(دیوەکەی تری ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی)

قەرەنی قادری

ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی، به‌‌هۆی زانیاری، ڕاپۆرت و ده‌‌نگوباسه‌‌كانییه‌‌وه‌ “فۆرم بە جیهانی زه‌‌ینی ئێمه‌‌ دەبەخشن،” به‌‌ڵام ئه‌‌و وێنه‌‌یه‌‌ی كه‌ ئه‌‌و ئامرازانه‌‌ له‌ زه‌‌ینی ئێمه‌‌دا دروستی ده‌‌كه‌‌ن، ئایا ئه‌‌مه‌‌ تەواوی ڕاستیی ڕووداوه‌‌كانە‌؟ ئه‌‌وه‌‌مان له‌‌بیر نه‌‌چێت، ڕاستییه‌‌كان هه‌میشه‌ ئه‌‌وه‌‌ نین كه‌‌ له‌‌ ته‌‌له‌‌ڤزیۆندا نیشان ده‌‌درێن، له‌ ڕادیۆدا بڵاو ده‌‌كرێنه‌‌وه‌‌ و له‌‌ چاپه‌‌مه‌‌نییه‌‌كاندا ده‌‌نووسرێن. پێویسته‌‌ به ‌‌چاوێكی ڕه‌‌خنه‌‌‌گرانه‌‌وه‌‌ سه‌‌یری ئه‌‌و په‌‌یامانه‌‌ بكه‌‌ین، كه‌‌ به ‌‌ڕێگەی ئامرازه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندنی گشتییه‌‌وه‌‌ پێمان ده‌‌گه‌‌ن. ئەمە هەم هاووڵاتیان وشیار دەکاتەوە و هەمیش ئەو پەیامە بە ڕاگەیاندنەکان دەدات، کە هەندێک هێڵی سوور هەن و، دەبێ ئاگاداریان بن! بەڵام ڕاگەیاندن تەنیا هەر ئەوە نییە کە زانیاری و هەواڵ بڵاو بکاتەوە یان ئاڵقەی نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیان-ئەوەی لە دیموکراسیدا پێی دەڵێن دەسەڵاتی چوارەم- بێت، بەڵکوو دیوێکی تریشی هەیە و، هەروەها وەکوو “قڕژاڵ”یش بە دوو سەر دەڕوات.

دیوەکەی تری ڕاگەیاندن: جەنگی دەروونی

بەگشتی جەنگ بە دوو شێوە بەڕێوە دەچێت: لە مەیدانی “جەنگی ڕەق”دا و لە مەیدانی “هزری گشتی”دا. یان ئەوەتا دەکرێت پێکەوە (هاوشان) لەو دوو مەیدانەدا جەنگ بکرێت، یان بۆی هەیە بەجیا ڕوو بدات. ئێستا مەیدانی جەنگی دەروونی زۆر بەرفراوان بووە. ئەم جەنگەیش کاتی یان تاکتیکی نییە، بۆیە ناوی “سایکۆ ستراتیژی”یان لێ ناوە. واتە وەکوو جەنگێکی سەربەخۆ و ستراتیژیک باسی لێوە دەکەن، کە هەڵگری ستراتیژیی تایبەت بە خۆیەتی.

به‌‌هۆی پێشکەوتنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە بواری سیاسی، ئابووری و سوپایی، هەروەها تەقینەوەی ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی یان تەقینەوەی زانیاری و دەستاودەستکردنی زانیاری، جەنگی دەروونی زۆر پەرەی گرتووە و، هەروەکوو جەنگ و شەڕەکانی تر، هەم بەرگریکارە و هەمیش هێرشبەر و تێکدەر. جەنگی دەروونی، کۆمەڵە شەڕێکە بەبێ خوێنڕشتن مەتەرێزەکان داگیر دەکات و ئاژاوە و چەندبەرەکی دەنێتەوە. جەنگی دەروونی دەورێکی گرنگ لە ململانێکاندا دەگێڕێت و شوێنێکی تایبەتی لە چەمکی “جەنگ”دا پێ دراوە.

جەنگی ڕەق یان جەنگی کلاسیک (هێزی سوپا، چەک و تەقەمەنی)مان هەیە، یان ئەو جەنگە کە تا ڕاددەیەک نوێیە، بڕەوی زۆرە، ڕۆژانەیە و، بە “جەنگی نەرم” ناوی دەرکردووە؛ بێ شک “جەنگی نەرم”یش شێوازی تایبەت بە خۆی هەیە و فرەڕەهەندە، کە یەکێک لەوان “جەنگی دەروونی”یە.

لە گۆڕەپانی ئاڵۆز و پێچەڵپێچی جەنگی دەروونیدا باس لە ئەرنجی هێزی سوپای چەکدار، دەبابە (تانک)، زرێپۆش، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، کڵاشنیکۆڤ و تەقەمەنی ناکرێت و شوێنیان نییە. ئەم جەنگە ڕێکخراوە و به‌‌هۆی ئامرازەکانی ڕاگەیاندنەوە، هەروەها کەرەسەی ئاشکرا و نهێنیی وەکوو سیخۆڕ، تابووری پێنجەم، خەڵکی لاواز، دەنگۆ، ئەوانەی بە ڕابردووە سەرقاڵن و بۆ وەڵامی پرسەکانی ڕۆژ (هەنووکەیی) برینەکانی دوێنێ دەکولێننەوە، هەواڵی چەواشە و درۆ بە مەبەستی لاوازکردن و ترساندنی لایەن یان لایەنەکانی بەرانبەر، هەروەها سەرقاڵکردنی گرووپی ئامانج بە شتی لاوەکی، بەلاڕێدابردن، نانەوەی ئاژاوە و چێکردنی چەندبەرەکی بەڕێوە دەچێت.

جەنگی دەروونی سێرە لە هزر و مێشکی مرۆڤەکان دەگرێت. هەندێک لە کارناسانی جەنگ بەگشتی و جەنگی دەروونی بەتایبەتی دەڵێن: “ئامانج لە جەنگی دەروونی بریتییە لە داگیرکردنی مەیدانێکی پازدە سانتیمەتریی نێوان دوو گوێی مرۆڤەکان.” بێ شک ئەو مەیدانە پانزدە سانتیمەترە کە دەکەوێتە نێوان دوو گوێ، “مێشک”ی مرۆڤەکانە. لە جەنگی دەروونیدا، خوێن ناڕشترێت، بەڵکوو سێرە لە مێشکی مرۆڤەکان دەگیرێت و دەبنە قوربانیی جەنگی دەروونی و بەلاڕێدا دەبرێن و، هاوسەنگیی مرۆڤەکان تێک دەچێت و، لە شوێنێکی ترەوە هەڵدەسووڕێندرێن.

ئامانجەکانی جەنگی دەروونی

یەکێک لە کۆڵەکەکانی جەنگی دەروونی، هاووڵاتیانن، بەڵام بۆ ئەوە دەبێ تایبەتمەندیی کۆمەڵگەکان بناسرێن؛ واتە دەبێ خاڵە لاوازەکانی (کێشەی نێوان گرووپە نەتەوەیییەکان، کێشە و ململانێی نێوان حزبەکان، گرفت لە نێوان ئایین و ئایینزاکان، کۆمەڵگەی ڕقاوی، تۆڵەئەستێن، سەرقاڵبوون بە شتی لاوەکی، پێکەوەهەڵنەکردن، نەبوون یان لاوازیی پێکەوەهەڵکردن، بۆ چارەسەری کێشەکان گەڕانەوەی بەردەوام بۆ ڕابردوو، لاوازیی سیاسی، وانەوەرنەگرتن لە مێژوو و…) دەستنیشان بکرێن، تا ئەم جەنگە بەڕێوە بچێت و بەئاکام بگات. بۆ ئەوەی ئەم جەنگە کارتێکەری و بەرهەمی هەبێت، دەبێ ناکۆکییەکانی کۆمەڵگەیەک وەکوو نەتەوەیی، حزبی، ئایینی، سیاسی و کۆمەڵایەتی چالاک بکرێن و دنەی هاوکێشەکان بدرێت، تا کۆمەڵگەی مەبەست لەبەریەک بترازێت.

ئاشنابوون بە تایبەتمەندیی دەروونی و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگە، لە مەرجە سەرەکییەکانی بەڕێوەبردنی جەنگی دەروونییە تا بتواندرێت كاریگەری بخرێتە سەر ڕای گشتیی کۆمەڵگە. جەنگی دەروونی، هەم لەلایەن دوژمن و نەیارنمانەوە بە دژی ئێمە (نەتەوەی کورد) بەکار دەهێندرێت و هەمیش لە ناوخۆی خۆماندا دژبە یەکتر کەڵکی لێ وەردەگرین. بەداخەوە ئێمەی کوردیش خاڵی لاوازمان زۆرە و خۆراکی جەنگی دەروونین. هیچ شک لەوەیشدا نییە کە هەر خۆمان بەرپرسی شکست، هەڵدێر، هەڵە، ساتمە و کەموکورتییەکانی خۆمانین و، هیچ پێویست ناکات بۆ گەڕان بە دوای هۆکاری شکستەکانمان لە هاوکێشەی دەرەکی بگەڕێین؛ دەبێ فێر بین خۆمان بناسین و ددان بە هەڵەکانماندا بنێین!

هەواڵی ساختە، هەواڵی نادروست/ هەڵە و دەنگۆ

لە دۆخی ڕاپەڕین، شۆڕش، پاشاگەردانی و قەیراندا، بازاڕی هەواڵی ساختە (Fake news)، هەواڵی نادروست/ هەڵە (Disinformation) و دەنگۆ (Rumor) گەلێک گەرمە. ئەم جەنگە دەروونییە بە مەبەستی بەلاڕێدابردن، هەڵخەڵەتاندن، ماندووکردن، تووڕەکردن، دنەدان، دروستکردنی شک و سەرقاڵکردن بە شتی لاوەکییەوە بۆ ئەوەی زەین لەسەر شتی گەورە و سەرەکی بەلاڕێدا ببرێت، بەڕێوە دەچێت. بۆیە پێویستە وریا بین و خۆ لە بڵاوکردنەوەی هەر چەشنە “هەواڵ” و “زانیاری”یەک کە سەرچاوەکەی جێی متمانە نەبێت، بپارێزین و پەلە نەکەین!  بۆیە پێویستە وریا بین تا بتوانین هەواڵی دروست لە هەواڵی “ساختە” و “نادروست” لێک جیا بکەینەوە. لە جیهانی ڕاگەیاندندا بەو جیاکردنەوەیە دەڵێن: “خوێندەواریی میدیایی” (media literacy).

لەم جیهانەدا کە ڕاگەیاندن دەوری گەلێک گرنگ لە ژیانی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و پەیوەندییەکانی ئێمەدا دەگێڕێت، ناسینی ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی، لە مەرجە گرنگەکانە؛ بۆیە خوێندەواریی میدیایی لە پێویستییەکانی ژیانمانە. خوێندەواریی میدیایی بریتییە لە لێهاتوویی و شارەزایی بۆ ناسینی چەشنەکانی ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی، هەروەها لێکجیاکردنەوەی کار و بەرهەم (زانیاری و دەنگوباس)ی ئەو کەرەسانەی کە بە هاووڵاتیانی دەدەن، هەروەها ئەوەی لە دەرەوەی ڕاگەیاندنەکان پێمان دەگەن. لە زانستی پەیوەندییەکاندا دەنگۆ وەکوو بابەتێکی ناڕەسمییە کە دەستاودەست دەکرێت و لقوپۆی لێ زیاد و کەم دەکرێت.

دەنگۆ، بریتییە لە بڵاوکردنەوەی بابەتێکی تایبەت بۆ ڕای خەڵک، کە ئەویش بە ڕێگەی تاکێکەوە بۆ تاکێکی تر دەگوازرێتەوە. ئەو گواستنەوەیە، زارەکییە، بەبێ ئەوەی هەڵگری هیچ بەڵگەیەکی زانستی یان سەلمێندراو بێت.

“ژان نوێل کاپفێرێ” لە کتێبی “شایعە”دا باس لەوە دەکات: “دەنگۆ، باسێکی بەڕەسمینەکراوە دەربارەی پرسێکی تایبەت کە جێی سەرنج و نیگەرانیی هاووڵاتیانە و لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگوازرێتەوە.” هەردوو بۆچوون سەبارەت بە دەنگۆ، هیچ باسی ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی ناکەن، بەڵکوو تەنیا باس لە گواستنەوەی “زارەکی”ی پرسەکە دەکەن.

دەنگۆ، خەنیمێکی بەهێزە بۆ کەرەسەکانی ڕاگەیاندن و زۆر بەساناییش دەکەوێتە ململانێ لەگەڵ ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتیدا. گەر بێت و کەرەسەکانی ڕاگەیاندن زانیارییان سەبارەت بە دەنگۆ نەبێت و نەیناسن، دەتوانن هاووڵاتیان بەلاڕێدا بەرن؛ یان ئەگەر تێڕوانینی “instrumentalism” (ڕاگەیاندن تەنیا بە کەرەسەیەکی ڕووتوقووت)یان سەبارەت بە ڕاگەیاندن هەبێت و، کاریان تەنیا بڵاوکردنەوەی هەواڵ بێت و بیر لەوە بکرێتەوە کە چۆن ڕاوی بینەر، بیسەر و گوێگر بکرێت، ئەوە کێشەکە چەندقات دەکاتەوە. ئەو شێوە تێڕوانینە لە وڵاتی ئێمەدا زۆرە سەبارەت بە بەئامرازکردنی کەرەسەکانی ڕاگەیاندن. لە تێڕوانینی بەکەرەسەییکردندا، بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی دەکەوێتەوە پەراوێزەوە و ئەمەیش سەلامەتیی کۆمەڵگە دەخاتە مەترسییەوە!

هەندێک لە کارناسانی کاروباری پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر ئەو ڕایەن، دەنگۆ بەرهەمی پەیوندیی زارەکی و باس و گفتوگۆی بەرفراوانی خەڵکە. لەو کۆمەڵگەیانەی کە بەشێکی زۆر لە پەیوەندییەکان زارەکی و نەریتین، دەنگۆ هەم لایەنگری زۆرە و هەمیش بەهێزە و کارتێکەریشی زۆرە. بەڵام دەنگۆ لە کاتی پاشاگەردانی، قەیران، لاوازیی حوکمڕانی، دانانی کەسی نەشیاو بۆ شوێنی شیاو و گونجاو، بڵاونەکردنەوەی تێروتەسەلی زانیاری یان مقەستکردن (سانسۆر)ی زانیاری و دەنگوباس، هەروەها بە بوونی گەندەڵیی ڕێکخراو (کارکردی گەندەڵی بەپێی مەنتقی فۆرمۆڵی ئابووریی خواست و خستنەڕوو) لە کۆمەڵگەدا، دەنگۆ هەم گەشە دەکات و هەمیش بازاڕەکەی ڕمێنی دەبێت. ڕێک لەو دۆخەدایە کە دەنگۆ بەو تایبەتمەندییانەوە ڕای گشتی چێ دەکات و ململانێ لەگەڵ هەواڵ و زانیاریدا دەکات. بەڵام لە پاڵ ئەمانەدا، دەنگۆ وەکوو بەشێک لە نیگەرانی و دڵەڕاوکێی هاووڵاتیان باسی لێوە دەکرێت، کە هۆکارەکەیشی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانەی هاووڵاتیان بە ڕاگەیاندن و دامەزراوە حکوومییەکان. بەڵام کاتێک ناڕوونی زۆرتر بێت و زانیاری و هەواڵی گشتلایەن نەگاتە دەست هاووڵاتیان، هەم دەنگۆ بەهێزتر دەبێت و هەمیش کارتێکەرییەکەی لەناو هاووڵاتیاندا فرەتر دەبێت.

هەر بۆ وەبیرهێنانەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە کوردستانیشەوە، کانگەی بڵاوکردنەوەی دەنگۆن، کە سەرچاوەی بەشێکی هەرە زۆری ئەو دەنگۆ (پەتا)یە بۆ نەبوونی زانیاری و شەفافییەت دەگەڕێتەوە؛ کە ئەمەیشیان ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە حکوومەت و شێوازی حوکمڕانییەوە هەیە. “ئاڵڤین تافلێر” (١٩٢٨-٢٠١٦) لەو بارەیەوە دەڵێت: “لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە بزنفرۆشتنەوە بگرە تا دەگاتە سیاسەت، هەمووی نهێنییە!”

لە ڕۆژنامەوانیدا هەندێ بابەتی سەرەتایی هەن و ڕۆژنامەوان فێر دەکەن كە؛ هەواڵ چییە و بە چی دەڵێن دەنگۆ، هەروەها فێری ئەوەیان دەکەن کە چۆن لە ڕاپۆرتەکانیاندا ڕوونی بکەنەوە و بە بەڵگە پێشانی هاووڵاتیانی بدەن کە جیاوازی لە نێوان هەواڵ و دەنگۆ لە چیدایە تا ترس و دڵەڕاوکێ لەناو هاووڵاتیاندا چێ نەبێت.

“هەواڵ” (خەبەر)، بریتییە لە پەیامێکی بڵاوکراوە لە ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی دەربارەی شتێک، دۆخێک یان ڕووداوێکی جێی سەرنج، کە تا ئێستا نەزانراوە؛ واتە گەیاندنی پەیامێک کە بە ڕێگەی کەرەسەکانی ڕاگەیاندنەوە بۆ هاووڵاتیان دەگوازرێتەوە. گەرچی لە جیهانی ڕاگەیاندندا هاوڕایی سەبارەت بەو مانایە لە هەواڵ هەیە، بەڵام دیسانەکەیش جێگەی باس و لێدوانە.

زانیاری

“زانیاری بریتییه‌‌ له‌ كۆمه‌‌ڵه‌‌ ڕاگه‌‌یاندنێك، كه‌ ناوئاخنه‌‌كه‌‌یان باس له‌ ڕوونكردنه‌‌وه‌‌، ڕاستكردنه‌‌وه‌‌، بیروڕا و بۆچوون، زانیاری سه‌‌باره‌‌ت سروشت و كۆمه‌‌ڵگه‌، ده‌‌سه‌‌ڵات، بڕیار و چۆنێتیی بڕیاردان، ده‌‌نگوباس، ڕاپۆرت و لێكۆڵینه‌‌وه‌‌، ڕه‌‌خنه‌‌، وێنه‌‌ و ئامار، هه‌روه‌ها حه‌‌ز و ئاواته‌‌كان ده‌‌كه‌‌ن.” هه‌ر به‌ ڕێگەی زانیارییه‌‌‌ كه‌ هاووڵاتیان شاره‌‌زای كاروباری ده‌‌سه‌‌ڵاتداران له‌ بواری ناوچه‌‌یی،‌ سه‌‌رانسه‌‌ری و جیهانی ده‌‌بنه‌‌وه‌‌.

زانیارییه،‌‌ كه‌ ده‌‌رفه‌‌ت بۆ بڕیاردان دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌ و یارمه‌‌تیی‌‌ هاووڵاتیان ده‌‌دات، كه‌ چۆن له‌‌ ڕه‌‌وتی هه‌ر چه‌‌شنه‌‌ هه‌ڵبژاردن و بڕیاردانێكدا به‌‌شدار بن. له‌‌به‌‌ر ئه‌‌وه‌‌ زانیاری گه‌‌لێك گرنگه‌‌، به‌‌ڵام زانستیبوون و وردی له‌‌ كاری ڕاگه‌‌یاندندا، گرنگتره‌‌.‌ زانیاری به‌پێی سروشتی خۆی بێلایه‌‌نه‌‌ و باس له‌ ناوه‌‌ڕۆكی دیارده‌‌كان‌ ده‌‌كات، له‌‌به‌‌ر ئه‌‌م هۆیه‌،‌ پێویسته‌‌ وه‌‌كوو دیارده‌‌یه‌‌كی سه‌‌ربه‌‌خۆ و بێلایه‌‌ن سه‌‌یری بكرێت. ده‌‌ڵێن “زانیاری خوێنێكی گه‌‌رمه‌‌ كه‌ له‌‌ناو‌ له‌‌شی كۆمه‌‌ڵگه‌‌ی دیموكراتیكدا له‌‌ هاتوچۆدایه‌‌.” بەڵام پێویستە جەخت لەوەیش بکەمەوە کە لە کۆمەڵگەی ئێمەدا زۆر جار جیاوازی لە نێوان زانیاری و بۆچووندا نییە و تێکەڵ بەیەک دەکرێت. ئەمەیش یەکێکی ترە لە کێشە جددییەکانی ئێمە کە دەرفەت بۆ تێڕوانینی هەڵە، لێکدانەوە و بڕیاری هەڵە دێنێتە کایەوە. زانیاری بۆچوون نییە، بەڵکوو بۆچوون لە پزدانی خۆیدا زانیاریی تێدایە.

جیاوازی له‌ نێوان زانیاری و ده‌‌نگوباس تا ڕادده‌‌یه‌‌ك ناڕوونه‌. هه‌ندێك زانیاری ده‌‌توانن ده‌‌نگوباس نه‌‌بن. به‌‌ڵام ئه‌‌وه‌‌ی گرنگه‌‌ و ده‌‌بێ بزاندرێت، زانیارییه‌‌ كه‌ بواری “بڕیاردان له‌ ژیان”دا بۆ هاووڵاتیان دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌، هه‌روه‌ها یارمه‌‌تیی “هه‌ڵبژاردن” و “دیاریكردنی به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندی”ی هاووڵاتیانیش ده‌‌دات. ئه‌‌م چه‌‌مكه‌‌ گرنگه،‌‌ یه‌‌كێكە له‌ بنه‌‌ما سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی ده‌‌وڵه‌‌تێكی دیموكراتیك، به‌‌رپرس، وڵامده‌‌ر‌‌ و كراوه‌‌‌‌. ده‌‌ستپێڕاگه‌‌یشتنی هاووڵاتیان به‌ زانیاری‌، هه‌روه‌ها ده‌‌ستاوده‌‌ستكردنی زانیارییش به‌ شێوه‌‌یه‌‌كی ئازاد، خوڵقێنه‌‌ری كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی ئازاده‌،‌ كه‌ له‌‌وێدا دۆخێكی كراوه‌‌ بۆ باس و لێدوان و لێكتێگه‌‌یشتن له‌ نێوان هاووڵاتیان و ده‌‌سه‌‌ڵاتدا دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌. به‌‌م شێوه‌‌یه‌‌ هەم مەیدان لە هەواڵی ساختە، هەواڵی نادروست/ هەڵە، دەنگۆ و جەنگی دەروونی بەرتەسک دەبێتەوە و هەمیش ئه‌‌ندامانی كۆمه‌‌ڵگه‌‌ (حكوومه‌‌ت، هاووڵاتیان و ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی) له‌‌ كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی ژیرانه‌‌ و ئاشتییانه‌‌دا پێكه‌‌وه‌‌ ده‌‌په‌‌یڤن.

ته‌‌نیا ئه‌‌خلاقی ڕۆژنامه‌‌وانییه‌‌، كه‌‌ ده‌‌توانێت دیره‌‌گێكی به‌‌هێز بێت بۆ ئه‌‌وه‌‌ی ڕۆژنامه‌‌وان^* بڕه‌‌و به‌ متمانه‌‌ و به‌‌رپرسیارێتیی خۆی بدات. له‌‌ پێودانگی ڕۆژنامه‌‌وانیدا، ئه‌‌خلاقی ڕۆژنامه‌‌گه‌‌ری، به‌م شێوه‌یه‌ لێك دراوه‌‌ته‌‌وه‌‌ و، له‌‌سه‌‌ری ساخ بوونه‌‌ته‌‌وه‌‌‌‌: “بڵاوكردنه‌‌وه‌‌ی ڕێكوپێك و دروستی زانیاری و ده‌‌نگوباس له‌‌سه‌‌ر بنه‌‌مای بیروڕای جیاواز، هه‌روه‌ها بێڕێزی به‌‌و كه‌‌سانه‌‌ نه‌‌كات كه‌ باسیان لێوه‌‌ ده‌‌كات. ڕۆژنامه‌‌وان، بۆی نییه‌‌ هه‌ر له‌‌خۆڕا‌‌ شت بنووسێت و دروستیان بكات، درۆ بكات، به‌‌رتیل وه‌‌ربگرێت، خۆشه‌‌ویستی یان ڕقی خۆی تێكه‌‌ڵ به‌‌ كاره‌‌كانی بكات و، لە کۆتاییدا، نابێ بكه‌وێته‌‌ ژێر كارتێكه‌‌ریی حكوومه‌‌ت و هاووڵاتیانه‌‌وه‌‌.”

ئەوە زانیاریی دروستە کە یارمەتیی هاووڵاتیان دەدات تا دەوری وشیارانە لە کۆمەڵگەدا بگێڕن. هەر لەو ڕوانگەیەوەیە کە یونسکۆ ئەخلاق و زانیاریی دروست، لێک گرێ دەدات. یه‌کێک له‌و بنه‌مایانه‌ی که‌ “یونسکۆ” بۆ ئه‌خلاقی ڕۆژنامه‌وانی، گه‌ڵاڵه‌ی کردووه‌ بریتییه‌ له‌وه‌ی: “گرنگترین ئامانجی په‌یامنێرێک ئه‌وه‌یه‌ که‌ خزمه‌ت به‌ هاووڵاتیان بکات و زانیاریی دروستیان پێ بدات. “

ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی (تەلەڤزیۆن، ڕادیۆ، چاپەمەنی و ڕاگەیاندنی ئەلیکترۆنی)، ئاڵقەی نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیانە. لەبەر ئەوە، متمانە، بەرپرسیارێتی و ئەخلاق، دەبێ لە بنەما سەرەکییەکانی ئەم کەرەسانە بن. ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی، هێز و دەسەڵاتی هەیە، هەروەها دەتوانێت دەورێکی باش بۆ لۆبیگەری و دیپلۆماسی بڕەخسێنێت و هزر و فکریش بکاتە هێزێکی ماددی لە کۆمەڵگەدا و هاووڵاتیان لە دەوری بەرنامە و کۆمەڵە فکرێکی ستراتیژیدا ڕێک بخات و بیانکاتە هاوکێشەیەکی بەرپرس و وەڵامدەر!

تێبینی:

* من لە بری “ڕۆژنامەنووس”، “ڕۆژنامەوان” بەکار دێنم، چونکە لە زمانی کوردیدا پاشگری “وان” بە مانای لێهاتوویی و پسپۆریش دێت، وەکوو: مەلەوان، باخەوان و شاخەوان. زۆر کەس دەتوانن مەلە بکەن، بەڵام لەوانەیە ژمارەیەکی زۆر مەلەوان نەبن. بۆ مەلەوانبوونیش پێویستە مرۆڤ چەندان شێوازی مەلەکردن بزانێ، شارەزای ئاو و ڕووبار (مەندی و خۆڕێنیی ئاو) و سروشتی تری چۆم و گادەران بێت. زۆربەمان دەتوانین باخ و بێستان ئاو بدەین، بەڵام دەتوانین باخەوان نەبین. هەروەها بۆ لێکجیاکردنەوەیە لەگەڵ ژمارەیەک لە خەڵک کە لەوانەیە لە مانگێک یان دوو مانگدا دوو یان سێ “وتار” یان وتارۆک بنووسن و ناویان دەنێن رۆژنامەنووس.

بەپێی پێوەری باو لەناو جیهانی ڕۆژنامەوانیدا، ئەو كەسەی كە كار لەسەر ڕووداو، بەڵگە، وێنە‌ و زانیاری دەكات و بیروڕای جیاواز سەبارەت بە ڕووداوێك كۆ دەكاتەوە و، بێلایەنانە و بە گوێرەی ئەخلاق و یاسای ڕۆژنامەوانی لە ئامرازەكانی ڕاگەیاندنی گشتیدا بڵاویان دەكاتەوە، ڕۆژنامەوانی پێ دەڵێن. دەكرێ لە سێ ڕوانگەوە سەیری ئەم واتایە بكرێت:  یەكەم:  ڕۆژنامەوان زانیاریی جۆراوجۆر و دەنگوباس كۆ دەكاتەوە و، لە كەرەسەكانی ڕاگەیاندندا بڵاویان دەكاتەوە. دووەم: بە ڕێگەی ئەم كاركردنەوە، مووچەی بژێویی خۆی دابین دەكات؛ واتە كاری فكری لە بەرانبەر مووچەدا. سێیەم:  بۆ كارەكانی، دەبێ پشت بە ئەخلاقی ڕۆژنامەوانی، یاسا و پێودانگی ڕۆژنامەگەری ببەستێت.

چی وای کرد تورکیا ستراتیژیی سەربازیی خۆی بەرامبەر پەکەکە بگۆڕێت؟

(گۆڕانی ستراتیژیی سەربازیی تورکیا بەرامبەر پەکەکە)

د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

دەسپێک

هەرچەندە ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا دژی پەکەکە لە هەرێمی کوردستان مێژوویەکی درێژیان هەیە، بەڵام بە هۆکاری دەسپێکردنەوەی گفتوگۆکان لەگەڵ پەکەکە و پڕۆسەی ئاشتی و کرانەوەی دیموکراسی، کە “ئاکپارتی” لە سەرەتای هاتنی بۆ دەسەڵات بانگەشەی بۆ دەکرد، جۆرێک لە وەستانی بەخۆیەوە بینی، تاوەکوو لەبارچوونی پرۆسەی ئاشتی، ئیتر تورکیا دیسان لە ٢٤ تەموزی ٢٠١٤ دەستی کردەوە بە ئۆپەراسیۆنەکانی؛ بەڵام ئەو جارە چڕتر، بەتایبەت لە قەندیل، مەتینا، هەفتانین، ئاڤاشین، خواکوڕک، خنێرە و گارە.

گۆڕانی ستراتیژیی تورکیا لە ئۆپەراسیۆنەکانی قەڵغانی فوڕات Operation Euphrates Shield  (2016) و لقی زەیتوون Operation Olive Branch  (2018) لە سووریا و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تریش لە دژی هێزەکانی پەیەدە و پەکەکە لە عەفرین دەستی پێ کرد. هەرچەندە ئەم دوو ئۆپەراسیۆنە سەربازییە لایەنی جیۆپۆلیتیکی و میتۆدۆلۆژیای جێبەجێکردنی جیاوازیان هەیە، بەڵام هەردوو ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکە هەمان ئامانجی ستراتیژییان هەبووە، کە بریتی بوو لە دەرکردنی پەکەکە و بچووکكردنەوەی ناوچەی نفووزی سەربازییان لە سووریا، لەگەڵ لێدان لە توانای سەربازیی هێزی مرۆیییان؛ هەروەها لاوازکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان، بەتایبەتی هی ئەو وڵاتانەی کە لە سەرەتای سەرهەڵدانی داعشەوە لە ڕووی سەربازی و سیاسییەوە پاڵپشتیی پەیەدە و هێزەکانی سووریای دیموکرات دەکەن؛ چونکە ئەم پاڵپشتییە نێودەوڵەتییە ڕۆڵی زۆری هەبوو لە بەخشینی جۆرێک لە شەرعییەت و پێگەی سیاسی و بەها ڕۆژاوایییەکان بە هێزە کوردییەکانی ڕۆژاوای کوردستان، کە پەکەکە ئەگەر بەشێکیش نەبووبێت لەو هێزانە بەڵام وەک چەترێکی سەربازی و سیاسیی ئایدیۆلۆژی بوو بۆ هێزە کوردییەکانی ڕۆژاوای کوردستان.

گۆڕان لە ستراتیژی و میکانیزمی مامەڵەکردنی تورکیا لەگەڵ پەکەکە

دوای سەردەمێک لە شەڕی تورکیا و پەکەکە، نوخبەی سیاسیی سەربازیی تورکیا گەیشتە ئەو باوەڕەی کە بەرەنگاربوونەوەی پەکەکە بە هەمان میکانیزمە کلاسیکەکانی پێشوو، ستراتیژییەکی سەرکەوتوو نەبووە لە شکستپێهێنان و لاوازکردنی پەکەکە دژی بە تورکیا، بەڵکوو دەبێت ستراتیژیی تورکیا دژی پەکەکە لەسەر بنەمای ڕەچاوکردنی سێ گۆڕاوەی پەیوەندیدار بەیەکەوە دابڕێژرێت. ١) کارکردن لە ئاستی سیاسی و زەمینەڕەخساندن بۆ لێدانی پەکەکە لە ناوخۆی تورکیادا، ٢) کەڵکوەرگرتن لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا، ٣) بەردەوامیدان بەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییانە نەک تەنیا لەناو تورکیا، بەڵکوو لە دەرەوەی خاکی تورکیاش، وەک سووریا و عێراق.

لە دوای ٢٠١٤، بە شێوەیەکی گشتی هەموو بەهارێك ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا دژی پەکەکە لە هەرێمی کوردستان ئەنجام دەدران، بەڵام کاریگەریی ئەوتۆیان لەسەر هێز و ڕێکخستنەکانی پەکەکە نەبوو؛ چونکە سوپای تورکیا لە هاویندا هێرشەکانی دەست پێ دەکرد تا کۆتاییی پاییز و، پەکەکەی ناچار دەکرد لەو ناوچانەدا بکشێتەوە، بەڵام پەکەکە دیسان لە زستاندا دەگەڕایەوە شوێنی خۆی. ئیتر شەڕی تورکیا و پەکەکە هەمیشە لەو بازنەیەدا دەسووڕایەوە.

1 ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان تەنیا لە ساڵی ٢٠٢٢

دوای هەرەسهێنانی گفتوگۆکانی ئاشتی لە نێوان پەکەکە و تورکیا، پەکەکە ئەم جارەیان شەڕی بردەوە ناو تورکیا و، خەندەقی لە بەشێک لە شارەکاندا دروست کرد. ئەم دۆخە وای کرد تورکیا دواجار ستراتیژیی خۆی بگۆڕێت، ئەویش لە ڕێگەی هێرشکردنە سەر پەکەکە لە ناوماڵی خۆیان؛ واتا لەناو خاکی هەرێمی کوردستان و بنکە سەربازییەکانیان لە قەندیل و خواکوڕك  و ئاڤاشین و هتد. ئێستا تورکیا کە هێرش دەکاتە سەر پەکەکە، زستانانیش لە ناوچەکە ناکشێتەوە، بەڵکوو بنکەی سەربازی دادەمەزرێنێت. بۆ بەهاری داهاتوو دیسان ئۆپەراسیۆنێکی تری سەربازی دەست پێ دەکات و خاکی نوێ لە هەرێمی کوردستان داگیر دەکات و پەکەکە ناچار دەکات نزیک بێتەوە لە ناوچە سەربازییەکانی ژێردەستی پێشمەرگە لە هەرێمی کوردستان، یان بێتە نزیک شارەکان. لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا ئەم ستراتیژییە نوێیەی تورکیا- هەڵبەتە بە گوێرەی ڕاپۆرتە سەربازییەکانیش- سەرکەوتنی بەدەست هێناوە لە زیانگەیاندنی گیانیی زۆر و لاوازکردنی پەکەکە لە چیاکاندا؛ لە سەرێکی تریش قووڵکردنەوەی کێشەکانی پەکەکە لەگەڵ هەرێمی کوردستان، بەتایبەتیش لە سنووری پارتی دیموکراتی کوردستان.

بەپێی هەندێک لە سەرچاوەکان، مەزەندە دەکرێت لە نێوان چوار بۆ ١٠ هەزار سەربازی تورکیا لە هەرێمی کوردستان و عێراقدا هەبن. لە ئێستادا تورکیا پشتێنەیەکەی ئەمنیی سەربازی بە درێژاییی سنوورەکانی هەرێمی کوردستان بە قووڵاییی ٢٠-٤٠ کم لەناو خاکی هەرێمی کوردستاندا دروست کردووە؛ بۆ نموونە تورکیا بە درێژاییی ٤٥-٥٠ کم هاتۆتە ناو سنووری ناحیەی باتیفا. بەپێی زانیارییەکانیش ئێستا تورکیا لە ٩ شوێن و بەرزاییی ستراتیژیی دەڤەری برادۆست لە پارێزگای هەولێر جێگیر بووە، کە تەنیا ٧ کم لە ناحیەی سیدەکانەوە دوورە. تورکیا ئامانجیەتی لەو سنوورەیش تا ناوچەی بەربزین بڕوات.

(سەیری نەخشەی ژمارە ١ بکە)

2 پشتێنەی ئەمنیی تورکیا لە زاخۆوە بۆ سۆران بە قووڵاییی ٤٠ کم

چەند هۆکارێک وایان کرد ئەو ستراتیژییەی تورکیا سەرکەوتوو بێت

یەکەمیان، پێشکەوتن لە وەبەرهێنانە تەکنەلۆژییەکانی تورکیا، بەتایبەت تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی، کە وای کردووە چاودێریی ئاسمانیی بەردەوامی پەکەکە بکرێت کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستن و چاودێریکردنی بنکە سەربازییەکانی تورکیا لە هێرشەکانی پەکەکە؛ هەروەها چاودێریکردنی چالاکییەکانی پەکەکە لە چیا و شارەکانیشدا. ئەمە وای کردووە تورکیا لەناو شار و شوێنە گشتییەکاندا لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان، چەندان سەرکردەی پەکەکە بکاتە ئامانج.

دووەم، ئەنجامدانی گۆڕانکاری لەناو هێزە چەکدارەکانی تورکیا بەرەو سوپایەکی پرۆفیشناڵتر کە بووە هۆی ئەوەی هێزی تایبەت و یەکەی کۆماندۆی پێویست هەبێت بۆ ئەنجامدانی ئەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییانە؛ هەروەها پاککردنەوەی هێزە چەکدارەکانی تورکیا لە جەنەڕاڵ و ئەفسەرانی گولەنیست. ئەمەیش هێزێکی زۆرتری بە حکوومەت بەخشی. سێیەم، زیادبوونی یەکگرتوویی و کۆنترۆڵی دەسەڵاتی مەدەنی بەسەر سەربازیدا کە “هاکان فیدان”ی ئێستای وەزیری دەرەوە ڕۆڵێکی باڵای هەبوو لەو بوارەدا. دەتوانین بڵێین کە فیدان توانیی گۆڕانکاریی گەورە لە هەیکەلی دەزگەی هەواڵگریدا بکات؛ ئەردۆغانی ڕازی کرد کە دەزگەی هەواڵگری، بە گشت بەشەکانی دەرەوە و ئاسایش و سوپا، لە ژێر ئیدارەی دەزگای هەواڵگری گشتیدا کۆبکاتەوە، ئەمەیش بازنەکانی نێوان ئاسایش و سوپای تێک دا کە چەند ساڵ بوو هەڕەشە بوون لەسەر حکوومەت و نوخبەی سیاسی لە تورکیا. ئەمە وای کردووە کە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە سنووربەزاندن لە عێراق و سووریا، دینامیکیی زیاتر و بەردەوامییان هەبێت.

چوارەم، ململانێ و کێشەکانی پارتی و هەرێمی کوردستان لەگەڵ پەکەکە، هەروەها پێویستیی هەرێمی کوردستان بۆ فرۆشتنی نەوت و ئاڵوگۆڕکردنی بازرگانی. ئەمەیش بەشی خۆی کاریگەریی هەبوو لەسەر زیادبوونی کاریگەریی ئەو ستراتیژییەی تورکیا دژی پەکەکە. لە ڕاستیدا بە حوکمی پێگەی جیۆپۆلیتیکی هەرێمی کوردستان کە هیچ دەروازەیەکی تری نییە، ناچار بوون گەر هاوکاریی تورکیاش نەکەن بەڵام دژایەتییشی نەکەن. حکوومەتی عێراقیش جگە لە هەڵویستی سەرزارەکی شتێکی دیکە نەکردووە، بەڵکوو بەپێی هەندێک سەرچاوە لەوانەیە جۆرێک لە هەماهەنگییش لە نێوان تورکیا و عێراق هەبووبێت.

ئەگەر سەرنج بدەین، ئێستا ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکەی تورکیا دوو شوێنی گرنگی ستراتیژیی پەکەکە لە ناوچەکە دەکاتە ئامانج کە بریتین لە خواکوڕک و قەندیل. پێشتر هێزەکانی تورکیا نزیکەی 500 کم چوارگۆشەیان لە خواکوڕک داگیر کردبوو. لە سەرەتای ئۆپەراسیۆنەکەوە لە مانگی ئازاری 2018وە ڕێڕەوێکی سەلامەتیان کردۆتەوە کە دەگاتە چیای قەندیل. لەم سۆنگەیەوە، ئەم جارە ستراتیژیی سەربازی تەنیا لاوازکردنی پەکەکە نییە، بەڵکوو ئامانجی، نەهێشتنی ئەو بنکە سەربازی و مۆڵگانەیە کە پەکەکە لەو ناوچانەدا هەیەتی. واتا، بە تێپەڕبوونی کات تاکتیکەکانی تورکیا لە عێراق گۆڕانی بەسەردا هاتووە؛ لە بۆردومانی ئاسمانی بۆ سەر کەمپە گومانلێکراوەکانی پەکەکەوە بۆ دامەزراندنی بنکەی سەربازیی نیمچەهەمیشەیی بە درێژاییی سنوورەکانی عێراق کە پێنج بنکەی سەرەکی و زیاتر لە 50 خاڵی پشکنینی تێدایە. بێجگە لەوە ئێستا هەر یەکە لە تورکیا و پەکەکەش شوێنی ململانێکانیان گواستۆتەوە؛ لە ناوچە شاخاوییە کەم دانیشتووەکانەوە بۆ ناوچە شارنشینەکان. ئەمەیش بووەتە هۆی ئەوەی کە تورکیا بە شێوەیەکی دیفاکتۆ کۆنترۆڵی ناوچە سنوورییەکانی عێراق بکات.

بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا ئەمە بەو مانایە نییە کە ئەم شەڕە بەتەواوی لە بەرژەوەندیی تورکیادا یەکلا بۆتەوە، بەڵکوو لەم قۆناغەدا دوو ئاڵنگاریی ستراتیژیی گرنگ بۆ تورکیا لە شەڕی دژی پەکەکەدا هەیە: ئاڵنگاریی یەکەم، تایبەتە بە وەڵامدانەوەی ئەو  پرسیارەی کە، ئایا پەکەکە لە دوای هەرەسهێنانیان لە قەندیل چۆن ستراتیژیی گشتیی خۆیان لە سووریا و عێراق دەگۆڕن؟ لەوەیش گرنگتر، ئاڵنگاریی ڕاستەقینە بۆ تورکیا ئەوەیە کە، ئایا پەکەکە دەتوانێت پەناگەیەکی دیکەی ئارام لە سووریا یان عێراق بدۆزێتەوە؟ ئاڵنگاریی دووەم بۆ تورکیا ئەوەیە کە، چۆن سوپای تورکیا دەتوانێت ئامادەییی سەربازیی خۆی لە هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی لە ناوچەی قەندیل بپارێزێت؟ بەپێێ قسەکانی وەزیری بەرگریی تورکیا  بێت، تورکیا هێزی سەربازیی خۆی ناکشێنێتەوە تا بەتەواوی “پەکەکە لە عێراق شکستی پێ نەهێنرێت”؛ کە ئەمەیش زۆر سەختە بێتە دی. ئەمە بێجگە لە ئەگەری دروستبوونی کێشە لەگەڵ عێراق، ئەگەر تورکیا فۆرمێکی هەماهەنگی نەدۆزێتەوە کە بە هاوکاریی عێراق هێرشەکانی ئەنجام بدات.

ئێستا تورکیا خاوەنی نزیکەی ٣٥ بنکەی سەربازی جیاوازە لە  هەرێمی کوردستانو عێراق. بە بەراورد لەگەڵ ئۆپەڕاسیۆنه سەربازییەکانی پێشوو له دژی پەکەکه، بوونی هێزه سەربازییەکانی تورکیا له شوێنه جیاجیاکان، بۆشاییی زیاتری بۆ مانۆڕەکانی تورکیا ڕەخساندووە. بەڵام درێژەدان بە ئامادەبوونی سەربازیی تورکیا، ڕەنگە دواجار پەیوەندییەکانی نێوان ئەنقەرە و بەغدا تێک بدات. بۆیە سەرکەوتنی ستراتیژیی نوێی بە ناوی “بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر” بەشێکە لە ڕێککەوتنێکی ناوچەییی نێوان تورکیا و عێراق دژی پەکەکە. لە ئێستادا ئێران بێلایەنە بەرامبەر بە ئۆپەراسیۆنە بەردەوامەکانی تورکیا؛ نەک هەر ئەوە بەڵکوو ئەو وڵاتە گوشارەکانی لەسەر هێزە ئۆپۆزیسیۆنە کوردییەکان زیاتر کردووە. ئەگەر ستراتیژیی سەربازیی تورکیا بتوانێت لە کورتخایەندا بۆ شکستپێهێنانی پەکەکە لە عێراق سەرکەوتوو بێت-کە ئەستەمە-،  ئەوا گەیشتن بە کۆدەنگییەک لە نێوان تورکیا و عێراق و ئێران ئاسانتر دەبێت.

بەپێچەوانەی سووریا، هێرشەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستاندا ناگاتە ئاستی لەشکرکێشی بۆ سەر ناوچە فراوانەکان، دروستکردنی میلیشیا، یان دەوڵەتی پرۆتۆ proto-state-. بەڵام تورکیا لە ڕێگەی ئەم بنکە سەربازییانەوە ناوچەیەکی دیفاکتۆی ئەمنیی دروست کردووە و، شەڕی بردۆتەوە سەر خاکی هەرێمی کوردستان و عێراق. تورکیا ئێستا تەنانەت ڕێگەوبانیش لە خاکی عێراق دروست دەکات بۆ ئەوەی بنکە سەربازییەکانی بەیەکەوە ببەستێتەوە و بتوانێت کۆنترۆڵی ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی خۆی لە هێرشکردنە سەر پەکەکە کاریگەرتر بکات.

3 نەخشەی بنکە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان و عێراق

لێکەوتەی ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لەسەر هەرێمی کوردستان

ئەو هێرشە بەردەوامانەی تورکیا و ئێران لە قووڵاییی خاکی هەرێمی کوردستان و لەناو شارەکاندا، ئەگەر پیلان و موئامەڕەیش نەبێت، بەڵام  ئەگەری یان پێویستیی جێگیرکردنی هێزە سەربازییەکانی عێراق بۆ چەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستان زیاد دەکەن؛ ئینجا ئەمە بە پاساوی پاراستنی سەروەریی خاکی عێراق بێت، یان پاساوی بێتواناییی حکوومەتی هەرێم لە پاراستنیان، یانیش بە پاساوی ئەوەی حکوومەتی هەرێم مەترسی بۆ دراوسێکانی عێراق دروست دەکات. لە دوای ٢٠٠٣ هەرێمی کوردستان قەت وەک ئێستا ئەو گوشارە زۆرەی هەرسێ وڵاتی وەک تورکیا و ئێران و عێراقی لەسەر نەبووە.

ڕایەک هەیە، چ لە ئاستی خەڵک و هەندێک جار لە ئاستی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسییش،  بەتایبەت ئەوانەی نەیاری پارتی دیموکراتی کوردستانن،  پێیان وایە دەبێت هەرێمی کوردستان بەرەنگاری ئەم هێرشانەی تورکیا و ئێران ببێتەوە، یانیش سەنگەر لەم دوو وڵاتە بگرێت؛ کە بە ڕای من نەک تەنیا ئەو دوو حزبەی ئێستا دەسەڵاتدارن لە هەرێم، بەڵکوو هەر لایەنێکی تری کوردی بێتە سەر دەسەڵات و حوکم بگرێتە دەست، ناتوانێت ڕێگە بە هیچ بزووتنەوەیەکی چەکداریی دژی عێراق یان دراوسێکانی هەرێمی کوردستان بدات؛ چونکە هەرێمی کوردستان ئێستا لە قۆناغی شۆڕشی شاخدا نییە باکی بە هیچ نەبێت و هیچی نەبێت لەدەستی بدات، بەڵکوو هەرێمی کوردستان هاوشانی دەوڵەتێک ئیلتزاماتی سیاسی، یاسایی، دیپلۆماسی و ئابووریی هەیە لە ناوچەکەدا؛ هەر هیچ نەبێت نزیکەی ملیۆنێک مووچەخۆری هەیە کە دەبێت مووچەکانیان دابین بکات. هەر یەکە لە وڵاتانی وەک ئێران و تورکیا بەئاسانی دەتوانن مەترسیی سیاسی، ئابووری و ئەمنی بۆ هەرێمی کوردستان دروست بکەن، بە جۆرێک گەر لەباریشی نەبەن (مەبەستم قەوارەی هەرێمی کوردستانە) بەڵام وەک حووسییەکان و یەمەنی لێ بکەن.  لە ڕاستیدا هەرێمی کوردستان کارتی سیاسیی کەمی بەدەستە بۆ گوشارکردن لە تورکیا و ئێران، مەگەر عێراق بتوانێت، بەڵام ئێستا بەداخەوە عێراقیش ناتوانێت پارێزگاری لە سەروەریی خۆی بکات؛ بەڵام لەبەر ئەوەی عێراق دەوڵەتە، باشتر دەتوانێت مافە نێودەوڵەتییەکانی بەکار بهێنێت بە بەراورد قەوارەیەکی نادەوڵەتیی وەک هەرێمی کوردستان. کارتەکەی دیکەیش پرسی کوردە کە تا ئێستایش هەرێمی کوردستان نەیتوانیوە بەکاری بهێنێت.

ترسی سەرەکیی ڕژێمەکانی ئێستای ئێران و تورکیا لە هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە، هەرێمی کوردستان ببێتە بزوێنەر و ئیلهامبەخشی پرسی کورد لە ناوچەکەدا. ئەم کاریگەرییە لە ڕاستیدا دروست بووە؛ بۆ نموونە: لە کاتی هێرشی داعش بۆ سەر کۆبانێ و عەفرین، لە کاتی هێرشی حەشدی شەعبی و هێزەکانی عێراق بۆ سەر هەرێمی کوردستان، یان لە کاتی هێرشی داعش بۆ سەر ڕۆژاوای کوردستان. ئەم هەماهەنگییە ئەگەرچی لەسەر ئاستی نوخبەی سیاسی لاوازە، بەڵام لەسەر ئاستی خەڵک و جەماوەردا بەهێزە. بۆیە دروستبوونی هەر هێزێکی کوردی، ئینجا دەوڵەت بێت یان دەوڵەت نەبێت، وەک پاڵپشتییەک بۆ پرسی کورد لە ناوچەکەدا وایە؛ بەڵام دەبێت ئەوەیش بزانین کە قەوارەیەکی وەک هەرێمی کوردستان، ناکرێت وەک سەرزەمینی شۆڕش و شەڕی چەکداری دژی دراوسێکانی هەرێمی کوردستان سەیری بکەین، چونکە هەرێمی کوردستان ئیلتیزاماتی سیاسی و یاساییی هەیە بەرامبەر هاووڵاتیانی خۆی و بەرامبەر دراوسێکانیشی، کە وا دەکات نەتوانێت بەئاشکرا پاڵپشتی لەو جووڵانەوە کۆمەڵایەتی و سیاسییانە بکات کە لە بەشەکانی دیکەی کوردستان ڕوو دەدەن.

خاڵێکی دیکە ئەوەیە کە بزاڤە چەکدارییەکانی بەشەکانی دیکەی کوردستان خەریکە دەبنە مەترسی و بارگرانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان، چونکە هەر یەکە لە تورکیا و ئێران سوودی زۆریان لێ دەبینن بۆ بەکارهێنانی ناوخۆ (استهلاک داخلي) و لەشکرکێشی بۆ سەر هەرێمی کوردستان. بەتایبەت لە ئێستادا بزاڤە چەکدارییەکان چیدیکە فاکتەری پاراستنی پرسی کورد نین، بەقەد ئەوەی بوونەتە پاساوێک بۆ مانەوەی ڕژێمە دیکتاتۆرەکانی وەک ڕژێمی کۆماری ئیسلامی و ئاکپارتیی ئەردۆغان، کە سوودێکی زۆریان لەو هێزە چەکدارییە کوردییانە بینیوە. هەر یەکە لە جووڵانەوە مەدەنییەکانی ئێستای ئێران و هەدەپە لە تورکیا، کاریگەرییان زۆر زیاترە لە بەرەوپێشچوونی پرسی کورد لەو وڵاتانەدا و لەو هێزە چەکدارانەی کە لە شاخەکاندا شەڕی دەوڵەتی تورکیا و ئێران دەکەن؛ ئەمە جگە لەوەی بزووتنەوە چەکدارییەکانی دژی دەوڵەت لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بەئاسانی دەخرێنە لیستی تیرۆر و هەمیشە دەبنە پاساوێکیش بەدەستی ئەو ڕژێمە دەوڵەتییانە بۆ داپڵۆسینی جووڵانەوە مەدەنییەکان. لەم سۆنگەیەوە، بەتایبەت دوای ئەو گۆڕانە خێرایەی لە هێرشە ئاسمانییەکاندا ڕووی داوە، کە مەبەستم بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانە (درۆنەکان) لەلایەن هەر یەکە لە تورکیا و ئێران، بزووتنەوە چەکدارییەکان زیانی زۆریان بەردەکەوێت و بەرەو لاوازی دەچن. بۆیە سەرکردایەتیی کورد، بەتایبەت لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان، دەبێت تا زووە پێداچوونەوە بە جووڵانەوە و خەباتی چەکداریدا بکەن.

پرۆفيسۆر دکتۆر بڕیار شێرکۆ بابان

یەکێك لەسەرچاوە گرنگەکانی یاسای نێودەوڵەتی، بریتییە لە ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان. دوو جۆر ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی هەیە: ڕێککەوتننامە فرەلایەنەکان و ڕێککەوتننامە دوولایەنەکان. ڕێککەوتننامە فرەلایەنەکان زیاتر داڕێژەری یاسا نێودەوڵەتییەکانن و، هەرچی ڕێککەوتننامە دوولایەنەکانن ڕەهەندێکی گرێبەستییان هەیە؛ دوو دەوڵەت لەسەر بابەتێکی دیاریکراو ڕێک دەکەون و ئەرك و مافەکانی نێوانیان ڕێک دەخەن.

عێراق و ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان

سنوور و ڕووبەری ئێستای عێراق بەرهەمی داگيرکاریی بریتانیا لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم و ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکانە. لە دوای سەربەخۆبوونی لە ساڵی ١٩٣٢وە تاوەکوو ئەمڕۆ، عێراق سەدان ڕێکكەوتننامەی پەسەند کردووە. سەرەڕای گرنگیی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان، کەچی دەستوورەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٢٥، ١٩٥٨، ١٩٦٤، ١٩٧٠ بايەخێکی ئەوتۆیان بە ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان نەداوە. بۆ نموونە ڕێکكەوتننامەی نێودەوڵەتیی تابیەت بە ڕێگریکردن و سزادانی تاوانی جينۆسایدی ساڵی ١٩٤٨، لەلایەن عێراقەوە لە ساڵی ١٩٥٩وە پەسەند کراوە، کەچی عێراق تا ئەمڕۆ تاوانی جينۆسایدی نەخستۆتە ناو یاسای سزادانی عێراقییەوە؛ بەڵکووو لەوەیش زیاتر، دامەزراوە عێراقییەکان، بە حکوومەت و سوپاوە، تاوانی جينۆسایدیان دژی گەلی کوردستان ئەنجام داوە و، ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکەیان ساڵی ١٩٤٨ی پێشێل کردووە و دەقەکان وەکوو وشەی مردوو لە سیستەمی یاسادانانی عێراقیدا ماونەتەوە.

عێراق لەو وڵاتە سەيروسەمەرانەیە کە ڕێکكەوتننامەی دژی بەشێکی گەلەكەی بەکار هێناوە. لە ٦/٣/١٩٧٥ عێراق و ئێران واژۆیان لەسەر ڕێکكەوتننامەی جەزائير کرد و دواتر پەیماننامەی تایبەت بە سنوور و دراوسێتیی باشیان لە ١٣/٦/١٩٧٥ واژۆ کرد کە سێ پرۆتۆکۆڵی دەربارەی داڕشتنەوەی سنووری ئاوی و داڕشتنەوەی سنووری خاکی و پرسی ئاسایشیی لەگەڵ هاوپێچ کرابوو. سەرەڕای ئەوەی کە ئەم ڕێکكەوتننامانە، خۆیان بە ڕێکكەوتننامەیەکی نێودەوڵەتیی دوولایەنە پیشان دەدا، بەڵام مەبەست لێی، تواندنەوەی شۆڕشی کورد بوو لەو سەردەمەدا. هەر ئەو ڕێکكەوتننامەیە، بووە هۆکارێکی سەرەکیی هەڵگيرسانی جەنگێكی درێژخایەنی هەشت ساڵە لە نێوان عێراق و ئێران.

بابەتی ڕێکكەوتننامەی نێودەوڵەتی و عێراق، زۆر پرسی سياسی و ئابووری و یاسایی لەخۆ دەگرێ، بەڵام ئەوەی پێویستە لێرە بگوترێت ئەوەیە کە دەستوورەکانی عێراق بايەخێکی ئەوتۆیان بە ڕێکكەوتننامەکان نەداوە. ئەوەتا ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی بەعسی، بەپێی یاسا بەرکارەکانی عێراق، دەسەڵاتی پەسەندکردنی ڕێکكەوتننامەی نێودەوڵەتیی لە ئەستۆ بوو. لە دوای ساڵی ٢٠٠٥ دەستووری عێراق ئەم دەسەڵاتەی بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە.

 پێگەی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان لە دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ دیاری نەکراوە؛ لە وڵاتە پێشکەوتووەکان پێگەی ڕێکكەوتننامەکان لە سەرووی یاساکان و تەنانەت لە سەرووی دەستووریشە. بەڵام دەستووری عێراق ئەوەی دیاری نەکردووە کە نابێت یاسایەك دەربچێت پێچەوانەی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان بێت. لە ماددەی (٢)ی دەستووری عێراقی بەرکار، تەنیا ئاماژە بەوە کراوە کە نابێت یاساکان پێچەوانەی بنەما جێگيرەکانی ئیسلام و بنەماکانی ديموکراسی و ماف و ئازادییەکان بن کە لە دەستووردا هاتووە. هەروەها ماددەی (١٣)ی دەستوور، زۆر بەڕوونی ڕێگە بە هیچ ڕێکكەوتننامەیەکی نێودەوڵەتی نادات کە لە سەرووی دەستوورەوە بێت؛ هەرچەندە لە ماددە (٨)ی دەستوور نووسراوە، کە عێراق ڕێز لە پابەندییە نێودەوڵەتییەکانی دەگرێت. سەرەڕای گرنگیی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان، بەڵام عەقڵییەتی یاساییی عێراقی، نەگەیشتۆتە ئاستی ئەوەی کە لە پێگەی یاسای نێودەوڵەتی و ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان تێ بگەن.

تێنەگەیشتن لە پێگەی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان: بڕیاری دادگەی باڵای ئیتیحادی دەربارەی خۆر عەبدوڵڵا وەکوو نموونە

کێشەی سنووریی نێوان عێراق و کوێت مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە؛ تا گەیشتە ئەو ڕاددەیەی بەشێك لە سنوورەکانی نێوانیان بەپێی بڕیاری ژمارە (٨٣٣)ی ساڵی ١٩٩٣ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بەسەر عێراقدا بسەپێنرێت. بە مەبەستی جێگيرکردنی سنوورەکان، نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هەتاهەتایە بەشی حەوتەمی چارتەری خۆی بەکار هێنا؛ بەڵام هەندێك بابەتی سنووریی تریش هەبوون، دواتر بەپێی ڕێکكەوتننامەی دوولایەنەی نێوان کوێت و عێراق لە ٢٩/٤/٢٠١٢ دەربارەی خۆر عەبدوڵڵا چارەسەر کران.

بەڵام دادگەی باڵای ئیتحادی بڕیارێکی تایبەت بە نادەستووریبوونی ڕێکكەوتننامەی عێراق و کوێت دەربارەی خۆر عەبدوڵڵای لە ڕێکەوتی ٤/٩/٢٠٢٣ دەرکرد و، تاكلایەنە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئەم ڕێکكەوتننامەی ڕاگەیاند. ئەم بڕیارەی دادگەی ئیتحادی، دوو مەترسیی تێدایە بۆ عێراق؛ مەترسییەکان ڕەهەندی یاسایی و سیاسییان هەیە. سەبارەت بە ڕەهەندە یاسایییەكە، بەپێی ئەم بڕیارە بێت گشت ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکانی کە عێراق لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٥ پەسەندی کردووە، دەخرێتە ژێر پرسیاری دەستووریبوون؛ ئینجا ڕێکكەوتننامەکە دوولایەنە بێت یان فرەلایەن. بە واتایەکی تر گشت ئەو ڕێکكەوتننامانەی عێراق لەو ماوەیەدا پەسەندی کردوون، پێویستی بە ڕێژەی یاساییی ٢/٣ی ئەنجومەنی نوێنەرانە، کە ئەمەیش لە زۆربەی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییە پەسەندکراوەکانی عێراقدا بەرجەستە نەبووە. عێراق لە ماوەی نێوان ٢٠٠٥ و تاوەکوو دەرچوونی یاسای ژمارە (٣٥)ی ساڵی ٢٠١٥ دەربارەی بەستنی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان، دەیان ڕێکكەوتننامەی پەسەند کردووە، کە ڕەهەندی ئابووری، ئەمنی، وەبەرهێنان و…یان هەبووە؛ دەکرێ بەشێکی زۆری ئەو ڕێکكەوتننامانە، تانەی نادەستووریبوونیان لێ بدرێت. ئەمەیش ناوبانگ (سومعە)ی نێودەوڵەتیی عێراق دەخاتە ژێر پرسیارەوە کە چۆن ڕێکكەوتننامەیەك، بۆ نموونە ڕێکكەوتننامەکەی “خۆر عەبدوڵڵا” کە لە ساڵی ٢٠١٣وە پەسەند کراوە، دوای دە ساڵ بەتاكلایەنە لەلایەن عێراقەوە هەڵبوەشێتەوە؟ یان ئەو ڕێکكەوتننامانەی لەگەڵ ئەمریکا و وڵاتانی تر واژۆ کراون. دەکرێت بە دەیان ڕێکكەوتننامەی تریش تانەیان لێ بدرێت و عێراق بخرێتە دۆخێکی یاساییی نێودەوڵەتیی کارەساتبارەوە؛ بەمەیش عێراق ڕووبەڕووی بەرپرسیارێتیی نێودەوڵەتی دەبێتەوە. پرسیارەکە ئەوەیە: ئەگەر کوێت بەم هەڵوەشانەوە تاكلایەنە ڕازی نەبوو، عێراق بە زەبر و هێز بڕیاری دادگەکە جێبەجێ دەكات؟ ئایا مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە؟

سەبارەت بە ڕەهەندە سیاسییەکەی، دادگەی ئیتحادی زۆر بەدرێژی باسی لە مێژووی پڕکێشەی نێوان کوێت و عێراق کردووە. هەر لە ساڵی ١٥٤٦ەوە پێیدا هاتووە تا ساڵی ١٩٩٠؛ بەناڕاستەوخۆ باس لەوە دەکات کە کێشەکانی عێراق و کوێت چارەسەر نەبوونە و، دادگەکە نەيویستووە ناوە فەرمییەکەی کوێت کە “دولة الکويت”ە بەکار بێنێت، وەکوو ئاماژەیەك کە کوێت بەشێك بووە لە عێراق. بڕیارەکەی دادگە بەڕوونی  باس لەوە دەکات بریتانییەکان بە درێژاییی مێژوو بەرگرییان لە کوێت کردووە؛ نە تەسلیمی عوسمانییەکان و نە عێراقییەکانیش کردووە. مەترسییە سیاسییەکە بۆ عێراق ئەوەیە، عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی ١٩٦١ بەفەرمی گەڕانەوەی کوێت بۆ عێراقی ڕاگەیاند و لە ساڵی ١٩٦٣ بەو دەردە چوو و لەسێدارە درا. دواتر لە ساڵی ١٩٦٦ عەبدوڵڕەحمان عارف، دیسان دۆسیەی داگيرکردنی کوێتی کردەوە و دواتر بەعسییەکانی ١٩٦٨، لە سەرۆکایەتی بەدەریان نا. لە ساڵی ١٩٩٠ سەددام حوسێن، کوێتی داگير کرد و دواتر بينيمان عێراق چیی بەسەر هات. ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا دادگەی ئیتحادی دەیەوێت ئەو دۆسیەیە دیسان بکاتەوە؟! ئایا دەستێك لە پشت ئەم بڕیارەوەیە، یان تەنیا غروورێكی عێراقچێتییە؟ بێ گومان بەتەنیا کوێت نا بەڵام بریتانیا و ئەمریکا وەڵامیان بۆ ئەم پرسە دەبێت.

سوودوەرگرتنی هەرێم لە ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان

لە ساڵی ١٩٩١ەوە تاوەکوو ئێستا هەرێمی کوردستان ڕێکكەوتننامەی نێودەوڵەتیی بە واتای یاسای نێودەوڵەتی پەسەند نەکردووە، بەڵام چەندان یاداشتی لێكتێگەیشتنی واژۆ کردووە؛ گرنگترینی ئەو یاداشتانە بریتین لە: یاداشتی نێوان سەرۆکی هەرێم و وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا لە ١٥/٦/٢٠١٠ و، یاداشتی لێکتێگەیشتنی ١٢/٧/٢٠١٦ لە نێوان هەرێمی کوردستان و ئەمریکا دەربارەی جەنگی داعش. وەک لە دەستوور و یاسای عێراقی ژمارە (٣٥)ی ساڵی ٢٠١٥ی یاسای بەستنی ڕێکكەوتننامەکاندا هاتووە؛ دەسەڵاتە فيدراڵییەکانی عێراق ئەرکی دانوستاندن و واژۆکردن و پەسەندکردن و تۆمارکردنی ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکانیان لە ئەستۆدایە. سروشتی ڕێکكەوتننامەکان ئەوەیە کە بەسەر گشت دەوڵەتدا جێبەجێ دەبێت، بێ ئەوەی پێویست بکات پەرلەمانی هەرێم یاسای بەرکاركردنی بۆ دەربکات.

پرسیارەکە ئەوەیە: چۆن هەرێم سوود لەم ڕێکكەوتننامانە وەرگرێت؟ یەکەم خاڵ ئەوەیە کە هەرێم نابێت بە هەمان عەقڵییەتی عێراقی بڕوانێتە ڕێکكەوتننامەکان، بەڵکوو بەپێچەوانەوە، هەرێم پێویستە بەبایەخەوە بڕوانێتە ڕێکكەوتننامەکان. وەکوو دەزانرێت، ڕێکكەوتننامەکان بە قۆناغی جۆراوجۆردا تێ دەپەڕێت. هەر لە قۆناغی دانوستاندنەوە، هەرێم پێویستە ئاگاداری بابەتەکە بێت و بتوانێت کاریگەریی هەبێت لەسەر داڕشتنی دەقی ڕێکكەوتننامەکان؛ بەتایبەت وەزارەتی دەرەوە، كە دەسەڵاتی تەواوی لە بابەتی دانوستاندن و واژۆکردن هەیە. سەبارەت بە پەسەندکردنیش، دەکرێت نوێنەرانی کوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆکایەتیی کۆمار، دەسەڵاتەکانیان بخەنە کار بۆ ڕێگریکردن لە هەر بابەتێك کە دژی هەرێمی کوردستان بێت و، بە هەموو ئامرازە یاسایی و سیاسییەکان بەرپەرچی ئەو دەقانە بدەنەوە.

بەڵام پێویستە بگوترێت، زۆربەی زۆری دەقەکانی ڕێکكەوتننامەکان بابەتی گرنگی تێدایە کە دەکرێت لە کاتی جێبەجێکردن لە ئاستی ناوخۆی عێراق سوودی لێ وەرگیرێت. دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە هەرێمی کوردستان- کە حکوومەتی هەرێمە- دەتوانێت میکانیزم بدۆزێتەوە بۆ جێبەجێکردنی ڕاستەوخۆی ڕێکكەوتننامەکان لە ئاستی هەرێم؛ یان سوود لە پێگەی وەزیری دەرەوەی عێراق وەرگرێت و لە ڕێی ئەوەوە وا بکرێت کە ڕێکكەوتننامەکان سوودیان بۆ هەرێم هەبێت.

وەک دەزانین، پێگەی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ جیهانی دەرەوە، پایەی سەرەکین بۆ پاراستنی قەوارەی هەرێم. ئینجا پێویستە هەرێم کار لەسەر جێبەجێکردنی ئەو ڕێکكەوتننامە دوولایەن و فرەلایەنانە بکات، کە عێراق پەسەندی کردوون. ئەم بابەتەیش لە ڕووی یاسایییەوە کێشەیەکی ئەوتۆی نییە، لەبەر ئەوەی عێراق قبووڵی کردووە؛ ئینجا شێوازی جێبەجێکردنەکە دەکەوێتە ئەستۆی دەسەڵاتە ناوخۆیییەکانی عێراق. واتە ڕێکكەوتننامە پەسەندکراوەکە، چوارچێوەیەکی یاسایییە بۆ دامەزراوە عێراقی و کوردستانییەکان بۆ جێبەجێکردنی ڕێکكەوتننامەکە.

سەبارەت بەم پرسە چەندان پرسیار دێتە پێشەوە: تاچەند – بۆ نموونە – هەرێمی کوردستان سوودی لە ڕێکكەوتننامەی کۆماری عێراق و یەکێتیی ئەوروپا لە بواری شەراکەتی ستراتیژی لە بواری وزە وەرگرتووە کە لە ساڵی ٢٠١٢وە لە عێراق چۆتە بواری جێبەجێکردنەوە؟ یان ڕێکكەوتننامەی شەراکەت و هاریکاریی نێوان عێراق و یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتانی ئەندام، کە لە ساڵی ٢٠١٣ەوە پەسەند کراوە و زیاتر لە (١٨٠) لاپەڕە دەبێت؟ پێش چەند ڕۆژێك لە ٢٨/٨/٢٠٢٣ ڕێکكەوتننامەی دوولایەنەی نێوان کۆماری عێراق و ئیمارات دەربارەی هاندان و پاراستنی وەبەرهێنان، چووە بواری جێبەجێکردنەوە، لە کاتێکدا دەزانین ئاستی پەیوەندییەکانی هەرێم و ئیمارات لە لووتکەدایە و، یاساکانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە یاساکانی عێراق هاندەرن بۆ وەبەرهێنانی بیانی. لە کاتی ئێستادا ئەنجومەنی نوێنەران خەریکی پەسەندکردنی ڕێکكەوتننامەی شەراکەتی ستراتیژین لەگەڵ فەڕەنسا لە بوارە جیاوازەکانی سیاسی و سەربازی و ئابووری و ڕۆشنبيری و هتد. ئایا تاچەند دەتوانێت سوود لەو ڕێکكەوتننامانەی سەرەوە وەرگرێت؟

ئەمانەی سەرەوە چەند نموونەیەکی کەمن. ڕێکكەوتننامە پەسەندکراوەکان لەلایەن عێراقەوە، بەشێکن لە یاسا کارپێکراوەکانی هەرێم و، پێویستە کاریان لەسەر بکرێت. ئەگەر عێراقیش بابەتێکی جێبەجێ نەکردبێت وەکوو ئەرکێکی نێودەوڵەتی، دەکرێت  هەرێم کاریان لەسەر بکات و سوودی لێ وەرگرێت. بۆ نموونە ڕێکكەوتننامەی ڕێگریکردن و سزادانی تاوانی جينۆسایدی ساڵی ١٩٤٨ کە لەلایەن عێراقەوە لە ساڵی ١٩٥٩ پەسەند کراوە، لە ئاستی عێراقدا کارێکی ئەوتۆی لەسەر نەکراوە؛ زۆر گرنگ دەبێت هەرێمی کوردستان لە ئاستی خۆیەوە کاری لەسەر بکات و تاوانی جينۆساید بخاتە ناو سیستەمی یاساییی خۆیەوە.

کۆتا وشە

ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان و جێبەجێکردنیان لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە، دەروازەیەکی گرنگە بۆ پاراستنی هەرێمی کوردستان. ڕێکكەوتننامەکان ئامرازێکی گرنگن بۆ بەدامەزراوەییکردنی پەیوەندییەکان. ڕێکكەوتننامە نێودەوڵەتییەکان لە ئاستی دەسەڵاتدارانی فيدراڵیدت دانوستاندن و پەسەندکردنیان بۆ دەکرێت، بەڵام دەتوانرێت ڕێکكەوتننامەکە دوای ديراسەتکردن و دانانی میکانیزمی گونجاو، سوود و قازانجەکەی بۆ هەرێمی کوردستان بێت.

یاسین تەها، خوێندکاری دکتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاکان، هەروەها شارەزا لە کاروباری عێراق

یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی پرۆسەی سیاسیی عێراق، هەڵكشان و داكشانی پێگە و كاریگەریی هێز و لایەنە بەشدارەكانییەتی، چ لەسەر ئاستی پەرلەمان و چ لە ئاستی حكوومەت و كاریگەریی سیاسی و چەكداری. ئەم شڵۆقی و بێسەروبەرییەیش لە پێنج خولی ڕابردوودا (2005_ 2022) بووەتە هۆی گۆڕینی ئینتیمای سیاسیی سەرۆكوەزیران و پۆستی وەزارەتە سیادی و جومگەیییەكان و، هاوكاتیش هەڵكشان و داكشانی ژمارەی كورسی و كاریگەریی لایەنەكان لە دروستكردنی بڕیار. ئەم شرۆڤەیە تیشك دەخاتە سەر دوا پێشهاتی لێكترازانە سیاسییە ناوخۆیییەكانی شیعە و نوێترین هەڵوێست لەگەڵ لایەنە سوننەكان و، هەوڵ دەدات دید و تێڕوانینی هەردوو لا بۆ پێگەی هەرێمی كوردستان بخاتە ڕوو.

دوو جەمسەرە كاریگەرەكەی شیعە: چوارچێوە و سەدرییەكان

لە پاش كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان لە ناوەڕاستی پار (2022)، خولی پێنجەمی یاسادانان و دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش لە عێراق بۆ چوارچێوەی هەماهەنگی یەكلا بووەوە، كە چەترێكە بۆ كۆكردنەوەی گرنگترین هێز و لایەنە شیعەكانی دۆست و هاوپەیمان و شوێنكەوتەكانی ئێران. لە ماوەی 15 مانگیش لە هەژموونی چوارچێوەی شیعە و مانەوەی سەدرییەكان لە دەرەوەی خولی پێنجەم و دوورەپەرێزگرتنی موقتەدا سەدری ڕێبەری ڕەوتەكە لە ئامادەكارییەكانی هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە كۆتاییی ئەمساڵ (2023)؛ هێشتا ناوەندی سیاسیی شیعی هەر لە دڵەخورتێی ئەگەری گەڕانەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی سەدرییەكان یان  بەریەككەوتنە توندەكانی سەدر و هێزە خاوەن چەكدارەكانی شیعەدا دەژی. ئەوەیشی ئەم ترس و نیگەرانییانە زیاتر دەكات، نەبوونی هیچ بەرچاوڕوونییەكە لەسەر پلان و بەرنامەی سەدر بۆ قۆناغی داهاتوو؛ تەنانەت لای سەركردەكانی ڕەوتەكەیشی كە نایشارنەوە سەرەتا و كۆتاییی بڕیار، بەدەست سەدرە و ئەمان بێئاگان لەوەی چی دەكات.

سەدرییەكان كۆمەڵێك گرژی و ناكۆكییان لەگەڵ پێكهێنەرەكانی چوارچێوەی شیعە هەیە، بەتایبەت لەگەڵ مالیكی و عەسائیب و بە ڕێژەیەكیش لەگەڵ ڕەوتەكەی عەممار حەكیم، لە پاش هەڵبژاردنی 2021، كە ئەمانە كەمپینیان بۆ ڕاگرتنی سەدر دروست كرد؛ ئەویش ناوی نان “سێكوچكەی شووم”[1]. ئەم گرژییەیش لە كۆتایییەكانی ئابی 2022 بە شەڕێكی خوێناوی لە نێوان سەدرییەكان و گرووپەكانی چوارچێوەی شیعە لە ناوچەی سەوزی بەغدا كۆتایی هات و سەرەنجامیش سەدر بڕیاری دا بە كشاندنەوەی ڕەوتەكەی لە هەموو چالاكییەكی سیاسی و هەموو هێڵێكی تەماسی بەریەككەوتن، ئەویش لە دەركەوتنێكی شپرزە و كتوپڕدا لە بەردەم كامێرای میدیاكان[2]. هەرچەندە سەدر زۆر پێداگریی كرد لەسەر دوورەپەرێزی و پاراستنی ئاشتی، بەڵام دوو مانگ بەر لە ئێستا جارێكی تر بەریەككەوتن و گرژیی ناوخۆیی كەوتەوە نێوان لایەنە شیعەكان؛ بەناوبانگترینیان لە تەممووزی ڕابردوودا، كاتێك سەدرییەكان بارەگاكانی حزبی دەعوە و هەندێك لە هێزە چەكدارەكانی تری شیعەیان لە بەغدا و باشووری عێراق سووتاند، چونكە مالیكی و باڵە میدیایییەكانی دەستوپێوەندەكەی، تۆمەتبار كران بە بێڕێزیكردن بە مەرجەعی كۆچكردووی سەدرییەكان، محەمەد محەمەد سادق سەدری باوكی موقتەدا و دامەزرێنەری یەكەمی ڕەوتی سەدر لە ساڵانی نەوەدەكان[3].  ئەگەرچی گرژییەكانی سەدرییەكان و حزبی دەعوە بەخێرایی دامركێنرانەوە، بەڵام نوێبوونەوە و سەرهەڵدانەوەیان ئەگەرێكی هەمیشە كراوەیە، چ لە نێوان سەدرییەكان و بەرەی مالیكی یان سەدر و عەسائیب و هێزەكانی تری شیعەی چوارچێوەی هەماهەنگی، بەتایبەت ئەگەر هەڵمەتی هەڵبژاردن بەبێ سەدرییەكان بەڕێوە بچێت. لە كاتێكدا خۆخواردنەوە و تووڕەییی زۆر لە بنكەی ڕەوتەكەدا هەیە دژ بە گۆشەگیربوونیان، ئەوەیشیان بیر نەچۆتەوە، پار بەدەستی باڵە چەكدارییەكانی چوارچێوەی شیعی، نزیكەی 30 كەسیان لێ كوژرا. چەند ڕۆژێك بەر لە ئێستایش بەفەرمی یادی قوربانییەكانی مانگرتن و خۆپیشاندانەكانی پاری بەغدایان لە بەردەم پەرلەمان لە كەربەلا كردەوە[4]؛ ئەمە لە كاتێكدا لە هەڵچوونە كتوپڕەكەی پاردا موقتەدا سەدر جەختی كردەوە “بكوژ و كوژراوی ئەو خۆپیشاندانانە لە دۆزەخدان”[5]؛ بەڵام دیارە ئێستا كە دۆخەكە هێور بووەتەوە، سەدرییەكان بڕیاریان گۆڕیوە و كوژراوەكانی خۆیان پێ ستەملێكراوە و بەرامبەرەكانیان دەستدرێژیكار و خەتابار!

لە نوێترین پێشهاتی ئەو ناكۆكییانەی سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی، كۆمێنتێكی سەدرە بە دەستخەتی خۆی لەسەر سكاڵای كەسوكاری 28 ئەفسەری پاسەوانی بەردەم باڵیۆزخانەی سوید كە سزا دراون لەسەر بەجێنەهێنانی ئەركی پاراستنی باڵەخانەكە، كە كەوتە بەر ڕقی سەدرییەكان لە چوارچێوەی كاردانەوە دژی سووتاندنی قورئان لە سوید. سەدر لە پەراوێزی سكاڵاكەدا حكوومەتی چوارچێوەی شیعەی، چوواندووە بە “حكوومەتی عەباسی” كە “هیچ دۆست و هاوەڵی قورئان نین، هیچ پەیوەندییشیان بە عەقیدەوە نییە.”[6] ئەمەیش ئاماژەنمایەكی ڕوونە لەسەر هەڵكشانی كێرڤی ناكۆكییەكانی سەدر و چوارچێوە، لە سیاسییەوە بۆ دابڕانی عەقیدەیی؛ بەو مانایەیش دێت كە سەدر خۆی بە خاوەنی شەرعیی دەسەڵات دەزانێت لەسەر شێوازی عەلەوییە شیعەكان و، چوارچێوەی شیعەیشی پێ “عەباسی”یەكانە كە بە ناوی “ئالوبەیت”ەوە چوونە سەر دەسەڵات و لە عەلەوییەكان زەوتیان كرد. ئەمەیش دەرگەی كردووەتەوە بۆ ئەوەی هەندێك كەس گریمانی ئەوە بكەن سەدر پلانی ڕاماڵین و قڵپكردنەوەی دۆخەكەی هەیە و جارێكی تر ناگەڕێتەوە بۆ بەشداری و شەراكەت لەگەڵ شیعەكان.

دابەشبوونە ناوخۆیییەكانی چوارچێوەی شیعی

بەپێی دوا ئامار، 134 لیست بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاكان بۆ كۆتاییی ئەمساڵ پەسەند كراون؛ 39 لەوانە هاوپەیمانێتین و 29 حزب و 66 پاڵێوراوی تاكیش بەشدارن؛ سەرجەم كاندیدە ڕكابەرەكانیش 6 هەزار كەسن[7]. لەناو ئەم قەرەباڵغی و جەنجاڵییەیشدا سەرەكیترین هێزە پێكهێنەرەكانی چوارچێوەی شیعی بەشدارن كە بریتین لە: دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتیی مالیكی، بەرەی هادی عامری، سەرۆكی بەدر، حیكمە بە سەرۆكایەتیی عەممار حەكیم، ئەلنەسر بە سەرۆكایەتیی عەبادی، عەسائیب بە سەرۆكایەتیی قەیس خەزعەلی، لەگەڵ كۆمەڵێكی تر هێزی شیعی لە چەشنی ئیرادەی حەنان فەتلاوی و لیستێكی ئەحمەد ئەسەدی سەرۆكی “جند الإمام”؛ سەرجەمیشیان بەفەرمی لە هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی 18ی كانوونی یەكەمی 2023 بەشدار دەبن.

هەرچەندە هێزە شیعەكان لە هەندێك پارێزگا بە یەك لیست و لە هەندێكی تر بەپەرتەوازەیی دەچنە ناو پرۆسەی هەڵبژاردن، بەڵام ئەو چەترەی كۆیان دەكاتەوە- كە چوارچێوەی شیعییە- بڕیاری هەیە لە پاش هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان، دیسانەوە هاوپەیمانی دروست بكاتەوە بۆ گەڕانەوە بۆ دۆخی پێشوو[8]؛ بەمەیش بەسەر لێكەوتەكانی فرەلیستیی ئەم بەرە شیعییەدا زاڵ ببێت. بەڵام دابەشبوونەكانی بەر لە هەڵبژاردن ئالۆز و گەرمن و بەفەرمی 11 لیستی شیعییە لە 15 پارێزگا كە 50 حزب و ڕەوت و هێز لەخۆ دەگرێت؛ لە 10 پارێزگادا لیستەكەی مالیكی (دەوڵەتی یاسا) بەتەنیایە، لە باشووری عێراقیش دوو لیستی گەورە هەن؛ یەكێكیان تێكەڵ لەگەڵ چوارچێوەی شیعی و ئەوی تر فرەجۆرە[9].  بەهۆی ئەم دابەشبوونەی هەڵبژاردنەكانیشەوە، خەریكە تای هەڵبژاردن وردە وردە لە ناوخۆی چوارچێوەی شیعە گەرم دەبێت، بەتایبەت كە شەڕی گەورە بە دوو ئاراستەیە: یەكەمیان پەڕینەوەی زۆر لە هێزە شیعەكان بۆ پارێزگا نوێیەكانی وەك ئەنبار و نەینەوا و دیالە و كەركووك، دووەمیشیان پڕكردنەوەی بۆشاییی سەدر و بردنی میراتی كەنارگیرییە سیاسییەكەی لە ناوەڕاست و باشووری عێراق. هەر لە چوارچێوەی ئەم ململانێیەیشدا لە دیالە بۆ نموونە، كە پارێزگای قاچاخچێتی و گرژیی تائیفی و “خاصرة لاکەلەکە” كەلەكەی ئەمنیی ئێرانە، قەیس خەزعەلی و بزووتنەوەكەی، عەسائیب وەك ڕكابەرێكی سەرەكیی ڕێكخراوی بەدری هادی عامری و فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی دەركەوتووە كە هەردووكیان خەڵكی ئەم پارێزگایەن. بەم پێیەیش كێبركێی گەرم لە نێوان هاوپەیمانیی عامری/ فەیاز (هاوپەیمانیی نبني) لەگەڵ بزووتنەوەی عەسائیب و وردە هێزەكانی هاوپەیمانی دەبن[10].

لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور چەند لیستێكی تری هەڵبژاردن كێبركێ دەكەن لە چەشنی، “المنتصرون”ی كەتیبەكانی “سید الشهداء”، لیستی  “الصدق والعطاء” بە سەرۆكایەتیی ئەحمەد ئەلئەسەدی، وەزیری كار و فەرماندەی “كتائب جند الإمام” كە لیوای شەشەمن لە هێزەكانی حەشدی شەعبی، هەروەها بزووتنەوە سیاسییەكەی حەنان فەتلاوی بەشدارە بە ناوی “إرادة”[11]. بەم پێیەیش شێوەیەكی گشتیی ڕكابەرییەكانی قۆناغی داهاتووی شیعە لە نێوان چەند جەمسەرێك دەبێت لە چەشنی مالیكی _ خەزعەلی/ عامری _ خەزعەلی/ حەكیم _ عامری/ حەكیم _ خەزعەلی و، سەرجەمیشیان لەگەڵ ڕەوتی سەدردا لە ناكۆكی و ناجۆریدان. لەناو ئەم جەنجاڵییەیشدا یەكێك لەو كەرەستانەی كە سەرجەمیان هەناردەی كێشە ناوخۆیییەكانی پێ دەكەن، مەسەلەی بوودجە و مووچە و چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ هەرێمی كوردستان. ئەوەیش بەڕوونی لە گوتاری سیاسیی هێزە شیعەكاندا دیارە كە جەخت لە بەشخوراویی پارێزگاكانی باشوور و ڕێگرتن لە گواستنەوەی داهاتی نەوت بۆ هەرێمی كوردستان دەكاتەوە؛ تەنانەت پاش ئەوەیشی كە هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیراوە بەبێ ئەوەی چارەسەرێك بۆ دۆخەكە بخاتە ڕوو یان ئەم گوتارە بەرامبەر ئەو پارێزگایانەی تر بەكار بهێنێت كە بەرهەمی نەوتیان نییە وەك: ئەنبار یان دیالە بە نموونە.

كێشە بۆماوەیییەكانی هێزە شیعەكان و لایەنە سوننەكان

كۆتا جار كە شیعەكان لەسەر زاری “محەمەد شیاع سوودانی”یەوە گفتیان دا پابەند بن بە مەرج و داخوازییەكانی لایەنە سوننەكان لە ڕێككەوتنی پێكهێنانی حكوومەت، لە دیداری سوودانی و حەلبووسی بوو لە ناوەڕاستی مانگی ئایاری ڕابردوو[12]، بەڵام ئاماژەكان لەسەر ئەوەن جێبەجێكردنی ئەو داواكارییانە بەكردەیی و بەهێمنی بەرەو سڕكردن دەڕوات[13]؛ بەتایبەت كە یەكێك لە بڕگە سەرەكییەكانی ئەو داواكارییانە مەسەلەی لێبووردنی گشتییە بۆ زیندانییەكان كە زۆرینەیان هی ناوچە سوننەكانن بە تۆمەتی تیرۆر. یاساكەیش سەرباری ئەوەی بە فەرمانی سەرۆكوەزیران لیژنەی بۆ پێك هێنراوە، بەڵام هێشتا بڕیار نەدراوە كێ دەگرێتەوە و، زۆر لە چاودێرانیش پێیان وایە دەكرێت بەئاسانی پرۆژەكە لە ناوەڕۆكی خۆی بەتاڵ بكرێتەوە و بە ئاراستەیەكی تر ببرێت لەژێر ناوی سووككردنی باری سەرشانی زیندانەكان كە كێشەی قەرەباڵغییان هەیە[14]. هەروەها زۆر لە هێزە شیعەكان نایشارنەوە بەنیازن گیراوەكانی ماددەی 4ی تیرۆر هەڵاواردە بكەن لە لێبووردن كە زۆرینەیان لە ناوچە سوننەكانن. بۆ داواكارییەكانی تر كە ئاشكراكردنی چارەنووسی بێسەروشوێنەكان و ئاوەدانكردنەوەی ناوچە سوننە وێرانەكانی پاش جەنگە، لەگەڵ داواكارییەكانی تر، هێشتا هیچ هەنگاوی گەورەی بۆ نەنراوە.

لایەنە سەرەكی و فەرمییەكانی سوننە ناتوانن بایكۆتی پرۆسەی سیاسی بكەن یان لە حكوومەت بكشێنەوە، چونكە باوەڕێكی زاڵ هەیە كە “مەرجەعییەتی پێكهاتەی سوننە، دەسەڵاتە”؛ بەو مانایەی هێزێك لێی دوور بكەوێتەوە پەراوێز دەكەوێت. بەڵام لەسەر ئاستی ئەو هێزە سوننە نەیارانەی شیعە كە لە دۆخەكە سوودمەند نین یان لە دەسەڵاتدا نین، هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە خۆیان نمایش بكەن كە یەكێكیان بانگەشەی هەرێمی سەربەخۆیە، یان هەوڵی ترساندنی شیعەكان بەوەی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا یەك دەگرن بۆ دروستكردنی هەرێمێكی یەكگرتوو. بۆ ئەم مەبەستەیش سەكۆ ئەلیكترۆنی و كەمپینیان لە سۆشیاڵمیدیا بەرپا كردووە و نەخشەسازی بۆ پرۆژەگەلێك دەكەن كە ژێرخان و زەمینەی جێبەجێبوونیان لە واقعدا نییە و زیاتر بۆ دروستكردنی گوشارە[15].

مامەڵەی لایەنە شیعەكان لەگەڵ هەرێم

جیاواز لە ویلایەتی دووەمی مالیكی كە گرژی و بەریەككەوتنی ئاشكرا لە نێوان هەرێم و بەغدا ناونیشانی سەرەكیی بوو، لە ئێستادا حكوومەتی سوودانی، كە هی چوارچێوەی شیعییە، لەسەر ئاستی فەرمی و میدیایی خۆی بەدوور دەگرێت لەوەی بكەوێتە سەنگەری ململانێی ئاشكرا لەگەڵ هەرێم. ئەوەیشی هاندەرە بۆ ئەم تەبایییە ڕووكەشە، زیاتر لە دوو پاڵنەری سەرەكیدا دەردەكەوێت كە یەكێكیان هەوڵی پارێزگاریكردنە لە دەسكەوتەكانی چوارچێوەی شیعە و ئەزموونە حوكمڕانییە نوێیەكەی لەبەرچاوی دنیا، دووەمیشیان شڵۆقیی پێگەی حكوومەتی چوارچێوەیە لە بەردەم تەحەددا ئابووری و دارایییەكان (دۆلار بەتایبەتی) لەگەڵ مۆتەكە و تارماییی بەردەوامی سەدر. بەڵام لەسەر ئاستە كردارییەكە ئەوەی بۆ ئەم حكوومەتە ڕەخساوە لە ئیحتیواكردنی هەرێمی كوردستان و ئابوورییەكەی و كەڵكوەرگرتن لە كێشە كەڵەكەبووە ناوخۆیییەكانی، بۆ هیچ كابینەیەكی پێشووتر بەبەردەوام دەستی نەداوە، بە كابینەی حەیدەر عەبادییشەوە كە لە 2017 كەركووكی گێڕایەوە بۆ چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵ و بەسەر تەنگژە و قەیرانی ڕیفراندۆمدا زاڵ بوو. بەشێك لەو شانس و دەرفەتانەیشی بۆ ئەم حكوومەتە ڕەخساوە، لە ڕێگەی “دادگەی فیدراڵی”یەوە فەراهەم بووە و بەشەكەی تریشی پۆپۆلیزمی شیعی لەناو پەرلەمان یارمەتیدەرییەتی، بۆ نموونە لە كاتی گفتوگۆی بوودجەدا “هەڵۆكانی دارایی” و لە كاتی پێدانی قەرزدا “پەرلەمانتارانی ناوەڕاست و باشوور”[16]. هەرەچەندە ئەمانەیش زۆرینەی پەرلەمانتاران نین، بەڵام ڕێژەیەك لە پاڵپشتیی جەماوەرییان هەیە و لەم نێوەیشدا هەندێك ڕاپرسیی سنووردار دەری دەخات كە، نزیكەی زیاتر لە 80%ی بەشداربووانی هاووڵاتیانی ناوەڕاست و باشوور، پێیان وایە هەرێمی كوردستان مافی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی نییە؛ هەروەها چیرۆكی كوردستان وەك جاران جێگەی سەرنجی هاووڵاتیانی ناوەڕاست و باشوور نییە و 38%یش لەگەڵ ئەوەدان هەرێمی كوردستان هەڵبوەشێتەوە[17]. هەندێك كەسایەتیی شیعەیش بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن بەغدا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی و بیانیدا بكات بۆ  وردبینیی خەرج و داهاتی هەرێم[18].

جگە لەو هۆكارانەی سەرەوەیش لێكترازانی ناوخۆییی هەرێم و كەڵەكەبوونی هەڵەكان بەبێ هەبوونی ئاسۆیەك بۆ چارەسەربوونیان، هاندەری حكوومەتی فیدراڵ و هێزە شیعەكانە گوشاری زیاتر لە هەرێمی كوردستان بكات. لە لایەكی تریشەوە هەناردەكردنی نەوت بۆ توركیا عەیبەكانی ئابووریی بەرخۆری هەرێمی دەرخست و، ئێستا دەگوترێت قەوارەی هەرێمێك كە پشتئەستوور بوو بە نەوت، شڵۆق و لەرزۆكە [19]، لە كاتێكدا ئەم ڕاستییە دەرهەق بە دەوڵەتی عێراقیش هەر هەمان شتە و ئەویش ئابوورییەكەی دەوروبەری 95%ی، بەپێی ڕاپۆرتە دارایییە فەرمییەكان پشتئەستوورە بە نەوت.

لەناو پێكهێنەرەكانی حكوومەتی چوارچێوەی شیعەدا هێزە دێرینەكانی وەك دەعوە و بەدر و حیكمە و ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی، خۆیان لە بەریەككەوتن لەگەڵ حكوومەتی هەرێم بەدوور دەگرن، بەڵام پەرلەمانتار و ئاستەكانی خوارەوەیان، لە ئیشی خۆیان بەردەوامن كە هەوڵی چەسپاندنی ناوەندگەراییی دارایی و كارگێڕی دەدەن و كۆدەنگیی نوێنەرەكانیشیان لە لیژنەی داراییی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر بڕگە و بابەتەكانی بوودجە ئاماژەنمایەكی ڕوونە. لە دەرەوەی حزبە سیاسییە دامەزرێنەرەكانی پرۆسەی سیاسی، هەندێك لە كادرە شیعە باڵاكان تا ئاستی سڕینەوەی ناوی كوردستان لە ئەدەبیاتی سیاسیدا دەڕۆن؛ بۆ نموونە باقر جەبر كە لە چوار كابینەی حكوومەتەكانی عێراقدا وەزیر بووە و سەركردەیەكی پێشووی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییە، داوای چەسپاندنی زاراوەی “شمال الوطن” دەكات لە بری كوردستان[20]؛ كە ئەمەیش دووبارەكردنەوەی هەمان كەلتووری بەعسە.

بەم دوایییانە هەندێك هێزی سیاسیی شیعەی نوێ هەڵكشاون، لەوانەیش: بزووتنەوەی عەسائیب بە سەرۆكایەتیی خەزعەلی. ئەم هێزە كە یەكێكە لە ڕاگرەكانی حكوومەتی سوودانی و بە وەزیری خوێندنی باڵا لە كابینەكەدا بەشدارە، نایشارێتەوە لەگەڵ “جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكوومەتی ناوەندییە كە پارێزگاری لە دەوڵەتی عێراق بكات”؛ هەروەها بانگەواز بۆ دروستكردنی پەیوەندییەكی نوێ دەكات لەگەڵ هەرێمی كوردستان “لەسەر بنەمای پەیوەستبوون بە دەوڵەتی عێراقی یەكگرتوو”[21]. مەترسیی ئەم گوتارە ناوەندگەرایییەیش، هاوكاتبوونییەتی لەگەڵ بارودۆخێكی هەرێمایەتی كە تێیدا سەرچاوە ئەمریكییەكان ئاماژە بەوە دەكەن گرنگیدانی ئەمریكا بە عێراق پاشەكشەی كردووە بۆ نزمترین ئاست لەچاو كۆمەڵێك دۆسیەی تر لە ئۆكراینا و تایوان[22]؛ هەروەها لە كاتێكدایە كە ئێران لە هەڕەشەی بەردەوامە و، گوشار دەكات بۆ دوورخستنەوەی حزبە كوردییەكانی ڕۆژهەڵات لە سنوورەكانی عێراق و ئێران لەناو هەرێمی كوردستان، ئەگەر نا هێرش و پەلاماری سەربازی ئەنجام دەدات[23]. هەموو ئەمانەیش هاوكات لەگەڵ قەیرانی دارایی، بوونەتە ئەوەی هەرێم لە چوارچێوەی عێراقدا هیلاك و گەمارۆدراو دەركەوێت، كە ئێستا بە شێوەیەكی كاتی و لە دۆخێكی دەگمەن و بێپێشینەدا لە ڕووی سیاسی و داراییشەوە جێگیرە، بەتایبەت كە نرخی نەوت لە هەڵكشانە.

بژاردەكانی بەردەم هەرێم

سەرباری ئەوەی عێراق نەخۆش و كێشەدارە بەڵام وا دیارە لەژێر ناونیشانی “نە بووژانەوە نە ڕووخان” هەر بەردەوام دەبێت، چونكە ئەوە پێویستییەكی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییە. بۆ هەرێمی كوردستانیش لە ئێستادا هیچ بژاردەیەكی بەدیل بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ عێراق بەردەست نییە و هەموو كێشەكان لە بەغدا كەڵەكە بوون و هەموو ڕێگەكانی چارەسەریش هەر دەچنەوە بەغدا. ئەگەرچی هەرێمیش كارتی زۆری لەدەست داوە و لە ئێستادا لەژێر گوشاری گەمارۆ و لێكەوتەكانی كێشەی ناوخۆیی و خراپیی ئیدارەدانە، بەڵام هێشتا هەندێك دەرفەتی كەمی ئەوەی هەیە بە كاركردن لەسەر دژیەكی و كەڵكوەرگرتن لە كێشە و لێكترازانە عیراقییەكان، هەندێك لە گوشارەكانی سەرشانی كەم بكاتەوە، ئەگەر ئامادەسازی بكات و هەندێك لە كێشەكانی ناوخۆی چارەسەر یان كپ بكاتەوە.

تێگەیشتن لە عێراقی پاش داعش ئاڵۆزترە و، نەخشەی هێز هاوشێوەی پاش 2003 نییە، بەتایبەت لەناو پێكهاتەی حوكمڕان؛ بۆیە سەرەتا تێگەیشتن و توێژینەوە و پاشان هەوڵی دروستكردنی ڕایەڵەی پەیوەندیی نوێی پێویستە، بەتایبەت كە ئێستا هێز و دەموچاوی نوێ لەناو شیعە لە هەڵكشاندان لەسەر حیسابی كۆنەكان و، تا ئێستایش لە عێراقدا بەدیلێك بۆ هاوپەیمانێتیی كورد و شیعە نییە بۆ ڕاگرتنی دۆخەكە. بۆیە مامەڵەكردن لەگەڵ یەكتر ناچارییە.

[1]https://2u.pw/0RtBXce

[2]https://2u.pw/N8ualBh

[3]https://2u.pw/H3h2LLS

[4]https://2u.pw/lmFhvn0

[5]https://2u.pw/N8ualBh

[6]https://2u.pw/H5QM0Qs

[7]https://2u.pw/0f6vpI7

[8]https://2u.pw/RNCBNxH

[9]https://2u.pw/DelXlOm

[10]https://2u.pw/86FptPG

[11]https://2u.pw/86FptPG

[12]https://2u.pw/LPZHOae

[13]https://2u.pw/vubuYbf

[14]https://2u.pw/Ygln26o

[15]https://2u.pw/W184o0r

[16]https://2u.pw/G6D6zjh

[17]https://2u.pw/nOFULjd

[18]https://2u.pw/lvFJEHY

[19]https://2u.pw/RD2FXoh

[20]https://2u.pw/ATKomVV

[21]https://2u.pw/FGqJu2P

[22]https://2u.pw/C4DM1M8

[23]https://2u.pw/1WK9KvE

(مەترسییەکانی پاشلەرزەی سیاسەت و سەرنەکەوتن)

قەرەنی قادری

لە ئەدەبیاتی سیاسیی کوردستاندا دەستەواژەی “فێڵیان لێ کردین”، “بەڵێنەکانیان بەجێ نەگەیاند”، “پاشگەز بوونەوە” و “خیانەتیان لێ کردین”، بەردەوام دەستاودەست دەکرێن. بێ شک ئەم دەستەواژانەیش بۆ هێزە دەرەکییەکان بەکاری دێنین، کە یان “هاوپەیمانی کوردن” یان ئەوەتا نەیارن. هیچ شک لەوەدا نییە کە سیاسەت ڕاستەڕێ و بەری دەست نییە، کە هیچ گرێوگۆڵێکی تێدا نەبێت، بەڵکوو پڕە لە کەرخەڕێ، کوێرەڕێ، بزنەڕێ، هەڵدێر و کیش و مات؛ هەروەها بەشێک لە بەرژەوەندییەکانیش ڕێک بە ڕێگەی فرتوفێڵ، بەلاڕێدابردن، جەنگی دەروونی، جەنگی فرەڕەهەند، جەنگی نەرم، سەرقاڵکردن بە پرسی لاوەکییەوە، درزخستنە ناو چەند هێزێکەوە بۆ ئەوەی پەرتەوازە بکرێن و بە کێشە ناوخۆیییەکانیانەوە سەرقاڵ بکرێن، دابین دەکرێت.

ئەوە ماوەیەکە بەغدا ئەم سیناریۆیە لە دژی هەرێمی کوردستان بەکار دێنێت، کە بەشێکە لە ستراتیژیی جەنگی فرەڕەهەند (Hybird Warfare)، وەکوو دەستێوەردان لە کاروباری ناوخۆی هەرێمی کوردستان، لەوانە: بە ڕێگەی دادگەی فیدڕاڵییەوە، نانەوەی کێشە لە دیموگرافیای وڵات (ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان)، هەناردەکردنی قەیران بۆ هەرێمی کوردستان، خۆشکردنی ئاگری ناکۆکی و چالاککردنی ناکۆکییە حزبییەكان و ناوچەگەرایی، نانەوەی کێشە بۆ پرسی بوودجە و مووچەی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان، ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوت، سێرەگرتن لە یەکەی فیدڕاڵی هەرێمی کوردستان و پیشاندانی مەیل و تەما بۆ هێنانەوەی دەسەڵاتی ناوەندی (بەغدای بڕیاردەر) و چەندانی تر لەو بوارەدا و، هەر بەو پێیەیش ڕاکێشکردنی هەرێمی کوردستان، بۆ یارییەکی شەکەتکەر و تاقەتبڕ. بەداخەوە کێشە و ململانێ ناوخۆیییەکانی هەرێمی کوردستان (ململانێی حزبی و گرووپی) و بە دوای ئەودا لاوازیی هەرێمی کوردستان، یارمەتیی جەنگی فرەڕەهەند (Hybird Warfare)ی بەغدای دژ بە هەرێمی کوردستانی داوە و دەدات، تا بەغدانشینان (ناوەندنشینان) بەهۆی لاوازی، یەکنەگرتوویی و پەرتەوازەییی ئێمەوە پێشڕەوی بکەن و، هەرێمی کوردستانیش بخەنە سووچی ڕینگی یارییەکانەوە!

وشەی “فرتوفێڵ”، “خیانەت” و “بەڵێنەکانیان بەجێ نەگەیاند”، لەمێژساڵە لەناو کۆمەڵگەی ئێمە، بەتایبەتی سیاسەتوان و حزبییەکاندا دێت و دەچێت و، لەو بوارەیشدا گرووپ و ڕەنگی جیاواز ئەم وشانە مشتوماڵ دەکەن و باسی لێوە دەکەن، بەڵام خاڵی هاوبەشی نێوان ئەو گرووپانە لەسەر ئەو چەند زاراوەیە، وێکچووە و وەکوو یەک بیری لێ دەکەنەوە. دەڵێن: “خیانەتیان لێ کردین”، “فێڵیان لێ کردین” و…! بەڵام کە ناخی ئەو بۆچوونە بەتەمەنە بکڕێنین، بەو ئاکامە دەگەین کە، کەس ئامادە نییە بەرپرسیارێتیی کار و کردار و ئاکامەکانی خۆی لە مەیدانی ساسەتدا وەستۆ بگرێت و، هەر لەو کۆڵانەیشەوە هۆکاری دەرەکی بۆ شکستەکانی خۆیان دەدۆزنەوە؛ هەروەها ئەو کەس و کەسانەیش (جا حزب بێت، گرووپی سیاسی یان ئەوەتا لە پانتاییی نەتەوەییدا) بەبێ ئەوەی هەستی پێ بکەن و ئاگاداری بن، زۆر لاواز و نەشارەزان، چونکە “فێڵ” و “خیانەتیان لێ کراوە.” بەداخەوە ئەم کێشەیە تەنیا پەیوەندیی بە سیاسەت و سیاسەتوانانەوە نییە، بەڵکوو لە ژیانی کۆمەڵایەتییشدا هەمان دیمەن و بڕەوی هەیە و بەدەستیوە دەناڵێنین.

“دێبی فۆرد” لە کتێبی “دیوی تاریکی هۆگرانی ڕووناکی” سەبارەت بەو دیاردەیە (وەستۆنەگرتنی بەرپرسیارێتیی کار و کرداری مرۆڤەکان) تەنانەت لە مەیدانی ژیانی کۆمەڵایەتییشدا کە ئەو پێی دەڵێت: “دانەپاڵ کەسانی تر” یان “خستنە ملی ئەوانی تر”، نووسیویەتی: وەستۆداهێنان (خستنە ملی ئەوانی تر)، دانەپاڵی نەخوازراوی هەڵسوکەوتی نائاگایانەی خۆمانە بۆ ئەوانی تر، بە شێوەیەک وا دەخرێتە مێشکمانەوە، کە ئەم سیفەتانە بەڕاستی لە کەسێکی تردا هەن، نەک لە ئێمەدا.” یای “دێبی فۆرد” لەبارەی میکانیزمی کارکردن لەو بوارەدا دەڵێت: “میکانیزمی بەرگریکردن دەستبەکار دەبێت و ئیمە ئەم تایبەتمەندییانە دەدەینە پاڵ هۆکارە دەرەکییەکان و یان خەڵکانی تر.”

کاتێک مرۆڤ وریا نەبێت و دەوری ڕێوییەکەی “نیکۆڵۆ مەکیاڤێللی” (1469-1527) لە سیاسەتدا نەگێڕێت، بێ شک لەبەر لاوازی و یەکنەگرتوویی کە هەیتی، فێڵی لێ دەکرێت، یان ئەوەتا “ڕێککەوتنەکان جێبەجێ ناکرێن”!؟ بۆیە دەڵێت: “شێر بن، گورگان بڕەوێننەوە؛ ڕێوی بن، تەڵان بناسن! “ئەو بۆچوونەی مەکیاڤێللی ڕێک بۆ ناخ و تایبەتمەندیی سیاسەت (بەرژەوەندی) شۆڕ دەبێتەوە، چونکە سیاسەت پڕە لە تەڵە و هەڵدێر. ڕێک لێرەدا وریایی و یەکگرتوویی دەتوانێت دەوری “ڕێویی تەڵەدۆز” بگێڕێت و ئاست و بارستاییی تێچووی نەرێنییش کەم بکاتەوە. “شێربوون” ڕێک  پەیوەندیی بە “یەکترقبووڵکردن، یەکگرتوویی، تەبایی، هاوکاریی نێوان هێز و لایەنەکان”ەوە هەیە، بەڵام “ڕێویبوون”یش دروست دەگەڕێتەوە بۆ وریایی، کاری هاوبەش، گفتوگۆ، گوێگرتن، بڕیاری هاوبەش، هەروەها وەستۆگرتنی بەرپرسیارێتی و ناسین و شۆڕبوونەوەیەکی عەقڵانی بۆ ناو ناخ و ناسینی تایبەتمەندییەکانی سیاسەت.

“هێگل” (١٧٧٠-١٨٣١) دەڵێت: “ناسینی کێشەکان، سەرەتایەکە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرەکان.” ئەمە سەرگەیەکە بۆ چوونە ناو پرسی ناسینی سیاسەت و کێشە، کە بێ شک ئەمەیش تەنیا بە ڕێگەی قبووڵکردنی یەکتر، گفتوگۆ و کار و بڕیاری هاوبەشەوە دەکرێت؛ بێ شک بەرهەمیشی دەبێت، چونکە ئاڕاستەکەی ڕووی لە پاراستنی بەرژەوەندەیی گشتی دەبێت، کە هەر خۆی بنەمایەکە بۆ بەهێزبوون و بوون بە هاوکێشە لە یاریی ناوخۆ و دەرەوەی نزیک و دووردا!

کاردانەوە و کارتێکەریی شکست لەناو ئێمەدا

کە لە دەرەوە فێڵ یان لە ناوەوە خیانەتت لێ کرا، وا دیارە لاوازی، یان بۆشایییەکەت هەیە، بەڵام ڕێگە مەدە کەشوهەوا و کاردانەوەی قورسی “خیانەت” و “فرتوفێڵ” باڵ بەسەر زەینتدا بگرێت و ئاستی بیرکردنەوەت سنووردار بکات. خێرا لێی دەرباز بە، بۆ ئەوەی پلانت بۆ ئێستا و داهاتوو هەبێت.

بۆ ئەوەی هەستییەوە و خۆ ڕێک بخەیتەوە، سەرەتا بە دوای فێڵباز و خائینەکەدا مەگەڕێ؛ بیر لەوە بکەوە، چ هەڵەیەکت کردووە و چ لاوازییەکت هەبووە، هەروەها تا چەندە پاشاگەردانیت هەبووە و، لە ئاکامی ئەمانەدا چەندان خاڵی لاوازیشت بەدەستەوە داون؟ هەروەها بیر لەوەیش بکەوە کە دەبێ “فێڵلێکردن”، “بەجێنەگەیاندنی بەڵێن” و “خیانەتلێکردن” یان “ڕێککەوتنەکان جێبەجێ نەکراوەن”، لە چ ژینگەیەکدا سەری هەڵداوە؟ بۆیە بۆ ئەوەی نەبینە بارمتەی ڕابردوو و بە شەڕی ڕابردووە سەرقاڵ نەبین، پێویستە سەرەتا بیر لەو دۆخ و ژینگەیە بکەینەوە کە شکست گەرای لە پزدانی دۆخەکە (لاوازی و یەکنەگرتوویی)دا داوە؛ ئەمەیش باشترین وەڵام و ڕێکارە بۆ ئێستا و داهاتوو.

پێویستە خیانەت و فرتوفێڵ بەوردی بخوێنینەوە و بچینە ناو قووڵاییی پاشهاتەکانیەوە، بۆ ئەوەی بە کەمترین تێچوو بەر بە زیانەکانی بگرین. مانەوە لەناو جغزی کارتێکەرییەکانی خیانەت و فرتوفێڵ و بیرکردنەوەی بەردەوام لێی، ئاستی عەقڵ دادەبەزێنێت و بە شتی ترەوە سەرقاڵت دەکات و بەبێ شک ناتوانی هزرت چالاک بێت و لە ئێستا و بۆ داهاتوو بژیت. خیانەت، فێڵلێکردن، بەجێنەگەیاندنی بەڵێن و فرتوفێڵ لە سیاسەتدا بەردەوام ڕوو دەدەن و دەبێ ڕوو بدەن، چونکە بەشێکن لە سیاسەت؛ مێژوو ئەمە دەڵێت، ئەمە قسەی من نییە. کەواتە وشیار، ورد و ئاگادار بە، دەبێ بەردەوام هەڕەشەکان بخوێنییەوە و کار لەسەر خاڵە لاوازەکانی خۆت بکەیت و خاڵە بەهێزەکانیشت بەهێزتر بکەیت. یەکترقبووڵکردن، یەکگرتوویی و کۆدەنگی، هەتوانن بۆ خاڵە لاوازەکانی ئێمە.

خیانەت و فێڵلێکردن تایبەتمەندییەكی وێکچوویان هەیە، ئەویش ئەوەیە کە قوربانییەکانی بەبارمتە دەگرێت و لە جغزێکی تەسکدا دەیانخولێنێتەوە بۆ ئەوەی بەردەوام بیری لێ بکەنەوە؛ “بۆچی وایان کرد”، “ئەگەر ئەو خیانەتە نەبا، ئێستا دۆخەکە شتێکی تر دەبوو”، یان “ئەگەر “فێڵ”ی لێ نەکردباین شتەکە جۆرێکی تر دەبوو!” ئەمە یانی دەستبەردان لە ئێستا و داهاتوو و گەڕانەوە بۆ ڕابردوو.

دیوی پشتەوەی ئەم چەشنە خوێندنەوەیە لە تایبەتمەندیی خیانەت و فرتوفێڵ ئەوەیە، شکست قبووڵ ناکات و هۆکارەکانی شکستیش لە دەرەوەی خۆیدا دەبینێتەوە و بەرپرسیارێتییەکەیش وەستۆ ناگرێت؛ بەداخەوە ئەمە لەناو ئێمەدا گەلێک زۆرە و، وەک دەڵێن لە مێژوو هیچ فێر نەبووینە. فێربوونیش لە مێژوو بەو مانایە نییە کە ڕووداوەکان یان داهاتوو سادە دەبێتەوە، یان لێمان دەبێتە ڕاستەڕێ، نەخێر؛ سیاسەت پڕە لە هەوراز، نشێو، کیش، مات، هەڵدێر و بزنەڕێ؛ مەبەستەکە ئەوەیە کە سیاسەت چۆنە، با ئاوای ببینین. ئەگەر تووشی هەڵدێر، هەوراز و بزنەڕێمان دەکەن، دەبێ بەدڵنیایییەوە ئێمەیش ئەو کارانە و دەیان کاری تریش بکەین و، زۆرترین کەڵک لە بچووکترین دەرفەت وەربگرین، چونکە ئەمە بۆ لاوازکردنی دوژمنە. فەوتاندنی دەرفەت، پشتکردنە لە بەرژەوەندی، یان ئەوتا گەڕانەوەیە بۆ خاڵی سەرەتا! تەنانەت دەبێ بیر لەوەیش بکەینەوە کە چۆن کەڵک لە دوژمنیش وەربگرین و ناکۆکییەکانیان لێ قووڵ و قووڵتر بکەینەوە. بە پیاوەتی و ڕازیکردنی هەموو کەس، قەت سیاسەت و حوکمڕانی سەرکەوتوو نەبووە و بێ شک لە داهاتوویشدا سەرکەوتوو نابێت!

چۆن لەو دۆخە قورسە دەرباز بین؟

مێشکێکی سارد و دەروونێکی ئارام، هەتوانی دوای شکست و خیانەتە. پێداچوونەوەی ورد بەو دۆخەی کە بواری بۆ خایین، خیانەتکردن و فێڵلێکردن چێ کردووە، یەکەمین هەنگاوە بۆ هەستانەوە و تێهەڵچوونەوە. بۆ ئەمەیش دەبێ بە کەرەسەی نوێ و هزرێکی نوێوە پلانمان بۆ ئێستا و داهاتوو هەبێت؛ بە هەڕەشە و گوڕەشە، هەروەها بڵاوکردنەوەی زانیاریی هەڵە و لێکدانەوەی لەڕاددەبەدەر چەوت، سیاسەت ناکرێت. ئەمانە ناتوانن بەرژەوەندیی نەتەوەیی دابین بکەن؛ ئەزموون بە دەیان و سەدان جار ئەمەی سەلماندووە. با فێری بین! دەبێ سیاسەت (هونەری دابینکردنی بەرژەوەندیی گشتی) وەکوو سیاسەت سەیر بکەین، کە بەردەوام لە جووڵەدایە، فرەڕەهەندە و، بێ شک ئاراستەی بەرژەوەندییەکانیش دەگۆڕدرێن، بەڵام ئەوی هەروا دەمێنێتەوە، ئەوە بەرژەوەندییە؛ بۆیە دەبێ سیاسەت بە دوای ئەمە (بەرژەوەندی)دا بگەڕێت و، پلانیشی دابینکردنی بەرژەوەندی بێت. چەقین یان گەڕانەوە بۆ دواوە، یان ئەوەتا بە ڕابردووە بژین و خەریکی تۆڵەکردنەوە لە ڕابردوو بین، لە سیاسەتدا مەرگی بەرژەوەندییە و، بێ شک ئێستا و داهاتوویش لەدەست دەدەین.

“سوون تزوو” (٥٤٤-٤٩٦ پ. ز): مامۆستای سەرکەوتن و کەڵکوەرگرتن لە دەرفەتەکان و کەویکردنی هەڕەشەکان، لە “هونەری جەنگ”دا دەڵێت: “شکست و هەڵەی خۆمان هەر بۆ خۆمان دەگەڕێتەوە و سەرکەوتنی دوژمنیش هەر بۆ خۆی دەگەڕێتەوە!”

دەبێ ژیانی سیاسی ئەوەی فێر کردبین و فێر بین، کە چۆن خۆمان بە خاوەنی سەرکەوتن دەزانین، هەر ئاواش دەبێ لە بەرانبەر هەڵخلیسکان، ساتمە، کەوتن و شکستدا بەرپرس و وەڵامدەر بین. ئەگەر سەرکەوتن بۆ بەهێزی و وریاییی ئێمە دەگەڕێتەوە، هەر بەو پێیەیش دەبێ قبووڵی بکەین، کە سەرچاوەی یەکنەگرتوویی، یەکترقبووڵنەکردن، پەرتەوازەیی و شکستیش هەر خۆمانین؛ کە ئەویش هەر بۆ لاوازی و نەشارەزاییی خۆمان دەگەڕێتەوە!

بۆ ئەمەیش پێویستە سەرەتا خۆمان و توانای هزری، سیاسی، ئابووری و سوپاییی خۆمان و لایەنی بەرانبەرمان بناسین، تا بتوانین بۆ ناو ناخی سیاسەت و تایبەتمەندییەکانی شۆڕ ببینەوە بۆ ئەوەی لە تێڕوانینی هەڵە سەبارەت بە سیاسەت، حوکمڕانی و ئاکامەکانی سەرنەکەوتن ڕزگاریمان بێت.

نەوزاد هێتوتی، دکتۆرا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرامبەر ڕۆژھەڵاتی ناڤین و پرسی كورد-زانكۆی لێستەر- پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی/ زانکۆی سەڵاحەددین

١٤-٩-٢٠٢٣

پێشەكی: ھاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت و داواكارییەكانی كورد

دوای ئەوەی ھاوپەیمانیی سێقۆڵیی نێوان پارتی، ھاوپەیمانیی سیادەی سوننەكان بە سەرۆكایەتیی حەلبووسی و تەیاری سەدری، شكستی ھێنا و نەیانتوانی حكوومەتی زۆرینە دروست بكەن، لە گۆڕانێكی كتوپڕ و چاوەڕواننەكراودا، لە 26ی ئەیلوولی 2022، پارتی و ھاوپەیمانیی سیادەی سوننەكان، ھاوپەیمانێتییەكی نوێیان لەگەڵ لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی ڕاگەیاند، كە بە “ھاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت” ناسراوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لایەنە شيعەكان وەرەقەی سپییان خستە بەردەم كورد بۆ ئەوەی حكوومەت پێك بهێنن. دوای ڕازیكردنی كورد و دروستبوونی ھاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت، لە ئۆكتۆبەری 2022 حكوومەتێكی نوێ بە سەرۆكایەتیی سوودانی پێك ھات. ھەرێم توانیی زۆربەی داواكارییەكانی لە رێككەونتی ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتیدا جێگیر بكات و دواتریش لە بەرنامەی وەزاریی حكوومەتی سوودانیشدا جێگیر كرابوون، لەوانە:

• لە ماوەی 6 مانگدا لە دوای پێكهێنانی حكوومەت، یاسای نەوت و گاز لە پەرلەمان دەربكرێت بە ڕێككەوتن لەگەڵ كورد و پشتبەستن بە دەستوور.
• پشتبەستن بە یاسای بوودجەی 2021 بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ھەرێمی كوردستان، ھەورەھا لە داڕشتنەوەی یاسای 2023؛ بە شێویەك مافی ھەرێم پارێزراو بێت و، نابێت بەبێ ڕێككەوتن لەگەڵ كورد یاسای بوودجەی 2023 پەسەند بكرێت.
• ڕێككەوتنی شنگال بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی ناچەكە بخرێتە بواری پراكتیكییەوە.
• ئیدانەكردنی ھەر دەستدرێژییەك بۆ سەر ھەر ناوچەیەكی عێراق و ئیدانەكردنی ھەر لایەنێك كە ھێرش دەكاتە سەر ھەرێمی كوردستان.
• پێویستە بەندی 140ی دەستوور، تایبەت بە كەركووك  و ناوچە دابڕاوەكان كارا بكرێت و قەرەبوووی زیانلێكەوتووەكان بكرێت.
• كار بكرێت بۆ دەركردنی یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی.
• ڕێگەدان و كارئاسانیكردن بۆ ئەوەی ھەموو ھێزە سیاسییەكان بارەگایان لە كەركووك و ناوچەكادانی دیكەدا ھەبێت.

پاڵنەرەكانی ڕازیبوونی چوارچێوەی ھەماھەنگی بە داواكارییەكانی كورد

بێ گومان زۆر ھۆكار ھەبوون بۆ ئەوەی چوارچێوەی ھەماھەنگی ئەو ڕێككەوتنانە واژۆ بكەن و، ئامادە بن لە ھەمبەر كورد و سوننە نەرمی بنوێنن؛ تەنانەت ئامادە بن وەرەقەی سپی بخەنە بەردەم كورد بۆ  ئەوەی بە ھەر شێوەیەك بێت حكوومەت پێك بھێنن. گرنگترین ھۆكارەكان ئەمانە بوون:

• سوودوەرگرتن لەو ڕێككەوتنە بۆ بەھێزكردنی پێگەكەیان لە حكوومەتی داھاتوودا. دیارە لایەنەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی پێیان وا بوو كە دەرفەتێكی گرنگ ھەیە بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دروستكردنی حكوومەت، پێگەكەیان لەناو حكوومەت و دامەزراوەكانی دەوڵەتدا زیاتر بەھێز بكەن؛ بەتایبەت دوای ئەوەی لە ھەلبژاردنەكانی ئوكتوبەری 2021 تووشی شكستێكی گەورە ھاتن و ھەڕەشەی گەورەیان لەسەر بووە لەوەی لە پرۆسەی سیاسی دوور بخرێنەوە.
• كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان دەرفەتێكی زێڕینی داوەتە لایەنەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دروستكردنی حكوومەتەوە كار بۆ لاوازكردنی پێگەی نەیارەكانیان بكەن. دیار بوو كە شەقامی عێراقی و شيعە لە ھێزەكانی چوارچێوەی ھەماھەنگی ناڕازین و پێگەی جەماوەرییان زۆر لاواز ببوو. ئەوان ھەستیان بەوە دەكرد كە  ئەگەر حكوومەتی داھاتوو سەر بەوان نەبێت، ئەگەری زۆرە تووشی شكستێكی گەورە ببن. كەواتە ئەوان مەبەستیان بوو بە ھەر نرخێك بێت- ئەگەر بە سازشكردنیش بێت بۆ كورد و سوننە- دووبارە جڵەوی دەسەڵات بگرنە دەست و لە ڕێگەی دروستكردنی حكوومەت، گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە عێراقدا دروست بكەن؛ بەتایبەت كە عێراق داھاتێكی زۆری لەبەردەست بووە و نرخی نەوت زۆر بەرز بووە و لایەنەكانی چوارچێوەی ھەماھەنگی مەبەستیان بووە سەروەت و سامان و دەسەڵاتی دەوڵەت بەكار بھێنن بۆ كڕینی دەنگی خەڵك، گوشاردروستكردن و زیاتر كۆنترۆڵی دامەزراوەكانی دەوڵەت و گۆڕینی ئەنجامەكانی ھەڵبژاردن.
• دروستكردنی ھاوپەیمانیی سێقۆڵی لە نێوان سەدر، پارتی و سوننەكان زەنگی مەترسیدار بووە بۆ لایەنەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی. ئەوان ترسێكی گەورەیان لێ نیشتبوو كە ئەگەر لەگەڵ پارتی و سوننەكان ڕێككەوتن نەكەن، نەك ھەر دەرفەتی دروستكردنی حكوومەت لەدەست دەدەن، بەڵكوو لەوانەیە لە ھەڵبژاردنەكانی داھاتوودا پێگەیان زیاتر دابەزێت و لە دەسەڵات دوور بخرێنەوە. بەتایبەت لایەنەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی بە ھاوپەیمانێتییان لەگەڵ یەكێتی و ھاوپەیمانیی عەزم، نەیاندەتوانی ڕێژەی یاسایی بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆككۆمار، دواتریش پێكھێنانی حكوومەت، تەواو بكەن. بۆیە بەناچاریش بێت پێویستیان بە پارتی و ھاوپەیمانیی سیادە ھەبووە.
• دابەشبوونی ناوماڵی شیعە، یەكێكی تر بوو لە ھۆكارەكانی سازشكردن بۆ كورد و سوننەكان. لە دوای 2003، ئەمە یەكەم جار بووە شیعەكان بەو شێوەیە دابەشبوون لە نێوانیاندا ڕوو دەدات. تەنانەت ھەموو ھەوڵەكانی ئێران و ھاوپەیمانەكانی شكستی ھێنا، لەوەی بتوانن ناوماڵی شیعە ڕێك بخەن. بۆیە بۆ ڕێگرتن لە بەھێزبوون ھەژموونی سەدر و لاوازكردنی، پەنایان بردۆتە بەر سازشكردنە بۆ كورد و سوننە.
• لایەنەكانی چوارچێوەی ھەماھەنگی ڕاھاتوون لەسەر بەڵێندان بە كورد و دواتر پاشگەزبوونەوەیان لەو ڕێككەوتنانەی كە كراون. زۆربەی ئەو حكوومەتانەی لە ماوەی پێشوودا دروست بوون، سەر بە چوارچێوەی ھەماھەنگی بوون و لەسەروبەندی دروستكردنی حكوومەت لەسەرەتادا  زۆر نەرم بوونە و بە زۆربەی داواكارییەكانی كورد ڕازی بوونە؛ بەڵام دوای پێكھێنانی حكوومەت، لە ھەموو ڕێككەوتنەكان پاشگەز بوونەتەوە. بۆیە لە كاتی پێكھێنانی حكوومەتی سوودانییشدا زۆر ئاسایی بوو ئەوان ھەمان تەكتیك و سیاسەت پراكتیزە بكەن.

پاشگەزبوونەوە لە بەڵێن و ڕێككەوتنەكان

ھەرچەندە لە پێكھێنانی حكوومەتی سوودانی، لایەنەكان، بەتایبەتیش كورد و سوننەكان تا ڕاددەیەك گەشبین بوون بەوەی حكوومەتی نوێ پابەندی ڕێككەوتنەكان دەبێت و خواست و داواكارییەكانیان- كە ڕێككەوتنیان لەسەر كراوە- جێبەجێ دەكرێن، بەڵام لە دوای پێكھێنانی حكوومەتی سوودانی لە ئۆكتۆبەری 2022دا لە ڕووی پراكتیكییەوە ھیچ ھەنگاوێكی گرنگ بە ئاراستەی پراكتیزەكردنی بەندەكانی ڕێككەوتنی ھاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت نەھاوێژراوە. ئەوەی تاكوو ئێستا دیارە، ئەو ڕێككەوتنە تەنیا لە خزمەتی لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی و ئێراندا بووە؛ كورد و سوننەكان شتێكی ئەوتۆیان لەو ڕێككەوتنەكە دەست نەكەوتووە.

بڕیار بوو دوای دروستكردنی حكوومەتی سوودانی لە ماوەی 6 مانگدا یاسای نەوت و گاز بە ڕێككەوتن لەگەڵ ھەرێم پەسەند بكرێت، بەڵام ئەمە نزیكەی 11 مانگ دەرباز بوون، ھیچ ھەنگاوێك نەھاوێژراوە بۆ ئەوەی بەھابەشی یاسای نەوت و گاز لە پەرلەمان دەربكەن.  تەنانەت ڕەشنووسێكیان ئامادە كردووە، كە ھەرێم و نوێنەرەكانی ئاگایان لە زۆربەی خاڵەكانی ئەو ڕەشنووسە نییە و، ئەگەر پەسەند بكرێت زیانی گەورە بەر ھەرێم دەكەوێت. تەنانەت مەترسیی ئەوە ھەیە ڕەشنووسەكە بەبێ ڕەزامەندیی كورد و بە زۆرینە لە پەرلەمان پەسەند بكەن. ھەروەھا، لە یەكەم تاقیكردنەوەدا شیعەكان پشتیان لە ڕێككەوتنەكانیان كرد، بەتایبەت سەبارەت بە پەسەندكردنی بوودجە و، ھەوڵیان دا لە پێگەی ھەرێم بدەن و بوودجەیەكی 3 ساڵییان پەسەند كرد، كە وێڕای  ئەوەی  زۆر لوغمی تەوقیتكراوی دژی ھەرێم تێدایە، زۆربەی بەندەكانیش بە عەقڵییەتێكی ناوەندگەرایی نووسراون.

ئەمە بەدەر لەوەی تاكوو ئێستا زۆربەی بڕگەكانی پەیوەست بە ھەرێم جێبەجێ نەكراون و ئامادە نەبوونە شایستە دارایییەكانی ھەرێم بنێرن. بەغدا لە جیاتی ئەوەی شایستە دارایییەكانی ھەرێم ڕەوانە بكات، لە 9ی ئەیلوولی 2023 گوتەبێژی حكوومەتی سوودانی باسی ئەوەی كرد، كە ھەرێم 3 ملیار دۆلار قەرزداری بەغدایە و، دەبێت ئەو پارەیە بداتەوە عێراق. بە ھەمان ئاراستەیش، لە پرێس كونفرانسێك لە 11 ئەیلولدا سودانی باسی ئەوەی كرد ناتوانین لە دەرەوەی یاسای بوودجە پارە بدەینە ھەرێم و، لە بوودجەدا ھیچ شتێك نییە بە ناوی “مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم”. ھەروەھا باسی ئەوەی كرد كە  ئێمە ھەمووو پابەندبوونێكمان سەبارەت بە شایستە دارایییەكانی ھەرێم جێبەجێ كردوون و ئەگەر ھەرێم ڕازی بێت، ئامادەین قەرزیان پێ بدەین. وەك ئاماەژمان پێ كرد ھەموو ئەم لێدوانانە لە كاتێكدایە كە بەغدا شایستە دارایییەكانی ھەرێمی نەناردووە و زیاتر لە دوو مانگە فەرمانبەرانی ھەرێم مووچەیان وەرنەگرتووە.

لە لایەكی تریشەوە، سەبارەت بەندی 140، ڕێككەوتننامەی شنگال و دەركردنی یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی، نەك ھەر ھیچ ھەنگاوێك نەنراوە، بەڵكوو ڕێك بەپێچەوانەی ڕێككەوتنەكان، ھەنگاو دەنێن. لە كەركووك ھەموو ڕۆژێك سوپای عێراق دەچێتە سەر ماڵە كوردەكان و ھەوڵی داگیركردنی زەوییەكانیان دەدات. لەوەیش خراپتر، لە كاتێكدا لە ڕێككەوتنەكاندا جەخت لەسەر ئەو خاڵە كرابوو، دەبێت ڕێگە بدرێت بارەگاكانی ھێزە كوردییەكان لە كەركووك و ھەموو ناوچەكانی دیكەی عێراق بكرێنەوە، بەڵام گرووپە میلیشیاكانی سەر بە ئێران ڕێگەیان نەداوە پارتی، بارەگاكانی لە كەركووك بكاتەوە و لە رێگەی دادگای دەستووریشەوە كێشەیان بۆ گەڕانەوەی پارتی بۆ كەركووك دروست كردووە.

تەنانەت دوای خۆپیاشاندانی كوردانی كەركوك لە 3ی ئەیلوولی 2023 دژی سیاسەتی دەسەڵاتدارانی بەغدا و و ڕێگەنەدان بۆ كردنەوەی بارەگاكانی پارتی لە كەركووك، ھێزە عێراقییەكان و گرووپە میلیشیاكان، بە ھێز ڕووبەڕوویان بوونەتەوە و ژمارەیەك ھاووڵاتیی كورد شەھید و بریندار بوون و كەركووكیش كراوەتە سەربازگە. لە شنگال بارودۆخەكە زۆر خراپترە. لە نوێترین ھەنگاودا بەرپرسانی حەشدی شەعبی دەستیان كردووە بە دروستكردنی لیوایەكی تری چەكداری سەر بە میلیشیا شيعەكان  لە ناوچەكەدا و  بۆ ئەم مەبەستە ڕەزامەندیی حكوومەتی سوودانییان وەرگرتووە. ئەمە لە كاتێكدایە كە بەپێی ڕێككەوتنی ھاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت، دەبوایە ھەموو میلیشیا چەكدارەكان لە شنگال دەركرابان. بە ھەمان ئاراستەیش، ھەناردەكردنی نەوتی ھەرێمی کوردستانیان ڕاگرتووە و، بە پاساو و بیانووی جیاوازەوە مەبەستیانە گرفت بۆ ھەناردەكردنی نەوتی ھەرێم دروست بكەن.

بۆچی لایەنە شيعەكان ڕێككەوتنەكان جێبەجێ ناكەن؟

لە ڕاستیدا زۆر جاران ئەو پرسیارە دەكرێت: بۆچی لایەنەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی تا دێت گوشارەكانیان لەسەر ھەرێمی كوردستان زیاتر دەكەن و، ئامادە نین ڕێككەوتنەكان جێبەجێ بكەن و بەتایبەتیش بۆچی ئامادە نین لەم قۆناغەدا بەپێی بڕگەكانی یاسای بوودجە، شایستە دارایییەكانی ھەرێم ڕەوانە بكەن و، مووچەی فەرمانبەران بدەن یان خود یاسای نەوت و گاز بە تەوافوق لە پەرلەمان دەربكەن یان ڕەوشی كەركووك و ناوچە دابڕاوكان ئاسایی بكەنەوە؟ بێ گومان ئەگەر بەوردی لە ھاوكێشەكان ورد ببینەوە، دەكرێت ئاماژە بە زۆر خاڵ بكەین كە بە بنەمای سەرەكیی سیاسەتی لایەنە شيعەكان دادەنرێت بەرامبەر ھەرێم و پارتی، بەتایبەتیش لەم قۆناغەدا:

• دیارە وەك زۆر جاران ئاماژەمان پێ كردووە، ھەر لە بنەڕەتەوە بەغدا و دەسەڵاتدارانی شيعە باوەڕیان بە سیستەمی فیدراڵی و بەندەكانی دەستوور نییە و، ھەموو ھەوڵەكانیان بەو ئاراستەیەیە كە ھەموو دەسەڵاتەكان لە بەغدا كۆ بكەنەوە و ھەرێمیش ببێتە پاشکۆیان و وەك پارێزگایەك مامەڵەی لەگەڵدا بكەن. ئەم سیاسەتە دەمێكە دەستی پێكردووە و ئەوەندەی پێیان دەكرێت درێخی ناكەن لە لێدان لە پێگە و مافە دەستوورییەكانی ھەرێم.
• بەغدا لەگەڵ ئەوە نییە ھەرێم لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە سەقامگیر بێت. بۆیە مەبەستیەتی ھەلومەرجێكی وا دروست بكات كە نەك ھەر ھەرێم لە ڕووی ئابوورییەوە گەشە نەكات، بەڵكوو ڕووبەڕووی قەیرانی گەورە ببێتەوە؛ بە شێوەیەك نەتوانێت خۆی لەسەر پێی خۆی بگرێت و خۆی بەتەواوەتی ڕادەستی بەغدا بكات.
• كاركردن بۆ ئەوەی شەقامی كوردی لە دژی حكوومەتی ھەرێم و بەتایبەتیش پارتی ھان بدرێت. بەتایبەت لایەنەكانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی و ئێران زۆر مەبەستیانە لە ڕێگەی لاوازكردنی پارتی، كار بكەن بۆ ئەوەی ھاوپەیمانەكانی لە كوردستان باڵادەست بن، بەتایبەت یەكێتی و ھێزەكانی تری نزیك لە ئێران. كەواتە ئەوان پێیان وایە نەدانی مووچە دەبێتە فاكەرێك بۆ لاوازكردنی پێگەی پارتی، چونكە پارتی بەرپرسی یەكەمە لە ھەرێم.
• دیارە لە 18ی دێسەمبەری 2023 وادەی ھەڵبژاردنەكانی پاریزگاكانە لە عێراقدا. لەم ڕووەوە، لە چەند ڕوویەكەوە چوارچێوەی ھەماھەنگی دەیانەوێت گوشارخستنە سەر ھەرێم وەك بانگەشەیەك بۆ بەھێزكردنی پێگەكەیان بەكار بھێنن. لە لایەك، بە گوشارخستنە سەر كورد و پشتگوێخستنی ڕێككەوتنەكان، مەبەستیانە ھیچ بیانووێك بۆ ڕكارەبەكانی لە شەقامی شيعە نەھێڵن كە دژیان بەكار بێنن یان تاوانبار بكرێن؛ بەوەی گوایە سازش بۆ كوردەكان دەكەن. ھەروەھا مەبەستیانە لە ڕێگەی ئەو سیاسەتەوە زیاتر دەنگدەری عێراقی، بەتایبەت شیعەكان بە لای خۆیاند ڕابكێشن. لە لایەكی تریشەوە، پێیان وایە ئەم سیاسەتە دەتوانێت لە كەركووك و ناوچە دابڕاوەكان و تەنانەت لە كوردستانیش پێگەی پارتی لاواز بكات.
• خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە لە 25ی شوباتی 2024 لە كوردستان ھەڵبژاردن بەڕێوە دەچێت. یەكێكی تر لە ئەگەرەكان ئەوەیە كە لایەنە شيعەكان مەبەستیان ئەوە بێت تاكوو لە ھەڵبژاردنەكانی كوردستان زۆرترین گوشار لەسەر ھەرێم دروست بكەن، بۆ ئەوەی لە لایەك ھەرێم ناسەقامگیر بێت، شەقام تووڕە بێت و خەڵك حكوومەت و پارتییش سزا بدەن. ئەمەیش لایەنە شيعەكان وای لێكی دەدەنەوە كە ڕاستەوخۆ دەبێتە ھۆی بەھێزكردنی پێگەی ھاوپەیمانەكانی لە كوردستان.
• ئەو سیاسەتەی بەغدا بەرامبەر ھەرێم پراكتیزەی دەكات، ڕاستەوخۆ لەلایەن ئێرانەوە ئاراستە دەكرێت و تەنیا پەیوەندیی بە پرسی بوودجە و مووچەوە نییە. وەکوو ئاماژەمان پێ دا، زۆربەی ئەو خاڵانەی ڕێككەوتنیان لەسەر كراوە، یان پێشێل كراون یان جێبەجێ نەكراون. بێ گومان لەم گەمەی بەغدادا، ئێران ئەكتەرێكی سەرەكییە. ئێران لە ڕێگەی ئەو گوشارەوە مەبەستیەتی ھەرێم ناچار بكات دژی ھێزە كوردییەكانی ئێران بوەستێتەوە یان چەكیان بكات، وەك ئەوەی ئێران باسی دەكات. ئەگەر ھەرێم ئەو ھەنگاوە نەھاوێژێت، لەوانەیە ئێران ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەنجام بدات یان بەو بیانووە ھێزی عێراق و میلیشیا شيعەكان بھێنێتە سنووری نێوان ھەرێم و ئێران. لە لایەكی تریشەوە ئێران بەو گوشارانە مەبەستیەتی ھەرێم ناچار بكات لە عێراق و ناوچەكەدا بە گوێرەی سیاسەت و ئەجێنداكانی ئێران سیاسەت و ڕەفتار بكات.
• ھەروەھا دەبێت ھەرێم، حسابی ورد بۆ ئەوە بكات لەوانەیە لەم قۆناغەدا بەغدا بە زۆرینە یاسای نەوت و گازیش تێ پەڕێنێ؛ ئەمەیش بۆ ئەوەی چەند ئامانجێك بپێكێت: لە لایەك، دوورخستنەوەی ھەرێم وەك ئەكتەرێكی كاریگەر لە ڕووی ھەناردەكردنی نەوت-چاوەڕێ دەكرێت لە ڕووی گازیشەوە لە چەند ساڵی ئاییندەدا ڕۆڵی كاریگەر ببینێت- لەسەر ئاستی دەرەكی و لێدان لە پێگەكەی. بە ھەمان ئاراستەیش بۆ ئەوەی كەرتی وزە لە ھەرێم تووشی شكست بكات؛ بە شێوەیەك چیتر كۆمپانیا نەوتییەكان لە ھەرێم كار نەكەن. واتە گومانی ئەوە ھەیە كە بەغدا لە بەرنامەیدا بێت كە گوشار دروست بكات بۆ ئەوەی كۆمپانیا نەوتییەكان ھەرێمی کوردستان جێ بێڵن؛ ھەروەھا دەرھێنانی مەلەفی نەوت و گاز لەدەست ھەرێم. بڕیاری دادگەی فیدراڵی و دواتریش دادگەی پاریس، ھەنگاوێك بووە بەو ئاراستەیەدا.

ھەڕەشەكانی ئێران بۆ سەر ھەرێم و بێدەنگیی ئەمریكا

لە مانگی ئاداری 2023 رێككەوتنێكی ئەمنی لە نێوان عێراق و ئێران واژۆ كراوە سەبارەت حزبە كوردییەكانی ڕۆژھەڵات. ھەرچەندە تەواوی ناوەڕۆكی ڕێككەوتنەكە ئاشكرا نەكراوە، بەڵام یەكێك لە خاڵە گرنگەكان بریتییە لە چەكداماڵینی ھێزە كوردییەکان كە لە ھەرێم نیشتەجێن و، ڕۆژی 19ی ئەیلوولی 2023 دوا دەرفەت دانراوە بۆ ھەرێم و بەغدا بۆ چەكداماڵینی ھێزە كوردییەكان. لەم ڕووەوە، لە مانگی ئابی 2023 محەمەد حوسێن باقری، فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی ئێران ھەڕەشەی ئەوەی كرد، كە ئەگەر ھێزە كوردییەكان چەك نەكرێن توندترین ھەڵوێستیان دەبێت. لە ڕاستیدا ئەوەی ئێران دەیكات، لەبەر ئەوە نییە كە ھێزە كوردییەكان ھەڕەشەی جددین لەسەر ئاسایشی ئێران- لەبەر ئەوەی ئەو ھێزانە دەمێكە وازیان لە خەباتی چەكداری ھێناوە و  پابەند بوونە بە داواكارییەكانی ھەرێم بە ھێرشنەكردنە سەر ھیزەكانی ئێران- بەڵام، ئەم داواكارییەی ئێران لەم كاتەدا، دەكرێت لە چەند ڕوانگەیەكەوە خوێندنەوەی بۆ بكرێت: یەكەم، بێ گومان بەدەر لەوەی لەوانەیە ئێران وەك جارانی پێشوو بە مووشەك و درۆن ھێرش بكاتە سەر حزبە كوردییەكان لەناو خاكی ھەرێم، بەڵام لەوەیش مەترسیدارتر ئەوەیە كە لەوانەیە ئێران مەبەستی بێت لاساییی توركیا بكاتەوە و سنوورەكانی ھەرێم ببەزێنێت و ھێزەكانی بھێنێتە ناو قووڵاییی خاكی كوردستان. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، دیارە ئێران مەبەست و ئامانجی خۆی ھەیە؛ دەیەوێت لەژێر پەردەی ئەمەوە، شەڕی ھێزە كوردییەكان بكات.

دووەم، سیناریۆیەكی تر ئەوەیە، لەوانەیە ئێران مەبەستی بێت ئەو ڕێككەوتنە بكاتە كارتێكی گوشار لەسەر ھەرێم بۆ ئەوەی ناچاری بكات ڕازی بێت بەوەی ھێزە عێراقییەكان و بەتایبەتیش ھێزەكانی سەر بە حەشد لە ناوچە سنوورییەكانی ھەرێم و ئێران جێگیر بكات. بێ گومان دەكرێت ئەمەیش لە لایەك بۆ ئەوە بێت تاكوو زیاتر بتوانن گەمارۆی ھەرێم بدەن. لە لایەكی تریشەوە، بۆ ئەوەی زیاتر دەستێوەردان لە كاروباری ھەرێمدا بكەن. بە ھەمان ئاراستەیش، دەكرێت ئەمە وەك كارتێكی گوشار دژی ھەرێم بەكارت بھێنن بۆ ئەوەی زیاتر بچێتە ژێر داواكارییەكانی ئێران لە عێراق و ناوچەكەدا. بەپێی سەرچاوەكانی ھەوال  بافڵ تاڵەبانی سەردانی ئێرانی كردووە؛ بێ گومان یەكێك لە تەوەرە ھەرە گرنگەكان پرسی چەككردنی ھێزە كوردییەكانە. بۆیە دوور نییە بەو بیانووە  ئێران زۆنی سەوز پڕ بكات لە ھێزی حەشد و ھێزە عێراقییەكان.

لە بەرامبەر ئەم گوشارانەی بەغدا و ئێراندا، ھیشتا دیار نییە ھەڵوێستی ئەمریكا چییە و چی دەبێت. لە 11ی ئەیلوولی 2023 باڵیۆزی  ئەمریكا لە عێراق، ئەلینا ڕۆمانۆسكی، سەردانی ھەرێمی كرد و لەگەڵ بەرپرسانی ھەرێم كۆ بووەوە. لە سەردانەكەیدا  لەگەڵ بەرپرسانی ھەرێم باسی كێشەكانی ھەرێم و بەغدا و شایستە دارایییەكانی ھەرێم كراوە. لە دیدارەكەدا مەسروور بارزانی، سەرۆكی حكوومەت، باسی ھەوڵەكانی بەشێك لە ھێزە شيعەكان كردووە بۆ ئەوەی لە پێگەی ھەرێم بدەن و لە دەرەوەی یاسای بوودجە مامەڵە لەگەڵ ھەرێمدا بكەن. ئەم دیدارە لە كاتێكدایە كەسایتی ئەلمونیتور بڵاوی كردۆتەوە كە لە 5ی ئەیلوولی 2023 مەسروور بارزانی نامەیەكی تایبەتی بۆ “جۆ بایدن” ناردووە و داوای لە ئەمریكا كردووە گوشار بخاتە سەر بەغدا بۆ ئەوەی ڕێز لە مافە دەستوورییەكانی ھەرێم بگرێت.

ئەوەی تێبینی دەكرێت، سەرەڕای ئەوەی ھەرێم ھاوپەیمانێكی گرنگی ئەمریكایە و، ئێستایشی لەگەڵدا بێت ھەرێم بۆ ئەمریكا گرنگە، بەتایبەت لە عێراقدا، بەڵام وەك پێویست پاڵپشتیی ھەرێمی نەكردووە. دیارە ئەمریكا گلەییی زۆری لە ھەرێم ھەیە؛ بەتایبەتیش نەبوونی سیاسەتێكی ھاوبەش و یەكگرتوو لە نێوان ھێزە كوردییەكاندا، بووەتە مایەی نیگەرانیی ئەمریكا. بەتایبەت ئەمریكا زۆر ھانی كورد دەدات كە دەبێت لەسەر ئاستی بەغدا یەكگرتوو بن. ھەروەھا لاوازیی دامەزراوەكانی ھەرێم و ئەنجامنەدانی ھەڵبژاردنەكان لە كاتی خۆیدا، دیسان دۆستەكانی كوردی نیگەران كردووە و زیانی زۆری بۆ پێگەی ھەرێم ھەبووە.

لە لایەكی تریشەوە، سەرەڕای گوشارەكانی ئەمریكا، بەڵام ھەرێم سەركەوتوو نەبووە لەوەی كە لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا ھێزێكی پێشمەرگەی سەرتاسەری و یەكگرتوو  و دوور لە كاریگەریی حزب دروست بكات. لەم رووەوە نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە 13ی ئەیلوولی 2023 لە لێدوانێكدا باسی ئەوەی كرد، ئەمریكا نیگەرانە لەوەی وەك پێویست ھەرێم، بەتایبەتیش پارتی و یەكێتی، ھەنگاویان نەھاوێشتووە بۆ یەكخستنی ھێزەكانی پێشمەرگە. بە ھەمان ئاراستەیش لە ڕووی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤەوە، ھەرێم وەك پێویست ھەنگاوەی نەھاوێشتووە. بێ گومان ھەموو ئەمانەیش، دەكرێت بە شێوەیەك لە شێوەكان كاریگەریی ھەبێت لەسەر ھەڵوێستی ئەمریكا بەرامبەر ھەرێم. وەك یەكێك لە بەرپرسەكانی ئەمریكا لە ئیدارەی بایدن سەبارەت گلەییی كورد باسی ئەوە دەكات كە، پێش ئەوەی كوردەكان گلەیی لە ئێمە بكەن یان داوای یارمەتیی لە ئێمە بكەن، دەبێت لە خۆیان بپرسن و بەتایبەت ئەو ناكۆكییانەی كە پارتی و یەكێتی ھەیانە، بووەتە ھۆكاری سەرەكیی لاوازبوونی پێگەی كورد.