رییه‌كه‌ ئه‌وه‌یه ‌كه ‌ئه‌م ڕێككه‌وتنه ‌پێ ناچێت كێشه‌كانی  نێوان هه‌ردوو لا به‌ته‌واوه‌تی چاره‌سه‌ر بكات و ته‌نانه‌ت پێشبینیی ئه‌وه‌یش ده‌كرێت ئه‌م هه‌نگاوانە بۆ ماوه‌یه‌كی كاتی گرفت و كێشه‌كان سڕ بكاته‌وه ‌له ‌بری دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌رێكی بنه‌ڕه‌تی بۆ ئەم بابه‌ته‌. نه‌بوونی متمانه ‌و پێكدادانی به‌رژه‌وه‌ندیی وڵاتانی هه‌رێمی له‌سه‌ر خاكی عێراق له لایەك و ناسه‌قامگیریی ژیانی سیاسیی عێراق، هه‌روه‌ها كاریگه‌ریی لایه‌نه ‌ده‌ره‌كییه‌كان له‌سه‌ر پرۆسه‌ی سیاسیی عێراق له لایه‌كی دیكەوە، ‌له‌وانه‌یه ‌ببنه ‌هۆكاری سه‌ره‌كی بۆ شكستهێنانی ڕێككەوتنه‌كه‌. چونكه ‌له‌ سه‌رده‌می سه‌رۆكوه‌زیرانی پێشووی عێراق، نووری مالیكی، له‌ سه‌ره‌تادا په‌یوه‌ندییه‌كانی عێراق و توركیا گه‌یشته ‌لووتكه‌ و چه‌ندان یاداشتی لێكتێگه‌شتن واژۆ كران، به‌ڵام دواتر پەیوەندییەكان تێك چوون و گه‌یشته‌ خراپترین ئاستی. بۆیه‌ دوور نییه ‌پاش ئه‌م قۆناغه هەمان سیناریۆی پێشوو دووباره ‌ببێته‌وه‌ و قۆناغێكی پڕ له‌ كێشه ‌و گرفت ده‌ست پێ بكاته‌وه‌.   

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

سەردانەکە زیاتر ئەتەکێتی بوو بەڵام پەیامەکە ستراتیژى بوو

پزیشکیان وەک 14 سەرۆکی وڵات ڕۆژى 30ی تەممووزى ساڵى 2024 کاتژمێر 4ی پاشنیوەڕۆ بە ئامادەبوونى 70 شاندی بیانی و 600 ڕۆژنامەوانى ئێرانی و بیانی سوێندی یاساییی خوارد. ڕاستەوخۆ دواى پەسەندکردنى کابینەکەى لەلایەن پەرلەمانى ئێرانەوە، ڕۆژى 11ی سێپتەمبەر لەسەر بانگێشتنامەیەکی سەرۆکوەزیرانی عێراقی بە سەردان هاتە عێراق و هەرێمی کوردستان، ئەویش وەک درێژەپێدەر و تەواوکەرى ئەو سەردانەى کە بڕیار بوو سەرۆک ڕەئیسی بۆ عێراق و هەرێمی کوردستانی بکات. پێشتریش لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە کە ڕۆژى 5/5/2024 بە سەردانێکی فەرمی لە ئێران بوو، بانگێشتى سەرۆک ڕەئیسیی کردبوو کە لە نێوەندی سەردانەکەى بۆ عێراق، سەردانی هەولێری پایتەختى هەرێمی کوردستانیش بکات، لەلایەن ڕەئیسییشەوە بە ئەرێنی وەڵامی بانگێشتنامەکەى سەرۆکی هەرێم درایەوە؛ بەڵام چارەنووس لە جیاتی ئەو، پزیشکیانی هێنایە هەولێر.

پزیشکیان لە سەروبەندی سەردانەکەى بۆ عێراق، 14 یاداشتى لێکتێگەیشتنى لەگەڵ حکوومەتى عێراقى واژۆ کرد، کە هەموویان بێجگە لە جەختکردنەوە لەسەر ڕێکكەوتننامەکانى پێشوو و پتەوکردنى پەیوەندییەکان، ستراتیژى نەبوون، بەڵکوو زیاتر ئەتەکێتى بوون. ئەگەر پزیشکیانیش نەهاتایەتە بەغدا، لەلایەن باڵیۆزی ئێرانەوە دەکرا واژۆ بکرێن، كە بریتی بوون لە یاداشتى هاوبەش لە بوارى: هاوکاریى ڕاهێنان و وەرزش و لاوان، ئاڵوگۆڕی ڕۆشنبیری و هونەر و کەلەپوور، هاوکاریى پەروەردەیی، میدیایی، پەیوەندییەکان، گرووپە گەشتیارییە ئایینییەکان، هاوکاریکردنى یەکتر لە ناوچەى ئازادی عێراق و ئێران، کشتوکاڵ و سەرچاوە سروشتییەکان، پۆستە، چاودێریی کۆمەڵایەتى، ڕاهێنانى پیشەیی و تەکنیکی، پەرەپێدانی هێزی کارى لێهاتوو، چالاکیی ژوورە بازرگانییەکان.

هەر بۆیە سەردانەکە هیچ گۆڕاوێکی هەنووکەییی ستراتیژیى ئێرانی تێدا نەبوو؛ سەراپاى ئەتەکێتی بوو؛ جەختکردنەوە بوو لەسەر ڕێکكەوتنەکانى پێشوو. بەڵام پەیامەکە ستراتیژى بوو؛ بۆ عێراق و هەرێم و ناوچەکە و ئەمریکا.

ئەدی بۆچی یەکەمین سەردانى بۆ عێراق بوو؟

ئەمە پرسیارێکە زۆرێک لە وەڵامەکانى بۆ عێراق و هەرێمى کوردستان و ناوچەکە و خودی ئەمریکا بوون. کەواتە سەردانەکە ئەوەندەى بریتی بوو لە پەیامگەیاندن، ئەوەندە جووڵەى ستراتیژى نەبوون بۆ گۆڕینى هاوکێشەکانى ناوچەکە؛ پەیامی وەک: عێراق لەناو جەرگەى ستراتیژییەتی ئێراندایە و هیچ تایبەتمەندییەکى سەربەخۆى نییە، نەک تەنیا وەک وڵات، بەڵکوو وەک پارێزگاش هەمان مامەڵەى ئێرانیبوونى لەگەڵ دەکرێ: بەغدا، بەسرە، سلێمانى، نەجەف، کەربەلا.

لە لایەکی تریشەوە سەردانەکە جەختکردنەوە بوو لەسەر هەژموونى بێڕکابەرى ئێران لە ناوچەکە. پەیامێکى تری سەردانەکە ڕوخسارى تەواوکارى بوو بۆ سیاسەتەکانى ڕەئیسی. هەرچەندە بە بانگێشتنامەیەکی فەرمی لەلایەن سەرۆکوەزیرانەوە هاتبووە عێراق، کە بە جۆرێک لە هەوڵ دادەنرێ بۆ خاوکردنەوەى گرژییەکانى نێوان سوودانى و چوارچێوەى هەماهەنگی و جەختکردنەوەیان لەسەر ئەوەى کە هەردوو لا لە خولگەى ستراتیژییەتى ئێرانی دەسووڕێنەوە، گەرچی میکانیزم و شێوازی سیاسەتکردنیان جیاوازە، پزیشکیان ویستى ئەو پەیامەیش بە وڵاتانى ناوچەکە بگەیەنێ کە ئێران نیازی سفرکردنەوەى کێشەکانى هەیە لەگەڵ وڵاتانى ناوچەکە و جەخت لەسەر بەرژەوەندیی هاوبەش دەکاتەوە نەک ململانێ و بۆڕدان. بۆ ئەو ستراتیژییەتەیش عێراق دەرچەیەکی دروست و بەکەڵکە بۆ ئێران لە هەموو ڕوویەكەوە و، ئامڕازێکی گەیەنەرى ئەرێنییە لە نێوان ئێران و دەوڵەتانى ناوچەکە، بەتایبەت دەوڵەتانى کەنداو و ئوردن و میسر؛ ئەمە سەرەڕاى گەیاندنى هەڵوێستى نەرم بۆ گەیشتنە ڕێکكەوتن لەگەڵ وڵاتانى ئەوروپا و ئەمریکا. ئەمەیش جۆرێکە لە بەڕێوەبردنى کات لە قەیرانەکاندا، کە ئێرانییەکان تەواو تێیدا سەرکەوتوون.

کەواتە پەیامەکان ڕوونن، بەوەى ئەگەر هاوکێشە و گرفتەکانى ڕۆژهەڵات لەوە زیاتر بەرەو هەڵکشان نەچن، ئەوا ڕێکكەوتنى ئێران و لێکتێگەیشتنى لەگەڵ وڵاتانى ناوچە و ئەوروپا و ئەمریکا نزیکە و، ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست خۆى لە جۆرێک لە هاوسەنگیى هێز دەبینێتەوە لە نێوان ڕەوتى بەرگرى کە سەر بە ئێرانە و ڕەوتى دژ بە ئێران کە زیاتر ئەمریکا پشتیوانییان لێ دەکات. بەڵام ڕووداوەکانى باشوورى لوبنان ئومێدبەخش نین.

کەواتە ئایا هەڵوێستى عێراق لە هەمبەر ئێران لە سەردەمی پزیشکیان چۆن دەبێ؟

لەو ڕوانگەیەوە عیراق بە شوێنکەوتەی تەواوى ئێران دەمێنێتەوە، تەنانەت لەم سەردانەى پزشکیان پەیوەندییەکانى دەسەڵاتى سیاسیی ئێران دابەزێنرا بۆ سەر ئاستى گەل. پزشکیان لە سەرۆکوەزیرانى عێراق زیاتر سەردانى پارێزگاکانى عیراقی کرد بە هەرێمی کوردستانیشەوە. ئەگەرچی هەڵبژاردنى نوێ لە عێراق ساڵی 2025 بەڕێوەیە ئەنجام بدرێ، بەڵام نەخشە سیاسییەکە هیچ گۆڕانکارییەکی ئەوتۆى بەسەردا نایەت، کە لە ڕووی سیاسی و ستراتیژییەوە زەرەر بێ بۆ ئێران، بەڵکوو دەستەى سیاسیی نوێی عێراق دواى هەڵبژاردنى ساڵی 2025 زیاتر هەر لە خولگەى ستراتیژییەتى ئێران دەخولێتەوە و تواناى دەربازبوونى ئاسان نییە. هەر بۆیە عێراق بە شادەمارى ئابوورى دەمێنێتەوە و پاڵپشتى سەرەکی دەگێڕێ بۆ دابینکردنى پێداویستییەکانى ئێران لە کەلوپەل و بازرگانى، هەروەها عێراق بە فاکتەرێکی سەرەکی ئەژمار دەکرێ، کە دەتوانێ کاریگەریی گەمارۆکانى ئەمریکا بۆ سەر ئێران کەم بکاتەوە.

سەردانەکەى پزیشکیان بۆ عێراق ئەوەى سەلماند کە مامەڵەى توێژ و لایەنەکان لەگەڵ پزیشکیان کارێکی قورس نییە و قابیلی دروستکردنى ڕایەڵەى باشە؛ بەتایبەتتر کاتێک کە هەر لە بەغداوە پەیامی بە زمانى کوردى ئاراستەى کۆمەڵگەى سیاسیی کورد کرد، زۆرێک لە خەڵکی هەرێم پزیشکیان وەک دۆست هاتە پێش چاویان نەک وەک دوژمن و سەرۆکی ئەو وڵاتەى کە تا دوێنی ڕۆکێت و مووشەکی دەگرتە پایتەختەکەیان. هەر بۆیە لەو سەردانەدا پەیوەندییەکان لەسەر ئاستى هێزی هەژموون و ڕەق، دابەزین بۆ دیپلۆماسییەتى جەماوەرى و هێزی نەرم. تەواوى یاداشتە لێکتێگەیشتنە هاوبەشەکانى نێوان هەردوو لا ئەو ڕاستییە دەردەخەن.

ئەگەر ئەو دوو وڵاتە ئەوەندە لە یەکتر نزیکتر ببنەوە، کاریگەریى لەسەر عێراق چی دەبێ؟

هەندێک لە وەڵامەکانى پێشتر، بۆ ئێرەیش دروستن؛ عێراق دەبێتە شوێنکەوتەى تەواوى ئێران لەسەر ئاستى جەماوەر و دەسەڵات؛ مامەڵەکە لەسەر بنەماى دوو دەوڵەتى خاوەن سەروەرى نابێت، بەڵکوو دەوڵەتى عێراق وەک شوێنکەوتەیەكی بێئیرادە دەبێت بۆ ئێران، کە هیچ بڕیارێکی سەربەخۆى خۆى نابێ. ئەودەمیش ئێران باشتر کاروبارى دارایی و ئابووریى خۆى لە عێراق بەڕێوە دەبات و پارە بلۆککراوەکانیش بەدەست دێنێتەوە، کە ئێستا لە عێراق بەهۆى گەمارۆکانى ئێرانەوە هەندێ پارەى بلۆک کراوە. کەواتە پەیوەندییە ئابوورییەکان و ئاسایشى ئێران لەگەڵ عێراق هێڵی سوورن، چونکە بە لاوازبوونى ئەو دوو پەیوەندییە، بارودۆخى ئێران دەکەوێتە ئەوپەڕى مەترسییەوە.

بڕیارى سیاسیی عێراق لەمەودوا بەتەواوى دەکەوێتە دەستى میلیشیاکان و، حکوومەت لە ململانێدا لەگەڵ میلیشیاكان نامێنێ، بەڵکوو ئەو میلیشیایانە ڕاستەوخۆ حکوومەت بەڕێوە دەبەن. هەر بەوەیش نفووزى کورد و سوننە لەقاڵب دەدرێ و گوشارى زۆریان دەخرێتە سەر. ئەجێنداى ئێرانیش لە تەواوى بوارەکانى ژیانى ڕۆژانەى سیاسەت و کۆمەڵگە ڕەنگ دەداتەوە؛ تەنانەت هیچ پرۆژەیاسایەک بێ خواستى ئێران دەرناچێ و تەنانەت لەوانەیە ئێران داواى دەرکردنى هەر یاسایەک بکات کە بزانێ لە بەرژەوەندیى خۆیەتى، بێ گوێدانە سەروەریی عێراق.

کەواتە هەمان ئەزموونى سووریا و لوبنان و یەمەن لە عێراق دووبارە دەبێتەوە، بەوەى کە هیچ بڕیارێکی سەربەخۆ لەلایەن خۆیانەوە بەدەر لە ئێران نادرێ و، لەو قۆناغەشدا ئەمریکا هیچ کاریگەرییەکى ئەوتۆى لەسەر عیراق نامێنێ. یەکێک لەلایەنە زەرەرمەندەکانیش هەرێمی کوردستان دەبێ، ئەویش ئەگەر ڕووداوەکانى باشوورى لوبنان بەرەو جەنگێکی گەورە سەر نەکێشن، ئەو دەم بەرەنجامێکی جیاوازتر دەکەوێتەوە، بەڵام لێکنزیکبوونەوەکانى ئێران و ئەمریکاش ئەوە دەردەخەن، کە جەنگەکە تا هەنووکە سنووردارە و تەنها ڕازیکردنى ئیسرائیلە و هیچی تر.

بەو پێیەیش کاریگەریى لێکنزیکبوونەوەى عێراق و ئێران لەسەر پەیوەندییەکانى ئێران لەگەڵ ئەمریکا چۆن دەبێ؟

جووڵەکانى ئەمریکا لە عێراق تەواو سنووردار بوون؛ کاریگەرییان لەسەر شانۆى سیاسیی عێراق زۆر کەمە؛ زۆر بەئەستەم خەریکە پشتیوانى لە دۆست و هاوپەیمانانى دەکات، یەکێک لەوانە کورد. ئێران توانیویەتى هەڵوێستى ئەمریکا لە هێرشبەرییەوە بەرەو بەرگریکارى بگۆڕێ؛ ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ کە ئێران تەواو گوشار دەخاتە سەر ئەمریکا تا ناچارى ڕێکكەوتننامەى سیاسی بکات، یان بیگێڕێتەوە بۆ دانوستان و ڕێکكەوتننامەى ئەتۆمیی نوێ. بەرەنجامى ئەو ستراتیژییەتەى ئێرانیش دەرکردنى عێراقە لەژێر هەژموونى ئەمریکا؛ بەوەى عێراق لە کاتى هەڵکشانی گرژییەکان بەرەیەکی پاڵپشتە بۆ ئێران نەک ئەمریکا و، ملدانى ئەمریکایە بۆ سازشکردن و ڕێکكەوتن و هاوسەنگی سەبارەت بە چەندان هاوکێشەى سیاسیی ناوچەکە، کە لە ئاکامدا لە بەرژەوەندیى ئێران دەکەونەوە.

جووڵەکانى پزیشکیان لەگەڵ سوپاى پاسداران دژوارى دەنێتەوە

هیچ کاتێک سەرۆک پزیشکیان نابێتە لایەنی ڕکابەرى بەرانبەر بە سوپاى پاسداران، چونکە تەواوى دامەزراوەکانى ترى ئێران بەدەست نەریتخوازەکانەوەیە؛ تەنیا سەرۆکایەتیى وڵات نەبێت کە ڕیفۆرمخوازەکان پێگەیەکیان تێیدا هەیە. بەڵام ئایا چەند کاریگەرە؟ ئەوە ڕۆژانى دواییی حوکمڕانیی پزیشکیان ئەوە یەکلایی دەکەنەوە. بەڵام هاوکێشەى کاریگەرییەکە زۆر گەشبینانە نییە؛ ئەوەندە هەیە ئێران هەنووکە لە قۆناغێکى هەستیاردایە و، دەبێ و پێداچوونەوەیەک بە پەیوەندییەکانى لەگەڵ وڵاتانى ڕۆژاوادا بکات، هەر بۆیە پێویستیى بە جۆرێک لە کرانەوە هەیە. ئەو کارەیش بە پزیشکیان دەکرێ لە پێناو قوتارکردنى نەریتخوازەکان لە داڕووخان و هەوڵدان بۆ گەیشتنە جۆرێک لە ڕێکكەوتن، ئەگەرچی هەندێ سازشیش لەلایەن ئێرانەوە پێشکەش بکرێ. ئێستا سەرۆکی وڵات هەر لە سەردانەکەى بۆ عێراق و ئەمریکا لەو قۆناغەدایە.

 کەواتە جووڵەکانى سەرۆک دژ بە ئەجێنداى سوپا و نەریتخوازەکان نییە، چونکە سەرۆک لە توانایدا نییە ئەو گۆڕەپانە بۆ خۆى کۆنترۆڵ بکات و ئاڕاستەى بکات، بەڵکوو جووڵەیەکی تەواوکارە لەگەڵ جووڵەکانى نەریتخوازەکان و بریتییە لە دابەشکردنى ڕۆڵەکان، نەک دژبەیەک؛ چونکە قۆناغەکە ئەوە دەخوازێ. سوپاى پاسدارانیش هیچ کاتێک ئەگەر بیەوێ جووڵەیەکى سەربازی بکات چاوەڕوانی ئاماژەى ڕێپێدانی سەرۆک ناکات، هەندەى چاوى لە مەقامی ڕێبەرى باڵایە.

ئایا پزیشکیان، بەرهەمی پەیوەندی و ئەجێندا ڕیفۆرمخوازییەکەى دەچنێتەوە؟

لەو بارەیەوە چەند ئالنگارییەک هەن:

• گرژییەکانى حزبوڵڵا و ئیسرائیل تا دێ بەرەو هەڵکشان دەچن. ئەوکات جووڵەکانى زۆر بەرتەسک دەبنەوە و وەک لایەنى ڕکابەر و دژ مامەڵە دەکات.
• ئەگەر پزیشکیان نەیتوانی ئەمریکا و ئەوروپا بێنێتەوە سەر مێزى دانوستان و ڕێکكەوتنى نوێ لەسەر چەکی ناوکیى ئێران.
• تەواوى دامەزراوەکانى ئێران بێجگە لە سەرۆکایەتیى وڵات، لەژێر هەژموون و ئاراستەى نەریتخوازەکاندان. لەو بارەیەوە دەتوانن جووڵەى پزیشکیان سنووردار بکەن.

پەیامی پزیشکیان بۆ هەرێمی کوردستان، مانایەکی تایبەتى هەبوو

لەو پەیامانە ئەوە بوون کە بە هەرێمی کوردستانیان گوت: ئێمە لەسەر ئەو ڕێكکەوتنەین کە لەگەڵ سەرۆک ڕەئیسیدا کراوە؛ کاتێک سەرۆکی هەرێم سەردانی ئێرانی کرد و لەلایەن ڕێبەرى باڵاوە پێشوازیی لێ کرا. لە لایەکی تریشەوە ئەوەیان پێ وتین کە ئێمە فاکتەرى ئاسایشی هەرێمین و هەر ئێمەین کە پەیوەندییەکانتان لەگەڵ بەغدا ڕێک دەخەینەوە و کاریگەریمان لەسەر شایستە دەستوورییەکانتان هەیە. دوو جۆر پەیوەندییش سەرەڕاى گرنگییان، هێڵی سوورن و ئێران سازشیان لەسەر ناکات، ئەویش پەیوەندیی ئاسایشی و ئابوورین، کە هەردووکیان کاریگەریى بێشوماریان لەسەر ئەو وڵاتە هەیە. هەرێمى کوردستانیش دەتوانێ کاریگەریى ئەرێنی یان نەرێنی دروست بکات. بۆ ئەو مەبەستەیش ڕێکكەوتننامە لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستان هەیە؛ لە ڕووی ئاسایشەوە ڕێکكەوتنێکی سێ خاڵی لەگەڵ عێراق هەیە و هەرێمیش خزێندراوەتە ئەو سێگۆشەیەى کە دەبێ جێبەجێی بکات، سێ خاڵەکەیش تایبەتە بە هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکانى ئێران، وەک: قەدەغەکردنى دزەکردنى چەکدارانى ئۆپۆزیسیۆن، تەسلیمکردنى داواکراوان بە ئێران بەپێی یاسا، داماڵینی ئۆپۆزیسیۆن لە چەک و، هەروەها بێبەشكردنیان لە هەبوونی سەربازگە.

پزیشکیان لە سەردانەکەیدا جیاوازییە جوگرافی و سیاسییەکانى نێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستانى قووڵتر کردەوە و بۆ گەیشتن بە چارەسەر بەرەو مەحاڵی بردن؛ چونکە هاتنەکەى بۆ هەولێرى پایتەخت و پارێزگاى سلێمانى، ئەوەى دەرخست کە هەرێمی کوردستان بە دیفاکتۆ دوو مەرجەعی سیاسیی تێدایە و ئێمە لاى خۆمانەوە لە پێناو بەرژەوەندیى ئێران مامەڵە لەگەڵ هەردووکیان دەکەین. بەڵام ئەوەیشی نەشاردەوە کە هەرێمی کوردستان بۆ ئێران وەک بکەرێکی نادەوڵەتى لەسەر گۆڕەپانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست فاکتەرێکی کاریگەرى بەسوودە بۆ ئێران و، دەتوانێ لە هەرێمەوە ڕایەڵەیەکی ئەرێنی لە پەیوەندییەکانى لەگەڵ تورکیا و ئەمریکا دروست بکات؛ ئەمە بێجگە لەوەى کە فاکتەرێکى بەسوودە لە ڕووى ئابوورى و ئاسایشەوە بۆ ئێران، چونکە ئەوەى کە هەرێمی کوردستان لە سەردەمى گەمارۆکاندا بۆ ئێرانی دابین دەکات، هەرگیز عێراق بەو ئاسانییە ناتوانێ ئەو کارە بکات.

ئەگەر سەردانەکە ئەو واتایە ببەخشێ، ئەدی کاریگەریى لەسەر پەیوەندییەکانى هەرێم و ئێران چی دەبێ؟

لەو بارەیەوە دەتوانین هەندێ لە کاریگەرییەکانى لەم ڕەهەندانەى خوارەوە پوخت بکەینەوە:

• ئێرانییەکان ئەوەیان خستە ڕوو کە هەرێمی کوردستان زیاتر پێویستى بە پاراستنى ئێرانییە نەک ئەمریکا.
• ئابوورى، هێڵی سوورە و سازشی لەسەر ناکرێ. هەر بۆیە دەبێ هەرێم لە ڕووى ئابوورییەوە لەگەڵ ئێران لە پەیوەندییەکى پتەودا بێت.
• پاراستنى بەرژەوەندییەکان لە پاراستنى ئاسایشی ئێرانەوە بەرجەستە دەبێ. هەر بۆ ئەو مەبەستە ئێرانییەکان تەواو گوشارى خۆیان دەکەن. لەلایەن هەرێمیشەوە ئەو پەیمانەیان پێ دراوە، بەوەى کە نابێ خاکی هەرێم بۆ هێرشکردنە سەر کۆمارى ئیسلامی بەکار بهێنرێ.
• پتەوبوونى پەیوەندییەکان واتە برەودان بە هێزی نەرم لەلایەن ئێرانەوە بەرانبەر هەرێم؛ کەلتوور و دیپلۆماسییەتیش لە پێشەنگى ئەو هێزەن. بەڵام گومان لەوەدا نییە کە هێزى نەرم کاریگەریى نەرێنیی بۆ سەر هەرێم دەبێت، چونکە لایەنێکی سەرەکیی سیاسیی هەرێم، تەواو تەسلیم بە ئەجێنداى ئێران بووە.
• لە نێوەندى ئەو پەیوەندییە ئەرێنییە لەگەڵ ئێران، هەرێم دەتوانێ وەک فاکتەرێکی کاریگەر لە بەغدا، لەو پەیوەندییە سوودمەند ببێ.
• جۆرێک لە سەقامگیری لە هەرێم دێتە ئاراوە و، لەسەر ئاستى هەرێم لایەنگیریی ئێران بۆ یەکێتى تا ڕاددەیەک کەم دەبێتەوە، بەڵام هەرگیز پشتی بەرنادات. ئەو سەقامگیرییەیش سوودبەخشە لەسەر ئاستى حکوومەت و جەماوەر و هێزە سیاسییەکان.
• لە نێوەندی ئەو پەیوەندییە ئەرێنییانەوە، هەرێم دەتوانێ لە کەمبوونەوەى هەستیاری نێوانیان لەگەڵ ئێران سوودمەند ببێ.
• پەیوەندییە ئەرێنییەکان وا لە هەرێم دەکەن کە بەردەوام بەرژەوەندییەکانى ئێران بپارێزێ، تا لە ئاکامدا بەرژەوەندییەکانى خۆى بپارێزێ؛ چونکە دژایەتیکردنى ئێران، هیچ سوودێكی بۆ هەرێم نابێت.

لە لایەکی ترەوە لە نێوەندى ئەو ئەرێنییانەى پەیوەندی لەگەڵ ئێران، پێویستە هەرێم دوو بابەتى گرنگ بەرچاو بگرێ: نابێ هاوسەنگى لە پەیوەندییەکانى لەگەڵ هێزە سیاسییەکان و دەوڵەتان لاسەنگ بکرێ، نابێ پەیوەندییە ئەرێنییەکان ببنە هۆی زیاتر پەرتبوونى بونیادی سیاسی و نیشتمانیى هەرێمی کوردستان.

دەبێ هەرێمی کوردستان لەسەر هەردوو ئاستى هەرێم و بەغدا وەبەرهێنان لەو پەیوەندییانەدا بکات

ئەمە بابەتێکی هەستیار و گرنگە بۆ هەرێمی کوردستان، کە دەبێ بەبایەخەوە بڕوانێتە ئەو سەردانە و لە هەوڵی ئەوەدا بێت لێکەوتە نەرێنییەکانى لە خۆى دوور بخاتەوە، بۆ نموونە:

• دەبێ پەیوەندییە ئەرێنییە بەهێزەکە لە سەردەمی پزیشکیان هەر ئاوا بەو پتەوییە بەبەردەوامى بهێڵینەوە.
• دەبێ ئێران لە قۆناغی داهاتوودا بکەینە فاکتەرێکی پاڵپشت و هاوکار لە بەغدا بۆ یەکلاییکردنەوەى کێشەکان و بەدەستهێنانى شایستە دەستوورییەکان؛ چونکە ئێران کاریگەرترین فاکتەرە بۆ چارەسەرى گرفتەکان لە تەواوى هێز و دامەزراوە و کەسایەتییە عێراقییەکان خۆیان.
• لەو سەروبەندەوەدا هەرێم دەتوانێ لە پەیوەندییە ئابوورییەکان سوودمەند ببێ و بازرگانییەکى گەشەسەندوو لەگەڵ ئێران بکات و خۆى بکاتە زۆنێکی ترانزێتى بازرگانى لە ناوچەکەدا.
• کاتێک سەقامگیری دەکەوێتە ناو پەیوەندییەکان، هەر ئاواش سەقامگیری لەسەر کۆمەڵگە و هەرێم دێتە ئاراوە؛ دەبێ حکوومەتى هەرێم بەرنامەیەکی تایبەتى لەو بارەیەوە هەبێت و لەو سەقامگیرییە سوودمەند ببێت.
• ئەو پەیوەندییانە دەتوانێ ببێتە هۆکارێکی ئەرێنى بۆ زەمینەیەکی گونجاو بۆ دروستکردن و پتەوکردنى پەیوەندییەکانى هەرێم لەگەڵ هێزەکانى عێراق، بەتایبەت وەلائییەکانى سەر بە ئێران؛ لەوێیشەوە گرفتەکانى هەرێم لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵی بەرەو چارەسەر دەچن، چونکە هەر ئەو هێزانەن کە گرفت بۆ هەرێم دەنێنەوە یان چارەسەرى دەکەن.
• ئێمە لە بەردەم قۆناغێکی هەستیارى نیشتمانى و نەتەوەییداین، ئەویش هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمە. هێزەکان تەواو لەگەڵ یەکدی دژوار و دژبەیەکن. هەندێ جار تەواوى سنوورەکانى دیموکراسییەتیان بەزاندووە. هەموویان بەنیازی بۆڕدارى بەرانبەرن. لەو نێوەندەدا ڕازیبوون بە بەرەنجامەکان و پێکهێنانى حکوومەتى ئاییندە کارێکی زۆر قورسە؛ هەرچەندە ئەوەى کە حکوومەت پێک دەهێنێ تا هەنووکە، هەر یەکێتى و پارتین. لەو بارەیەوە ئێران دەتوانێ لە پێکهێنانى حکوومەتى داهاتوودا ڕۆڵی ئەرێنی ببینێ.
• بۆ بەڕێوەبردنى ئەو قۆناغە هەستیارە لە پەیوەندییە ئەرێنییەکان لەگەڵ ئێران، ئەرکە قورسەکە دەکەوێتە سەرشانى سەرۆکی هەرێم. هەر بۆیە بەڕێزیان دەبێ ئەجێندایەکی ڕۆشن و دروست و قۆناغبەندكراوی لەو بارەیەوە هەبێ.

د. پەرویز ڕەحیم قادر/ دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان- دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی/مامۆستای زانکۆ

پێشەکی

بە تەقینەوەی ئامێرەکانی پەیوەندیی حزبوڵڵا، ناسراو بە “پەیجەر” لە لوبنان و سووریا، ئاستی بارگرژییەکان بەگشتی و شێواز، سنوور، بوارەکانی جەنگ چووە قۆناغێکی نوێ و بەرزترەوە. بەم پێیەیش، پێشهات و گۆڕانکارییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خەریکە لە چوارچێوەی جەنگی حەماس-ئیسرائیلدا دەردەچێت و، تەنانەت زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێین بەرەو جەنگێکی هەرێمایەتی دەچێت. بەڵام وەڵامدانەوەی چەند پرسیارێک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت کە: ئایا ئەم جەنگە ڕوو دەدات؟ هەروەها ئامانجەکانی چییە و کام ئەکتەر دەیەوێت ئەم جەنگە ڕوو بدات و کامەیان خۆیانی لێ دەبوێرن؟ هەروەها ئەگەر جەنگ ڕوو بدات ئەو ئەکتەر و لایەنانە کامانەن کە لە جەنگەکەدا تێوە دەگلێن؟ لە هەموو ئەمانەیش گرنگتر، لێکەوتەکانی چی دەبێت؟ سەرەڕای ئەو پرسیارانەیش، ئەمە گرنگە ڕوون بکرێتەوە کە، چی وا دەکات ئەم جەنگە سنوورداردار بێت؟

بە شێوەیەکی سەرەتایی دەتوانین بڵێین کە ئەوەی لە ئێستادا فاکتەرێکی کاریگەرە و ئەو ڕووداوانە ئاراستە دەکات، ستراتیژیی نوێی سوپای ئیسرائیلە بۆ چەسپاندنی دەستکەوتەکان؛ یاخود وردتر بڵێین دڵنیابوونەوە لە دوورخستنەوەی هەڕەشە و مەترسییەکان لە ئیسرائیل و بەتایبەتی هەڕەشەکانی حزبوڵڵای لوبنان کە لەپاڵ بەرنامەی مووشەکی و درۆنی و، هەروەها بەرنامە ئەتۆمییەکەی، بە گەورەترین سامانی ستراتیژیی ئێران لە ناوچەکەدا بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتی ڕێگریکردنی (deterrence policy)ی کۆماری ئیسلامی، دادەنرێت.

یەکەم: ئیسرائیل و هاوکێشەی ئاڵۆزی ئەکتەرەکان

ئیسرائیل وەکوو ئەکتەری سەرەکیی هاوکێشەکانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە دۆخێکی زۆر ئاڵۆزدایە؛ بەم واتایەی بەهۆی ئەوەی کە ستراتیژییە نەریتییە سەربازی و ئاسایشییەکەی لەپاش هێڕشی حەماس لە ڕووی زەمەنییەوە درێژخایەنییان نەبووە و تەنانەت دکتۆرینی سەربازیی خۆیشیان لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراندبوو کە بە هێرشی پێشدەستانە و پێشگیرانە ڕێگری لە هێرشی ئەکتەرەکانی دیکە بکەن و لە هەمان کاتیشدا لە کورتترین ماوە و بە هەموو توانا و هێزی سەربازی و کەڵکوەرگرتن لە جەنگێکی خێرا، دوژمن لەناو ببەن یاخود تواناکانی ئیفلیج بکەن. جگە لە جەنگی چوارەمی عەرەب-ئیسرائیل، ناسراو بە جەنگی یۆم کیپور (Yom Kippur War) لە نێوان ٦ بۆ ٢٥ی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٧٣، کە میسر و سووریا هێرشی لەناکاویان كردە سەر ئیسرائیل، لە هەموو جەنگەکاندا ئیسرائیل ئامادە بووە و پێشدەستیی کردووە؛ هەرچەندە لەو جەنگەیشدا ئیسرائیل بەخێرایی بە هێرشی پێچەوانە، توانیی سەرکەوتنێکی خێرا مسۆگەر بکات و کۆتایی بە جەنگەکە بهێنێت و لێکەوتەی ئەو جەنگە بۆ دەیان ساڵ، باڵی کێشا بەسەر هاوکێشە سیاسی و سەربازی و ئاسایشییەکانی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبیدا.

پاش ٥٠ ساڵ “حەماس” دووبارە هەمان ستراتیژیی پەیڕەو کرد، بەڵام ئەم جارەیش ئیسرائیل بەسەر بارودۆخەکەدا زاڵ بوو؛ بەم جیاوازییەوە کە ئیتر هەم ماوەی جەنگەكە چەند ڕۆژێک نەبوو و ئیسرائیل نەیتوانی کۆتاییی پێ بێنێت، هەم لەمەیش گرنگتر، دوژمنەکە ئەکتەرێکی دەوڵەتی نەبوو. دەتوانین بڵێین کە ئەم فاکتەرەی دوایی، واتە ئەکتەری نادەوڵەتی و جەنگی ناهاوتەریب یاخود “حرب غير متكافئة” (asymmetric warfare)، وێنا و سیمای هاوکێشەکانی ناوچەکە و جیاوازییەکانی جەنگی ئیسرائیل لەگەڵ دوژمنە نوێیەکانی دەستنیشان دەکات. هەرچەندە جەنگی ٣٣ ڕۆژەی ساڵی ٢٠٠٦ی نێوان ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنان، وێکچوونی هەیە و حزبوڵڵا بە ئەکتەری نادەوڵەتی هەژمار دەکرێت، بەڵام هاوسەنگیی هێز، بارودۆخی ناوخۆی لوبنان، سروشتی سیاسی-سەربازیی خودی حزبوڵڵا، هاوکێشەکانی ناوچەکە لەو ساڵ و سەردەمەدا بەتەواوی جیاوازییان هەیە لەگەڵ ئێستا.

لە ئێستادا پێ دەچێت ئیسرائیل بیەوێت بەتەواوی کۆتایی بە بوونی سەربازیی حەماس بهێنێت، بۆ ئەوەی جارێکی دیکە ڕووبەڕووی هەمان مەترسی نەبێتەوە و هەر ئەمەیش یەکێکە لە هۆکارەکانی لادان لە ستراتیژیی نەریتیی سەربازیی ئیسرائیل سەبارەت بە خێراییی کۆتاییهێنان بە جەنگەکان. جگە لەمانەیش شرۆڤە و گۆڕانکارییەکان دەری دەخەن کە چونکە ستراتیژیی کوشتن بە هەزار برینی چەقۆ (death by a thousand knife wounds) و، هەروەها ئەوەی بە جەنگی سێبەر (Shadow War) ناسراوە، تاوەکوو ئێستا شکستی خواردووە یان لە باشترین حاڵەتدا ئەنجامەکەی ڕوون نییە کە بتوانێت مەترسییەکانی ئێران لەسەر ئیسرائیل بڕەوێنێتەوە، بەم پێیە ئیسرائیل درکی بەوە کردووە کە پاش ئەم ئاڵوگۆڕ و پێشهاتە جیۆسیاسی و ئاسایشییانە لە بەردەم دوو سیناریۆی سەرەکیدایە:

١- سیناریۆی یەکەم ئەوەیە کە ڕاستەوخۆ ئەکتەرە دەوڵەتییەکەی دوژمنی کە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان بەکار دێنێت و جەنگی بەنوێنەرایەتی (Proxy war) لەگەڵ ئیسرائیل دەکات، بکاتە ئامانج کە ئەویش “کۆماری ئیسلامیی ئێران”ە، کە لە لای ئیسرائیلییەکان بە “سەری هەشتپێ” دادەنرێت.

٢- سیناریۆی دووەم ئەوەیە کە سەرەتا باڵ و قاچەکانی هەشتپێ (octopus)ەکە ببڕێت، کە ستراتیژیی ئەڵقەی ئاگر (Ring of Fire)ی ئێران، کە لە هێزە پرۆکسییەکان و ناوچە نائارامەکان لە لوبنان و غەززە و سووریا و عێراق و یەمەن پێک دێت و گەمارۆی ئیسرائیلیان داوە، لەناویان ببات و بە ڕەواندنەوەی هەڕەشە نزیک و سنوورییەکان بەتەواوی ناکاریگەر و لاوازیان بکات، خۆی بۆ ئاستێکی بەرزتر لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئێران ئامادە بکات.

ئاماژەکان دەری دەخەن ئیسرائیل لە ڕێگەی جەنگ و هێرشی هایبریدی (hybrid attack) هەردوو سیناریۆكە هاوکات بەڕێوە دەبات، بەڵام قورسایییەکی زیاتری خستۆتە سەر مەترسییە نزیک و هەنووکەیییەکان و لەمەیش گرنگتر، بۆ لێدان لە ئەکتەرە دەوڵەتییەکە پێ دەچێت ستراتیژیستە سەربازییەکانی ئیسرائیل بۆ نا-کاریگەرکردنی پرۆکسییەکانی ئێران و ڕاگرتنی فراوانخوازییەکانی ئێران لە ناوچەکە، کەڵکی لە دۆکترینی مابام (MABAM) ناسراو بە Campaign between the Wars وەرگرتووە و دۆکترینی ناسراو بە Dahiya Doctrine کە لەپاش جەنگی ساڵی ٢٠٠٦ لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان گرتییە بەر، لە دژی حەماس و لەوانەیە لە داهاتوودا لە دژی حزبوڵڵا بگرێتە بەر. هەر بۆیە ئاستی بارگرژییەکان بەرز دەکاتەوە و ئەوەی کە جێگەی سەرنج و تێڕامانە ئەوەیە کە ئێران و پرۆکسییەکانی دەیانەوێت کۆتایی بە جەنگەكە بێت. هۆکاری ئەمەیش ئەوەیە کە ئەو ئەکتەرانە دەزانن لێدان و لاوازکردن و نا-کاریگەرکردنی پرۆکسییەکانی ئێران، ئامانجەکەی تەنیا ئەو هێزانە نییە، بەڵکوو لاوازکردنی ئێران و پاشان بردنی جەنگە بۆ ناوخۆی ئێران.

دووەم:  ئێران و گۆڕانکارییە هەرێمایەتییەکان

 ئێرانییەکان لە ئێستادا دوو سیناریۆی سەرەکییان لەبەردەمدایە:

١- بکەونە ناو جەنگێکی بەرفراوان و گشتگیری ناوچەیی و لانی کەم لە حەوت بەرەوە (غەززە-کەرتی ڕۆژاوا-لوبنان-سووریا-عێراق-یەمەن-ئێران) هێرش بکەنە سەر ئیسرائیل؛ کە ئەمە سەرەڕای مەترسییەکانی، هەمان شتە کە لە ئێستادا ئیسرائیلییەکان بۆ تێوەگلاندنی ئەمریکا و ڕۆژاوایییەکان لە جەنگدا دەیانەوێت و، هەر بۆیە ئێران زۆر نیگەرانە لەم سیناریۆیە و هەموو هەوڵی خۆی داوە کە لەگەڵ ئەمریکییەکان ڕێگری لەم سیناریۆیە بكرێت و تەنانەت ستراتیژیست و شرۆڤەکارانی ئێرانی بە “تەڵەی ناتانیاهۆ” یان “داوی ئیسرائیل”ی دادەنێن و تەنانەت کوشتنی “ئیسمائیل هەنییە” لە تارانیش بە پلانی ئیسرائیل بۆ ڕاکێشانی پێی ئێران بۆ ناو جەنگی ڕاستەوخۆ دەزانن و هەر ئەمەیش نهێنیی درەنگکەوتنی وەڵامدانەوەی ئێرانە بۆ ئیسرائیل کە لە سەرەتادا بەتوندی بەڵێنیان دابوو ئەم تۆڵەیە لە ئیسرائیل بکەنەوە.

٢- سیناریۆی دووەم ئەوەیە کە گوشار بخەنە سەر ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و تەنانەت وڵاتانی عەرەبی، کە ئەوانیش گوشار بخەنە سەر ئیسرائیل و، لەم سنوورەدا جەنگ بوەستێت؛ چونکە ئێرانییەکان ئاگا و وشیارن بەوەی کە پلان و ستراتیژیی نوێی سەربازیی ئیسرائیل لە لێدان لە پرۆکسییەکان، دەگۆڕدرێت بۆ لێدانی سەربازی لە ئەکتەری دەوڵەتی (کۆماری ئیسلامیی ئێران). هەر بۆیە دەبینین ئێرانییەکان- سەرەڕای سزا و ئابڵووقەکانی ئەمریکا و ئەوروپییەکان- لە پێناوی بەدیهێنانی ئەم سیناریۆیەدا ڕیسکی ئەوە دەکەن مووشەک بۆ ڕووسیا دەنێرن، بۆ ئەوەی بیکەنە مەرج بۆ ڕاوەستاندنی جەنگ، چونکە پێیان وایە جەنگی ئۆکراینا-ڕووسیا، بۆ ئەمریکا و ئەوروپییەکان گرنگتر و هەستیارترە لە جەنگی حەماس- ئیسرائیل و بە هیچ شێوەیەک ئیدارەی بایدن لە ئەمریکا ئەوەیان ناوێت و، بۆیە لێرەدا ئێران و ئەمریکییەکان یەک ئامانجیان هەیە کە کۆتایی بە جەنگەكە بێت.

لە لایەکی دیکەوە، هاتنەسەرکاری پزیشکیان لەپاش هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل و، هەروەها ناردنی پەیامی دانوستان لەگەڵ ڕۆژاوا و چارەسەرکردنی کێشەکان، هاوتەریب لەگەڵ چڕکردنەوەی چالاکییە ئەتۆمییەکان، بۆ ڕێگریکردن و خۆپاراستنی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە لە سەرکەوتنی ئیسرائیل لە هێنانەدیی سیناریۆی یەکەم و بەرەنگاربوونەوەی ئەو سیناریۆیەیە کە، بەهۆی ناهاوسەنگی لە توانا مرۆیی، ئابووری، سەربازی و تەکنەلۆژییەکان لەگەڵ ئەمریکا و ئیسرائیل لە جەنگێکی گریمانکراودا، کارەسات و تەنانەت شکستی گەورەی بۆ ئێرانییەکان لێ دەکەوێتەوە. هەر بۆیە وەکوو دوایین فاکتەر و میکانیزمی مانەوە و ڕێگریکردن، ئێران بەرەو ئەتۆمیبوون-یش دەچێت، ئەگەر ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان و جەنگی ناهاوسەنگ و بەنوێنەرایەتی لە زۆنی خۆڵەمێشی وەڵامدەر نەبێت.

سێیەم: ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی لایەنگری ئێران و هاوکێشە ئاسایشییەکان

١- حەماس:

 بۆ بزووتنەوەی حەماس هەڵەیەکی ستراتیژی بوو کە کەوتە ناو یارییەک کە لە قەبارە و هێزی ئەو ئەکتەرە گەورەتر بوو. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە دەتوانین بڵێین کە پێشبینی و لێکدانەوەی حەماس کە لەسەر ئەوە بنات نرابوو کە ئەم جەنگە دەتوانێت پرسی فەڵەستین بکاتە پرسێکی نێودەوڵەتی و بەم پێیەیش حەماس ببێتە ئەکتەری سەرەکیی خاوەن ڕەوایەتی و تاکە ئەکتەری خاوەن پرسەکە و تەنانەت لە گەمارۆ و پەراوێزخستن ڕزگاری دەکات و لە لایەکی دیکەیشەوە، حەماس پێی وا بوو کە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان بەتەواوی دێنە ناو هاوکێشەی جەنگەوە، لە کاتێکدا دەبینین کە ئەمە ڕووی نەدا و سەرەڕای ناڕەزایەتیی ڕای گشتیی جیهانی لە دژی جەنگ و ئۆپەراسیۆنەکانی ئیسرائیل و کوژرانی دەیان هەزار کەسی سڤیل و بەبارمتەگرتنی ئیسرائیلییەکان، بەڵام سوپای ئیسرائیل بەردەوامە لە چالاکییە سەربازییەکانی دژی حەماس و، تەنانەت لە ئێستادا ئیسرائیل بە هیچ شێوەیەک ڕازی نابێت بە سیناریۆی پاش جەنگی حەماس-ئیسرائیل، کە پێگە و شوێنێکی سیاسی- سەربازی بۆ حەماس لە کەرتی غەززە و پرسی فەڵەستین لە ئارادا بێت. چونکە جگە لەوەی مانەوەی سیاسی و سەربازیی حەماس لەم قۆناغەدا کۆتاییی پێ هاتووە، لە هەمان کاتیشدا، ئەکتەرەکانی دیکە چارەنووسی حەماس بە چارەنووسی خۆیان دەبینن لە ئەگەری بەردەوامیی جەنگ لەگەڵ ئیسرائیل و، هەر ئەمەیش نهێنیی درێژەکێشانی جەنگ و گۆڕینی ستراتیژیی سەربازیی ئیسرائیلە کە پێشووتر بەخێرایی کۆتاییی بە جەنگەکان دەهێنا.

٢- حزبوڵڵای لوبنان:

 یەکێک لە گەورەترین و گرنگترین ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی ناوچەکە و لایەنگری ئێران، حزبوڵڵای لوبنانە. لەوانەیە لە لێکدانەوە و پێشبینییەکانی پێش ٧ی ئۆکتۆبەری حەماسدا، وەکوو ئەکتەرێک کە دەتوانێت حەماس لە لەناوچوون بپارێزێت، حسابی لەسەر کرابوو، بەڵام ئاست و قەبارەی بەشداریی حزبوڵڵای لوبنان لە سەرەتای جەنگەکەوە و لە ڕێکەوتی ٨ی ئۆکتۆبەرەوە، نیشانی دا کە ئەم ئەکتەرە سەرەڕای توانا مرۆیی و سەربازی و مووشەکییەکانی، دوو کێشەی لەبەردەمدایە: ١- ئێرانە کە بڕیاری بەشداریی تەواو یان سنوورداری دەدات. ٢- چارەنووسی حەماس و ئاستی بارگرژییەکان و، هەروەها لاوازیی ئێران و خۆبەدوورگرتنی لە جەنگ لەگەڵ ئیسرائیل، دەری خست کە حزبوڵڵای لوبنانیش بۆ مانەوەی خۆی، حەز دەكات جەنگەکە لەم قۆناغەدا کۆتاییی پێ بێت.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، حزبوڵڵای لوبنان سەرەڕای مەترسییەکانی بۆ ئیسرائیل بەهۆی توانا مووشەکییەکانی لەپاش ساڵی ٢٠٠٦ەوە و ئەزموونی لە جەنگی سووریا، بەڵام ناتوانێت بەبێ پشتیوانیی ئەکتەرێکی دەوڵەتیی وەکوو ئێران، لە جەنگێکەوە تێوە بگلێت کە ئەنجامەکەی بە شکست و لەناوچوونی توانا سەربازی و مرۆیییەکانی بشکێتەوە. هەر بۆیە سەرەڕای ئەوەی کە ئیسرائیل بەردەوام ئاستی پێکدادان و بارگرژییەکان لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان بەرز دەکاتەوە و بەرزترین فەرماندەکانی لەناو دەبات، حزبوڵڵای لوبنان بەوریایییەوە مامەڵە دەکات و وەڵامدانەوەکانی سنووردارە. لەم سەروبەندەیشدا تەقینەوەی ئامێرەکانی پەیوەندیی حزبوڵڵا وای کردووە کە هەموو ئەکتەرەکانی دیکە، بە ئێرانیشەوە، درک بە مەترسیی پەرەسەندنی بارگرژییەکان و تواناکانی ئیسرائیل بکەن. جگە لەمانەیش، حزبوڵڵای لوبنان ئەو ڕاستییەیش دەزانێت کە ئیسرائیلییەکان بۆ لەناوبردنی تواناکانی ئێران پێویستیان بەوە هەیە کە مەترسییەکانی ئەم ئەکتەرە لەناو ببەن یاخود نا-کاریگەری بکەن، هەر بۆیە هەم ئێران و هەم حزبوڵڵای لوبنان لەسەر ئەو بنەمایە ڕەفتار دەکەن کە جەنگەکە گەورە نەکرێتەوە و حزبوڵڵای لوبنان بەم شێوەیەی ئێستای بمێنێتەوە. بەڵام ئیسرائیلییەکان بارودۆخەکە بە دەرفەت دەزانن کە گەورەترین مەترسیی نزیک و جوگرافییان و، هەروەها بەهێزترین ئەکتەری لایەنگری ئێران لاواز و ناکاریگەر بکەن و ئاسایش بگەڕێننەوە بۆ ناوچەکانی باکووری ئیسرائیل و پاشەکشە بە حزبوڵڵا بکەن بۆ سنووری دەستنیشانکراو بەپێی بڕیاری 1701ی ساڵی ٢٠٠٦ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان.

لە ڕوانگەیەکی ترەوە، ئیسرائیلییەکان ئەو ڕاستییە باش دەزانن، ئەو فاکتەر و ئەکتەرەی کە دەتوانێت لە کاتی بەرەنگاربوونەوەی ئێران یاخود لێدان لە بنکە و دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران هەڕەشەی ڕاستەقینەیان لێ بکات، حزبوڵڵای لوبنانە؛ بۆیە دەیانەوێت بۆ لێدان لە ئێران، لە حزبوڵڵاوە دەست پێ بکەن. هەر بۆیەیش ئێرانییەکان هەڕەشەی ئەوە دەکەن کە بە هێرشکردنە سەر حزبوڵڵای لوبنان، جەنگەکە هەموو ناوچەکە دەگرێتەوە و ئەمریکییەکانیش لەم خاڵەدا لەگەڵ ئێرانییەکان هاوڕان و ئەمە خاڵی بەهێزی ئێرانە کە لەگەڵ ئەمریکییەکان نایانەوێت جەنگ تەشەنە بسەنێت. بۆیە ئیسرائیلییەکان هەموو هەوڵێکیان ئەوەیە کە یان ئێران بێتە ناو جەنگەکە و بەم بیانوویە لە حزبوڵڵای لوبنان بدەن و بەتەواوی لاوازی بکەن یاخود بە کوشتنی فەرماندە سەربازییە باڵاکانی، حزبوڵڵای لوبنان ناچار بکەن پەیڕەوی لە سیاسەتی دانبەخۆداگرتنی ئێرانییەکان نەکات و کاردانەوەی هەبێت و هێرش بکاتە سەر ئیسرائیل.

لەم سیناریۆیەیشدا، ئەگەر ئێران پشتیوانی لە حزبوڵڵا نەکات، ئەوە بە قازانجی ئیسرائیلییەکانە و بەتەواوی دەتوانن حزبوڵڵا پەك بخەن و نا-کاریگەری بکەن و بەم پێیەیش پرۆکسییەکانی لایەنگری ئێران کە ئەمە ببینن، بەتەواوی لە ئێران دوور دەکەونەوە. لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەگەر ئێران پشتیوانی لە حزبوڵڵا نەکات و نەیەتە ناو جەنگەکەوە، ئەوە پاش ئەم قۆناغە ئیسرائیلییەکان بە ڕەواندنەوەی مەترسییە مووشەکییەکانی حزبوڵڵا بۆ قووڵاییی خاکی ئیسرائیل، دەستیان کراوەتر دەبێت بۆ لێدان لە هەموو ئەکتەرەکانی دیکە بەهۆی دووریی جوگرافی و باڵادەستیی تەکنەلۆژی و سەربازیی ئیسرائیل و لە کۆتاییشدا لێدان لە بنکە مووشەکی و دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران زۆر کەمتێچووتر دەبێت بۆ ئیسرائیلییەکان.

٣- حووسییەکانی یەمەن و میلیشیاکانی عێراقی و میلیشیاکانی سووریا:

 ئەم ئەکتەرانە ئەرکیان جیاوازە و ئاست و ڕێژەی مەترسییان بۆ ئیسرائیل زۆر نزمترە؛ بۆ نموونە سەرەڕای ئەوەی کە هەموو ئەو ئەکتەرانە بەشدارییان کردووە لە کردنەئامانجی ئیسرائیل بە مووشەک و درۆن، بەڵام  بەهۆی مەودا و دووریی جوگرافی و هاوسنوورنەبوون لەگەڵ ئیسرائیل و جیاوازی لە قەبارە و توانا سەربازییەکانیان، کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر گۆڕینی هاوکێشە سەربازی و ئاسایشییەکان نییە. بەڵام ئەم هێزانە ئەرکی دیکەیان هەبووە؛ بۆ نموونە، حووسییەکانی یەمەن زیاتر ئامرازی ڕێگریکردنی ئێرانییەکانن بۆ دروستکردنی مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر وڵاتانی عەرەبی کە لە هەر ئەگەرێکدا نەچنە پاڵ ئیسرائیل و، گوشار لە ئەمریکا و ئیسرائیل بکەن بۆ بەرفراواننەکردنی جەنگ و کۆتاییهێنان بە جەنگ. لە لایەکی دیکەیشەوە، لە ڕێگەی پەکخستنی ڕێڕەوە نێودەوڵەتییەکان و، هەروەها لێدان لە ئاسایشی گواستنەوەی نێودەوڵەتی و بازرگانیی جیهانییەوە، هەوڵ دەدەن تێچووی بەرفراوانبوونی جەنگ بەرز بکەنەوە بۆ ئەوەی گوشارەکانی ئەمریکا و دەوڵەتانی ڕۆژاوایی و تەنانەت ڕای گشتیی ئەو وڵاتانە لەسەر ئیسرائیل بەرز ببێتەوە.

لە لایەکی ترەوە، میلیشیاکانی عێراق هەرچەندە چەند جارێک هێرشی سنووردارداریان کردۆتە سەر شارەکانی ئیسرائیل، بەڵام زیاتر ئەرکیان هێرشکردنە سەر ئەمریکییەکان و هاوپەیمانەکانیان و بەتایبەتی هەرێمی کوردستان بووە بۆ ئەوەی ئەمریکا ناچار بێت بەهۆی بارودۆخی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە لە جەنگەكە تێوە نەگلێت و، گوشار بخاتە سەر ئیسرائیل بۆ ئاگربەست لەگەڵ حەماس و تەنانەت بۆ ئەوەی کە ئیسرائیل هێرشی ڕاستەوخۆ نەکاتە سەر حزبوڵڵای لوبنان و تەنانەت ناوخۆی ئێران. بەم پێیە ئەرکی میلیشیاکانی عێراقی ئەرکێکی یەکجار گرنگە بۆ ئێرانییەکان، چونکە تاکە هێزن کە سەرەڕای وەڵامدانەوەی ئەمریکا، بەڵام ئەمریکا بەهۆی هاوکێشەکانی عێراق و ناوچەکە، ناچارە ڕازی بێت بە ئەجێنداکانیان ئەگەر بەنهێنی و ناڕاستەوخۆیش بێت و تەنانەت دەردەکەوێت کە تاوەکوو ئێستا ئێران سەرکەوتوو بووە لەم ستراتیژییەدا و توانیوییەتی بە هێرشی ئەم گرووپە میلیشیایانە بۆ سەر ئەمریکییەکان و، هەروەها هەرێمی کوردستان و ڕۆژاوای کوردستان، لانی کەم بەشێک لە ئامانجەکانی بێنێتە دی. تەنانەت وەڵامدانەوەی سەربازیی ئەمریکاش بۆ ئەم گرووپانە دوای هێرشکردنیان بۆ سەر هێزەکانی ئەمریکا و کوشتنی ئەمریکییەکان، بەپێی چاوەڕوانیی شرۆڤەکار و ستراتیژیستەکانی ئەمریکی نەبووە و هەر ئەمەیش نیشان لە سەرکەوتووییی ستراتیژیی ئێران دەدات لەم بارەیەوە.

هەروەها ڕۆڵی میلیشیاکانی وەکوو زەینەبییون و فاتمییون لە سووریا زیاتر بۆ سەرقاڵکردنی ئەمریکا و ڕۆژاوای کوردستانە، هاوشێوەی ڕۆڵی میلیشیاکانی عێراقی، بەڵام بە ئاست و قەبارەی بچووکتر. بەم واتایەی کە ئەو پەیامە دەدەنە ئەمریکا، كە لە سووریاش پارێزراو نابن ئەگەر جەنگ پەرە بسێنێت و، هێرشیان دەکرێتە سەر.

٤- ئەمریکا و وڵاتانی ناوچەکە:

ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژاوایی، حەز ناكەن جەنگ پەرە بستێنێت و بە مەترسییەکی گەورەی دەزانن بۆ سەر ئاسایش و بەرژەوەندییەکان و، هەروەها سەقامگیری و داهاتووی ناوچەکە، بەتایبەتی لە ئێستادا کە جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا و، هەروەها مەترسییەکانی چین بۆ ئەو وڵاتانە ئەولەوییەتی هەیە و پرسە ناوخۆیییەکانیان وەکوو قەیرانی کۆچبەران و بەهێزبوونی ڕاستڕەوە توندڕەوەکان و پرسە ئابوورییەکان و بێکاری و هەڵاوسان و دابینکردنی وزە و بەردەوامیی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی جیهانی لە ناوچەکە، لە لووتکەی پرس و بابەتەکانیاندایە. کۆماری ئیسلامییش ئەم ڕاستییە دەزانێت و کاری لەسەر دەکات. بەڵام ئەوەی کە دەتوانێت ئەم هاوکێشەیە پێچەوانە بکاتەوە سەرکەوتنی “دۆناڵد ترامپ”ە لە ئەمریکا وەکوو سەرۆککۆمار؛ ئیسرائیلیش بۆیە جەنگەكە درێژە پێ دەدات.

بە شێوەیەکی گشتی ئەم وڵاتانە پەرەسەندنی جەنگ و تێوەگلانیان، بە قازانجی ڕووسیا و تا ڕاددەیەکیش چین دەبینن. وڵاتانی عەرەبی ناوچەکەیش، چ بەهۆی پێگە و هێز و تواناکانی ئێران و چ بەهۆی ڕۆڵی ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی لایەنگری ئێران لە ناوچەکە و، هەروەها ڕای گشتیی عەرەبی-ئیسلامی، ئەم جەنگە بە زیانی خۆیان دەبینن، بەتایبەتی لە ڕووی ئابوورییەوە؛ بۆ نموونە سعوودیا و پلانەکانی شازادەی جێنشینی ئەو وڵاتە “محەممەد بن سەلمان” بە هەڵگیرسانی جەنگێکی بەرفراوان لە نێوان ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنان و بەتایبەتی ئێران و ئیسرائیل، پووچەڵ دەبێتەوە و ڕووبەڕووی شکست دەبێتەوە و کاریگەریی لەسەر پێگە سیاسییەکەیشی لە ناوخۆ و دەرەوە دەبێت. چونکە هەموو ئەو وڵاتانە دەزانن کە ئێرانییەکان بۆ دەربازبوونیان لە ڕووخانی سیستەمەکەیان، هەوڵ دەدەن لە ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگی تەواو و گشتگیر لەگەڵ ئیسرائیل، بۆ گوشارخستنە سەر ئەمریکا و وڵاتانی دیکەی جیهان بۆ ڕاگرتنی جەنگەکە، هەموو وڵاتانی دیکەیش لەو جەنگە تێوە بگلێنن.

کۆبەند

ئەوەی ڕاستی بێت، بەو پێیەی ئەمریکا کێشەی گەورەتری لە ئاستی جیهانی و نێودەوڵەتیدا وەکوو چین و جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا هەیە، وای کردووە کە ئێرانییەکان دەستیان کراوەتر بێت و جگە لەوەی مەترسیی ئەمریکا بۆ سەر خۆیان بڕەوێننەوە، لە هەمان کاتیشدا ئەم هاوڕابوونەیان لە ڕێگریکردن لە فراوانبوونی جەنگ لە ناوچەکە بووەتە هۆی ئەوەی كە، ئەمریکا وەکوو پێویست گوشار نەخاتە سەر ئێران و پرۆکسییەکانی و تەنانەت وەکوو پێویست دەستی ئیسرائیل کراوە نەبێت یاخود دڵنیا نەبێت لە ئەمریکا بۆ هێرشکردنە سەر ئێران وەکوو سەری ئۆکتاپووسەکە و ڕەواندنەوەی مەترسییە وجوودییەکانی سەر خۆی کە لە لووتکەی ئەو هەڕەشانەدا پرسی ئەتۆمیی ئێرانە و پاشان هێزە میلیشیایی و بەنوێنەرایەتییەکانی ئێرانە لە سنوورەکانی ئیسرائیل و بەتایبەتی حزبوڵڵای لوبنان.

هەموو ئەم هاوکێشانەیش بۆ ئەوەیە کە ئێران بمێنێتەوە و جەنگ لە سنوورەکانی دوور بخاتەوە و ئیسرائیلیش هەمان مەبەستی ئێرانی هەیە، بەڵام بەم جیاوازییەوە کە ئێران ڕەوایەتیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییشی لەژێر کاریگەریی ئەم ستراتیژییە سەربازییە و دەستوەردانە ناوچەیییەکانی و، هەوروەها لەژێر کاریگەریی توندی ئابڵووقە و سزا نێودەوڵەتییەکاندایە و ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی نوێ و تەنانەت سەرکێشانی بۆ ڕووخانی ڕژێمەکەی زۆر بەرزە. هەر بۆیە ئێران لە لایەک دەیەوێت جەنگەكە ببڕێتەوە و لە لایەکی دیکەیشەوە گوشار دەخاتە سەر ئەمریكا و دانوستانی لەگەڵ دەکات و لە هەمان کاتیشدا بەنهێنی لەگەڵ ڕووسیا پەرە بە هاوپەیمانێتیی ستراتیژیی سەربازی و سیاسی دەدات و لە هەموویشیان گرنگتر ئەوەیە کە، بەهۆی ئەزموونی جەنگی ئیسرائیل-حەماس و گۆڕانکاری لە دۆکترینی سەربازی و ئاسایشی ئیسرائیل و دەرکەوتنی لاوازییەکانی دۆکترینی بەرگریی ئێران لەسەر بنەمای مووشەک و درۆن لە هەمبەر ئیسرائیل و ئەمریکا، خۆی بۆ ئەوە ئامادە دەکات کە دۆکترینی سەربازیی خۆی بگۆڕێت و لە کاتی مەترسی بۆ سەر وجوودییەتی خۆی، خاوەندارێتیی چەکی ئەتۆمی ڕابگەیەنێت؛ هەرچەندە ئەمە هاوکێشەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتەواوی دەگۆڕێت و، مەترسیی گەورەی بۆ کۆماری ئیسلامی ئەوەیە کە ڕووخانی سیستەمەکە دەکاتە ئەولەوییەتی ڕۆژاوا، کە لە ئێستادا لە ئەجێندا و ئەولەوییەتی ڕۆژاواییەکان و بەتایبەتی ئەمریکادا نییە.

لە کۆتاییدا، بەپێی زانیاری و ئاماژەکان ڕووداوەکانی پاش ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ و ئەگەری هەڵگیرسانی ئەم جەنگە هەرێمایەتییە، کاریگەریی لەسەر هاوکێشە سیاسییە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران هەبووە و لە داهاتوودا ئەم لێکەوتانە زیاتر دەردەکەوێت و بە هاتنەسەرکاری پزیشکیان ناوەستێت.

د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

پێشەکی

لەگەڵ نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا، دیسان پرسی کشانەوەی تەواوی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق هاتۆتەوە ڕۆژەف، کە ژمارەیان نزیکەی ٢٥٠٠ سەرباز دەبێت. وەزیری بەرگریی عێراق، “سابت ئەلعەباسی”، لەو مانگەدا (ئەیلوول) ئاشکرای کرد کە لە تا مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٦، دەبێت مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کۆتایییان پێ بێت، بەڵام ئەمە بە دوو قۆناغ دەبێت: قۆناغی یەکەم لە بەشی ڕۆژاوای عێراق دەبێت، واتا لە بنکەی سەربازیی ئەنبار لە ٢٠٢٥. لە قۆناغی دووەمیش دوای ساڵێک مانەوەیان لە هەرێمی کوردستان، واتا تا مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٦، دەبێت بەتەواوی لە هەرێمی کوردستان، بەتایبەتیش لە بنکەی سەربازیی هەریر، دەربچن.

نەک تەنیا وەزیری بەرگریی عێراق بەڵکوو “سوودانی”یش لە چاوپێکەوتنێک لەگەڵ کەناڵی بلومبێرگ لە ١٥ی ئەیلوول وتی کە، ‌هێزەکانی عێراق پێویستییان بە مانەوەی هێزی ئەمریکا نەماوە. هەڵبەتە پێشتریش گوشاری زۆر هەبوو لەسەر هەر یەکە لە عادل عبدولمەهدی و مستەفا کازمی، بەڵام هیچ کامیان نەیانتوانی ئەوە بکەن. نابێت ئەوە لەبیر بکەین کە یەکێک لە مەرجەکانی هێزە پرۆکسییەکان و حەشدی شەعبی بۆ سوودانی ئەوە بوو کە، دەبێت خشتەیەکی زەمەنی بۆ کشانەوەی ئەمریکا دابنێت. دیارە سوودانی پابەندی بەڵێنی خۆی بووە و ئێستا ئەو ئەرکەی گرتۆتە ئەستۆ.

هێزەكانی ئەمریکا کە زیاتر لە دوو دەیە دەبێت لە عێراقن، ڕۆڵی زۆریان هەبووە لە پڕۆسەی سیاسی و هاوکێشە هەرێمی و ناوخۆیییەکانی عێراق، بۆیە دەکرێت كشانەوەیان لێکەوتەی زۆری لەسەر دۆخی عێراق و دراوسێکانیش هەبێت، کە لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین شرۆڤەیان بکەین.

کێن ئەوانەی پەلەیانە لە کشانەوەی ئەمریکا؟

کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا چ وەک سیناریۆ یان وەک گوشاری هێزە پڕۆکسییەکانی نزیک لە ئێران، شتێکی نوێ نییە؛ لە سەردەمی حکوومەتی مالیکییەوە تاوەکوو ئێستا هەمیشە چەند چەند هێزێکی ناسراو لە عێراق داوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا دەکەن. راستییەکەی پاڵنەر و ستراتیژی ئەمریکییەکان هەرگیز ئەوە نییە کە تا ماوەیەکی درێژ لە عێراق بمێننەوە. لە کۆتاییی ٢٠١١ هێزەکانی ئەمریکا هەر خۆیان لە عێراق کشانەوە بەڵام زۆری نەبرد داعش بەخێرایی نیوەی عێراق و سووریای داگیر کرد. بۆیە لە ٢٠١٤ ئەمریکا لە ڕێگەی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی ٢١٧٠ لەسەر داواکاریی فەرمیی عێراق لە ڕێگەی هاوپەیمانیی نێودوەوڵەتیی دژی داعش، گەڕانەوە عێراق بۆ هاوکاریکردنی عێراق لە ڕووی سەربازییەوە، بەتایبەت پاڵپشتیی ئاسمانی و ڕاهێنانی سوپا و هێزە چەکدارەکانی عێراق؛ کە تا ئێستایش ئەم هاوکارییە هەر بەردەوامە.

ئەوەی کە تا ئێستا موکڕە لەسەر کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا، ئێرانە. گوشاری گرووپە سیاسی و میلیشیاکانی عێراقیش هەر پلان و پاڵنەرەکەی هی ئێرانە. بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، ئێران دەستی زۆر واڵاتر دەبێت لە دەستوەردان لە دۆخی سیاسی و ئابووری و ئەمنیی عێراق و، بەکارهێنانی عێراق وەک سەکۆیەک بۆ هەڕەشەکردن لە وڵاتانی دراوسێێ عێراق، بەتایبەتیش وڵاتانی کەنداو، ئوردن و ئیسرائیڵ.

ئێران و هێزە پڕۆکسییەکان باش دەزانن کە دەرکردنی ئەمریکییەکان لە عێراق، واتا بڕینی ڕێگەی هاوکاری لە ئەمریکا بۆ سووریاش، چونکە نەمانی ئەمریکا لە عێراق، ئامادەیی و مانەوەی ئەمریکا لە سووریاش ئەستەم دەکات. بە مانایەکی تر کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق، واتا کشانەوەی ئەمریکا لە سووریاش. ئەمەیش دەسکەوتێکی گەورەیە بۆ ئێران و بەرەی مقاوەمە، چونکە ئەمریکا بووەتە بەربەرست لە بەردەم بەکارهێنانی سنووری نێوان سووریا و عێراق لەلایەن ئێرانەوە. لە ئێستادا گەیشتنی ئێران لە ڕێگەی عێراقەوە بە سووریا و لوبنان زۆر گرنگە و دەبێتە چەکێکی تری ئێران دژی ئیسرائیل. بۆیە ئەوەی پەلەیەتی لە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا، لە ڕاستیدا نە کورد و نە سوننەن، ڕەنگە هەموو شیعەکانیش نەبن؛ بەڵام ئەو هێزانەن کە ئێستا دەوڵەت و چەکیان بەدەستەوەیە و، زاڵن بەسەر بڕیاری سیاسی لە عێراقدا.

کاریگەری لەسەر حکوومەتی عێراق

حکوومەتی عێراق بەدەست چەند کێشەیەكی سیاسی، ئابووری و ئەمنییەوە دەناڵێنێت. وەک دیارە توانای ئابووریی حکوومەتی عێراق بەتەواوی پشت بە فرۆشتنی نەوت بە ڕێژەی ٩٠٪ دەبەستێت؛ فرۆشتنی نەوتیش هەرگیز جێگەی متمانە نییە چونکە بەردەوام لە هەڵبەزودابەزدایە. لە هەمان کاتدا نزیکەی ٧٠٪ی بوودجەی عێراق بۆ مووچە تەرخان دەکرێت، بۆیە گەر نرخی نەوت هاتە خوار ٧٠ دۆلار، ئەوە عێراقیش ئەستەمە بتوانێت بەبەردەوامی مووچەی فەرمانبەرەکانی بدات. ئەمەیش بەدڵنیایییەوە دەبێتە هۆی کێشەی گەورە بۆ ئابووریی عێراق؛ تا ئەو ئاستەی هەندێک ناوەندی توێژینەوەیش پێشبینیی ئەوەی دەکەن کە ئابووریی عێراق لەسەر لێواری داڕووخاندایە.

دانیشتووانی عێراق ئێستا نزیکەی ٤٠ ملیۆن کەسە و، لە دە ساڵی داهاتودا دەبێت بە ٥٠ ملیۆن کەس؛ ٦٠٪ی دانیشتووانی عێراق لەژێر تەمەنی ٢٤ ساڵیدان و، هەر ساڵیک ٧٠٠،٠٠٠ هێزی کار (گەنج) دەکەوێتە بازاڕەوە.  لە ئامارێکی فەرمیی بانکی نێودەوڵەتیدا هاتووە: پشکی تاکی عێراقی لە تێکرای داهاتی نەتەوەیی لە ساڵی ٢٠٢٠، نزیکەی ٤،٦٦٠ هەزار دۆلار بووە، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٩ پشکی تاک لە عێراق لە تێکڕای داهاتی نەتەوەییی ئەو وڵاتە گەیشتۆتە ٥،٤٩٠ دۆلار. لە سەرەتای ساڵی 2024 ڕێژەی بێکاری بۆ 16.5% بەرز بووەتەوە، هەروەها ڕێژەی هەژارییش بە ڕێژەی نزیکەی 22% بەرز بووەتەوە؛ بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق (دەکاتە 10 ملیۆن عێراقی).

بیرمان نەچێت ئەوە لە کاتێکدایە کە عێراق کەموکوڕیی زۆری هەیە لە بوارەکانی ژێرخانی ئابووری، بووژانەوەی سیاسی، کەرتی تایبەت و، چەندان پرسی تریش، لە کاتێکدا حکوومەتی عێراق لەو ئاستەدا نییە کە ڕووبەڕووی ئەم مەترسییانە ببێتەوە. لە ڕوی سیاسی و ئەمنییشەوە لایەنە شیعییەکان لەوپەڕی ناکۆکیدان و، میلیشیاکان ناتوانرێت لە ڕێگەی دەوڵەتەوە کۆنترۆڵ بکرێن.

هاتنی قائانی لەو چەند ڕۆژەدا (١٨ ئەیلوول) بۆ بەغدا، پەیوەندیی بە گرژیی ململانێی هێزە شیعییەکانەوە هەیە، بەتایبەت دوای ئاشکرابوونی سکانداڵ (ڕیسوایی)ی سیخوڕیکردن بەسەر کاسایەتییە سیاسییەکان لە نووسینەگەی محەمەد شیاع سوودانی. کشانەوە و پشتکردنی ئەمریکا لە عێراق هەموو ئەو مەترسییانە زیاتر دەکات، بە کێشەکانی ناوماڵی شیعەکانیشەوە؛ ئەمە جگە لەوەی کە عێراق ناتوانێت ئاسایشی خۆی دەستەبەر بکات. بۆیە لە دوای گۆڕانی ئەرکی هێزەکانی ئەمریکا یان کشانەوەیان، ئەگەری دەستوەردانی هەرێمی لە دۆخی عێراق بەرز دەبێتەوە. نەک تەنیا دەستوەردان بەڵکوو بەرکەوتنی بەرژەوەندیی وڵاتانی هەرێمییش لە عێراقدا چاوەڕوانکراوە، بەتایبەت دوای کردنەوەی نووسینگەکانی حەماس و حووسییەکان لە عێراق. چونکە لە ئێستادا بەشێک لە دۆستەکانی ئەمریکا لەبەر بوونی ئەمریکا لە عێراق، دەستوەردان لە کاروباری عێراق ناکەن، بەڵام لە ئەگەری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا زۆر ئەستەمە ئەو وڵاتانە بەدیار تەشەنەکردنی هەژموونی ئێران بوەستن لە عێراقدا.

کاریگەری لەسەر شیعەکان

لە دوای کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق، ئەگەری هەیە دۆخی ناوخۆییی شیعەکانیش گرژیی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. وەک دەزانین، هەموو لایەنە شیعەکان کۆک نین لەسەر دۆخی عێراق و دەستوەردانەکانی ئێران لە عێراقدا؛ بەتایبەت لەسەر ئاستی جەماوەری، متمانەی دانیشتووانی شیعە بە ئێران لە دابەزیندایە. بینیمان لە کاتی ناڕەزایەتییەکانی تشرین (٢٠١٩) چۆن خەڵکی پارێزگا شیعەکان مارشی “ئێران بۆ دەرەوە”یان بەرز کردەوە. نەک هەر ئەوە بەڵکوو لە شارەکانی نەجەف و کەربەلا و بەسرە هەڵیان کوتایە سەر باڵیۆزخانەکانی ئێران و سووتاندیان.

بە پشتبەستن بە چەند ڕاپرسییەکی باوەڕپێکراو کە دەزگەی گالوپ ئەنجامی داوە “نوخبەی سیاسی- دینی لە عێراق” ڕۆژ بە ڕۆژ پێگەی سیاسی و ئایینییان لە دابەزیندایە. بەپێی ڕاپرسییەک کە لە ساڵی ٢٠٢١ ئەنجام دراوە، تەنیا ٣٨٪ی خەڵک لە عێراقدا متمانەی بە دامەزراوە ئایینییەکان ماوە. ئێستا ٩٠٪ی عێراقییەکان دەیانەوێت ئەو فۆڕمە تائیفییەی کە لە ساڵی ٢٠٠٣ عێراقی لەسەر دامەزراوە، نەمێنێت. ئەمە گوزارشت لەوە دەکات کە متمانەکردن بە ئێران لەسەر ئاستی جەماوەری لە دابەزیندایە؛ ئەوەی هەیە سەرکردە سیاسییە ئایینییەکانن کە لە ئێران نزیکن. بۆیە دوای سنووردارکردنی هێزەکانی ئەمریکا، دوور نییە بەریەکەوتنی سیاسی و سەربازی لە نێوان خودی میلیشیاکانی نزیک لە ئێران، هەروەها لە نێوان میلیشیاکان و چالاکوانانی سیاسی و مەدەنی ڕوو بدات. ئەمەمان لە ٢٠٢٠ بینی، کە چەندان خۆپیشاندەر و چالاکوانی سیاسی و مەدەنی لەلایەن میلیشیا و گرووپەکانی نزیک لە ئێرانەوە کوژران.

ململانێ یاخود شەڕی ناوخۆی شیعەکان لەسەر دەسەڵات و سامان و دەوڵەتداری، ئەگەرێکی کراوەیە، چونکە ئیستا ئێران کۆنترۆڵی تەواوی بەسەر گشت میلیشیاکان نەماوە. ئینجا لە هەمان کاتدا کێشە هەیە لە نێوان کەتیبەکانی حزبوللا و عەسائیب لە دژی هەر یەکە لە هێزەکانی فەتح و موقتەدا سەدر؛ لە نێوان خودی سەرکردە شیعەکانیش لە لایەکی تر، بۆ نموونە: هادی عامری و قەیس خەزعەلی، مالیکی و سوودانی، مالیکی و سەدر؛ هەروەها لە نێوان حەشدی عەتەبات کە سەر بە “سیستانی”ن لەگەڵ گرووپەکانی تری حەشد، وەک: عەسائیب، کەتیبەکانی حزبوڵڵا، سەید ئەلشوهەدا و، بزووتنەوەی نوجەبا؛ بەتایبەت کە بەشێک لەو میلیشیایانە خراونەتە لیستی تیرۆری ئەمریکا (Asaib Ahl al-Haq, Harakat al-Nujaba and Kataib Sayyid al-Shuhada). میلیشیاکان دوای کوژرانی سولەیمانی، لە کێشە و ململانێی ناوەخۆییدان؛ خودی ئیرانیش دەرکی بەم مەترسییە کردووە.

کاریگەری لەسەر سوننەکان

کشانەوەی ‌هێزەکانی ئەمریکا ئەگەری ئەوەی لێ دەکرێت دیسان ببێتە هۆی سەرهەڵدانەوەی تووڕەیی و ناڕەزاییی سوننەکان، لەبەر دوو هۆکار: یەکەم لەبەر ئەوەی تا ئێستا بەشێكی ئەو ناوچانەی سوننەنشین لە پارێزگاکانی ئەنبار و مووسڵ و دیالە و چەندان شوێنی تر کە لە دەستی داعش ڕزگار کراون، هێزەکانی حەشدی شەعبی لێ نیشتەجێ کراون؛ ئەمە لەوانەیە ببێتە هۆی سەرهەڵدانی ناکۆکی لە نێوان خەڵکی ئەو شوێنانە و ئەو گرووپانە. دووەم، لەبەر بوونی ئەمریکا لە عێراق تا ئێستا وڵاتانی وەک ئیمارات و سعوودیا و ئوردن، خۆیان لە دەستوەردان لە دۆخی ناوەخۆی عێراق پاراستووە. بەڵام لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا، ئەم وڵاتانەیش بێدەنگ نابن و دەستوەردانی زۆرتر دەکەن لە ڕێگەی بەشێک لە سیاسییە سوننەکان لە لایەک و، هەروەها لە ڕێگەی سەرکردەی خێڵە سوننییەکان لە لایەکی تر. ئەوەی لەم دۆخە ناسەقامگیرەیشدا سوود دەبینێت، گرووپە چەکدارەکانی داعشن کە ئەگەری زۆرە گەشە بکەنەوە.

نەک هەر ئەوە بەڵکوو پێکهاتەکانی وەک مەسیحییەکانی دەشتی نەینەوا و، یەزیدییەکانیش هەڕەشەی ئەم میلیشیا چەکدارانەیان لەسەر دەبێت؛ چونکە حکوومەتی عێراق ئەو هێزەی نییە ئاسایشی ئەو ناوچانە دابین بکات و ئەم پێکهاتانە لەدەستی گرووپە چەکدارەکان بپارێزیت؛ جگە لەوەیش بەشێکی زۆری ئەو ناوچانە هێشتا ئاوەدان نەکراونەتەوە.

 لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین ئەگەری ڕێکكەوتنی شەنگالیش دەکەوێتە مەترسییەوە و جێبەجێ ناکرێت. بە ئەگەرێكی زۆرەوە دوای کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق، عێراق بە دەوڵەت و سوپاوە دەبێتە بەشێک لە بەرەی مقاوەمە؛ بەتایبەت لە ئێستاوە ئامادەکاری دەکرێت بۆ ئەوەی عێراق ببێتە سەنتەری نیشتەجێبوونی هێزەکانی بەرەی مقاوەمە، وەک: حزبوڵڵا و حەماس و حووسییەکان.

 کاریگەری لەسەر هەرێمی کوردستان

کشانەوە و گۆڕینی ئەرکی هێزەکانی ئەمریکا، کاریگەریی لەسەر هەرێمی کوردستانیش دەبێت. بەشێکی ئەو کاریگەرییە، پەیوەستە بە مەترسیی میلیشیاکان لەسەر هەرێمی کوردستان، چونکە ئەوکات دەستیان واڵاتر دەبێت و کەس ناتوانێت ڕێگرییان لێ بکات؛ لەبەر ئەوەی ئەوان دەتوانن هەڕەشە لەسەر ئاسایشی هەرێمی کوردستان دروست بکەن، وەک ئەوەی بینیمان لە ڕێگەی هێرشی مووشەکی و ئاڕاستەکردنی دڕۆنەکان.

کشانەوەی ‌هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق دیسان وا دەکات هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی دەستوەردانی زیاتری هەرێمی ببێتەوە، بەتایبەت لەلایەن تورکیا و ئێرانەوە؛ ئینجا چ بە پاساوی پەکەکە بێت یان پرسی تری وەک پاراستنی کەمینە تورکمانەکان لەلایەن تورکیاوە. لەلایەن ئێرانیش دەستوەردان زیاتر دەبێت. ئەگەری هەیە زۆر جاریش ئەم دەستوەردانانە بە مەبەستی گوشاردروستکردن بن بۆ ئامانجێکی سیاسی، کە ئێران مەبەستی بێت؛ ئینجا چ لە عێراق بێت، یان لە هەرێمی کوردستان.

دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا ئەو ناوچانه‌ی كه‌ پێی ده‌ڵێن سنووری مادده‌ی 140، زیاتر دەکەونە بەر هەڕەشەی میلیشیاکان، بۆیە زۆر گرنگە حکوومەتی هەرێم هەوڵ بدات ئەو ناوچانە  پێشمه‌رگه‌ی لێ جێگیر بكرێت، به‌پێچه‌وانه‌وه‌، ئه‌و ناوچانه‌ ده‌بنه‌ ئامانج و، له‌وه‌یش مه‌ترسیدارتر سه‌نته‌ری شاره‌ گه‌وره‌كانیش ده‌بنه‌ ئامانج. بۆیه‌ گرنگه‌ به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت، پێشمه‌رگه‌ و سوپای عێراق ئیدارەی ئە‌و ناوچانه‌ بكه‌ن، چونكه‌ دۆخه‌كه‌ به‌ره‌و  ئاڵۆزیی زیاتر ده‌ڕوات. لەوانەیە میلیشیاکان پەنا ببەنە بەر چاوترساندن و کوشتنی نەیارەکانیان لەو ناوچانەدا؛ بەتایبەت دانیشتووانی کورد ڕووبەڕووی هەڕەشە و چاوترساندنی زیاتر ببنەوە، بەتایبەت لە ڕێگەی ناچارکردنی خەڵکی ئەو گوندانەی کە پێشتر عەرەبی هاوردەی بۆ ‌هێنرابوو، هەڕەشەیان لێ بکەن بە سووتاندنی بەروبوومەکانیان یان چۆڵکردنی گوندەکان.

ئەگەر و لێکەوتەکانی کشانەوەی ئەمریکا لە چوارچێوەیەکی فراوانتردا

• پێش هەموو شتێک، دەبێت ئەوە بزانین کە کشانەوەی ئەمریکا تەنیا داواکاریی هێزە شیعەکانە؛ نە کورد و نە سوننە نایانەوێت ئەمریکا لە عێراق بکشێەوە، چونکە هەردووکیان دەزانن کە کشانەوەی ئەمریکا واتا کۆنتۆڵکردنی حکوومەت و دەوڵەتی عێراق لەلایەن گرووپە سەربازی و سیاسییەکانی نزیک لە ئێران؛ حکوومەتێک کە زۆر نزیک دەبێت لەو حکوومەتەی ئێستا حوکمڕانە لە تاران. شیعەکان هەنگاو بە هەنگاو هەرسێ دەزگەی یاسادانان (کە زۆرینەی ئەندامەکانی شیعەی سیاسین) و دادوەری (لە ڕێگەی فائق زێدان) و جێبەجێکردن ( لە ڕێگەی حکوومەتی چوارچێوەی هەماهەنگی)یان کۆنترۆڵ کردووە.
• ئەگەری کشانەوەی ئەمریکییەكان، سنوورە مەزهەبی و ئیتنییەکان تۆختر دەکاتەوە؛ دیسان عێراق بەسەر سێ ناوچەی ئیتنی و تائیفی دابەش دەبێت: باشوور و ناوەڕاستی شیعە، ڕۆژاوا و باکوور (ناوچەکانی ئەنبار و مووسڵ) سوننە، لە باکووریش هەرێمی کوردستان. بەڵام نەک ئەوەی کە هێزە شیعەکان واز لە ناوچە سوننە و کوردنشینەکان بهێنن بۆ ئەوەی حوکمی خۆیان بکەن، بەڵکوو بەچڕی هەوڵ دەدەن هەژموونی خۆیان بگەیەننە ناوچەکانی ئەنبار و مووسڵ و هەرێمی کوردستانیش؛ ئینجا چ بەهێز بێت یان لە ڕێگەی دروستکردنی هێزی سیاسی و سەربازیی خۆجێیی نزیک لە خۆیان.
• میلیشیاکان هەوڵ دەدەن ناوچە کێشەلەسەرەکانی وەک دەشتی نەینەوا و کەرکووک و سنجار کۆنترۆڵ بکەن. بە ئەگەری زۆر، ئەو شوێنانە پڕ دەکەن لە هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی، بەتایبەت ئەو سنوورەی نێوان عێراق و سووریا، کە بەشێکە لە درێژبوونەوەی هەژموونی سەربازیی ئێران لە عێراقەوە بۆ سووریا و لوبنان و فەڵەستین.
• کشانەوەی ئەمریکا، دوور نییە وەک ساڵی ٢٠١١ ببێتە هۆی دووبارە سەرهەڵدانەوەی شەپۆلێکی تری ناڕەزایی لە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژاوای عێراق، واتە ناوچە سوننە نشینەکان؛ چونکە میلیشیاکان هەوڵ دەدەن هێزی خۆیان بگەیەننە ئەو ناوچانە، بەتایبەت سەر سنووری نێوان سعوودیا و ئوردن. بێجەگە لەوەیش چەندان ناوچەی سوننەنشین لە پارێزگای ئەنبار و مووسڵ هەن تا ئێستایش میلیشیاکان چۆڵیان نەکردوون، وەک: ناوچەی جورف و لسەخر بە نموونە.
• کشانەوەی ئەمریکییەکان، دوور نییە دووبارە ببێتە هۆی چالاکبوونەوەی خانە نووستووەکانی داعش. وەک ئاگادارین ماوەیەکە هێزەکانی داعش لە ناوچە جیاجیاکانی عێراق، بەتایبەت لە کەرکووک، چالاکی دەکەن. وەک ئاشکرایە داعش هەمیشە لەسەر ناکۆکییە ئیتنی و تائیفییەکان گەشە دەکات. کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکاش ئەم دەرفەتە دەڕەخسێنی، چونکە ئەمە دەبێتە هۆی باڵادەستبوونی میلیشیکان لە ناوچە سوننەکان و، هەروەها لە ناوچە کێشەلەسەرەکانیش. ئەمەیش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزاییی کورد و سوننە بەرامبەر میلیشیا شیعەکان.
• کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا، حکوومەتی عێراق و دامەزراوەکانی دەوڵەت زۆر لاواز دەکات، چونکە هێزە چەکدارە شیعەکان بەسەر حکوومەتی عێراق باڵادەست دەبن. نەک هەر ئەوە، نەمانی ئەمریکییەکان ئاستی ڕوودانی ململانێی شیعە-شیعەیش زیاتر دەکات، چونکە وەک دەزانین هەموو هێزە شیعەکان پاڵپشتی باڵادەستیی سیاسەتی ئێران نین لە عێراق.
• یەکێکی تر لە مەترسییە گەورەکانی کشانەوەی ئەمریکا ئەوەیە کە ئابووریی عێراق تووشی جۆرێک لە داڕمان بێت، چونکە وەک دەزانین وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکا باڵادەستیی زۆری هەیە بەسەر داهاتی فرۆشتنی نەوتی عێراق کە نزیکەی ٩٠٪ی داهاتی عێراق پێک دەهێنێت. ئەمەیش بە ئەگەری زۆر مەترسیی داڕمانی نرخی دراوی عێراقی بەرامبەر دۆلار زیاتر دەکات.
• باڵادەستیی ئێران لە ناوچەی کەنداو و شام، وەک هێزێکی هەرێمیی بێڕکابەر، هاوشێوەی ئەو ڕۆڵە پۆلیسییەی کە ئێران لە سەردەمی شا لە کەنداو هەیبوو. چونکە ئەوکات هێزێک نییە ئێران لە ناوچەکەدا ڕابگرێت؛ بەتایبەت بە هۆکاری نزیکیی ئێران لە چین و ڕووسیا، ڕۆڵێکی ناوچەییی زۆر بە ئێران دەدرێت. ئەمەیش بێ گومان مەترسی لەسەر وڵاتانی کەنداو و ئوردن زیاد دەکات، بە شێوەیەك كە، دوور نییە دواجار جۆرێک لە جەمسەربەندیی هەرێمی لە ناوچەکە دروست بکات.
• زۆرترین کاریگەریی کشانەوەی ئەمریکا، لەسەر دۆخ و پێگەی هەرێمی کوردستان دەبێت. هەرێمی کوردستان لە هەردوو پێکهاتەکەی تری عێراق بێکەستر دەبێت؛ بەتایبەت کە ئێستا هەرێمی کوردستان هیچ توانایەکی داراییی نەماوە کە بتوانێت بەبێ بەغدا لەسەر پێی خۆی بوەستێت. ئەمە بێجگە لەوەی کشانەوەی ئەمریکییەکان، دوور نییە کەلێنێکی زۆرتر لە نێوان یەکێتی و پارتییش دروست بکات؛ تا ئاستی دابەشبوونی هەردووکیان بەسەر دوو بەرەی جیاواز، تا دەگاتە پاشەکشەی دیموکراسی و پووکانەوەی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی. دۆخی هەرێمی کوردستان لە دوای کشانەوەی ئەمریکییەکان، دەکرێت تراژیدیترین سیناریۆ بێت لە عێراق، چونکە پەیوەندیی بەغدا و هەولێر لەسەر بنەمای هێزە نەک بنەما دستوورییەکان. لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا گورزێکی گەورە بەر دیموکراسی و ئازادییە گشتییەکان و ئۆپۆزیسیۆنیش لە هەرێمی کوردستان دەکەوێت.
• کشانەوەی ئەمریکییەکان لە عێراق بە ئەگەری زۆر دەبێتە هۆی کشانەوە و لاوازبوونی ئەمریکا لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریاش، چونکە ئەوکات مانەوەی ئەمریکییەکان لە ڕۆژاوای کوردستان و سووریا سەخت دەبێت، چونکە زۆربەی ئەو هاوکارییانەی ئێستا بۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات دەچێت، لە ڕێگەی هەرێمی کوردستانەوەیە؛ بەڵام لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا نە عێراق و نە تورکیا ڕێگە نادەن ئەمریکا هاوکارییەکانی بگەیەنێتە ڕۆژاوای کوردستان. هەماهەنگیی تورکیا و ئێران یەکێک دەبێت لەو سیناریۆیانە لە ڕۆژاوای کوردستان. هەڵبەتە نەمانی ئەزموونی ڕۆژاوای کوردستان لێکەوتەی سیاسی و دەروونیی زۆری دەبێت لەسەر پرسی کورد لە ناوچەکەدا بەگشتی و بۆ هەرێمی کوردستانیش بەتایبەتی.