محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان

پوختە

پرسی سەرەکیی ئەم نووسینە، چۆنێتیی کەڵەکەکردنی سەرمایەی سیاسی و دیاریکردنی ئامرازەکانی بەهێزتربوونییەتی لە هەرێمی کوردستان. بەو پێیەی بۆشایییەکی توێژینەوەیی لەو بابەتەوە بە زمانی کوردی هەیە، ئامانجی وتار نیشاندانی گرنگایەتی، کارایی و کاریگەریی سەرمایەی سیاسییە لە چوارچێوەیەکی تیۆریک بە میتۆدی وەسف و ڕوونکردنەوە. لێرەدا ئەوە نیشان دەدرێ کە ئەگەر سەرمایەی سیاسی ڕێک بخرێت، لە ئاستی ناوخۆییدا یەکپارچەسازیی سیاسی، بەهێزتربوونی سیاسەتی نەتەوەیی، حوکمڕانیی پەسەند (باش) و پەرەسەندن ئاسانتر دەبێت و، لە ئاستی نێونەتەوەییشدا ناسنامەی توانامەندبوونی نەتەوەییی پێوەیە.

پێشەکی

وڵاتانی جیهان سەرمایەی سروشتی و مرۆییی جۆراوجۆریان هەیە و بەپێی ئەو سەرچاوە جیاوازانە هەنگاوی سیاسی و سیاسەتی داوێن. ئەم هەنگاوانە بە مەبەستی وێناکردنی ستراتیژ، پێویستییان بە سەرمایەی سیاسی (Political Capital) هەیە. هەروەها ڕێکخستنی سەرمایەی سیاسی لە سیاسەتی پەرەپێدانی گشتیدا پێگەیەکی گرنگی هەیە و وڵاتانی پەرەسەندوو گرنگییەکی زۆری پێ دەدەن. دەتوانین بڵێین، یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی وڵاتانی پەرەسەندوو، سەرمایەی سیاسییە کە خۆیان دایان هێناوە و پێشیان خستووە.

سەرمایەی سیاسی، جگە لەوەی سەرچاوەکانی دیکە بەڕێوە دەبات، دەبێتە هۆی ئەوەی کارگەی سیاسەتی گشتی و بڕیارسازییش دەوڵەمەند بێت. واتە، بەو پێیەی زانستی سیاسەت پەیوەندیی بە هەموو وارەکانی ژیانەوە هەیە، سەرمایەی سیاسی دەتوانێ سەرمایەی زانستی، ئابووری، مرۆیی، کۆمەڵایەتی و كه‌لتووری (فەرهەنگی) وەگەڕ بخات و بە باشترین شێوە ئاراستەیان بکات. بۆیە تاک، گرووپ، حزب و حکوومەتەکان سەرمایەی سیاسیی خۆیان کەڵەکە دەکەن. ئەوان هەرچەندی ئەو سەرمایەیە دەوڵەمەندتر بکەن و زیاتر دەستی بەسەردا بگرن و پتر وەپێشی بخەن، سوودی زۆرتری لێ وەردەگرن.

بۆ وێنە، هەندێک وڵاتی وەک ژاپۆن، ئەگەر لەسەرچاوەکانی تریشدا کەمیان هەبێ، لە ڕێگەی کەڵەکە و ڕێکخستنی سەرمایەی سیاسییه‌وه‌ کۆمەڵێک سەرمایەی دیکە ڕادەکێشن و بەو ڕێیەدا پەرە دەستێنن. بۆ وانە، تەنانەت لەناوخۆی وڵاتێكی وەک ئیتاڵیادا سەرمایەی سیاسی لەناوچەیەکدا بۆتە هۆی پەرەسەندنی بەشێک و، لە بەرانبەردا ئەو ناوچەیەی کە سەرمایەی سیاسیی تێدا کزترە کەمتر پەرەی سه‌ندووە. (Putnam, 1993) ئەم وانەیە پێمان دەڵێ هەرچەندی هەنبانی سەرمایەی سیاسی پڕتر و تەیارتر بێت، سیاسەت و پلاندانانیش ئەوەندە سەرکەوتووتر دەبێت. هەرچەندی سیاسەتیش سەرکەوتووتر بێت، بەستێنی پەرەسەندن هەموارتر و پێکانی ئامانجەکانیش خۆشتر دەبێت. لەسەر ئەو پایەیە ئاستی ڕەوایەتییش بەرز دەبێتەوە و مۆری توانامەندی لە ناسنامەی نەتەوەیی دەدرێت. چونکە سەرمایەی سیاسی لە چوارچێوەی لۆژیکی جیۆپۆلیتیکیشەوە هەڵدەسەنگێنرێ. بەڵام، بەپێچەوانەی ئەو فۆرمۆڵە، زیان لە ڕەوایەتی و ناوبانگ دەدرێت و دواجار ئەو سەرمایە سیاسییەی کە هەیە وردە وردە بەفیڕۆ دەچێت.

هەرێمی کوردستان، وێڕای سەرچاوەگەلێکی سروشتی و مرۆیی، سەرمایەی سیاسییشی هەیە کە لە دیدی ئەکتەرانی نێودەوڵەتییەوە سێرەی لێ گیراوە. بۆیە هەرچەندی ئەم سەرمایەیە کەڵەکە و تەیارتر و ڕێک بخرێت، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا کورد بە ئه‌كته‌رێكی توانمەندتر دەناسرێت. لێرەدا دەبێ بپرسین سەرمایەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لە چ دۆخێکدایە و چۆن تەیار و ڕێک دەخرێت؟ لە وەڵامدا، پێ دەچێ گرنگیی سەرمایەی سیاسی وەک پێویست نەناسرابێت و لە دۆخێکی لاوازدا بێت. بەهێزنەبوونیشی بۆ هۆکاری وەک خووی ئیرەیی، کێشەی ڕەفتاری، لاوازبوونی زانست، ناهەماهەنگیی نوخبەکان و ڕکابەرایەتیی نادروست دەگەڕێتەوە.

بەو ڕوانینەوە، بۆ ئەوەی سەرمایەی سیاسی، بێمایە نەبێ و سیاسەتەکان نەبنە سیاسەتی ڕۆتینی ڕۆژانە و حوکمڕانیی پەسەندیش پێ بگرێت تاکوو حکوومەتێکی بەهێز و پەرەپێدەر ساز بێت، پێویستە ئەو سەرمایەیە پڕبار و ڕێک بخرێت. بۆ تەیار و ڕێکخستنیشی گرنگە لە ئاستی تاکدا، پەیوەندییەکی ستوونی لەگەڵ ئیلیتەکان (نوخبه‌كان)دا گرێ بدرێت و دەستەبژێرە خاوەن پرەنسیپەکان بۆ هەموو بوارەکان ڕابکێشرێن؛ لە ئاستی کۆمەڵگەدا، پەیوەندییەکی ئاسۆیی لەگەڵ خەڵکدا ببەسترێت؛ لە ئاستی حزبیدا، تۆڕی سیاسی بەرین بکرێت و وێڕای ڕکابەرایەتی، پەیوەندییەکی پتەو و پایەدار لە نێوان لایەنەکاندا هەبێت؛ لە ئاستی حکوومەتدا، دامەزراوەکان پڕ بکرێن لە زانست بۆ ئەوەی ئاستی توانایی، کارایی و متمانە بەرزتر بکرێتەوە و بەو جۆرە ئاستی ڕەوایەتی هەڵکشێت.

بەستێنی واتایی و لۆژیکی تیۆری

سەرمایە (Capital) سەروەت و هێزێکی کەڵەکەبوو، بەرهەمهێنەر و بزێیە (مولد/Generative) کە بە شێوەی سروشتی، مرۆیی و ماددی هەیە و دەتوانێ سەرمایەی تر وەبەر بێنێت. چونکە سەرمایە لە ڕێگەی بەشداریی ڕاستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر هەموو بوارەکانی تر دەبێت. یەکێک لەو سەرمایە دیار و کاریگەرانە، “سەرمایەی سیاسی”یە کە بونیادی سیاسیی کۆمەڵگە و دەسەڵات دەپارێزێت.

چەمکی سەرمایەی سیاسی چەمکێکی سادە نییە، بەڵکوو وەک چەمکێکی ئاڵۆز و ڕێژەیی (Relative) بەرهەمێکی مێژوویی، کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و ئابوورییە، هەروەها لێکەوتەی ئەو سیاسەتانەیە کە لە پڕۆسەیەکی مێژووییدا پەیڕەو دەکرێت. (Kordnejad, 2024) لە ڕووی کۆنایەتییەوە، ئەم چەمکە هاوپێی چەمکی سیاسەتە، بەڵام لە قاڵبی ئەکادیمیکدا بە بەرگ و واتایەکی نوێ لە کۆتاییی سەدەی بیستەمدا هاتە سەر زاران. واتە، وەک چەمکێکی مێتافۆڕیک بەهای سیاسی و سیمبولیکیشی هەڵگرتووە (Bourdieu, 1986) بۆیە بۆتە بابەتێکی نوێی ناو توێژینەوەکانی پەیوەندیدار بە حوکمڕانی. دەتوانین بڵێین ئەم چەمکە بەپێی گۆڕانی كه‌لتوور (فەرهەنگ)ی سیاسی، گۆڕانی کۆمەڵایەتی و پەرەسەندنی زانست گەشەی کردووە و بۆتە بابەتێکی سیاسەتی سەردەم، کە بریتییه له کەڵەکەی سەرمایەی دەسەڵات بە مەبەستی وەرگرتنی ڕەوایەتیی سیاسی.

ئەم سەرمایەیە ئاستێک لەسەرمایەی مرۆیی، کە گرێدراوی تاکە و ئاستێک لەسەرمایەی کۆمەڵایەتی، کە گرێدراوی گرووپە، بەرزترە؛ چونکە جۆرێکە لە کار و کردەوەی سیاسی کە بە شێوەیەکی ئاگایانە لەسەر پڕۆسەی سیاسەت (Policy) و سیستەمی سیاسی کاریگەری دادەنێت. (Booth & Richard, 1997) واتە سەرمایەکان تێکڕا دەبنە پاکێج و بانکی دەسەڵاتی سیاسی. (Shugurenskyc, 2000: 4) بۆیە سەرمایەی سیاسی بە سەرمایەیەکی ژێرخانی دادەنرێت و سیمبولی سەرمایەکانی دیکەیە و وەک دەسەڵاتی سیاسی دەناسرێت. (Bourdieu, 1991: 192)

سەرمایەی سیاسیی وڵات و نەتەوەیەک، لەسەر ڕەگی نفووز و پەیوەندی دەڕوێ و بە بەشدارییەکی سیستەماتیک گەشە دەکات (Booth and Richard, 1998: 782) و لە ڕێگەی هەماهەنگی و كه‌لتووری سیاسییەوە بەروبوومی دەبێت. (Casey, 2008: 7) ئەم سەرمایەیە دوو ڕەهەندی زەینی (Subjective) و دیاری (Objective) هەیە. ڕەهەندە زەینییەکەی بریتییە لە: نۆڕم، بەها، متمانە، باوەڕ، هیوا، ئاگایی، زانست و لێزانی. ڕەهەندە دیارەکەی بە شێوەی کۆمەڵە، گرووپی کۆمەڵایەتی-سیاسی، یاسا، پڕۆسەکان  و ستراکچەرەکان دەردەکەون. (Uphof, 2000: 219) نیشاندەرە سەرەکییەکانی بریتین لە: متمانەی گشتی، ڕەوایەتی، باوەڕ، ئامانج، تۆڕی پەیوەندی و یەکێتی، پێگەی دامەزراوەیی، توانای تەیارکردن و توانای ڕیسک؛ کە کۆی ئەوانە هێزی ڕاستین دیاری دەکەن و کاریگەرییان لەسەر بڕیاردان دەبێت. (Joudaki, 2021) جۆرەکانی سەرمایەی سیاسی لە کۆی تواناکانی تر بەرهەم دێت کە لە سەرمایەی دامەزراوەیی، کاریزمایی، حزبی و سەرمایەی سیمبولیک پێک هاتوون.

سەرمایەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان

کورد چەندان سەرمایەی ماددی و ناماددیی سروشتی، ئابووری، کۆمەڵایەتی-فەرهەنگی و مرۆییی هەیە؛ بەڵام سەرەڕای ئەو سەرمایانە نەک هەر پەرەی نەسەندووە، بەڵکوو لەناو ڕەوتی مێژوو و شەپۆلەکانی سیاسەتی ناوچەیی و جیهانیدا، بۆتە کەڵەکی سەرئاو و نەیتوانیوە وەک پێویست لەناو گەمەی ڕۆژگاردا گەمیەکەی خۆی بەرەو ئەو کەنارە ڕاستاوێژ بکات کە دەبوو لەنگەری لێ بگرێت. وەک هەموو شوێنە پەرەنەسەندووەکان یەکێک لە هۆیە مەتەڵینەکانی ئەو سەرگەردانییە، لاوازبوون و ڕێکنەخستنی سەرمایەی سیاسییە. هەروەها جگە لە نەبوونی دەرفەت و هۆکاری فەرهەنگی، یەکێک لە هۆیەکانی لاوازبوونی سەرمایەی سیاسی ئەوەیە کە هێزی مرۆییی کارامەمان کەمە؛ بۆیە مەترسیی ئەوە هەیە کە ناشایستەیی ببێتە دیاردەیەکی هەراو و هەوسارپساو.

ئەم دۆخە، ڕێگەی گوزار بۆ سیستەمێکی یاساسەروەر سەختتر دەکات. ئەگەر ئەو ڕەوتە نەرێنییە کۆنتڕۆڵ نەکرێت دەبێتە هۆی ئەوەی تاکی شیاو پەراوێز بخرێت و لە ئاستی حزبییشدا ناحەزایەتییەکی مەترسیدار بێتە ئارا و حزبە کوردییەکان یەکتر بە نەیاری دێرینە و دێوینەی یەکتر دابنێن و سەقامگیریی سیاسی لەرزۆک بکەن. لەو دۆخە نەخوازراوەدا دامەزراوە حکوومییەکانیش، کە لەسەر بنەمای ناتەباییی نێوان حزبەکان دابەش دەکرێن، بۆیە لەگەڵ یەکتر ناهەماهەنگ دەبن. بەو جۆرە لەناو دامەزراوە گشتییەکانیشدا لە جیاتی ئەوەی پشت بە زانست ببەسترێت، پشت بە سەرچاوە کۆنەکان دەبەسترێت. بەو کەلێنەدا دەستی نافەرمییش دزە دەکاتە ناو کاروباری فەرمی. لە کەشێکی ئاوادا دامەزراوە ناحکوومییەکانیش، لە پێناو بەرژەوەندیی تایبەتی، تووشی هاوتەریبکاری دەبن؛ لە ئاکامدا سەرمایەی سیاسی، بێمایە و لاواز دەبێت.

بەو حاڵەیش، ناکرێ بڵێین کورد سەرمایەی سیاسیی هەر نییە؛ چونکە بزووتنەوە و شۆڕشەکانی بەر لە پەیدابوونی حزب و دامەزراوەکان متمانە، ڕەزامەندی و پشتیوانیی خەڵکیان، وەک سەرمایەی کۆمەڵایەتی هەبووە کە بەپێی پێناسەی یۆنانی کەونارا بە سەرمایەی سیاسی دەهاتە هەژمار.

بەپێی پێناسەی سەردەمی مۆدێڕنیتە، کورد لە دوای شۆڕشی پیشەسازی بەبێ هەبوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆ، وێڕای هەموو کێماسییەک، لە دەرەوەی حکوومەت و پەرلەماندا ڕێکخراوی سیاسیی هەبووە کە بە سەرمایەی سیاسی دادەنرێت. ئێستا دەسەڵاتێکی فەرمی کە لە هەرێمی کوردستاندا هەیە، بە سەرمایەیەکی گرنگی دەسەڵاتی سیاسی دادەنرێت. لە ئاستی تاکیشدا کورد سەرمایەی سیاسەتزانی لێرە و لەوێ هەن. بەو حاڵەیشەوە لەو چەرخە کێمایەتیدارەدا هێشتا سەرمایەی سیاسی پڕبەپێستی خۆی کەڵەکە نەبووە؛ ئەوەندە سەرمایە سیاسییەی کە هەیە، بەهۆی ئەوەی کە ستراتیژێکی نەتەوەیی وێنا نەکراوە، سەرمایەیەکی بڵاو، ناکۆک، ناتەیارە و پێویستی بە ڕێکخستن هەیە.

ڕێکخستنی سەرمایەی سیاسی

دیارە سەرمایەی سیاسی لەناو بیرگەی نەتەوەییدا بەرهەم دێت و لەسەر ئەو ویست و بنەمایە ستراتیژیش وێنا دەکرێت. لەو وێنەیەدا دروشمی شۆڕشگێڕی و نیگای ئەمنییەتی بەتەنیا وەڵامگۆی گۆڕانکارییە خێرا و ئاڵۆزەکانی جیهانی ئەمڕۆ نییە. بۆیە بۆ لایەنە نەتەوەیییەکان سەرمایەی سیاسی، بە مەبەستی دانانی ستراتیژیی نەتەوەیی، پێویستییەکی سەرەکییە. ئەمڕۆ ئەو سەرمایەیە بەرهەمهێنانی هێز و دەسەڵات و نفووزی کۆمەڵایەتییە لە ڕێگەی کەسایەتیی سیاسی، حزبەکان، دامەزراوەکانی هەڵبژاردن، حکوومەت، پەرلەمان، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، گەشەی ئابووری و یاسایی و شتگەلێکی تر بە مەبەستی پاراستنی چوارچێوەی سەروەریی نەتەوەیی.

ئەو سەرمایە و سەرچاوانە بەیەکەوە سەرمایەی دەسەڵات پێک دێنن و پێکەوە دەتوانن ببنە شوورەی بەرگرەوە لە بەردەم هەڕەشەکان و، بەو ئامرازانەوە گرێکوێرەکانی قەیرانیش بە شێوەیەکی ئاسانتر دەبنەوە. بۆیە هەر سیستەمێکی سیاسی، پێویستیی بە پاراستنی سەرمایەکانی دەسەڵاتی خۆیەتی. ئەگەر ئەو سەرمایانە لەدەست بچن، لە کاتی قەیراندا خەزێنەی سەرمایەی نەتەوەیی بەتاڵ دەبێت و کۆی سەروەری دەکەوێتە بەر مەترسی. (Ashtariyan, 2025) شایانی گرنگیپێدانە، ئەگەر لە دۆخی ئاساییشدا ئەو سەرمایانە بەباشی نەناسین، لە وێستگه‌ هەستیارەکاندا سەرمایەی دەسەڵات ئەستەویر دەبێ و بەری نابێت.

بۆیە بۆ ئەوەی کورد بتوانێ سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەیی و پەرەسەندن بە شێوەیەکی هاوتەریب لە ئاستی تاک، گرووپ، دامەزراوە و حکوومەتدا دابڕێژێ، پێویستی بە ڕێکخستنی سەرمایەی سیاسی هەیە.

ئاستی تاک:

بەو ڕوانگەیەی کە سەرمایەی هزری لە دیالێکتیکی تێز و ئه‌نتی تێزی نێوان هزرمەنداندا سەنتێزێکی لێ پەیدا دەبێ و هزرەکە شۆڕ دەبێتەوە ناو خەڵک، یەکێک لە پێویستییەکانی سەرمایەی سیاسی، سەرمایەی تاکی پێگەییو و شیاوە کە خاوەن هەژموونی هزری بن بۆ ئەوەی کۆمەڵگە دروست بکەن. لە کوردستاندا بەشێک لە تاکەکان بە خۆئاگایی و تێگەیشتنێکی تیۆریکئاسا، کە ڕۆحی سیاسەتە، کەسایەتیی سیاسیی پاک و پتەویان لێ ساز بووە و دەتوانن ببنە سەرمایەی سیاسی. کەواتە، بۆ ئەوەی ئەنباری سەرمایەی سیاسی پڕ بێت، پێویستە شایستەدۆزی، شایستەناسی، شایستەبژێری و شایستەسالاری (Meritocracy) لە هەموو بوار و دامەزراوەکاندا بکرێتە کارێکی سەرەکی و، بەو شێوەیە سەرمایەی تاک ئۆرگانیزە بکرێت تاکوو ئۆرگانی بۆچوون و بڕیارسازی بینا بنرێت.

ئەم شێوازەکارە هێزی کارناس بەرهەم دێنێت و بانکی سەرمایەی سیاسی و سەرمایەی سیاسەتی پڕ دەکات. بەو تێگەیشتنە گرنگە، ئەگەر کەسی شایستە لە حزبێکی دەرەوەی دەسەڵاتیشدا بوو، لە سیاسەتی گشتیدا بەشدار بێت. بەپێچەوانەوە ئەسپاردنی مەیدانی سیاسەت بە موریدانی وەفاداری کەم شارەزا، کە تایبەتمەندییەکی نەرێنیی شاهانی بەرێ بوو، ڕادەستکردنی فەرمانی عەقڵ و ڕۆحی سیاسەتە بە کەسانی ناشارەزا کە دەبێتە هۆی لاڕێبوون و هەڵەنگوتن. جێی ئاماژەیە ئەو دیاردەیە کەلێنی ئەمنییەتییشی لێ دەکەوێتەوە و لە ئاکامدا جۆرێک لە جیاکاریی سێکتاریزم (Sectarianism)ی لێ دەکەوێتەوە.

لە هەڵبژاردنەکاندا ئەوە دەردەکەوێ کە زۆربەی حزبەکان لە جیاتی نیشاندانی وەزنی سەرمایەی سیاسیی خۆیان، بە دوای هەندێک پێگەی کۆمەڵایەتیدا دەگەڕێن، کە هیچ ناسنامە و تابڵۆیەکی سیاسییان نییە. لە کاتێکدا دەکرێ، بە شێوەیەکی ئۆلگۆریتمیک، بە ڕوونکردنەوە و پارسەنگهێنانەوە هێز و پێگە کۆمەڵایەتییەکانیش بۆ بەهێزکردنی سەرمایەی سیاسی، تەبا و تەیار بکرێن. هەرچەندە زۆر کەس ڕەخنە لە ڕەفتاری حزبەکان لە کاتی هەڵبژاردندا دەگرن- کە ڕەنگە بەڕواڵەت ڕەخنەی بەجێ بن- بەڵام ئەم جۆرە ڕەفتارانە لە زۆربەی ئەو سیستەمانەدا هەیە کە سەرەنجامیان بۆ لە ناوبانگی باش گرنگترە؛ ئەوەی لێرەدا زۆر گرنگترە ئەوەیە کە، دانانی سیاسەت بە کەسی ناشارەزا نەسپێردرێت. ئەو کارە نەزۆکە وەک ئەوە وایە کە ڕەوتی بەرهەمهێنانی ئابووری لە جیاتی بدرێتە دەست ئابووریناسان، بدرێتە دەستی بازاڕیان.

ئاستی کۆمەڵگە:

هەرچەندە گرووپە کۆمەڵایەتییەکان بە سەرمایەی کۆمەڵایەتی دادەنرێن، بەڵام ئەگەر ببنە سەرمایەی سیاسی، کاریگەرییان زیاتر دەبێت. گۆڕینی سەرمایەی کۆمەڵایەتی بۆ سەرمایەی سیاسی، پێویستیی بە دانانی سیاسەتە لە بوارەکانی کۆمەڵایەتی و كه‌لتووریدا.

ئەگەر متمانەی کۆمەڵایەتی لەناو تۆڕی گرووپەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی لە ڕێگەی نفووز، هاوکاری، شەفافییەت، وەڵامگۆیی و بەرپرسیارێتی بەهێز بکرێت، ئاستی بەشداری بەرز دەبێتەوە و ڕەوایەتییەکی زیاتر ساز دەبێت. ئەگەر متمانەکە لەسەر بناغەی هاوگری و سەقامگیری داڕژابێ، باوەڕ بە سیستەم و دامەزراوەکان و کەسایەتییەکان زۆرتر دەبێت و ئاستی بەشدارییش زیاتر بەرز دەبێتەوە. لەسەر ئەو بناغەیە جگە لە ئاگاسازی و تواناسازیی کۆمەڵایەتی، یەکێک لە کارە کاریگەرەکان بەهێزکردنی ئۆرگانەکانی حکوومەتە کە مەودای نێوان تاک و کۆمەڵگە پڕ دەکەنەوە. بەو جۆرە هاودەنگیی نێوان دامەزراوەکان و هێزە سیاسییەکان و تەباییی نێوان کۆمەڵگە پتەوتر دەبێت.

ئاستی حزبی:

لە کەشی مۆدێرنیتەدا هەبوونی ڕێکخراو و حزب، سەرمایەیەکی سیاسییە کە دەتوانێ ببێتە پردی پەرەسەندنی سیاسی. بە گوێرەی دۆخ و ئەزموونی حزبە کوردییەکان، ئەوە دەردەکەوێ کە حزب تەنیا لەناو حکوومەتدا گەشە ناکات، بەڵکوو دەتوانێ لە دەرەوەی حکوومەتیشدا، لە مەیدانێکی بەرینتری وەک کۆمەڵگە، گەشە بکات و ببێتە سەرمایەی سیاسی. ئەگەر ئەو سەرمایە سیاسییە لە ڕێگەی نوێنەرایەتییەوە، لەسەر بنەمای دامەزراوە وەدەست بێت، تەمەندرێژترە. (بوردیو، 1981: 18)

بەو ڕێگوزەرەدا، گرنگە هەڵبژاردنەکانیش بەو مەبەستە بکرێن کە سەرمایەی سیاسی لەناو کۆمەڵگەدا بەهێز بکرێت نەک لەناو دەسەڵاتدا. (Ashtariyan, 2025) ئەوە بەو مانایە نییە کە ڕکابەرایەتی نەبێت؛ بەڵکوو پێویستە دۆستایەتی و ڕکابەرایەتی هاوشانی یەکتر بچنە پێش. چونکە بەشداری و ڕکابەرایەتی، دوو تای تەرازووی پەرەسەندنی سیاسین کە سەرمایەی سیاسییان لێ دەزێ. بەڵام کاتێک ڕکابەرایەتی بە دوژمنایەتی دابنرێت، سەرمایەی سیاسی لەکیس دەچێت.

کەواتە، پێویستە لەگەڵ ڕکابەرایەتی، ڕیشەی پێکەوەژیانی سیاسی قووڵتر بکرێت بۆ ئەوەی سەرمایەی سیاسی بەهۆی دامەزراوە دیموکراتیکەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی بەهێزتر بێت. بەهێزکردنی پێکەوەژیانی سیاسییش تەنیا بەستنەوەی خاڵە هاوبەشەکان نییە پێکەوە، بەڵکوو پێویستیی بە دامەزراوە و ئەنیستیتوشناڵی گشتی هەیە تاکوو ڕەنگە جۆراوجۆرەکان بەیەکەوە دەرکەون. لە پەیوەندیی نێوان ئەو دامەزراوانەیە کە سەرمایەی سیاسی پشکۆژە دەکات.

بەو نیگایە، گرنگە حزبەکان جوگرافیای کاری سیاسی زۆر بەرینتر لە ململانێی نەریتیی نێوان خۆیان دابنێن. سەرەنجام هاوگریی سیاسی دەتوانێ سەرمایەی سیاسی پتەوتر بکات و دواجار تۆڕی سیاسی بەرینتر دەبێت. کۆی ئەمانە كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگی سیاسی لەسەر پایەیەکی ڕاست و دروست بونیاد دەنێت و دواجار سەرمایەی سیاسی کەڵەکە دەبێت.

ئاستی حکوومی:

ئەگەرچی سیستەمی دیموکراسی وەک هەیکەل بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە و، هەروەها ڕێبەرایەتیی سیاسی و حزبەکان لە ئاستی تاک و گرووپدا خاوەنی سەرمایەی مرۆیی و کۆمەڵایەتین و سەرمایەیەکی نەگۆڕی سیاسییشیان هەیە، بەڵام سەرمایە سیاسییەکەی حکوومەت لە ڕووی هێزی مرۆیی و زانست وەک پێویست ساز و تەیار نییە. ئەوەندە سەرمایەیەی کە هەیە، ئەویش کۆک و هاودەنگ نییە بۆ ئەوەی سەرمایەی سیاسی لەسەر ڕێک بخرێت تاکوو ستراتیژییەکی پێ وێنا بکرێت و بۆ هەموو گرفت و ئامانجێک بڕیاری باشتر و هەڵسەنگاوتر بدرێت. بۆیە حکوومەت بە مەبەستی بەهێزترکردنی خۆی و ئەنگاوتنی ئامانجە سەرەکییەکانی، پێویستی بە ڕێکخستنی سەرمایەی سیاسییە. هەروەها بە مەبەستی بەرزکردنەوەی ئاستی متمانە و نیشاندانی توانا، پێویستە لە ئاستی حکوومەتدا سەرمایەی سیاسی بە جۆرێک تەیار و ڕێک بخرێت، کە توانای بەرەنگاربوونەوەی لەگەڵ گرفت و قەیراناندا هەبێت. (Ashtariyan, 2025)

ئەم بەرەنگاربوونەوەیە کاتێک دەکرێت کە حکوومەتێکی خاکەڕا لەسەر بنەمای ڕاوێژ و ڕاپرسی بونیاد بنرێت و گرنگی بە سەرمایەی زانستی و فەرهەنگی بدات؛ ئەوکات هەنبانەی سەرمایەی دەسەڵات دەوڵەمەند دەبێت و حکوومەت دەبێتە خاوەن ئۆتۆریتە و ڕەوایەتییەکی پتر پەیدا دەکات. حکوومەت لە ڕێگەی ڕێکخستنی سەرمایەی سیاسییه‌وه‌ دەتوانێ ببێتە حکوومەتێکی کارا و پێکراو. بۆ گەیشتن بەو ئامانجە، گرنگترین ئەرک و کاری حکوومەت پڕکردنی دامەزراوەکانییەتی لە زانست و ڕاکێشانی بەڕێوەبەرانی لێهاتوو. بەپێچەوانەوە، ئەگەر هەموو دامەزراوەکانی دەسەڵات پڕ نەکرێن لە زانست و کۆی سەرمایەی سیاسی ڕێک نەخرێت، جگە لەوەی بانکی سەرمایەی سیاسی دەوڵەمەند نابێت، جێی پێی حکوومەت قایم نابێت و لە دۆخە ناسکەکاندا ژێرپێی سیاسەت خاڵی دەبێت.

دەرەنجام

بە نیگایەکی تیۆریک ئەوە دەرکەوت کە سەرمایەی سیاسی لە ئاستی تاک، کۆمەڵگە و دامەزراوەدا، وەک سەرمایەی بناغەیی دەتوانێ سەرمایەکانی دیکە بەڕێوە ببات. سەرمایەی سیاسی، وەک گرێدراوێکی ستراکچەری سیاسی-کۆمەڵایەتی، مەرجی کارایی و بەهێزبوونی سیستەمی حوکمڕانییە. بەڵام لە وڵاتانی پەرەنەسەندوودا بەهۆی گرفتگەلێک، دەرفەتی کەڵەکەکردنی ئەو سەرمایەیە وەک پێویست نەبووە.

 هەرێمی کوردستانیش ئەو سەرمایەیەی کە هەیەتی، تێری ئامانجەکانی ناکات. کورد سەرەڕای کێشەی ڕەفتاری، کەمبوونی هێزی کارامە، دیاردەی ناشایستەیی، ڕانت و میراتی نابەجێ، دوژمنایەتییە حزبییەکان و لاوازبوونی دامەزراوەکانی حکوومەت، بە شێوەیەکی بەربڵاو سەرمایەی سیاسیی هەیە، بەڵام سەرمایەکەی بۆ ئامانجی پەرەسەندن ڕێک نەخراوە و پێویستی بە کار و مشەقەتێکی زۆرتر هەیە.

بە بیرکردنەوەیەکی نەتەوەیی بۆ دانانی ستراتیژی درێژمەودا و پاراستنی سەرمایەی دەسەڵات، پێویستە لە گشت ئاستەکاندا گرنگی بە سەرمایەی سیاسی بدرێت. بەرینکردنی تۆڕی سیاسی، نزیکبوونەوە لە خەڵک و دانانی پردی پەیوەندی لەگەڵ ئیلیتەکان و، پڕکردنی دامەزراوەکان بە زانست، کەڵەکەبوونی سەرمایەی سیاسیی لێ دەکەوێتەوە، کە ئەمە کلیلی کارایی و بەرزکردنەوەی متمانە و ئاستی ڕەوایەتییە.

بەو ئاراستەیەدا لە ئاستی تاکدا پێویستە گرنگی بە شایستەیی بدرێت؛ لە ئاستی کۆمەڵگەدا لە ڕێگەی شەفافییەت، وەڵامگۆیی و بەسەروەردانانی هاووڵاتییه‌وه‌ ئاستی متمانە و بەشداری بەرز بکرێتەوە. گرنگە حزب و ڕێکخراوەکان وەک سەرمایە دابنرێن. پێویستە لەناو دامەزراوەکانی حکوومەتدا پشت بە زانست ببەسترێت بۆ ئەوەی بانکی سەرمایەی سیاسی دەوڵەمەند بێت. بەو ڕوانگەیە، ئەگەر سەرکردایەتیی سیاسیی کورد بیەوێ ببێتە خاوەنی سەرمایەی نەتەوەیی، پێویستە سەرمایە سیاسییەکانی خۆی وەک سەرمایەی دەسەڵات بناسێت و بیانهێنێتە ناو مەیدانی سیاسەتی گشتی بۆ ئەوەی پەرەسەندنی سیاسی بە شێوەیەکی تەندروست پێ بگرێت.

بەو ڕێگەیەدا جگە لەوەی ئاستی توانای بەرەنگاربووونەوەی قەیرانەکان بەرزتر دەبێتەوە، ئاستی دانانی سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییش بەرزتر دەبێتەوە. دواجار ڕەنگی تواناییی نەتەوەیی تۆختر دەبێتەوە و لە ئاستی نێونەتەوەییدا کورد ناسنامەی توانامەندبوون وەردەگرێت. بەم ڕێڕەوەدا، بە جێبەجێکردنی ئەرکی مێژوویی و نەتەوەیی، له‌ قۆناغێکی تر لە ئامانجە ڕەواکانمان نزیک دەبینەوە.

سەرچاوەکان:

Alcántara-Sáez, M. (2017). Political career and political capital [La carrera política y el capital político]. Convergencia: Revista de Ciencias Sociales, 24(73), 187–204. https://doi.org/10.29101/crcs.v0i73.4243

Ashtariyan, K. (2025) Intellectual coherence and the political capital of civil society, Sahrq Newspaper, (25, October 5) [In Persian].

Booth, J. A., & Richard, P. B. (1997). Civil society, political capital, and democratization in Central America. Prepared for presentation at the XXI International Congress of the Latin American Studies. Association, Guadalajara, Mexico, April 17-19.

Booth, J. A., & Richard, P. B. (2007). Social and political capital in Latin American democracies, In Annual meeting of the Midwest Political Science Association, Palmer House Hotel, Chicago, IL.

Bourdieu, P. (1981). Political representation. Social Science Research Proceedings, 36 (1), 3-24. Bretzer, Noreen, (2002), How Can Institutions Better Explain Political Trust than Capitals Do, PHD Thesis, University of Gothenburg, Sweden.

Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. In J. G. Richardson (Ed.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education (pp. 241–258). Greenwood.

Casey, K. L. (2008). Defining political capital: A reconsideration of Bourdieu’s interconvertibility theory. Critique: A Worldwide Student Journal of Politics.

Johnson, W. D, Johnson .T. R & Stanne .B. M (2000). Analysis-Meta A: Methods Learning Cooperative. http:// www.tablelearning.com /uploads/File/B-EXHIBIT.pdf

Joudaki, A. (2021). From capital to political capital. Political Studies & Humanities Knowledge, 4(2), 54–78.

Kordnejad, H. (2024). Note Day, “The individual and the nation are historical products”. Institute for Research and Development (IRDK). [In Kurdish].

Putnam, R.D. (1993). Making Democracy work. Civic traditions in modern Itally, NJ: Princeton University Press, Pronceton.

Schugurnesky, D. (2000). Citizenship learning and democratic engagement: Political capital revisited, Adult Edeucation Research Confrance, Vancouver.

Uphoff, N. (2000). Understanding social capital: learning from the analysis and experience of participation. Social capital: A multifaceted perspective, 215-249, Washington, DC: World Bank.

د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی

ساڵی ٢٠٢٥ بۆ هەموو جیهان و هەرێمی کوردستان-عێراق ساڵێکی پڕ لە کێشە و گرفت و هەندێ جار ڕووداوی پێشبینیکراو و زۆربەی کاتیش چاوەڕواننەکراو بوو. هاتنەسەرکاری “دۆناڵد تره‌مپ” لە ئەمریکا، لە لووتکەی ئەو گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییانە بوو کە کاریگەریی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر هەموو پرس و بوارە سیاسی و ئابووری- بازرگانی و سەربازی-ئاسایشی و تەکنەلۆژییەکان و، هه‌روه‌ها ڕۆڵ و پێگەی ئەکتەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و تەنانەت ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان دانا. لەم چوارچێوەیەیشدا بەردەوامیی جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا و سەڕەرای ئاگربەستی ناڕوون و لەرزۆک و لێکەوتەکانی جەنگی حەماس-ئیسرائیل لە ئاستی هەرێمایەتیدا، وای کردووە کە لە سەروو پێشبینییەکانەوە ئاڵۆزی و بارگرژی ڕوو بدات.

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەپاش هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، لە دۆخێکی تایبەتیدایە کە دەتوانین بە “قۆناغی ڕاگوزەر” وێنای بکەین یاخود ناوی بنێین کۆتاییی هاوسەنگییەکی لەرزۆک کە لەژێر هاوسەنگیی هەڕەشە (Balance of Threat) بنیات نرابوو. لەم نێوەندەیشدا سەرکەوتنە سەربازی و ئاسایشییەکانی ئیسرائیل و بەتایبەتی ئاست و قەبارەی جەنگی ١٢ ڕۆژەی ئیسرائیل-ئێران وای کردووە کە ناوچەکە بەرەو نەزمێکی نوێی هەرێمایەتی هەنگاو بنێت. بۆ ئەکتەرێكی نادەوڵەتیی وەکوو “هەرێمی کوردستان”یش ئەم دۆخە هەڵگری هەڕەشە و دەرفەت بووە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، جێگۆڕکێی پێگە و هێزی ئەکتەرەکان و بەم پێیەیش گۆڕانکارییە جیۆپۆلیتیکییەکان و کاریگەریی لەسەر ناوخۆی عێراق وای کردووە کە هەرێمی کوردستان خۆی لە ژینگەیەکی جیاوازتری هەرێمایەتیدا ببینێتەوە کە هێشتاکە ناڕوونی، سیما و تایبەتمەندیی دیاری ئەو ژینگە ناوچەیییەیە.

 هەر ئەمەیش وا دەکات کە کورد بەگشتی و هەرێمی کوردستان-عێراق بەردەوام لە دڵەڕاوکێی ئاسایشیدا بژیت، چونکە هەرێمی کوردستانە لە ناوچەکەدا کە به‌ده‌ست “تەنیاییی ستراتیژیک” (strategic loneliness)ه‌وه‌ دەناڵێنێت؛ بەو واتایەی کە بەپێچەوانەی ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا، کورد بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی ناتوانێت پشت بە هیچ دەوڵەت یان ئەکتەرێکی هەرێمایەتی بە شێوەیەکی ستراتیژی ببەستێت؛ تەنانەت ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی وەکوو حزبوڵڵا، حەماس، حەشدی شەعبی و حووسییەکانی یەمەن، جگە لەوەی کە لە ڕووی نەتەوایەتییەوە لە ناوچەکەدا زۆرینەن، لە هەمان کاتیشدا لەلایەن ئەکتەرێکی دەوڵەتی و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی هاوشێوەی ناسنامەییی خۆیان پاڵپشتی دەکرێن.

بۆ هەرێمی کوردستانیش سەرەڕای ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠٢٥دا ڕووبەڕووی چەندان ئاڵنگاریی ئاسایشی-سەربازی، سیاسی، ئابووری و… بووەوە، بەڵام بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی لە ناوچەیەکی پڕ لە کێشە و قەیران و پێشهاتەی گەرم و بەردەوامی سەربازی و جیۆسیاسی و، هەروەها ڕۆڵی ئەکتەرە سەرووهەرێمییەکان و لەپاڵ ئەکتەرە نا-دەوڵەتەکان و بەتایبەتی بارگرژیی توندی نێوان “ئێران و هێزە پرۆکسییەکان -ئیسرائیل و ئەمریکا” و تەنانەت تورکیا-ئیسرائیل، پێشبینی دەکرێت بەشێک لە  مەترسی و کێشەکانی ساڵی ٢٠٢٥ بەردەوام بێت و، ئەگەر و مەترسی و دەرفەتی نوێیش بەهۆی سیاسه‌تەکانی دۆناڵد ترەمپه‌وه‌ لە ئاستی هەرێمایەتی و جیهانی بێتە ئاراوە.

• ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی ساڵی ٢٠٢٥ کە بۆ ساڵی ٢٠٢٦ دڕێژ دەبێتەوە

١- کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی: بەردەوامیی بارگرژی و پێکدادانی سەربازیی ئیسرائیل و ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی وەک حەماس و حزبوڵڵای لوبنان و تەنانەت حەشدی شەعبی و حووسییەکانی یەمەن و…، وا دەکات کە ناوچەکە ناسەقامگیریی ساڵی ٢٠٢٥ بگوازێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦. جگە لەمانەیش، ناڕوونیی دۆخی ناوخۆی سووریا و نادیاریی چارەنووسی ڕۆژاوای کوردستان و ئەگەری گواستنەوەی بارگرژی و پێکدادانی سووریا بۆ عێراق و، هەروەها ئەگەری پێکدادانی کورد و تورکیا لە سووریا یاخود کورد و حکوومەتی نوێی سووریا، وا دەکات کە ناسەقامگیرییەکان بگوازرێتەوە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان. هەروەها ئەگەری دەستپێکردنەوەی گەڕێکی نوێی پێکدادانی سەربازیی نێوان ئیسرائیل و کۆماری ئیسلامیی ئێران و ئەگەری تێوەگلانی حەشدی شەعبی و عێراق لەو جەنگەدا، دەتوانێت سەرچاوەی مەترسی بێت بۆ سەر سێکتەرەکانی هەرێمی کوردستان.

بەپێی دوایین ڕاپۆرتەکان، ئێران هەوڵی زیندووکردنەوەی ئەکتەرەکانی بەرەی خۆڕاگری و بنیاتنانەوەی توانا سەربازییەکانی لە لوبنان و سووریا و عێراق و یەمەن دەدات. ڕاستییه‌كه‌ی، لە ئێستادا لەناو ئەکتەرە نادەوڵەتەکان، حووسییەکانی یەمەن و، لەناو ئەکتەرە دەوڵەتەکانیش، عێراق گرنگترین سەرمایەی ستراتیژیی کۆماری ئیسلامیی ئێرانن.

٢- ئاسایشی سیاسی: بەردەوامی ناکۆکییە سیاسییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا سەبارەت بە پرسە دەستوورییەکان لە لایەک و ناکۆکی دوو هێزی سەرەکی هەرێمی کوردستان بۆ پێکهێنانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٥ەوە گواستراوەتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦.

٣- ئاسایشی ئابووری: ناکۆکی سەبارەت بە پرسی مووچە و بوودجە و شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان لە نێوان بەغدا و هەولێر لە لایەک و، ناڕوونی سەبارەت بە بەردەوامیی ڕێککەوتنی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بازاڕە جیهانییەکان، لە ساڵی ٢٠٢٥ەوە گواستراوەتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦. هەروەها بەرزبوونەوەی ژمارەی دەرچووانی زانکۆ و پەیمانگەکان و نەبوونی “دەرفەتی كار”ی پێویست لە کەرتی گشتی و تایبەت، دەتوانێت لێکەوتەی گەورەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەنانەت ئاسایشیی هەبێت.

٤- ئاسایشی سەربازی: ئەگەری کۆتاییهاتنی ئەرکی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە عێراق و، هەروەها مەترسیی هەڕەشەکانی میلیشاکانی عێراق بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی نوێیشدا بەچارەسەرنەکراوی ماەوەتەوە. لە لایەکی دیکەیشەوە، هەر نا-ئارامی و ناسەقامگیرییەک دەتوانێ جارێکی دیکە داعش و گرووپە هاوشێوەکانی لە عێراق و ناوچەکەدا چالاک بکاتەوە و، بەم جۆره‌یش پرسی تیرۆر یەکێکە لەو پرسە ئاسایشییانەی، کە دەگوازرێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦.

٥- ئاسایشی کۆمەڵگەیی: مەترسییە بەردەوامەکانی ناسنامەیی و، هه‌روه‌ها پرسی لادان و تاوانە کۆمەڵایەتییەکان پرسێکی بەردەوامە، بەڵام بەهۆی ئاڵۆزیی ناوخۆی عێراق و ناوچەکەوه‌ بەردەوام ئاستی ئەم هەڕەشەیە بەبەرزی دەمێنێتەوە. هەروەها داواکاریی نەوەی زێد (Generation Z) و پێڕاگەیشتنی نەوەی ئەلفا (Generation Alpha) دەتوانێت سەرچاوەی گوشاری کۆمەڵایەتی و سیاسی بێت. جگە لەمانەیش، بەبەرزی مانەوەی ڕێژەی نەتەوە ناکوردەکان لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتووان، دەتوانێت سەرچاوەی هەڕەشەی کۆمەڵگەیی بێت؛ ئەوە جگە لە گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان لە شێواز و ستایلی ژیانی جیلی نوێ و، هەروەها پرسی “ژیریی دەستکرد” (Artificial intelligence) و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و مەترسییە کۆمەڵایەتییەکانی لەم بوارەدا.

٦- ئاسایشی ژینگەیی: گۆڕانکارییە ژینگەیییەکان و گۆڕانی کەشوهەوا وەکوو هەڕەشەیەکی کیشوەربڕ و پرسەکانی ژینگەییی عێراق و بەتایبەتی پرسی ئاو و بەبیابانبوونی عێراق و، هەروەها پرسی ئاو و سیاسەتی ئاویی درواسێکان و عێراق، پرسێکی ئاسایشیی بەردەوامە کە دەگوازرێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٢٦. هەروەها کێشە ژینگەیییە ناوخۆیییەکان، وەکوو: وشکەساڵی و بەرزبوونەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلی تایبەت و کارەساتە سروشتییەکان و هۆیەکانی پیسکردنی كه‌شوهەوا و ژینگە، تەنانەت ناهاوسەنگی لە ڕێژەی سەوزاییی شارەکان و پاڵاوگە و بیرە نایاسایییەکان و لاوازی یاخود نەبوونی ناوەندی ڕیسایکلینی نیشتمانی بۆ زبڵ و خاشاک و…، هێشتاکە مەترسین.

• ئەگەر و دەرفەتەکانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٦

١- کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی: زاڵبوونی بەرەی ڕۆژاوا و گۆڕانکاری لە ناوچەکە پاش جەنگی ١٢ ڕۆژە و لاوازبوونی ئێران و ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی بەرەی بەرخۆدان/موقاوه‌مه‌ (axis of resistance) دەتوانێت پێگەی هەرێمی کوردستان بەهۆی ناسنامە و پێگە جوگرافییەکەیه‌وه‌ وەکوو هێزێکی هاوسەنگکەر لە عێراق و ناوچەکەدا بەرز بکاتەوە. هەروەها مانەوە و داننان بە ستاتۆی ڕۆژاوای کوردستان لە سووریا، دەتوانێت پێگەی هەرێمی کوردستان لە هاوکێشە هەرێمایەتییەکاندا بەرزتر بکاتەوە. جگە لەمانەیش، بەرەوپێشچوونی “پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا” و کۆتاییهاتنی پێکدادانی چەکداری و داننان لانی کەم بە بەشێک لە مافەکانی کورد لە تورکیا، دەتوانێت دەرفەتێکی هەرێمایەتی بێت بۆ کۆرد بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی.

٢– ئاسایشی سیاسی: هاتنەئارای هاوکێشەی نوێی سیاسی لە عێراق لەپاش هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ٢٠٢٥ و گوشارەکانی ئەمریکا لەسەر هێزە شیعەکان و بەم پێیەیش پێویستیی شیعەکان بە کورد و بەرزبوونەوەی پێگەی کورد (ئەگەر لانی کەم لە بەغدا و سەبارەت بە پرسە کوردستانییەکان یەکگرتوو و یەکگوتار بێت)، دەتوانێت چارەسەری بەشێک لە کێشەکانی هەرێمی کوردستان و بەغدا بکات. لە ئاستی ناوخۆییش پێکهاتنی حکوومەت و کابینەی نوێ دەتوانێت سەقامگیرییەکی ڕێژەییی سیاسی بێنێتە ئاراوە.

٣- ئاسایشی ئابووری: بەردەوامیی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان و پەرەپێدان بە کەرتی گازی سروشتی و گرێدانی بە کەرتی وزەی عێراق و، لە لایەکی تریشەوە ئەگەری چارەسەرکردنی کێشەی بوودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لە حکوومەتی نوێی عێراق، دەتوانێت ببێتە هۆی بووژانەوەی ئابووریی هەرێمی کوردستان. هەروەها کۆماری ئیسلامیی ئێران بەهۆی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشاری ئەمریکا (Maximum Pressure) و، هەروەها گەڕانەوەی سزا و گەمارۆ ئابوورییە نێودەوڵەتییەکان بەهۆی چالاککردنی میکانیزمی سناپباک (Snapback mechanism)، زۆر زیاتر لە ڕابردوو پێویستیی بە عێراق و هەرێمی کوردستان هەیە.

٤- ئاسایشی سەربازی: بەئەنجامگەیاندنی هەوڵەکانی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە بۆ یەکخستنەوە و ڕێکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە لە ساڵی ٢٠٢٦، دەتوانێت ببێتە هۆی بەردەوامیی ڕاهێنان و یارمەتیی هێزەکانی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانان یاخود پتەوکردنی هەماهەنگیی هەواڵگری؛ ئەوەیش دەتوانێت پێگەی سەربازیی هەرێمی کوردستان لە پرسە ئاسایشییەکان بەرز بکاتەوە.

٥- ئاسایشی کۆمەڵگەیی و کۆمەڵایەتی: پاراستنی کەلتووری پێکەوەژیان و پێکەوەهەڵکردن و فرەیی، دەرفەتێکە بۆ بەهێزبوونی ئاسایشی کۆمەڵگەیی و لە هەمان کاتدا بەرزبوونەوەی هۆشیاریی کۆمەڵایەتی سەبارەت بە پرسە ناسنامەیییەکان و مەترسیی لادانە کۆمەڵایەتییەکان، فاکتەرێکی بەهێزن بۆ پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی.

٦- ئاسایشی ژینگەیی: هەوڵەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دەستەبەرکردنی کارەبای ٢٤ کاتژمێری و بەرهەمهێنانی کارەبا بە وزەی پاک و وزەی نوێبووەوە (Renewable energy)، هەروەها پەرەپێدانی ژێرخانی ئاو بە پڕۆژە ژینگەیییەکانی وەکوو: دروستکردنی بەنداو و پۆند و پشتێنەی سەوزایی و پڕۆژەی فریاگوزاریی خێرای ئاوی هەولێر و پاککردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆی هەولێر و…، دەسکەوت و دەرفەتێکی بێوێنەیە بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایشی ژینگەیی و تەندروستی و تەنانەت ئاسایشی خۆراک و بووژانەوەی کەرتەکانی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و گەشتوگوزار و…؛ کە جگە لە کاریگەرییە ژینگەیییەکان، لێکەوتەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی دەبێت.

• هەرێمی کوردستان-عێراق و مەترسییە ئاسایشییەکانی ساڵی ٢٠٢٦

یەکەم: کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی (Regional Security Complex)

١-  پەرەسەندنی بارگرژییەکانی ئیسرائیل و ئێران و گواستنەوەی بۆ عێراق (یەکگرتووییی گۆڕەپانەکان) و لێدان لە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران و لێکەوتە ئاسایشییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان. هەرچەندە ئەوە لە درێژمەودادا دەتوانێت دەرفەتیش بێت، بەڵام لە کورتخایەن و کاتی ڕوودانیدا مەترسییەکی سەربازییە بۆ سەر ئاسایشی هەرێمی کوردستان.

٢- ناڕوونیی داهاتووی سووریا و ئەگەری پێکدادانی سەربازیی نێوان دیمەشق و ڕۆژاوای کوردستان و لێکەوتە سەربازی و ئاسایشی و مرۆیی و جیۆسیاسییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان؛ هەروەها گوشارەکانی تورکیا لە حکوومەتی نوێی سووریا و لۆبیکردن لە ئەمریکا بۆ لەچەکداماڵینی هێزەکانی سووریای دیموکرات.

٣- بارودۆخی نالەباری ئابووری لە ئێران بەهۆی سزا و گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان و کاریگەرییە نەرێنییە ئابووری و سیاسییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان بەهۆی گوشاری ئەمریکا لەسەر عێراق؛ هەروەها سەرهەڵدانی ڕاپەڕین و شۆڕشی جەماوەری لە ئێران لە ساڵی ٢٠٢٦ و دووبارە کردنەئامانجی هێزەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە لایەک و، دروستبوونی لێشاوی کۆچبەران لە ئێران بو هەرێمی کوردستان لە لایەکی دیکەوە.

٤- کۆتاییهاتنی ئەرکی هێزەکانی هاوپەیمانیی دژی تیرۆر لە ڕووی سەربازییەوە و دروستبوونی بۆشاییی ئاسایشی لە عێراق و ناوچەکەدا.

٥- بەردەوامیی ململانێ و پڕۆژە جیۆسیاسییە پێکناکۆکەکانی ئەکتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمایەتییەکان لە عێراق و ناوچەکە.

دووەم: ئاسایشی سیاسی (Political security)

١- بەردەوامی و پەرەسەندنی ناکۆکیی نێوان “پارتی دیموکراتی کوردستان” و “یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان” سەبارەت بە پێکهێنانی حکوومەت و کابینەی نوێ.

٢- گواستنەوەی ململانێ و ڕکابەرایەتییەکانی نێوان ئەکتەرە ناوخۆیییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەغدا.

٣- دەستوەردانی بەغدا لە کاروباری سیاسیی هەرێمی کوردستان بە ڕێگەی ئەکتەرە سیاسییەکان لە لایەک و تێکدانی هاوسەنگیی سیاسی لە ڕێگەی دامەزراوە فیدراڵییەکانەوە. جگە لەمانەیش، لە عێراق ناکۆکییە سیاسییەکان، پەرە بە ناکۆکییە نەتەوەیی و مەزهەبییەکان دەدات و، بەپێچەوانەیشەوە ئەم ناکۆکییە سیاسییانە بنەما و ڕەگ و ڕیشەی نەتەوەیی و مەزهەبیی هەیە کە هیج هەوڵێکی جددی بۆ پڕکردنەوەی کەلێن و لێکترازانەکان و ساڕێژبوونەوەی زامەکانی ڕابردوو لە نێوان کورد و عەرەب و، هەروەها شیعە و سوننە، نەدراوە.

٤- چارەسەرنەکردنی پرس و کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، پاشگەزبوونەوە لە فیدراڵیزم و پێشێلکردنی بنەماکانی دەستوور و پابەندنەبوون بە ڕێککەوتن و هاوپەیمانێتییەکانی پاش هەڵبژاردنەکان و بەڵێنەکانی پێکهێنانی کابینە و حکوومەت لە عێراق، یەکێکە لە گەورەترین مەترسییەکانی سەر هەرێمی کوردستان کە لەلایەن بەغداوە کاری لەسەر دەکرێت. هەروەها ئەگه‌ری هەوڵدانی بەغدا بۆ دەستبردن بۆ پرسی سنووردارکردنی پێشمەرگە و، هەروەها پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا، زۆر مەترسیدار دەبێت.

٥- نفووز و باڵادەستیی کۆماری ئیسلامی لە عێراق، بەتایبەتی لە ڕێگەی باڵادەستیی هاوپەیمان و لایەنگرەکانی، لە پلەی یەکەمی ئەولەوییەتی ئاسایشی ئابووری و سەربازیی کۆماری ئیسلامیی ئێراندایە. هەر بۆیە نایەوێت نەیارانی سیاسیی ئێران لە عێراق لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە بێنە سەر دەسەڵات و، جگە لەوەی ڕێگە لە ئەمریکا بگرێت کە بەتەواوی عێراق کۆنترۆڵ بکات، لە هەمان کاتیشدا عێراق وەکوو کارتی گوشار لە دانوستانە ئەتۆمی و دیپلۆماسییەکانی نێوان خۆی و ئەمریكا بەکار بهێنێت.

ئەمریکاش دەیەوێت لە ڕێگەی عێراقەوە هەم ئێران کۆنترۆڵ بکات و هەمیش لەم ڕێگەوە ئاسایشی هاوپەیمانە ناوچەیییەکانی دەستەبەر بکات. جگە لەوەیش ئاسایشی سووریا و لوبنان و بەم پێیەیش ئیسرائیل لە ڕێگەی عێراقەوە کۆنترۆڵ و دەستبەر دەکرێت؛ ئەوە جگە لەوەی كه‌ نائارامی و ناسەقامگیری لە عێراق دەبێتە هۆکاری سەرهەڵدانەوە و بەهێزبوونه‌وه‌ی داعش و گرووپە تیرۆریستییەکان. بەڵام لە دوای ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، گرنگیی عێراق بۆ هەردوو “بەرەی موقاومە” بە سەرکردایەتیی ئێران و “بەرەی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی” بە نوێنەرایەتیی ئیسرائیل، زیاتر لە ڕابردوو بەرز بۆتەوە. لەم چوارچێوەیەدا، گوشارەکانی ئێران و ئەمریکا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و ئەکتەرە سیاسییەکانی بە ئاراستەی جەمسەرگیری لە هاوکێشە سیاسییە نوێیەکانی عێراقی پاش هەڵبژاردنی پەرلەمانی ٢٠٢٥، مەترسییەکی ئاسایشییە بۆ هەرێمی کوردستان.

سێیەم: ئاسایشی سەربازی (Military security)

١- بەردەوامیی مەترسیی تیرۆر و داعش لە عێراق و ناوچەکە و لێکەوتە ئاسایشییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان.

٢- دەستوەردان و هێرشە سەربازییەکانی تورکیا و ئێران لەناو خاکی هەرێمی کوردستان بە پاساوی هەڕەشەی ئاسایشی، مەترسییە بۆ سەر هەرێمی کوردستان. تورکیا جگە لەوەی کە دەیەوێت لە ڕێگەی سنووردانان بۆ ئێران و پرۆکسییەکانی جێگەی خۆی بەهێز بکات، لە هەمان کاتیشدا لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی نفووزی خۆی لە عێراق و گرێدانی بەرژەوەندیی هێزە سوننەكان، تورکمانه‌كان و تەنانەت کوردەکانه‌وه‌، دەیەوێت گوشار بخاته‌ سەر شیعەکان یاخود لانی کەم باڵانسێک لە نێوانیاندا لە بەرژەوەندیی خۆی دروست بکات. هەر بۆیە کارتی تورکمان و، هەروەها سوننەکان لەپاڵ کارتەکانی ئاو و پەکەکە- کە لە ڕوانگەی تورکیاوه‌ بە پرسی تیرۆر دادەنرێت- هەوڵ دەدات بەرژەوەندییەکانی بپارێزێت. لە هەمان کاتیشدا تورکیا هەوڵ دەدات پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان (مشروع طريق التنمية) بکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە و؛ عێراق بەتەواوی به‌ توركیاوه‌ گرێ دەدرێت.

٣- مەترسیی دووبارەبوونەوەی هێرشی سەربازیی میلیشیا و هێزە پرۆکسییەکان بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ئەگەری هەر بارگرژییەک لە نێوان بەغدا و هەولێر و، هەروەها هەولێر و ئێران یاخود ئەمریکا و ئێران. هەروەها بەردەوامیی مەترسیی میلیشیاکان لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان. لێدانی میلیشیاکان بە شێوەی ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی هێرشی درۆنی و مووشەکی یاخود هەوڵی داگیرکردنی لە ژێرخانی وزەی هەرێمی کوردستان، هەروەها ڕێگریکردن لە کارکردنی کۆمپانیاکان لە ڕووی ئاسایشی و یاسایییەوە بۆ وەبەرهێنان و دەرهێنان و هەناردەکردنەوەی نەوت، گەورەترین مەترسییە بۆ ژێرخانی ئابووری و داراییی هەرێمی کوردستان و، هەروەها مەترسییەکی سەرەکییە بۆ پڕۆژە ژێرخانییەکانی وەکوو: وەستاندنی کەرتی بەرهەمهێنانی کارەبا و پاڵاوتنی نەوت و دابینکردنی گازی سروشتی بۆ پێداویستییە ناوخۆیییەکان.

٤- ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی چەکداری و یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییە سیاسییەکان بە ڕێگەی سەربازی لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان، مەترسییەکی گەورەی ئاسایشییە.

٥- پرسەکانی پەیوەست بە یەکگرتنەوە و ڕێکخستنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە و هێزە سەربازی و ئاسایشییەکان و دروستبوونی بەربەست بۆ ئەم پرسە، دەتوانێت هەڕەشەیەكی ئاسایشی بێت.

چوارەم: ئاسایشی ئابووری (Economic security)

١- بەردەوامیی ناکۆکییەکانی هەولێر و بەغدا سەباره‌ت بە پرسە دارایییەکان و، بەم پێیەیش بەردەوامیی قەیرانی مووچە و بوودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٦ لە لایەک و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری و هەژاری بەهۆی بەردەوامیی قەیرانە ئابووری و دارایییەکان لە هەرێمی کوردستان لە لایەکی دیکەوە. گەورەترین مەترسی لەم قۆناغەدا ئەوەیە کە خەڵکی هەرێمی کوردستان بەهۆی سیاسەتی برسیکردنی بەغداوە لە دژی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕاپەڕین بکەن، یاخود گوشار بخه‌نه‌ سه‌ر حکوومەتی هەرێمی کوردستان كه‌ هەموو دەسەڵات و فاکتەرەکانی بەهێزی خۆی لە بەرامبەر مووچەدا- کە هیچ گەرەنتییەک لە بەردەوامبوونی نییە- ڕادەستی بەغدا بکات.

٢- لێکەوتە ئابوورییەکانی بەردەوامی ناسەقامگیریی ئاسایشی و سیاسی لە ناوچەکە و عێراق و تەنانەت ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگی نوێ لە نێوان ئەکتەره‌ دەوڵەتی و ئەکتەرە نادەوڵەتەکان.

٣- دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی ٢٠٢٦ بەپێی پێشبینییەکان و کاریگەرییه‌ نەرێنییە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکانی لەسەر داهات و بوودجەی عێراق و، بەم پێیەیش بوودجە و شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان.

٤- بەردەوامیی هەوڵەکانی بەغدا بۆ بەناوەندیکردنی کەرت و بوارەکانی ئابووری لە ڕێگەی ڕێوشوێنە کارگێڕی و یاسایییەکان لە دژی هەرێمی کوردستان.

٥- توندترکردنی جێبەجێکردنی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشار (Maximum pressure)ی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بۆ سەر ئێران و پرۆکسییەکانی لە عێراق و لێکەوتەکانی لەسەر ئابووریی عێراق و هەرێمی کوردستان. هەرچەندە ئەوە دەتوانێت دەرفەتیش بێت بۆ هەرێمی کوردستان کە بەغدا ناچار بێت لە ڕووی دابینکردنی گازی سروشتی و کارەباوە گرنگی بە هەرێمی کوردستان بدات.

پێنجەم: ئاسایشی ژینگەیی (Environmental security) و تەندروستی و مرۆیی

١- بەردەوامیی وشکەساڵی لە عێراق و هەرێمی کوردستان و لێکەوتەی گۆڕانی کەشوهەوا و مەترسییە ژینگەیییەکانی بۆ سەر ئاسایشی خۆراک و مرۆڤ و کەرتەکانی کشتوکاڵ و گەشتیاری.

٢- دابەزینی ئاوی ژێرزەوی و وشکبوونی ڕووبارەکان لە هەرێمی کوردستان و لێکەوتەکانی لەسەر کەرتە جۆراوجۆرەکان.

٣- ئەگەری کۆچی ژینگەیی و ئابووری لە ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان بۆ پایتەخت و شارە گەورەکان و، لێکەوتە جیاوازە کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەنانەت ئاسایشی و سیاسییەکانی.

٤- ئەگەری بڵاوبوونەوەی پەتا و نەخۆشییە گوازراو و کوشندەکان و، هەروەها بەرزبوونەوەی نەخۆشییەکان لە هەرێمی کوردستان وەکوو شێرپەنجە و… و، لێکەوتەکانی لەسەر کەرتی تەندروستی.

٥- مەترسییەکانی پیسبوونی ژینگەیی (بە هەموو جۆرەکانی پیسبوونی ئاو و پیسبوونی هەوا و پیسبوونی خاک) و، کاریگەرییه‌كه‌ی لەسەر ئاسایشی مرۆیی.

شەشەم: ئاسایشی کۆمەڵگەیی (Societal Security) و کۆمەڵایەتی

١- تێکچوونی دیموگرافیای دانیشتووان و مەترسییە سیاسی و ئاسایشی و ناسنامەیییەکانی بەهۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانیشتووانی عەرەب لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە دانیشتووانی کوردستان. ئەم پرسە بۆ ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان و بۆ هەموو عێراقیش لە درێژخایەندا، ڕاستە. لە لایەکی تریشەوە، تێکچوونی دیموگرافیای دانیشتووان لە هەرێمی کوردستان لە نێوان شار و گوندەکان بەپێی دوایین ئاماری سەرژمێریی گشتیی دانیشتووانی عێراق کە دەری دەخات لە 85٪ی تێکڕای دانیشتووانی چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە شارەکان (5,513,276) دەژین، تەنیا 15٪یان لە گوندەکان (1,005,853) دەژین.

٢- مەترسیی ڕوودانی جەنگ و نائارامی لە عێراق و ناوچەکە و دروستبوونی لێشاوی ئاوارە و پەنابەران بۆ هەرێمی کوردستان و لێکەوتە نەرێنییە ئاسایشی و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی.

٣- بەردەوامیی ئالوودەبوون و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و بازرگانیی ئەم ماددانە و لێکەوتە نەرێنییە کۆمەڵایەتی و ئاسایشی و مرۆیییەکانی لە لایەک و، دیاردەی نوێی کۆمەڵایەتی و بەرزبوونەوەی تاوان و لێکترازانە ڕەگەزی و کۆمەڵایەتی و جیلی و چینایه‌تییەکان و تەنانەت ئەگەری پێکدادان و لادانە کۆمەڵایەتییەکان.

٤- پەراوێزکەوتنی پرسەکانی ناسنامەیی، وەکوو زمان و ئینتمای نەتەوەیی، بە هۆکاری جیاوازیی سیاسی و ڕۆشنبیری و پەروەردەیی و تەنانەت ئابووری.

٥- دواکەوتنی دامەزراوە و سیستەم و ژێرخانە سیاسی و ئابووری و خوێندن-پەروەردەیییەکان لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی ژیریی دەستکرد و بەتایبەتی پێداویستییە ژێرخانییەکان بۆ ئامادەکردنی “نەوەی ئالفا” (Generation Alpha) و دەستەبەرکردنی پێداویستی و داواکارییەکانیان لە لایەک و، نەبوونی پلان بۆ دانانی بەڕێوەبەرایەتییەکی فەرمی و تایبەتمەندیی نیشتمانی بۆ کارکردن لەسەر خاڵە لاواز و خاڵە بەهێزەکانی شارە گەورەکان لە ڕێگەی پێوانەکردنی “دەرفەت و ئاڵنگاری” (opportunities and challenges)ییەکانی شارەکان، بەتایبەتی هەولێر وەکوو پایتەختی هەرێمی کوردستان-عێراق، لە لایەکی دیکەوە. ئەمەیش ساڵانە لەسەر بنەمای 5 نیشاندەری سەرەکی لەلایەن Oxford Economics پێوانە دەکرێت: ١-ئابووری (Economics)، ٢-سەرمایەی مرۆیی (Human capital )، ٣-کوالیتیی ژیان (Quality of life)، ٤-ژینگە (Environment) و، ٥-حوکمڕانی (Governance). ئەم پێوانەیە ٢٧ پێوەری لاوەکیی بۆ پێوانەکردنی گشتیی شارەکان بەکار دەهێنێت.

جێگەی ئاماژەیە کە لە ساڵی ٢٠٢٥ هەولێر لەسەر بنەمای کۆی گشتیی هەر پێنج پێوەر، پلەی (717)ی لە نێوان 1000 شاری گەورەی جیهاندا هەیە، بەم شێوەیە: ئابووری (٧١٨)، سەرمایەی مرۆیی (٣٠٥)، کوالیتیی ژیان (٦٧٣)، ژینگە (٩١٦) و، حوکمڕانی (٩٨١)[1]. لە بەرامبەریشدا پلەی “بەغدا”ی پایتەختی عێراق لە ڕیزبەندی (709) لە نێوان 1000 شاری جیهان و لەسەر ئاستی 5 پێوەرەکە پلەی بەم شێوەیەیە: ئابووری (٥٦٤)، سەرمایەی مرۆیی (٢٣٤)، کوالیتیی ژیان (٧٩١)، ژینگە (٩٣٠) و، حوکمڕانی (٩٨١).

تێبینی: جێگەی ئاماژەیە کە لە ڕووی پێوەری حوکمڕانییەوە “هەولێر” وەکوو پایتەختی هەرێمی کوردستان لە “بەغدا”ی پایتەختی عێراق جیا نەکراوەتەوە و، ئەمەیش لانی کەم بەهۆی جیاوازیی ناسنامەیی و کەلتووری و سیاسیی هەرێمی کوردستان لە بەشەکانی دیکەی عێراق، بەتایبەتی لەپاش ٢٠٠٣ەوە، ناتوانێت وێنایەکی دروست، ورد و تەواو  لە پێوەری “حوکمڕانی” لەم دوو شارەدا بخاتە ڕوو.

کۆبەند

گەورەترین پرسی جیۆسیاسی و ئاسایشی ئەوەیە کە کورد بەگشتی و هەرێمی کوردستان-عێراق بەتایبەتی لە ناوچەکەدا به‌ده‌ست تەنیاییی ستراتیژیک (strategic loneliness)ه‌وه‌ دەناڵێنێت؛ بەو واتایەی کە بەپێچەوانەی ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا، ناتوانێت پشت بە هیچ دەوڵەت یان ئەکتەرێکی هەرێمایەتی بە شێوەیەکی ستراتیژی ببەستێت. هەر بۆیە ناڕوونی و ئاڵۆزیی ستراتیژیی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی، وای کردووە کە بەغدا لە لایەک و کۆماری ئیسلامیی ئێران و تورکیا لە لایەکی دیکەوە بتوانن گوشار لە هەرێمی کوردستان بکەن، لە کاتێکدا بەردەوام هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر سوننە و شیعە توندڕەوەکانی عێراق و، هەروەها کۆماری ئیسلامیی ئێران تێچووی ئەو پەیوەندییانەی لەگەڵ ئەمریکا و ڕۆژاوا داوە، بەڵام وەکوو پێویست پاڵپشتیی ئەمریکای وەرنەگرتووە. چونکە هەرێمی کوردستان بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی لە عێراق و لەهەمبەر دراوسێکانی، پێویستیی بە هێزی سەرووهەرێمایەتی هەیە.

چاوەڕوان دەکرێت کە “کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی” لە ناوچەکە نەزمێکی نوێ (new order) بەخۆیەوە ببینێت؛ ئەمە سەرەڕای بانگەشەی ئیسرائیل بۆ هێنانەئارای نەزمی نوێ لە ناوچەکەدا لەپاش ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ کە لەلایەن سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیلەوە بەردەوام پێداگریی لەسەر کراوە. ئەم نەزمە نوێیەیش تەنیا لە نێوان دوو ئەکتەر (بۆ نموونە ئێران و ئیسرائیل) نابێت و دروستی ناکەن و، لێکەوتەکانی، هەموو ئەکتەرەکانی دیکەیش دەگرێتەوە. بۆیە کارلێکی سیاسەتی دەرەوەی ئەو دەوڵەتانە پێکەوە نەزمی نوێ و بەها و ڕێسا و یاسا و چوارچێوەی ئەو کۆمەڵە ئاسایشییە هەرێمایەتییە دەستنیشان دەکات.

لەم گۆڕانکاری و بۆشایییەدایە کە دەرفەت بۆ ڕۆڵبینینی کورد لە وڵاتانی تورکیا و سووریا و بە ئەگەرێکی بەرزەوە لە داهاتوودا لە ئێران و، هەروەها هەرێمی کوردستان لە عێراق دێتە ئاراوە. هەر بۆیە سیاسەتی ئێران لە ڕێگەی بەغداوە ئەوەیە هەرێمی کوردستان بە ڕاددەیەک لاواز بکرێت کە لە ئەگەری گۆڕانکاریی ناوچەیی و ناوخۆیی لە عێراق، هەرێمی کوردستان ئەو توانا و ئامادەیییەی نەبێت کە سوود لە دەرفەتەکان وەربگرێت. هەر بۆیە سازانی سیاسیی ناوخۆیی، هاوتەریب لەگەڵ بەهێزکردنەوەی ڕەوایەتیی ناوخۆیی، بنەمایەکی پتەوی سیاسی و ئاسایشی و تەنانەت ئابووری دێنێتە ئاراوە.

لەم چوارچێوەیەدا، گۆڕانکاری بە ئاراستەی ئەرێنی بۆ کورد لە ئێران و، هەروەها دەستبەرکردنی مافەکانی کورد لە تورکیا و بەتایبەتی سووریا، دەتوانێت کۆتایی بە تەنیاییی ستراتیژی (strategic loneliness)، هەرێمی کوردستان بهێنێت.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پاشکۆ

لەم نووسینەدا بۆ کورتکردنەوە، هەروەها دوورکەوتنەوە لە ئاڵۆزیی میتۆدەکان، ڕێبازی Mixed methods بەکار هێنراوە، چونکە ئەم جۆرە لە دەستنیشانکردنی مەترسییانە لە چوارچێوەی National Security Studies خوێندنەوەی بۆ دەکرێت نەک ئاییندەناسی و توێژینەوەی داهاتوو بە شێوەیەکی تەواو و ڕەها. ڕێبازی ئەم نووسینە لەسەر ئەم بنەمایەیە کە هەندێ جار بە ئاییندەناسیی چارەنووس دەناسرێت: ئەگەر ڕەوتی ئێستا بەردەوام بێت، ئەوا دۆخی داهاتوو لە دۆخی ئێستا خراپتر دەبێت. هۆکاری سەرەکیی بەکارهێنانی ڕەوتە نەرێنییەکان و ئەم جۆرە سیناریۆیانە بۆ داهاتوو، ئاگادارکردنەوەی خەڵک و دەسەڵاتدارانە لە پرسە ئەگەرییەکان کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. چونکە ئەگەر سیناریۆکان لە باشترینەوە بۆ خراپترین دابڕێژرێت، ئەوە شتێکی ئەوتۆ نەوتراوە و نەکراوە، بەڵکوو هەموو سیناریۆکان خراوەتە ڕوو؛ بەڵام باشیی ئەم ڕێبازە ئەوەیە کە دەستنیشانی دەکات کە بەردەوامی و لێکەوتەی کام لە سیاسەت و ڕەفتاری ئێستامان، دەتوانێت ببێتە هۆکاری ڕوودانی یەک یان چەند سیناریۆیەک لە داهاتوو.

لە لایەکی ترەوە، داهاتووناسیی ئەرێنی و هەندێ جار ئاییندەناسیی نۆرماتیڤ وا دەکات کە سیناریۆکان بەپێی ڕوانگەی ئەخلاقی و هزری و ئایدیۆلۆژی دابڕێژرێت کە یان بەتەواوی ئەرێنییە یان بەتەواوی ڕەش و نەرێنییە و؛ ئەمەیش لە جیهانی ڕاستەقینەدا بوونی نییە و ئەگەری ڕوودانی ئەستەمە و، ناکرێت لەسەر بنەمای ڕوانگە، بەها و نۆرم و تەنانەت بەرژەوەندیی خۆمان جیهان ببینین و سیاسەت دابڕێژرێت.

ئاییندەناسی، ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە چۆن واقعی “سبەی” لە گۆڕانکاری (یان سەقامگیری)ی “ئەمڕۆ” لەدایک دەبێت. بەو پێیەی ناتوانرێت داهاتوو بەوردی بزانرێت، ئاییندەناسی (Futures studies) تەنیا پلاندانان لەسەر بنەمای سیناریۆیەک ڕەت دەکاته‌وە. بە بڕوای ئاییندەتوێژان، پێویستە کۆمەڵێک سیناریۆ لە پلانداناندا بەکار بهێنرێت. کۆمەڵێک سیناریۆ دەتوانن مەودای بەرفراوانتر لە داهاتووە گریمانەکراوەکان بخەنە ڕوو و پلاندانان لەسەر بنەمای کۆمەڵەیەکی لەو جۆرە بەدڵنیایییەوە وردتر و تەواوتر دەبێت و، متمانەمان لە ڕووبەڕووبوونەوەی داهاتوو زیاد دەکات.

سیناریۆ وەسفێکی مەعقووڵ و لۆژیکییە بۆ ئەوەی کە ڕەنگە ڕوو بدات و، نیشان دەدات کە ڕووداو و بڕیارەکانی ئەمڕۆ چۆن داهاتوومان لەقاڵب دەدەن. سیناریۆکان باس لە ڕەوت و ڕووداوەکان دەکەن بەو شێوەیەی کە دەتوانن ڕوو بدەن. ئەگەری ئەوەی سیناریۆیەک بەتەواوی بەدی بهێنرێت زۆر کەمە و، تەنانەت هەرگیز ڕووی نەداوە کە بەوردی وەکوو خۆی ڕوو بدات. وەدیهاتن یان بەدینەهێنانی هەر سیناریۆیەک، پێوەرێکی باش نییە بۆ حوکمدان لەسەر دروستی یان نادروستیی سیناریۆکان. بەهای سیناریۆ لە بەدیهێنانی تەواوەتیدا نییە، بەڵکوو لەو کاریگەرییەیە کە دەتوانێت لەسەر بڕیار و سیاسەتە دروستەکانی ئەمڕۆ هەیبێ. بابەتەکانی ئاییندەیی بریتین لە جۆرەکانی:

١- “ئەگەر- لەوانەیە” یاخود ئاییندەی مومكین (Possible): هەر شتێک، باش بێت یان خراپ، ئەگەری هەیە یان بەدوور نازانرێت، دەتوانێت لە داهاتوودا ڕوو بدات.

٢- “دەشێت-مومکین” یاخود ئاییندەی ڕێتێچوو (Probable): ئەوەی کە ئەگەری زۆرە لە داهاتوودا ڕوو بدات (بە پشتبەستن بە بەردەوامبوونی ڕەوتەکانی ئێستا لە داهاتوودا).

٣- ئاییندەی “دڵخواز-ئایدیال” (Preferable): ئەوەی بە گونجاوترین و خوازراوترین ڕووداوی داهاتوو دادەنرێت.

میتۆدی جۆراوجۆر بۆ ئاییندەناسی و داهاتووتوێژی داڕێژراون، لە شێوازە سادەکانەوە بۆ شێوازە ئاڵۆزەکان و لە شێوازی چۆنایەتییەوە بۆ چەندایەتی؛ بۆ نموونە:: Trend extrapolation  و Board of experts  و Delphi و Projection و Consultation و Goal analysis و Senario و Back Casting  و Modeling و Simulations and games و Brainstorming و Relevance Tree  و Critical technologies و Cross – Impact Analysis و Environmental impact assessment  و Social impact assessment و Morphology  analysis  و Patent analysis و Visualization و Futures Wheels و CERT/CPM و هتد. بەڵام زۆربەی ئەم شێوازانە سەرەڕای ئەوەی تایبەتمەندیی ناوازەیان هەیە و زاراوەی جیاواز بەکار دەهێنن، هاوشێوەی یەکترن. بەڵام دەکرێت بە ڕێگەی چاودێری، شرۆڤە و شیکردنەوە، مۆدێلسازی، داڕشتنی نەخشەڕێگه‌، ڕوانگە و تێڕوانین (perspective)، سیناریۆسازی و گەڕانەوە بۆ ڕابردووی ڕووداو و دیاردەکان (Back casting) و…، توێژینەوەی ئاییندەیی ئەنجام بدرێت.

بۆ زانیاریی زیاتر سەبارەت بە هەڕەشە و مەترسییەکانی ساڵی ٢٠٢٥ و ساڵی ٢٠٢٤ و بەراوردکردنیان بە ساڵی ٢٠٢٦، بڕوانە:

١٠ هەڕەشە بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٤:

https://penus.krd/?p=3765

هەرێمی کوردستان-عێراق ٢٠٢٥: دەرفەت و هەڕەشەکان:

https://penus.krd/?p=4306

[1] – شارەکان وەک گرنگترین توخمەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و…، بە پشتبەستن بە “کوالیتیی ژیان”ی دانیشتووانەکانیان دەپێورێت. لە ڕاستیدا ئاستی کوالیتیی ژیانی هاووڵاتیان لە شارێکدا بە ئاستی خۆشگوزەرانی لە هەموو ڕەهەندە ئابووری و مرۆیی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ژینگەیییەکاندا دیاری دەکرێت. بۆ دیاریکردنی پێگەی شارێک، دەبێت بە پشتبەستن بە پێوەرەکانی شارەکانی جیهان و پێوەرە لاوەکییەکان بپێورێت کە ساڵانە چەندان دامەزراوەی نێودەوڵەتی بۆ هەڵسەنگاندنی کوالیتیی ژیانی شارەکان ئەنجامی دەدەن.

ئیندێکسی شارەکانی جیهان (Oxford Economics Global Cities Index)، وەک یەکێک لە دامەزراوە جیهانییە پێشەنگەکان، ساڵانە لێکۆڵینەوە لە هەزار شاری جیهان دەکات. لە ساڵی ٢٠٢٥دا، شارەکانی جیهانی لەسەر بنەمای پێنج نیشاندەری سەرەکی: ئابووری، سەرمایەی مرۆیی، کوالیتیی ژیان، ژینگە و، حوکمڕانی، پێوانە کردووە. ئەم ئیندێکسە ٢٧ پێوەری لاوەکی بۆ پێوانەکردنی گشتیی شارەکان بەکار دەهێنێت. لەم 5 پێوەرە سەرەکییەدا، بەڕێوەبردنی شارەکان و شارەوانییەکان ڕاستەوخۆ بەرپرسیارن لە دوو پێوەر کە بریتین لە ژینگە و کوالیتیی ژیان لە شارەکاندا.

ئەنجامدانی هەر کارێک یان ئەنجامنەدانی وەکوو پێویست، کاریگەریی لەسەر ئاستی ژیانی هاووڵاتیان دەبێت، چونکە خانووبەرە، پیسبوونی هەوا، هۆیەکانی گواستنەوەی شارەکان، شوێنی سەوزایی و کاتبەسەربردن و…، بە گرنگترین پێداویستیی دانیشتووانی شارێک دادەنرێت. ئەگەر ئەم پێداویستییانە دابین نەکرێن، ئەوە شارەکان ڕووبەڕووی ئاستەنگی جددی دەبنەوە لە دابینکردنی پێداویستیی شیاو بۆ ژیانی دانیشتووان. گرنگترین پێوەرە لاوەکییەکانی کوالیتیی ژیان بریتین لە: یەکسانیی دابەشکردنی داهات، داهاتی سەرتاسەری بۆ هەر کەسێک، تێچووی خانووبەرە و تێچووی ژیان و خزمەتگوزارییەکانی شار، تەمەنی چاوەڕوانکراو، ڕێژەی تاوان و ڕێژەی کوشتن لە هەر شارێکدا، دەستڕاگەیشتن بە فەزای کاتبەسەربردن و ناوەندی که‌لتووری، خێراییی ئینتەرنێت و دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکان.

لە پێوەرەکانی ژینگەدا، پێوەرە لاوەکییەکانی بەپێی: کوالیتیی هەوا، چڕیی دەردانی پیسکەرەکان، ئەگەری ڕوودانی ٦ مەترسیی سروشتی، بەرز و نەزمبوونەوەی نائاساییی پلەی گەرمی و گۆڕانکاریی نائاسایی لە بارانباریندا دەپێورێت. لەم بارەیەوە بڕوانە بۆ شیکاری ماڵپەڕی تایبەتمەند بە کاروباری ئابووری  (دنیای اقتصاد) سەبارەت بە “کوالیتیی ژیان” و “ژینگە” لە “تاران”ی پایتەختی ئێران لەم ئیندێکسەدا.

د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

پرۆسەی هەڵبژارنی گشتی لە عێراق بەبێ كێشەیەكی ئەوتۆ، ئاسایی وەك پێنج خولەكەی پێشوو بەڕێوە چوو، بەڵام ئەنجامە بەرایی و دەرهاوێشتەكانی لە ئێستادا جێگەی لێكدانەوە و مشتومڕی جۆراوجۆرن. ئەم شرۆڤەیە لەسەر گرنگترین ئاماژە و دەرەنجانی پاش دەركەوتنی ئەنجامە بەرایییەكان لە بازنەی شیعی و سوننەكان هەڵوێستە دەكات، كە لێكەوتە و كاریگەریشیان لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە؛ چ لە پێكهێنانی حكوومەت، چ لەسەر ئاراستەكردنی سیاسەتە گشتییە فیدراڵییەكان.

1_ بازنە شیعييەكان:

مشتومڕی یەكەمی عێراق و یەكەمی شیعە

بەپێی ئەنجامە بەرایییە ڕاگەیەنراوەكان لیستەكەی سوودانی (ئاوەدانكردنەوە و گەشەپێدان) سوپرایزی هەڵبژاردنە؛ بەو پێیەی یەكەم بەشداریكردنییەتی بەو ناونیشان و پێكهاتەیە لە هەڵبژاردندا. ئەم هاوپەیمانییە بە بردنەوەی 46 كورسی لە كۆی نزیكه‌ی 187 كورسیی بەركەوتەی لیست و هێزە شیعەكان، یەكەم بوون[1]. جیا لەوەیش، زیاتر لە ملیۆنێك و 317 هەزار دەنگی لە عێراقدا بەدەست هێنا. لەسەر ئاستی سەرۆكلیستە كاندیدەكانیش سەرۆكەكەی كە “محەمەد شیاع سوودانی”یە، كۆتاییی بە مشتومڕێكی چەند مانگە هێنا لەسەر پێگەی “یەكەمی بەغدا”، ئەویش لە ڕێگه‌ی بەدەستهێنانی زیاتر لە 91 هەزار دەنگ. بەمەیش پێش حەلبووسی، سەرۆكی تەقەدومی سوننە (71 هەزار دەنگ) و نووری مالیكی، سەرۆكی دەوڵەتی یاسای شیعە (68 هەزار دەنگ) كەوت[2]. 

ئەم ژمارەیە و ڕێژەی دەنگەكانی سوودانی و لیستەكەی، دەرفەتی ئەوەیان پێ دەدا خۆیان بە یەكەمی عێراق و پانتاییی شیعییش ڕابگەیەنن و لەپاش دەركەوتنی ئەنجامەكانیشەوە هەمان شتیان کرد. سوودانی ڕای گەیاند ژمارەكانی ئەوان “تا ئێستا هیچ قەوارەیەکی سیاسی لە هیچ هەڵبژاردنێکدا پێی نەگەیشتووە”[3]. بەڵام بەپێی ئاماژەكان ئەم یەكەمبوونە زۆر جێگەی متمانە نییە و جێگیریش نییە، بەڵكوو لە بەردەم چەند مەترسی و لەمپەر و ئەگەرێكدایە كە سەرەكیترینیان بریتین لە:

_ یەكەمبوونی سوودانی وەك بەربژێر كە نزیكەی 92 هەزار دەنگە لە بەغدا، زۆر یەكلاكەرەوە و ژمارەیەكی گەورە نییە بەراورد بە 721 هەزار دەنگەكەی مالیكی لە 2014. هەرچەندە بارودۆخی هەردوو هەڵبژاردنەكە جیاوازە و نێوانیشیان زیاتر لە 11 ساڵە، بەڵام دەكرێت ئەمە بە لاوازیی كاریزما و كەسایەتیی سیاسیی سوودانی یان لاوازیی پێگە جەماوەرییه‌كه‌ی لێك بدرێتەوە؛ بەڵام هەیشن، دەیگه‌ڕێننەوە بۆ گۆڕانی میزاجی دەنگدەری عێراقی (شیعی) لە گەڕان بەدوای سیمبول و كاریزماتیكەوە بەرەو ئاڕاستەی دیکە.[4]

_ قه‌ره‌باڵغی (تێكه‌ڵوپێكه‌ڵی)ی هاوپەیمانێتییەكەی سوودانی و درزە زۆرەكانی پێكهێنانی؛ بە جۆرێك دەگوترێت لە كۆی ئەو 46 كورسییەی كە سوودانی بەدەستی هێناوە، دەوروبەری 30 كورسییانی بەتەواوی بۆ دەمێنێتەوە- ئەوانی دیكە دەچنە ناو لیستە شیعەكان. لەم نێوه‌یشدا باسی ئەوە هەیە پاش دەركەوتنی ئەنجامەكان هەندێكیان (پێنج كاندیدی براوە) بۆ ئەو مەبەستە چوونەتە نێو دانوستانەوە لەگەڵ ڕكابەرەكانی سوودانی و، ئامادەیییان دەربڕیوە بۆ دەنگدان بچنە پاڵیان[5].

دەركەوتنی “فالح فەیاز”ی هاوپەیمانی سوودانی لەگەڵ “قەیس خەزعەلی”، سەرۆكی عەسائیب، پاش ڕاگەیاندنی ئەنجامە بەرایییەكان، پرسیاری ئەوەی لە ساڵۆنە سیاسییەكانی بەغدا دروست كردووە كه‌: ئاخۆ ناوبراو سوودانی بە هەمان دەردی عەبادی نابات و وەك ئەو لێی جیا نابێتەوە (2018)؟ ئەگەر ئەمەیش لە “فەیاز” یان “ئەحمەد ئەسەدی” ڕوو بدات، درز و كەلێنی گەورە لە پرۆژەكەی “سوودانی”دا دروست دەكات.

 _ بەهۆی ئەوەی یاسا و نەریتە سیاسی و دادوەرییەكانی عێراق دەرفەت بە دروستكردنی “گەورەترین فراكسیۆن” لەپاش هەڵبژاردن دەدات، یەكەمبوونی سوودانی، چ لەسەر ئاستی شیعە و چ لەسەر ئاستی نیشتمانیی عێراقیش قه‌ره‌باڵغ و دەڵەمەیە، بەتایبەت ئەگەر هێزەكانی “چوارچێوەی هه‌ماهەنگی” بەبێ سوودانی خۆیان ڕێك بخەنەوە و “گەورەترین فراكسیۆن” ڕابگەیەنن.

ئەم هەنگاوە ئەگەرچی تا ڕاددەیەكی زۆر ڕەخنەی لەسەرە و بەدژ بە دیموكراسی لێك دەدرێتەوە، بەڵام لە 2010 بەرامبەر یەكەمبوونی “لیستی ئەلعێراقییە”ی “ئەیاد عەللاوی” پەیڕەو كراوە و كاریشی پێ كراوە.

_ بەپێی داتا بەردەستەكان و بانگەشەكانی لیستە براوەكانی چوارچێوەی هه‌ماهەنگیی شیعە، ئەوان لە دەرەوەی سوودانی 120 كورسییان بەدەستەوەیە؛ دەتوانن بەبێ سوودانییش ببنە “گەورەترین فراكسیۆن” و، بەرنامەیشیان هەیە ئەم كارە بكەن و لە یەكەم دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران ڕای بگەیەنن”[6].

ژمارەی كورسییەكانی هێزە شیعەكانیش بەراورد بە سوودانی، كە نزیكەی سێ هێندەیە، لە بەرژەوەندیی سەرۆكوەزیراندا نییە، مەگەر لەگەڵ تەواوكەری دیكەی سوننە و كورددا پەنا بۆ سیناریۆی سێیەكی پەكخەر ببات، یان هەوڵی دروستكردنی زۆرینەیەكی هاوئاست بدات لەنێو 329 كورسییەكەی پەرلەمان؛ هەمان ئەو یارییەی “چوارچێوەی شیعی” لە 2021 لەگەڵ سەدر و زۆرینەكەیدا لە هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار كردیان. ئەمەیش كێشە و لەمپەری لەبەردەمە و، پێ ناچێت لیستەكان ڕیسكی ئەوە بكەن درز و كەلێن لەنێوخۆی ماڵی شیعیدا دروست بكەن و باجدان و ئەزموونی پارتی و حەلبووسییش لە 2021 هەر ڕێگرە.  

_ تێكڕای هێزە شیعەكانی ناو چوارچێوەی شیعی (120 كورسی)، نیمچەكۆدەنگی و پێداگرییەكیان هەیە ڕێگری لە وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكوەزیران لەلایەن سوودانییەوە بكەن؛ ئەمەیش پێچەوانە و دژی پرۆژەی لیستی ناوبراوە (ئاوەدانكردنەوە و گەشەپێدان) كە لە بنەڕەتەوە لەسەر بەرنامەی ویلایەتی دووەم بنیات نراوە و بەبێ ئەوە دەشێت پارچەپارچە ببێت یان ئامانج لەدەست بدات.

_ بژاردەكانی سوودانی سەختن و دۆخی خۆیشی زۆر باش نییە، چونكە دیاریكردنی سەرۆكوەزیران بەبێ “چوارچێوە شیعی” زۆر قورسە ئەگەر مەحاڵ نەبێت. بەهۆی خراپیی پەیوەندییەكانی سوودانییش لەگەڵ هەندێك لە سەركردەكانی چوارچێوەی شیعی (مالیكی بە نموونە)، ئەگەری لێكگەیشتنیان كەمە. هەروەها گوشاری ئێرانی و ناوخۆیی هەیە بۆ یەكگرتنی لیستە شیعەكان. لەم حاڵەتەیشدا ڕازیبوونی سوودانی بە مەرج و بەندوباوەكانی چوارچێوەی شیعی بۆ قبووڵكردنی بە ئەندام لەگەڵیان، دەشێت دەستبەرداربوونی پۆستەكەی لەخۆ بگرێت[7].

_ سوودانی هەندێك دۆسیە و داوای یاساییی دواخراوی لەسەرە، كه‌ دەشێت ببنە لەمپەر له‌ بەردەمی، یان بۆی زیندوو بكرێنەوە، لەوانەیش: دۆسیەی گوێگرتن لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەكانی سەركردەكانی چوارچێوەی شیعی، لەگەڵ سكاڵاكانی پەیوەست بە بەكارهێنانی دارایی و ژێرخانی حكوومەت بۆ لیستەكەی، كە سەرجەمیان بەپێی لێدوانی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری، لە لێكۆڵینەوەی دادگه‌دان و دانەخراون[8]. جگە لەوەیش لە ماوەكانی ڕابردوودا دەیان دۆسیە و سكاڵا دژی بڕیارەكانی سوودانی ئامادە كراون و، هەندێك لەوانەیش جووڵاندنی داوای یاساییی تێ دەكەوێت؛ ئەمەیش كێشە و گرێوگۆڵ بۆ سوودانی دروست دەكات.

_ ئەگەری پەیداكردنی پاڵێوراوێكی دیكه‌ی جێگرەوەی سوودانی لەسەر بنەمای سازان؛ ئەمەیش لە سۆنگەی ئەوەی بنەمای كاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیران، پێكهاتن و سازانە نەك ژمارە و ڕێژەی دەنگ و، ئەم پۆستە لەلایەن دەنگدەرانەوە یەكلایی ناكرێتەوە بەڵكوو كاری لیست و هێزە براوەكانە. ئەمەیش بەڕوونی لە كازمی (2021)، عەبدولمەهدی (2019) و حەیدەر عەبادیدا (2014) بەرجەستە بووە؛ تەنانەت دەگوترێت هەردوو ویلایەتەكەی مالیكییش (2005_2014) هەر لەسەر بنەمای سازان بووە نەك زۆرینەیی و ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی.[9]

_ هێزە تەقلیدییەكانی شیعە سەرۆكوەزیرانی ماسك یان جێبەجێكاریان دەوێت نەك كەسایەتییەكی خاوەن پێگەی سیاسی و پەرلەمانی كە منەتی پێیان نەبێت. لە ماوەی 10 ساڵی ڕابردوویشدا ئەمەیان كردووە بە نەریت و لەپاش مالیكی سەرۆكوەزیرانەكانی دیكە هەروا كاندید كراون: عەبادی، عەبدولمەهدی، كازمی، سوودانی.

سەرباری ئەم ئاڵنگاری و لەمپەرانەیش هێشتا چانسی سوودانی سفر نییە و بڕێك دەرفەت و چانس و كارتی بەدەستە، لەوانەیش:

_ ناجۆری و فرەجەمسەریی هێزەكانی چوارچێوەی شیعی و هەبوونی بەریەككەوتن و دژیەكی لە خواست و چاوەڕوانییەكانیان، بەتایبەت لە دۆسیەكانی ڕێكخستنەوەی حەشدی شەعبی، پەیوەندی لەگەڵ سووریا، دابەشكردنی دەستكەوتەكانی پاش هەڵبژاردن و زۆر دۆسیەی دیكەی هەڵپەسێردراو. ئەمەیش وا دەكات لەسەر كاندیدێكی جێگرەوەی سەرۆكوەزیرانی ئێستا، بەئاسانی نەگەنە ڕێككەوتن.

_ قورسیی دیاریكردنی جێگرەوەی سوودانی؛ كە ئەگەرچی بڕیارەكە بەدەست هێزە شیعەكانی چوارچێوەیە بەڵام تێپەڕاندن و گەیاندنی ئەو پاڵێوراوە دیاریكراوە بە كورسیی سەرۆكایەتیی وەزیران بە ڕەزامەندیی هەندێك لایەنی دیكەوە پەیوەستە، لەوانەیش: تاران، واشنتۆن، نەجەف (سیستانی و سەدر)، لەگەڵ ڕەزامەندیی نوێنەرایەتیی سیاسیی كوردی و سوننی- ئەمەیش هەروا ئاسان نییە.

_ سوودانی وەك بژاردەیەكی سیاسیی تاقیكراوەی بەردەست، چانسی زیاترە بەراورد بە هەر بژاردەیەكی دیكە كە هەندێكیان سزا، یان ڤیتۆی ئەمریكایان لەسەرە، وەك: فالح فەیاز، هادی عامری، مالیكی. بەو پێیەی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكوەزیران لەلایەن هەر یەك لەمانەوە، لای هەندێك ناوەندی ئەمریكی مانای سەركەوتنی ئێران دێت لە دۆسیەی عێراقدا[10].

هەڵكشانی پێگەی گرووپە چەكدارەكان

لە هەڵبژاردنی گشتیی 2025دا هێزە شیعە چەكدارەكان بەراورد بە پێگەی پێشوویان، پێشڕەویی بەرچاویان تۆمار كرد. لەم به‌ینه‌یشدا بەپێی هەندێك لەو داتایانەی بەردەستن، چوار گرووپی چەکداری شیعە 58 کورسییان بەدەست هێناوە، کە 17.6%ی کورسییەکانی خولی شەشەمی پەرلەمان دەكات و، دەشێت ژمارەكە لەوەیش زیاتر بێت ئەگەر گرووپە چەكدارەكانی نێو لیستە مەدەنییەكانی دیكە ئەژمار بكەیت كە هەندێكیان لەگەڵ سوودانی خۆیدان. گرووپە شیعە سەركەوتووە دیارەكان بریتین لە[11]:

 _لیستی “الحقوق” کە باڵی سیاسیی کەتیبەکانی حزبوڵڵای عێراقییە ( 6 کورسی).

_ بزووتنەوەی “الصادقون” کە باڵی سیاسیی “بزووتنەوەی عەسائی”بە (27 كورسی).

_ “لیستی هاوپەیمانیی خەدەمات” کە سەر بە “کەتیبەکانی ئیمام عەلی”یە (5 كورسی).

_ لیستی ڕێکخراوی بەدر ( 19 کورسی).

_ بزووتنەوەی بابلیۆن (2 كورسی).

ئەم هەڵكشانەی گرووپە چەكدارەكانی شیعەیش وای كردووە هەندێك لە سوننە دژەئێرانییەكان، بە سەركەوتنی “قائانی” بیدەنە قەڵەم و هەندێكی دی بە ئەنجامێكی چاوەڕوانكراوی هەژموونی چەك و پارە و نفووزی گرووپەكان. بەڵام لەنێو هۆكارەكاندا دووان زۆر بەرچاون و پەیمانگه‌یەكی ئەمریكی، بە هۆكاری سەرەكیی داناون:

_ غیابی “سەدر”، وەك ڕكابەرێكی بەهێزی هێزە شیعەكان و ئەو بۆشایییه‌ی دروستی كردووە.

_ هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن (2023) كە سیسته‌می ڕێژەییی درێژخایەنی گێڕایەوە بۆ عێراق و، ڕێگە بە گواستنەوەی دەنگی زیادەی سەرۆكلیست و بەربژێرە براوەكان دەدات بۆ پاش خۆیان لە هەمان لیست بەپێچەوانەی یاساكەی 2021[12].

هەڵكشانی دەنگ و كورسییەكانی گرووپە چەكدارەكان، سەنگ و كاریگەرییشیان لە پێكهێنانی حكوومەتدا زیاتر دەكات؛ هەندێك لەو هێزانەیش (كەتیبەكانی حزبوڵڵا) پێشوەختە مەرج و بەندوباوی خۆیان لەسەر كاندیدانی سەرۆكایەتیی كۆمار و هەندێك پۆستی تری سیادی و سیاسی ڕاگەیاندووە[13]. ڕاگەیاندنی ئەمەیش، جۆرێكە لە هەژموون بەسەر بڕیاری سیاسی لە دەرەوەی ژمارە و قەبارە دەرچووەكانی ناو سندووقەكانی دەنگدان.

پاشەكشەی مالیكی و هەڵكشانی خەزعەلی 

هاوشانی دەركەوتنی سوودانی وەك لیستێكی ڕكابەر لەنێو شەقامی سیاسیی شیعیدا، دیاردەی هەڵكشانی مووشەكئاسای كورسییەكانی بزووتنەوەی عەسائیبیش جێگەی سەرنج و لێكدانەوەن و، هەندێك ئەم هێزە بە براوەی گەورەی هەڵبژاردنەكان دەدەنە قەڵەم. لە بەرامبەر ئەم هەڵكشانەی عەسائیبدا لە كورسییەكەوە  بۆ 15 و پاشان 27 لە سێ هەڵبژاردندا، كورسییەكانی لیستەكەی مالیكی (28 كورسی) سەرباری زیادبوونی دەنگەكانی بە ڕێژەی 250 هەزار، نزیكه‌ی 10 كورسی پاشەكشەی كردووە[14]. ئەم هەڵكشانەی بزووتنەوەی عەسائیب، قووتكردنەوەی ڕكابەرییەكی توندە بۆ زەعامەتی مالیكی لە لایەك و كێشەیەكی جددیشە بۆ جەماوەریبوونی سەدرییەكان لە لاكەی دیكەوه‌؛ چونكە ئەو ژمارەیه‌ بەپێی ئاماری ماشێنی هەڵبژاردنی بزووتنەوەكە دەنگی وەدەستهاتوویان لە 760 هەزار پترە- ئەمەیش نزیكیان دەخاتەوە لە دەنگی سەدرییەكانی هەڵبژاردنی 2021 .[15]   بەهۆی ئەوەیشی بازنەی كاركردن و جەماوەری عەسائیب و سەدرییەكان نزیكە و مەرجەعی مەزهەبیی هەردووكیان “محەمەد سادق سەدر”ی باوكی موقتەدایە و عەسائیب لە هەناوی سەدرییەكانەوە دەرچوون، دەشێت وردە وردە و لە هەندێك ناوچە ببنەوە جێگرەوەیان.

بەپێی بەرنامەی ڕاگەیەنراوی بزووتنەوەی عەسائیب، ئه‌وان لە 2029 كاندیدیان بۆ سەرۆكایەتیی وەزیران دەبێت؛ ئەگەر بەم ڕێژەیەیش هەڵبكشێت، دەشێت بە ڕێژەی زۆر هێزە تەقلیدییەكانی شیعە بخەنە پاش خۆیان. لە ئێستایشدا شان بە شانی 28 كورسییەكەی مالیكی كە بەشێكی هی هاوپەیمانییە (12 فەزیلە و 6 كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا)، 27 كورسییەكەی عەسائیبیش سەرباری ئەوەی هاوپەیمانیی تاكەكەسیی تێدایە كە هەیانە سوننەی سەڵاحەددینن، بە سەركردایەتیی خەزعەلی، قسەی كاریگەریان لە بڕیاری چوارچێوەی شیعیدا دەبێت و لێ ناگەرێن گۆڕەپانەكەی بۆ چۆڵ بێت.

 لاوازبوونی هەژموونی سەدر

یەكێك لە سەرەكیترین دەرهاوێشتە نادیارەكانی هەڵبژاردن، دەشێت لاوازبوونی كاریگەریی سەدر بێت بەرامبەر بە ڕكابەرانی لەنێو چوارچێوەی شیعی. پێداگری و تێكۆشانی زۆری ناوبراو بۆ بایكۆتكردن، نەبووە هۆی دروستكردنی كێشەی ئەوتۆ بۆ پرۆسەكە؛ نەك هەر ئەوە بەڵكوو بەپێچەوانەی هەڵبژاردنی 2025 ڕێژەی ڕاگەیەنراوی بەشداریكردنی ئەوانەی بایۆمەترییان كردووە لە دەنگدان كە 56% بوو، بە ڕێژەی 15% زیاتر بوو لە 41%ی دوا هەڵبژاردن كە بە بەشداریی سەدرییەكان بەڕێوە چوو (2021)[16]. لەبارەی ئەم لاوازبوونەی كاریگەریی بانگەوازی سەدریشەوە بۆ بایكۆتكردن، چەند پێدراوێك هەن، دەشێت بەرچاووڕوونی لەبارەی هۆكارەكەی بدەن:

_ بەر لە هەڵبژاردن “نووسینگەی سیستانی” هەردوو بژاردەی بایکۆتکردن و بەشداریکردنی لە هەڵبژاردن بۆ دەنگدەری شیعە ئاسایی کردەوە؛ ئەمەیش بە پاڵپشتیی بایكۆتەكەی سەدر وەك بژاردەیەك لێك درایەوە. بەڵام لە ڕۆژی هەڵبژاردندا (11/ 11)، بریکارەکەی سیستانی لە کەربەلا، “عەبدولمەهدی كەربەلایی”، دەنگی دا و لە “كەناڵی كەربەلای عەتەبەی حسێنی”یشەوە هانی بەشداریکردنی دەدا. ئەمەیش سەدری ناچار كرد بە نامەیەکی گلەیی، ناڕەزایەتی و دەردەدڵی لەو هەڵوێستە بكات[17].

_ زیاتر لە دوو ملیۆن دەنگدەری نوێی شیعە مافی دەنگدانیان بۆ یەكەم جار وەرگرتووە؛ ئەمەیش وای كرد ڕێژەی دەنگدەرانی لیستە شیعەكان لە بازنە و پارێزگا شیعەكاندا بۆ پێنج ملیۆن دەنگ بەرز ببێتەوە.[18]

_ كاریگەریی جەمسەرگیری سوودانی _ مالیكی لە هاندانی بازنە شیعەكان بۆ بەشداریكردن.

_ ڕێژەی فەرمانبەرانی سوودمەند لە دەوڵەت بە دەوروبەری پێنج ملیۆن كەس زیاترن؛ ئەمانەش خۆیان و خێزانەكایان بە ملیۆنەها كەس دەخەمڵێنرێن. ئاسایییە 12 ملیۆن دەنگدەر لەم ملیۆنەها كەسەیش بەشداریی پرۆسەكە بكەن؛ بەو پێیەی بە پێكهاتنی حكوومەتەوە پەیوەندیدارن.

– ڕکابەریی نێو لیستە شیعییە فرەجۆرەکان توند بوو، ئەمەیش هاندەرە بۆ جووڵاندنی بنکەی جەماوەری و، هەریەک لەو لیستانەیش چەند گرووپ خەڵک لێیان سوودمەندن.

ئاوابوونی خۆری تشرینی و مەدەنییەكان

بەپێچەوانەی هەڵبژاردنی 2021 پەرلەمانتارە تشرینییەكان (بزووتنەی ئیمتیداد بەتایبەتی) چانسی گەیشتنەوەیان بە پەرلەمان لەدەست دا و ژمارەی دەنگەكانیان زۆر كەم و لاواز بوو.[19] شان بە شانی ئەوانیش ڕەوتە مەدەنییەكان “گەورەترین دۆڕاوی” پرۆسەی هەڵبژاردن بوون، لەوانەیش: “لیستی بەدیل” و “هاوپەیمانیی مەدەنیی دیموكراسی” كە حزبی شیوعییشیان تێدا بوو[20].

ئەم لیستانە كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا ڕكابەری هێزە تائیفی و مەزهەبییەكان بوون و لە سایەی یاسای پێشوو سوودمەندی فرەبازنەیی (83 بازنە) بوون لەسەر حسابی هێزە شیعەكان، بەم هۆیەیشەوە لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق 43 كورسییان وەك كاندیدی سەربەخۆ لە هێزە شیعەكان برد[21]، ژمارەیەكی بەرچاویش لەوانە دژی ئەجێندای هێزە مەزهەبییەكان دەجووڵانەوە، لەوانەیش سەجاد سالم؛ بەڵام لەم هەڵبژاردنە و لە سایەی یاسای هەمواركراوی نوێدا سەرجەمیان چانسی گەیشتن بە پەرلەمانیان لەدەست دا.

2_ بازنە سوننەكان:

بەپێی هەندێك ئامار، ژمارەی كورسیی وەدەستهاتووی لیستە سوننەكان، 77 كورسییە لە كۆی 329ی ئەنجومەنی نوێنەران و، هی لیستە كوردییەكانیش 56 كورسی [22]. بەڵام هەندێك لە چاودێرانی سوننە پێیان وایە ئەو ژمارانەی بۆ كورسییە سوننەكان دەگوترێت و دەخرێتە ڕوو ورد نین، چونكە دەوروبەری 15 پەرلەمانتاری لیستە شیعی و كوردییەكان هی ناوچە سوننەنشینەكانن (نەینەوا، سەڵاحەددین، بەسرە، بابل، واست)؛ ئەمە جگە لەوەی 1/ 3ی دەنگەكانی سوودانی لە بەغدا لە ناوچە سوننەكانی بەغدا پێی دراوە .[23]

لە ناو بازنە و پارێزگا سوننەكاندا نەخشەی هێز بەم جۆرە پەرتەوازە و دابەش بووە:

_لیستەكەی حەلبووسی و پاشكۆكانی، پارێزگاریی لە پێشەنگی و یەكەمبوونی محەمەد حەلبووسی، سەرۆكی پێشووی پەرلەمان و هاوپەیمان و تەواوكەرەكانی كردووە (33 كورسی)، بەبێ ئەوەی ببێتە زۆرینەی ڕەهای پێكهاتەكە و 50+1ی كورسییە سوننەكان ببات.

_ دووەم، بوونی لیستی عەزمی موسەننا سامەڕایی بەرچاوە بە ڕێژەی 17 كورسی. هاوشێوەی حەلبووسی، پەیوەندیی سامەڕاییش لەگەڵ هێزە شیعەكان خراپ نییە.

_ پاشەكشەی بەرچاوی لیستەكەی خەمیس خەنجەری نزیك لە توركیا و قەتەر بۆ 9 كورسی، ڕەنگە سوپرایزی گەورەی ناو سوننەكان بێت و لەگەڵ دوو هاوپەیمان ئەوجا دەگەنە 11 كورسی.

_ لە پلەكانی دواتردا هاوپەیمانییەكەی سابت عەباسی، وەزیری بەرگری، دێت كە سوننەیەكی توركمانە (الحسم) كە 6 كورسیی بەدەست هێناوە. بەدوای ئەمانەیشدا وردەلیستە لۆكاڵییەكانی پارێزگاكانی نەینەوا و سەڵاحەددین و شارەكانی تر دێن كە پرۆژەی تاكەكەسی و ناوچەیین.

بەپێچەوانەی پێشبینییەكانەوە لیستە سوننەكان لە پاشەكشەی سەدر سوودمەند نەبوون و، چاوەڕوان دەكرا هیچ نەبێت بەهۆی بایكۆتی سەدرەوە لە بەغدا بگەنە 30 كورسی، كەچی 22یان بەدەست هێنا؛ لە كاتێكدا لە ئەنجومەنی پارێزگای پایتەخت تێكڕا 26 كورسییان هەیە. لەنێو دۆڕاوەكانی لیستە سوننەكانیشدا كەسایەتیی ناودار هەبوون، لەوانەیش: مەحموود مەشهەدانی و سەلیم جبووری، سەرۆكی پێشووی پەرلەمان، هەروەها ئەحمەد فەكاك و فەلاح زێدان كە پێشتر وەزیر بوون[24]. بەشێكی هۆكاری ئەمەیش بۆ بایكۆتی بەرچاوی نێو بازنە سوننەكان و لاوازیی متمانەی سیاسییان دەگەڕێتەوە.

لەبارەی هۆكاری پاشەكشه‌ی چاوەڕواننەكراوی لیستەكەی خەمیس خەنجەریشەوە، كە خۆی وەك بەرگریكارێكی سەرسەختی پرسە سوننەكان دەخاتە ڕوو، لێكدانەوە و بۆچوونی جۆراوجۆر هەن؛ لە كاتێكدا خۆیان چاوەڕوانی بەدیهێنانی 18 كورسی بوون. یەكێك لەو هۆكارانە دەخرێتە ئەستۆی شكستی تیمی هەڵبژاردنی خەنجەر و نەزانینی بەكارهێنانی ئەو یارییانەی ڕكابەرەكانی بەكاری دەهێنن[25]. لە دەرەوەی ئەمەیش باس لە گۆڕانی میزاجی دەنگدەری سوننە و دەرچوونی لە قاوغی گوتاری تائیفی هەیە بەرەو بەرژەوەندیخوازی و پراگماتیزم. 

هاوشێوەی شیعەكان، كێشەی گەورەی لیستە سوننەكانیش بریتییه‌ لە پەرتەوازەیی، فرەجەمسەری، بەریەككەوتنی سپۆنسەرە هەرێمایەتییەكانیان و نەبوونی دیدگه‌یەكی ڕوون لەسەر ئامانجە دوورمەوداكانیان. سەرباری ئەمەیش ئەم لیستانە لەسەر ئاستی كەركووك بەهۆی گوتاری قەومییەوە بۆ یەکەم جار هێندەی لیستەکانی پێکهاتەی کورد کورسیی پارێزگای کەرکووکیان بەدەست هێنا (5 بەرامبەر 5)؛ جگە لە گوتارە قەومییەكەی لیستە عەرەبییەكانیش، لێكدانەوەی دیكە هەن بۆ ئەم یەكسانبوونە، لەوانەیش: پەرتەوازەییی سیاسیی لیستە كوردییەكان و فرەیییان. لەپەنا ئەمانەیشدا دابەزینی ڕێژەی دانیشتووانی كورد، دەشێت ڕۆڵی هەبێت، چونكە بەپێی هەندێك بەدواداچوون لەو پارێزگایە ڕێژەی دانیشتووانی كورد لە 20 ساڵی ڕابردوودا لە 54% دابەزیوە بۆ دەوروبەری 45%[26].

[1]  https://2h.ae/IXUuW

[2]  https://2h.ae/RNEaC

[3]  https://2h.ae/beoXd

[4]  https://2h.ae/wggnU

[5]  https://2h.ae/nQEJf

[6]  https://2h.ae/CnMGG

[7]  https://2h.ae/UsyEo

[8]  https://2h.ae/rvPhA

[9]  https://2h.ae/hzofH

[10]  https://2h.ae/YNXts

[11]  https://2h.ae/TJUeX

[12]  https://2h.ae/YNXts

[13]  https://2h.ae/xvesN

[14]  https://2h.ae/Norrt

[15]   https://2h.ae/NVmqG

[16]  https://2h.ae/OUtLh

[17]   https://2h.ae/GPbKU

[18]   https://2h.ae/seHam

[19]  https://2h.ae/OTwpT

[20]  https://2h.ae/BwmkU

[21]  https://2h.ae/oFFTA

[22]  https://2h.ae/IXUuW

[23]   https://2h.ae/lKjnp

[24]  https://2h.ae/ETLkn

[25]  https://2h.ae/yEQFm

[26]  https://2h.ae/LQGlf

(خوێندنەوەیەک بۆ دیوەکەى ترى ڕووداوەکانى پێکهێنانى حکوومەتى فیدراڵ)

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

 لە عێراقی 2025 چی لە نەخشەى سیاسی گۆڕاوە؟

بۆ ئەو بابەتە، دەبێ لە سۆنگە ڕاستەقینەکەوە بڕوانینە بونیادی دروستبوونى دەوڵەتى عێراقی؛ بەوەى دەوڵەتەکە لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى خۆیان نەبووە بەڵکوو بۆ هاوکێشەیەکی سیاسی بووە کە هەژموونى بریتانیایە. کەواتە دەوڵەتەکە فاکتەرى دەرەکی دروستى کردووە نەک نیشتمانى؛ هۆکارێکی داپڵۆسین و قۆرخ بووە بۆ دەسەڵات و، هەمیشە یەکێک لە دەوڵەتانى دەرەکی پشتیوانی حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى بووە و لە گۆڕین و ناڕەزایەتیی گەلی عێراق دژ بە حکوومەتەکان پاراستوویەتى.

بۆ ئەو بابەتە دەبێ لە سۆنگە ڕاستەقینەکەوە بڕوانینە بونیادی دروستبوونى دەوڵەتى عیراقی، بەوەى دەوڵەتەکە لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى خۆیان نەبووە، بەڵکوو بۆ هاوکێشەیەکی سیاسی بووە، کە هەژمونى بریتانیایە، کەواتە دەوڵەتەکە فاکتەرى دەرەکی دروستی کردووە نەک نیشتمانى، هۆکارێکی داپڵۆسین و قۆرخ بووە بۆ دەسەڵات و هەمیشە یەکێک لە دەوڵەتانى دەرەکی پشتیوانی حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى بووە و پاراستویەتى لە گۆڕین و ناڕەزایەتى گەلی عیراق دژ بە حکوومەتەکان، دەوڵەتەکە بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە لە مێژووى سیاسی حوکمڕانیی خۆیدا، هەر قۆناغە و لە خاڵی سفرەوە دەست پێ کراوەتەوە، هیچ کام لە پێکهاتەکانى سوننە و شیعە دانیان بە یەکدیدا نەناوە و بەردەوام تۆڵەسەندنەوە و ململانێی مێژوویی لە نێوانیاندا هەبووە، هەر بۆیە نەتوانراوە دەوڵەتێک بۆ گەلێک و کۆمەڵگەیەکی سیاسی تا ئێستا لە عیراقدا دروست بکرێت، دەوڵەت پرۆژەیەکی شارستانیی نیشتمانى نەبووە، ئەوەندەى پرۆژەیەکی ئیدارەدانى ڕووبەرێکی جیوگرافی بووە، ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە هەمیشە لایەنەکان وەک غەنیمە و موڵک ڕەفتاریان لەگەڵ دەسەڵاتدا کردووە.

دواى داگیرکردنى لەلایەن بریتانیاوە، ڕۆژى 25/10/1920 یەکەمین “حکوومەتى کاتی”یان بە سەرۆکایەتیى عه‌بدوڵڕه‌حمان نه‌قیب” (عبدالرحمن النقیب) بە سەرپەرشتیى خۆیان، بۆ وڵات ڕاگەیاند. ئینگلیزەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ 59 ساڵ حوکمى عێراقیان کردووە. لەو ماوەیەدا: 3 کەسایەتى وەک پاشاى وڵات فەرمانڕەوا بوون، لە ماوەى 37 ساڵ لە سەردەمی فەرمانڕەواییی پاشایەتى، 59 حکوومەت پێک هێنراون، لە سەردەمی کۆمارییش لە ساڵی 1958 – 2003 نزیکەى 72 حکوومەت، لە ساڵی 2004یشه‌وه‌ تا ئێستا 8 حکوومەت. واتە لە سەردەمی دامەزراندنییەوە تا ئێستا زیاتر لە 140 حکوومەت پێک هێنراون و 7 دەستووریشی گۆڕیوە، زیاتر لە 8 کودەتا و، لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوەى دەوڵەت زیاتر لە 10 جەنگى بەخۆیەوە بینیوە، سەرەڕاى 25 هەڵبژاردن لەگەڵ ڕاپرسییەکی دەستووری. سەبارەت بە هەڵبژاردنیش 13 یاسا بە دەرکردن و هەموارکردنەوە هەبوون: 3 له‌ سەردەمی پاشایەتى، 3 له‌ سەردەمی کۆمارى، 7 له‌ سەردەمی دیموکراسییەت؛ کەواتە یاساکانى هەڵبژاردن لە سەردەمی دیموکراسیدا زۆرتر گۆڕاو و هەموار کراونەتەوە.

هەر لەو کاتەوە وڵات بەسەر سێ پێکهاتەى سەرەکیدا دابەش بووە: کورد، سوننە، شیعە. هەر یەکەیشیان دیدگه‌یەتى تایبەت بە خۆى هەیە بۆ دەوڵەت و دەسەڵات و نیشتمان. هیچ کاتێکیش نەگەیشتوونەتە ئەنجام. لەو دەمەوە پرۆسەى سیاسی لەناو بازنەیەکی بێئاکامدا دەخولێتەوە. بەرپرسیارێتیی ئەو دۆخە دژوارەى دەسەڵاتیش دەکەوێتە سەر سوننە و شیعە؛ ئەوان فەرمانڕەواى وڵات بوون.

کوردیش هەمیشە لە سەنگەرى بەرگریدا بووە، تا شایستە نەتەوەیییەکانى لەناو دەوڵەتى عێراقدا بەدەست بێنێ، بەڵام مامەڵەکردنى دەسەڵاتدارانى بەغدا بەرانبەر بە کورد هەمیشە لەسەر بنەماى: نەتەوەى سەردەست و بندەست، هاووڵاتیى نمرە دوو، مامەڵەى ئاسایشی، مەترسیدار بۆ یەکپارچەییی عێراق، فاکتەرى سەرەکیی ناسەقامگیریی وڵات، هەوڵدان بۆ سڕینەوەى ناسنامەی نەتەوەیی، بووه‌. هەر بۆیە لە ساتی دامەزراندنى دەوڵەتەوە تا ئێستا نە مامەڵەکە گۆڕاوە و، نه‌ ڕێکكەوتنى تەواو لەسەر پرسی کورد هاتۆتە ئاراوە، گەرچی هەندێ گۆڕانکارى و هەڵبەز و دابەز ڕوویان داوە. وەک پرسێکی نیشتمانییش مامەڵەیان نەکردووە، بەڵکوو وەک هەڕەشەیەک و لە کاتى لاوازیى خۆیان و، کاتیان قۆستۆتەوە و دۆستانی کوردیش لە دەرەوە بەرانبەر کورد زۆربەى جاران بێباک بوون.

هاوکێشەکان یەک و وێکچوون. نەخشەى سیاسیی لایەنەکان ئەگەرچی یەک نەبن، بەڵام ئەوانیش هەر وێکچوون، بۆ نموونە نەخشەى سیاسیی هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقى لە ساڵی 2005- 2025 لەگەڵ کەمێک لە گۆڕانکارى لە بکەرەکانیدا هەر یەکە- هەر بەسەر سێ پێکهاتەدا دابەش بووە. تا ئێستا هاوکێشەکە تائیفەگەرییە؛ هەمان کۆنەکانن پەرتەوازە بوون. گۆڕانکارى لە دیدگه‌یاندا لەناو هەمان پێکهاتە بەرانبەر سیاسەتى گشتیى وڵات ڕووی داوە، ئەویش بۆ سەرلەنوێ کۆنترۆڵکردنەوەى دەسەڵات. ڕکابەرییە ڕاستەقینەکەیش لە هەڵبژاردندا زۆربەى کات و شوێن، هەر لە نێوان لایەنەکانى پێکهاتەکەیە، بەڵام ململانێ توندەکەى نێوانیان لەسەر ئەوەیە کە کامیان دەبێ ببێتە سەرۆکی پێکهاتەکە.

 لایەنە شیعییەکان بۆ هەڵبژاردنى نوێ، 10 – 12 هاوپەیمانێتییان هەیە. مەبەستیان مانەوەى فەرمانڕەوایەتیى شیعەیە بەسەر وڵاتەوە؛ پێکهێنانى حکوومەتێک کە ئەوان دوا قسە لە بڕیارەکانیدا بکەن. ئەوەى کە ئێستا هەیە هەوڵێکە بۆ سەرلەنوێ خۆڕێکخستنەوە و جارێکی دی بەدەستهێنانەوەى شەرعییەتى حوکمڕانی، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا کێبڕکێیەکی توند لەناویاندا هەبوو، به‌تایبەت هەردوو هاوپەیمانێتییەکەى سوودانی و مالیکی. ئەوان بونیادی سیاسییان پەرت بووە، بەڵام ئەجێندایان گەرچی هەندێ گۆڕانکاریى تێ کەوتووە سەبارەت بە جۆرى حوکمڕانی و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەرەوە و بوونى چەک بەدەستی میلیشیاکان، هەر یەکن و یەکگرتوویشن سەبارەت بەوەى کە فەرمانڕەوایەتیى ڕاستەقینەى وڵات و بکەرى بڕیاردەر، هەر دەبێ خۆیان بن وەک شیعە؛ چونکە سیسته‌مى حوکمڕانی لە عێراق ئەوەندەى وەک بەشێک لە پڕۆژەى شیعە لە ناوچەکە سه‌یر ده‌كرێ، ئەوەندە وەک پرۆژەیەکی هاوبەشی نیشتمانى لایان سەرنج نادرێ و ئەژمار ناکرێ. پشتیان بە ئێران قایمە، تا ئاستى یەک جەستەى مەزهەبی. هەمیشەیش ئەو پەیامە بە دەنگدەرەکانیان دەدەن، بەوەى کە: هاووڵاتییەکی شیعە لە عێراق بەبێ پشتیوانیی ئێران ناتوانێ خۆى بپارێزێ و بەئامانج دەگیرێ. ئەمەیش بە بیانوو ئەژمار دەکرێ لە ڕەفتارى سیاسییاندا.

لایەنە سونییەکان 6-8 هاوپەیمانێتى بوون؛ پەرتەوازە بوون، تا ئاستى ئەوەى چەندان ناوزڕاندن و ئاشکراکردنى دۆسیەى گەندەڵییان دژبەیەک ورووژاند. ئەوانیش گۆڕانکارى لە ئەجێندایاندا هاتووە. هەر یەک لە سێ هاوپەیمانێتییەکانى “تەقەدوم” و “سیادە” و “عەزم” ململانێیانە کامیان ببێتە مەرجەع و سەرۆکی پێکهاتەى سوننە. ڕکابەرییەکە لە زۆربەى کات و شوێنەکان بەرانبەر یەکدی زۆر توندە. تا ئێستایش خۆیان یەکلا نەکردۆتەوە، بەپێچەوانەى کورد و شیعە، کە دەبێ لە دەورى یه‌كتری کۆ ببنەوە و بڕیارى خۆیان بدەن، یان هەر بەپاشکەوتەیی بۆ دەرەوەى خۆیان بمێننەوە لەناوەوه‌ و دەرەوەى عێراق.

 گەرچی تا ئێستا لەگەڵ کورد لە پەیوەندییەکى باشدا بوون، بەڵام ئەم جارە هاوپەیمانێتیى تەقەدوم، کە لەلایەن “حەلبووسی”یەوە سەرکردایەتى دەکرێ، چەندان هێرشی مەترسیدارى کردە سەر کورد؛ کە پێ دەچێ جۆرێک لە ڕێکكەوتن لە نێوان ئەو و میلیشیاکاندا هەبێ و لە هەندێ جێگەیش، به‌تایبەت لە بازنەى بەغدا، بۆ ئەوەى پارێزگار بدرێتەوە شیعە، ئاسانکارى لە زۆربوونى ژمارەى کورسییەکانیدا بکەن. لەوانەیشە ئەو پەیوەندییە سەر بکێشێ بۆ دواى هەڵبژاردنیش.

کورد بە 6 حزبى سیاسی، بەشداریى هەڵبژاردنى کردووە، کە چواریان بکەرى سیاسیی سەرەکیی هەرێمن. لەو چوارە دووانیان ئۆپۆزیسیۆنن، واته‌ “یەکگرتوو” و “نەوەى نوێ”؛ “یەکێتى” و “پارتی”یش دوو حزبى دەسەڵاتدار. بێجگە لە یەکێتى و پارتى، هەر چوار حزبەکەى تر بەرەنجامەکانى هەڵبژارنیان لەیەکدییەوە نزیک دەبێ.

ئەجێنداى “پارتى دیموکراتى کوردستان” لە هەموویان جیاوازترە: ئەو پڕۆژەیەکی سیاسیی هەیە بۆ دواى هەڵبژاردن، کە لە گوتارى حزبییه‌وه‌ بەرەو دەوڵەتدارى ڕۆیشتووه‌. ئەو باس لە سەرلەنوێ بونیادنانەوەى دەوڵەتى عێراق دەکات لەسەر بنەماى: “هاوسەنگی، سازان و هاوبەشی”، گۆڕانکارى لە یاساکان، پێداچوونەوە و ڕێکخستنەوەى دامەزراوەکان بەپێی دەستوور و سیسته‌مى فیدراڵییەت، بەدەستهێنانى شایستە دەستوورییەکانى گەلی کوردستان و پاراستنى تایبەتمەندیى قەوارەى هەرێم، هه‌روه‌ها یەکلاییکردنەوەى گرفتەکان لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ له‌ دووتوێى جێبەجێکردنى دەستوورەوە.

 یەکێتیى نیشتمانى زیاتر لە پەیوەندیدا لەگەڵ بەغدا نزیکە؛ لە هەڵوێستى سیاسیدا بە مەرجەعى دەزانێ و لە پارتییش نەرمترە لە دانوستاندنەکاندا، هەماهەنگیی تەواوى هەیە لەگەڵ ئەو میلیشیایانەى کە لە بەغدا حکوومەتیان بەدەستە، هەوڵ دەدا لەنێو هەڵبژاردنەوە، قەڵەمڕەوی پارتى لاواز بکات، لەسەر ئاستى هەرێم و بەغدا، دەیەوێ ئەگەرچی وەزارەتى لە پارتى کەمتریش بێ لە حکوومەتى هەرێم، بەڵام بە پرۆسەى بڕیاردروستکردن بەرانبەر بەغدا کاریگەرتر بێ، لە هەرێمی کوردستانیش لە پرۆسەى بڕیار “فیفتی بە فیفتی” بێ، نەک زۆرینەى پەرلەمان و ئەنجومەنى وەزیران.

چوار حزبە ئۆپۆزیسیۆنەکەى تر، ئەجێنداى سیاسییان بەرانبەر حکوومەتى هەرێم و بەغدا هاوشێوەیە و خاڵى وێکچونیان زۆرە.

کەواتە لە نەخشە سیاسییەکە هیچ گۆڕانکارییه‌ك ڕووی نەداوە و، چاوەڕوانى ئەوەیش ناکرێ ئەم هەڵبژاردنە ببێتە موعجیزە بۆ عێراق و بیکاتە شامی شەریف. لە ڕوانگەى ئەزموونى مێژووى سیاسیی عێراقەوە، ئەجێندا و عەقڵییەتە سیاسییەکان هەر ماون، بەڵام هەندێ لایەنى سیاسی و کەسایەتیى نوێ بەدەردەکەون.

نەخشەى سیاسیی بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن

هەڵبژاردنى 2025 بە خراپترین پرۆسەى هەڵبژاردن دادەنرێ لە مێژووى وڵاتدا، بەهۆى گەندەڵیی بەکارهێنانى داراییی سیاسی بۆ بەرژەوەندیى لایەنەکانى شیعە، بۆ ئه‌وه‌ی ئەم جارەیش زۆرینەى کورسییەکان کۆ بکەنەوە. ئەو گوتەیەیش پشتڕاست نەبووەوە کە دەگوترا “چوارچێوەى هەماهەنگی” حه‌ز ده‌كات “سەدر” بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ پرۆسەکە، بەڵکوو بەشدارینەکردنەکەى، گەورەترین سوودی بە چوارچێوەى هەماهەنگی گەیاند- هەروەک چۆن ساڵی 2021 وەک دیارى، 73 کورسیی ئەنجومەنى نوێنەران و سەرۆکی ئەنجومەنەکەى پێ بەخشین. بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە ئەمەیە: ئایا لە بەرانبەر ئەو بەخشندەیییەى، سەدر چ ئیمتیازاتێكی وەرگرت؟

لایەنە شیعییەکان لە نۆ پارێزگاکانى: بەسرە، زیقار، بابل، نەجەف، کەربەلا، واست، میسان، موسەننا، دیوانییە، بەپێی ڕاپرسییەکان نزیکەى 124 کورسی دێنن، لە بەغداش زیاتر لە 35 کورسی بۆ ئەوان پێشبینی دەکرێ، لە پارێزگاکانى تریش کە تێکەڵەیه‌كن لە سوننە و شیعە، 15 کورسی؛ کەواتە نزیکەى 170 – 175 کورسی دێنن. لەو ژمارەیە پێشبینی دەکرێ چوارچێوەى هەماهەنگی نزیکەى 75 – 80 کورسی بەدەست بێنن.

لایەنە شیعییەکان لە بەغدا بەهۆى بەشدارینەکردنی سەدرەوه‌ نزیکەى 25 کورسییان لێ کەم دەبێتەوە؛ زۆربەى ئەو کورسییانەیش بۆ سوننە دەچن. مەزەندەکەیش تەنیا بۆ 3 کورسییە لە کۆى ئەو 25 کورسییە بۆ سوننە. گەرچی “هاوپەیمانیى سەروەرى” (سیاده‌) لە بەغدا بەهێزە، بەڵام پەیوەندیى لایەنە شیعییەکان بە حەلبووسییەوە بەهێزترە. بەدووریش نازانرێ جۆرێک لە ڕێکكەوتن لە نێوانیاندا هەبێ و کورسییەکان ببەخشنە حەلبووسی، تا دواتر هاوپەیمانییان بێت لە بەدەستهێنانەوەى پۆستى پارێزگارى بەغدا.

پارێزگاى بەغدا 71 کورسیی هەیە؛ لەو ژمارەیە پێشبینی دەکرێ لایەنە شیعییەکان نزیکەى 40 کورسی بەدەست بهێنن. هەر یەک لە سوننە و شیعە بانگەشەى ئەوە دەکەن کە له‌ به‌غدا زۆرینەن؛ هەر بۆیە بەرەنجامى هەڵبژاردن جۆرێک لە ناسنامەى مەزهەبیی ئەو شارەیش بۆ ئەم خولە بەدەردەخا. هەر له‌وێڕا پێشبینیی ئەوەیش دەکرێ کە لەوانەیە سوودانى تەنیا لە بەغدا زیاتر لە 100 هەزار دەنگ و مالیکییش نزیکەى 70 هەزار دەنگ بەدەست بهێنن، چونکە بەغدا بە سەنتەرى ململانێی هەڵبژاردن بۆ عێراق ئەژمار دەکرێ- بەوەى 21.5%ی نوێنەرانى عێراق لەو شارەن.

کەواتە ئەم جارەیش لایەنە شیعییەکان، بەهۆى سیسته‌مى هەڵبژاردنەکەوە 50+1 بەدەست ده‌هێنن، بەڵام دیار نییە ئایا دەتوانن گەورەترین فراکسیۆنی شیعی لە پەرلەمان پێک بهێنن یان نا؟ ئایا سوودانى هاوکات لەگەڵ هەڕەشەکانى ئەمریکا لەو لایەنانە، دەگەڕێتەوە بۆ هاوپەیمانێتی لەگەڵیاندا؟

لایەنە سونییەکان پەرتەوازەن؛ بەهۆى سیسته‌مى هەڵبژاردنەکەیشەوە دەنگێکی زۆریان دەفەوتێ. پێشبینی دەکرێ سوننەکان نزیکەى 90 کورسیی پەرلەمانى بەدەست بهێنن. لە پارێزگاکانى شیعەنشین، پێ ناچێ هیچ کاندیدێکیان هەبێت، بەڵام ئەوەى چاوەڕوانیى لێ دەکرێ ئەوەیە کە سوننەکان ئەم جارە بەهۆى بەشدارنەبوونى سەدر لە هەڵبژاردن، سوودمەند ببن و کورسییەکانیان زیاد بکات، به‌تایبەت لە شاره‌كانى بەغدا و دیالە.

لایەنە کوردییەکان بە بارودۆخێکی دژواردا گوزەر دەکەن: تەبا نین و، ئەجێندایان بە سەد و هەشتا پلە پێچەوانەى یەکدییە. ئەوان دوو بازنەى جیاوازیان هەیە: بازنەیەک کە کوردستانییە و بریتییە لە هەرسێ پارێزگاکەى دهۆک و هەولێر و سلێمانى. لەو پارێزگایانە 46 کورسی هەن؛ پارتى دیموکراتی کوردستان 21-23 کورسی، یەکێتیى نیشتمانى 11 – 13 کورسی، یەکگرتوو 3-4 کورسی، نەوەى نوێ 4-5 کورسی، هەڵوێست 3-4، بەرەى گەل 1-2، کۆمەڵی دادگەرى 1_2 کورسی بەدەست ده‌هێنن.

بەڵام لایەنە کوردییەکان لە بازنەکەى دەرەوەى هەرێم، کە تێکەڵاوە لەگەڵ لایەنە سیاسییەکانى عێراق و ڕکابەرییەکى توند هەیە لەوێ، لە پارێزگاکانى مووسڵ و سەڵاحەددین و ئەنبار و کەرکووک و دیالە، کە کۆى کورسییەکانیان بریتییه‌ له‌ 73، کورد 15 – 17 کورسی بەدەست ده‌هێنن. ئەمەیش دەمانگەیەنێتە ئەو بەرەنجامەى کە کورد 59 – 61 کورسیی پەرلەمانى لە تەواوى عێراق بەدەست ده‌هێنن- کە پشکی شێر بەر پارتى دیموکراتى کوردستان دەکەوێ بە ڕێژەى49 – 51 %.

کەواتە نەخشەى سیاسیی بەرەنجامەکان هەر ئەوەى خولی پێشووە و، بە کەمێک زیاد و کەم دووبارە دەبێتەوە. بەڵام ئەو لایەنەى کە کەمێک سوودمەندە، سوننەیە، کە پێشبینی دەکرێ 23 – 25 کورسی زیاد بکەن. بەڵام شیعە بە نزیکەى 10 کورسی زەرەر دەکەن، به‌تایبەت لە بازنەى بەغدا و دیالە. کوردیش بە 3 – 5 کەم دەکەن. بەڵام لایەنە شیعییەکان سەرکەوتنى سوننە بۆ خۆیان دەقۆزنەوە، ئەویش لە ڕێگەى هاوپەیمانیکردنیان لەگەڵ حەلبووسی و سەرلەنوێ گەڕاندنەوەى بۆ سەرۆکایەتیى پەرلەمان. دووریش نییە جۆرێک لە ڕێکكه‌وتن بۆ قۆناغی دواى بەرەنجامەکان لە نێوانیاندا هەبێ.

بەڵام هەمیشە خەمڵاندنەکان ڕێژەیین و زۆربەى هەڵبژارنەکانیش هەندێ بەرەنجامى پێشبینینەکراو لەگەڵ خۆیاندا دێنن.

ئەی سیناریۆکانى پێکهێنانى حکوومەت چۆن دەبێت؟

ئێمە بەتێروتەسەلی لێرە ناچینە ناو لایەنەکانى پێکهێنەرى حکوومەتەوە، بەڵام دەتوانین چوارچێوەیەک بۆ ڕایەڵە سەرەکییەکەى حکوومەت دابنێین؛ بەوەى کە ئایا پێگەى چوارچێوەى هەماهەنگی لەو بارەیەوە چۆنە، ئەویش لە سێ حاڵەتى ئاشکرا بەدەر نییە، پێکهێنانى حکوومەتێک: لەلایەن چوارچێوەى هەماهەنگییەوە، لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگی، بەبێ چوارچێوەى هەماهەنگی.

سیناریۆى یەکەم: لەلایەن چوارچێوەى هەماهەنگییەوەیە. ئەوان پێشبینی دەکەن خۆیان نزیکەى 23%ی دەنگەکان بەدەست بهێنن. بەڵام بەو ژمارەیە ناتوانن گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانى دروست بکەن؛ لایەنەکانیش لە هاوپەیمانێتییان لەبەر گوشار و ئەجێنداى ئەمریکا لە عێراق، خۆیان بەدوور دەگرن لێیان. تەنانەت لایەنە شیعییەکان خۆیان بەدوور دەگرن لەوەى کە حکوومەتێک تەنیا لە لایەنەکانى خۆیان پێک بهێنن، چونکە سەرکەوتوو نابن. ئەزموونى بیست ساڵ حوکمڕانییشیان ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە. کەواتە ئەم سیناریۆیەیان مەحاڵە و هیچ پشتیوانییەکى ئەمریکاشی لەگەڵدا نابێت.

سیناریۆى دووەم: لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگی. ئەمەیان بۆ بارودۆخی عێراق گونجاوترە؛ سەقامگیری بەدواى خۆیدا ده‌هێنێت. بەڵام پێویستیى بە چەند بنەمایەک هەیه‌: لەسەر بنەماى جێبەجێکردنى دەستوور، شەراکەتى ڕاستەقینە، هاوسەنگی، ڕێکكەوتنى میلیشیاکان لەگەڵ ئەمریکا و ڕازیبوونیان بە مەرجەکانى، داماڵینی چەک لێیان، پشتیوانیی ئێران و ڕازیکردنى میلیشیاکان، ئەویش لە پێناو مانەوەیان لە دەسەڵات. لەم سیناریۆیەدا مەرج نییە سەرۆکوەزیران لاى چوارچێوەى هەماهەنگی بێت، یان زۆرینەى ئەنجومەنى وەزیران لەوان بن، بەڵام زۆرینەى ئەنجومەنى وەزیران بە ئەجێنداى نوێوە، هەر بە حوکمڕانی شیعی دەمێنێتەوە؛ ئەمەیش ئامانجەکەى بەرەى شیعە دەپێکێ. بەڵام گرفتەکە ئەوەیە ئەگەر بە هەمان سیاسەتى جاران و ئەجێنداى پێشووەوە حوکم بکەن، ئەوا ئەو قەیرانەى کە ئێستا عێراقی تێ کەوتووە، بەرەو تەقینەوە دەچێ. کەواتە ئەم سیناریۆیە دەبێ چوار قەیرانی سەرەکیی مێژوویی لە عێراق چارەسەر بکات: دروستکردنى دەوڵەتێکى نیشتمانى، کۆمەڵگه‌یەکی سیاسی بەدوور لە تائیفەگەرى، دابەشکردنەوەى دادوەرانەى داهات، بەشداریى سیاسی.

بەڵام ئەم سیناریۆیە پێویستیى زۆرى بە پشتیوانیی ئەمریکا هەیە، تا گه‌رەنتیى بەردەوامبوونى هەبێت. ئەمەیش دەمانباتەوە بۆ بابەتێکی ستراتیژیى گرنگ: جارێکی تر گەڕانەوەى ئەمریکا بۆ عێراق لەسەر بەرزترین ئاست، کە ئەویش پرۆسەى دروستکردنى بڕیارى سیاسییە. بەوەیش هەژموونى ئێران زۆر لاواز دەبێت، دانانى سەرۆکوەزیران و ئەنجومەنى وەزیران بە ویستى ئەمریکا دەبێ، ئێران لە هاوکێشە سیاسییەکەدا به‌ شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی بێکاریگەرى دەکرێ.

سیناریۆى سێیەم: پێکهێنانى حکوومەتە بێ چوارچێوەى هەماهەنگی. ئەمەیش کاتێک دێتە ئاراوە کە لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگی نەگەنە بەرەنجام، ئەو لایەنانەى کە دەتوانن حکوومەت بێ میلیشیاکان پێک بهێنن، ئەمانەن: هاوپەیمانیى ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان ( شیعە ) + سوننە + کورد، کە بە هەموویان زیاتر لە 50+1 پێک دەهێنن و دەتوانن گەورەترین فراکسیۆنى پەرلەمانى دروست بکەن، بەڵام ئەمە بزمارێکە لە تەختى حوکمڕانیی شیعە دەدرێ لە عیراق؛ چونکە ئەوان بابەتى دروستکردنى گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانى بە مافی شیعەیە دەزانن، نەک ئەوانى تر؛ دوورخستنەوەیشیان لە دەسەڵات، سەقامگیریی وڵات دەخاتە ژێر هەڕەشەوە، به‌تایبەت ئەگەر مل نەدەن بە هەڵوەشاندنەوەى خۆیان وەک میلیشیا و چوونەناو سوپاوە.

“قائانی” ڕۆژى 21/10/2025 بە سەردانێکی بەپەلە گەیشتە بەغدا و باسی لە بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن و ڕێکخستنەوەى چەکی میلیشیاکان کردووە. ڕێکخستنەوەى چەکى میلیشیاکان ئەوە ناگەیەنێ کە میلیشیاکان لە واقعی کرداردا بێبه‌ها بکات و هەڵبوەشێنەوە، بەڵکوو هەنگاوێکە بەرەو لێکتێگەیشتن لەگەڵ ئەمریکا و ڕووپۆشکردنیان بە سیاسەت. ئەمەیش پێویستیى بە ڕێکكەوتنێک هەیە لەگەڵ ئەمریکا؛ ناواخنەکەیشی ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانیانە لەگەڵ ئەمریکا تا لە دەسەڵات بمێننەوە. ئه‌مه‌ لە بەرانبەر مانەوەى ئەمریکا لە عێراق و هاتنى کۆمپانیاکانیاکانییەتى. هەندێ سەرچاوەیش ئاماژە بە بوونى ڕێکكەوتن دەکەن لە نێوان میلیشیاکان و ئەمریکا، تا ئەمریکاش ڕێگەیان پێ بدا لەسەر ئاستى پەرلەمان بمێننەوە و کەمترین پێگەیان لەسەر ئاستى حکوومەت هەبێ.

کەواتە هیچ حکوومەتێک بەدەر لە چوارچێوەى هەماهەنگی پێک نایە، ئەگەر پشتیوانییەکى نێودەوڵەتیى نەبێ. ئەو پشتیوانییەیش دەبێ بە کردار لەناو عێراق بوونى هەبێت؛ لە ڕووى لۆجیستی و سیاسییەوە. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا ئەو لایەنە دەرەکییانە، به‌تایبەت ئەمریکا، بەرپرسیارێتیی ئەو بارودۆخە هەڵدەگرن؟

لە کۆتاییدا: ئایا هەڵوێستى ئەمریکا لەمەڕ ئەو سێ سیناریۆیە چییە سەبارەت بە حکوومەتى داهاتووى عێراق؟

هەڵوێستى ئەمریکا لەو بارەیەوە ڕۆشنە: دەبێ له‌ زۆربەى جومگەکانى دەوڵەت و پرۆسەى دروستکردنى بڕیار و  کەسایەتییەکان، ویستى ئەو بەرچاو بگیرێ. هەر بۆیە لە دوو ئاماژەدا دەتوانین هەڵوێستى ئەمریکا بكه‌ینه‌ پێوەر: دانانى چوارچێوەیەکى سیاسی بۆ حکوومەتى داهاتووى عێراق + چاودێریکردنى بەرەنجامەکان؛ بەوەى ئەگەر میلیشیاکان سەر بکەون و بەبێ گەڕانەوە بۆ ویستى ئەمریکا حکوومەت پێک بهێنن، ئەوا دان بەو بەرەنجامە و حکوومەتەدا نانێت. ئەمەیش عێراق لەسەر هەردوو ئاستى ناوخۆ و دەرەوە تووشی قەیرانی سیاسی دەکاتەوە.

دانانى نوێنەرى تایبەتیش بۆ عێراق، ئاماژەیەکی ڕۆشنە بۆ پێشبینیکردنى قەیرانى پەیوەندی لە نێوان عێراق و ئەمریکا؛ دەنا دانانى نوێنەرى حکوومەتى ئەمریکا بۆ عێراق جێی سەرسوڕمانە، لە کاتێکدا ئەمریکا خۆى گەورەترین باڵیۆزخانەى لەسەر ئاستى دونیا لەم وڵاتەدا هەیە!

کەواتە “مارک ساڤایا” بۆ دێتە عێراق؟

مەبەست لە دانانى ناوبراو وەک نوێنەرى ئەمریکا لە عێراق، پێ دەچێ بۆ چەند مەبەستێکی ستراتیژیى گرنگ بێت، لەوانە: سەرلەنوێ دروستکردنەوەى متمانە بۆ پەیوەندییەکانى نێوان ئەمریکا و عێراق، دوورخستنەوەى هەژموونى ئێران، نەخشاندنى پرۆسەى سیاسیی داهاتووى عێراق لەسەر ئەو بنەمایانەى کە ئەمریکا ویستى هەیە لەسەریان، گێڕانەوەى هاوسەنگیى نێوان لایەنەکانى عێراق- بۆ ئەو مەبەستەیش لەگەڵ هەموو لایەنەکان کۆ دەبێتەوە تا سەقامگیری بۆ وڵات بێتەوە ئارا-، سەرلەنوێ دروستکردنەوەى بەرژەوەندیى گشتى بۆ وڵات، بونیادنانەوەى بەرژەوەندیى هاوبەشی ستراتیژیى نێوان عێراق و ئەمریکا لە ڕێگەى ڕێکكەوتننامەیەکی نوێوە، هەڵوەشاندنەوەى میلیشیاکان و ڕێکخستنەوەیان وەک بکەرێکی سیاسی و دوورخستنەوەیان لە ناوەندەکانى بڕیاردروستکردن، پشتیوانیکردنى کورد و سوننە و هەندێ لایەنى شیعی کە هەماهەنگییان لەگەڵ ئەمریکا هەیە، چارەسەرکردنى گرفتەکانى حکوومەتى فیدراڵ لەگەڵ هەرێمی کوردستان، هێنانەپێشەوەى کەسانى مەدەنى و تەکنۆکرات بۆ پۆستەکانى دەسەڵات، پەیوەندیبەستن لەگەڵ هەندێ لایەن لە چوارچێوەى هەماهەنگی و وەلانانى ئەوانەى لەلایەن ئەمریکاوە بە تیرۆر تۆمەتبارن، زەمینەخۆشکردن بۆ چوونەناو ڕێکكەوتننامەى ئیبراهیم لەگەڵ ئیسرائیل لە داهاتوویەکی نزیکدا. لە بەرانبەر هاتنەپێشەوەى عێراق بەو مەرجانەى ئەمریکا، لەلایەن ئەمریکا چەندان کۆمەک و پاداشت و ئیمتیازاتی پێ دەدرێ؛ هەروەک چۆن بۆ ئەو دەوڵەتانە کراوە کە پەیوەندییان لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی کردۆتەوە. بەپێچەوانەوە ئه‌مریكا، عێراق تووشی گوشار و گەمارۆ و سزاى جۆراوجۆر دەكاته‌وه‌. گومانیش لەوەدا نییە، لەگەڵ بە قەیرانبوونى پەیوەندییەکان، بەکارهێنانى هێزیش دژى میلیشیاکان ئەگەرێکی کراوە دەبێت.

ئەو مەترسییەى کە تا ئێستا نەڕەویتەوە، ناڕازیبوونى لایەنە سەرەکییە کاریگەرەکانە بە بەرەنجامەکان، به‌تایبەت لەلایەن میلیشیاکانەوە. لەو حاڵەتەدا هەنگاوى یەکەم، تانەلێدانى بەرەنجامەکانە. ئەگەر بە خواستى ئەوان نەبوو، ئەوکات قۆناغی ناسەقامگیری و ئاژاوه‌ و پاشاگه‌ردانی دێتە ئاراوە؛ بنبه‌ستی سیاسیی عێراق، بۆشاییی یاسادانان، بەردەوامیی قەیرانەکان، به‌تایبەت لەگەڵ هەرێم و ئەمریکا، بەردەوامبوونى حوکمى چوارچێوەى هەماهەنگی، هەڵکشانى ناڕه‌زایەتیى خەڵک و تێکچوونى سەقامگیری، دەستێوەردانى دەرەکی لە کاروبارى عێراق وەک پێشوو، بێبه‌هاییی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ چارەسەر و تەنیا ده‌ركردنی بەیاننامەیەک بۆ هێورکردنەوە و دانبەخۆداگرتن و پەلەکردن لە پێکهێنانى حکوومەتێکی نیشتمانى، ئه‌گه‌ری له‌كۆنترۆڵده‌رچوونی دۆخە ئاڵۆزەکە و دروستبوونی قەیران و جەنگێکی نوێ لەگەڵ ئێران و تێوەگلاندنى عێراق لەلایەن میلیشیاکانەوە، دەرکەوتنى بانگەشەى نوێ بۆ هەڵبژاردنى نوێ، به‌تایبەت لەلایەن ڕەوتى سەدرەوە- یان ئەگەر هات و لەلایەن خودی دادگه‌ى فیدراڵییەوە پەسەندى بەرەنجامەکان نەکرا-؛ کە ئەوەیش ئەگەرێکی کراوە نییە. هەر بۆیە چارەسەر، سازشکردنى لایەنەکانە بۆ یەکترى و، ڕازیبوونه‌ بە بەرەنجامەکان و دابەشکردنەوەى دەسەڵات لە نێوان لایەنە کاریگەر و سەرەکییەکانى پرۆسەى سیاسیی وڵات.

ئەی دەبێ کورد چی بکا؟

دەتوانین بەپوختى و بەکورتى و بەکوردی بڵێین: کورد پێویستیى بە بیرکردنەوەیەکی ستراتیژیی نەتەوەیییە، تا ئاییندەى خۆى بخوێنێتەوە و بەپلان کار بکات؛ هه‌روه‌ها دەستگرتن بە دەستکەوتە سیاسی و نەتەوەیییەکانەوە، جێبەجێکردنى دەستوور و بەدیهێنانى شایستە دەستوورییەکان و سیسته‌مى فیدراڵییەت بۆ عێراق، دەبێ هێڵی سوورى ستراتیژییەتى نەتەوەیی بن؛ هه‌روه‌ها یەکڕیزی و ئاشتەواییی نەتەوەیی، جەختکردنەوە لەسەر پرۆسەى سیاسیی دیموکراسی، دەستگرتن بە ڕایەڵەى پشتیوانیی دەرەکییەوە، به‌تایبەت ئەمریکا و، هەماهەنگبوون لەگەڵ ئێران و تورکیا، له‌ هه‌نگاوه‌ گرنگه‌كانن.

کەواتە جارێکی تر پرۆسەى سیاسیی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەر بنەماى ڕێکكەوتنى تەوافوقی و، بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن تەنیا بۆ نوێکردنەوەى شەرعییەتى دەسەڵاتى سیاسییە. کورد دەبێ پێشوەختە خۆى بۆ هەموو سیناریۆکان ئامادە بکا، چونکە تا هەنووکە کورد بکەرێکی سەرەکی و کاراى سیاسییە لە ناوچەکە و عێراق.

محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکان

پوختە

چۆنێتیی تواناسازیی نەتەوەیی، لە ڕێگەی دانانی سیاسەتی كه‌لتووری و یەکگرتن لەناو کۆمەڵگە و لایەنە سیاسییەکان لە هەرێمی کوردستان، پرسی سەرەکیی ئەم نووسینەیە. ئامانج کێشانەوەی ڕەوت و ڕێی سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەیییە لە قۆناغی پێش دەوڵەتسازی. بابەتەکە بە دیدێکی خەسارناسی (زیانناسی/پاتۆلۆژی) و داهاتووبینی، بە گوێرەی نیشاندەرەکانی تیۆری دەوڵەت-نەتەوەسازی، بە میتۆدی وەسفی شی کراوەتەوە. لە ئاکامدا دەردەکەوێ کە سەرکردایەتیی سیاسیی کورد لە قۆناغی پێش سەربەخۆییدا دەتوانێ ستراتیژی نەتەوەیی، بە یەکگرتنی خاڵە هاوبەشەکانی نێوان لایەنە سیاسییەکان و هاوگریی کۆمەڵگە، سیاسەتی كه‌لتووری و تواناسازی دابڕێژێت.

پێشەکی

بەو تێگەیشتنەی کە ئێستا بابەتی ناسیۆنالیزم لە جیهاندا لە بەرگێکی نوێدا تۆخ بۆتەوە، بابەتی سەرەکی، بەهێزکردنی توانا نەتەوەیییەکانە بۆ ئەوەی بتوانین دەوڵەتێک دابمەزرێنین و لەژێر چەتری ئەو دەوڵەتەدا پارێزراو بین و ناسنامەی فەرمیمان هەبێ و چوارچێوەیەکی یاساییمان بۆ گەیشتن بە ژیانێکی باشتر هەبێت. دیارە، دامەزراندنی دەوڵەت هەمیشە لێکەوتەی نەتەوەسازیی نییە؛ زۆر جار بارودۆخی جیۆپۆلیتیکی، دەوڵەتێک ساز دەکات و دواتر دەوڵەتەکە کاری نەتەوەسازی دەکات. ئەگەرچی پێویستەی نەتەوەسازی، دەوڵەتسازییە و دامەزراندنی دەوڵەتیش کارێکی ئاسان نییە، بەڵام کاری نەتەوەیی بەر لە بەرپابوونی دەوڵەتێک لە هەرێمی کوردستان، کە جگە لە دەوڵەت، هەموو کەرەستەیەکی جوگرافی، مێژوویی، کۆمەڵایەتی-كه‌لتووری و یاسایی و ئیداریی بۆ نەتەوەسازی هەیە، دەکرێت. کەواتە، ماده‌م کورد توانا و مافی ئەوەی هەبێ وەک نەتەوەیەکی سەربەخۆ خۆی بناسێنێ، پێویستە بەر لەسەربەخۆییش ستراتیژ و سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەییی بۆ دابڕێژرێت.

بەتایبەتی، لەو هەلومەرجە دێفاکتۆیەی هەرێمی کوردستاندا کە حکوومەتێکی شه‌رعی (ڕه‌وا)یە لەسەر خاکی خۆی بە توانایەکی ئابووریی بەرچاو، دەکرێ سیاسەتی توانامه‌ندی (تواناسازی) بە مەبەستی ڕزگاریی نەتەوەیی دابڕێژێت. بەو سەرنجەی کە کۆمەڵێک خاڵی هاوبەشی نێوان گەلێک، نەتەوە پێک دێنێت، دەکرێ ئەو گەلە بە ئامانجی گەیشتن بە ژیانێکی باشتر یەکگرتووتر بێت و بە سیاسەتی كه‌لتووری، مۆری توانامەندبوون لە ناسنامەی خۆی بدات تاکوو نەمامی نەتەوایەتی ڕەگاژۆ بکات.

بەو ڕوانگەیەوە، پرسی سەرەکی ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان، وێڕای هەلی جیۆپۆلیتیکی، لە ناوخۆدا لە هەڕەشەیەکی زیانباردایە، ئەویش سستبوونی هەست و ئیرادەی نەتەوەیییە کە هۆیەکەی بۆ قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسی، لاوازبوونی سیاسەتی كه‌لتووری و کەمتوانایی دەگەڕێتەوە. لێرەدا، پرسیار ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان چۆن دەتوانێ توانای نەتەوەییی خۆی بەرز بکاتەوە؟ گریمانەی وتار، بە ودموەرگرتن (ئیلهام) لە تیۆرەکانی دەوڵەت-نەتەوەسازی، ئەوەیە کە سەرکردایەتیی سیاسیی کورد دەتوانێ، بە ئامرازی دەسەڵاتی سیاسی-یاسایی و توانای ئابووریی خۆی، لە ئاستی سەرەوەدا، بە ڕێگەی کارکردن لەسەر خاڵە هاوبەشەکان و یەکگریی نەتەوەیی و پێکەوەژیانی سیاسی لە نێوان لایەنە سیاسییەکاندا و، هەروەها لە ئاستی خوارەوەدا بە ڕێگەی سیاسەتی كه‌لتووری و تواناسازییه‌وه‌ بەستێنی سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەیی هەموار بکات.

چەمک و چوارچێوەی تیۆری

لە بنچینەدا چەمکی نەتەوە (Nation) سازکراوەیەکی زەینییه‌ کە لێکەوتەی دۆخێکی دیسکۆرسی و ماددییە و لە بەستێنی جوگرافیا، مێژوو، كه‌لتوور و سیاسەتدا بە ئیرادەی گەلێک شێوه‌ دەگرێت. بەو ئیرادەیە، لە پڕۆسەیەکی کۆمەڵناسانه‌دا (Sociological)، کۆمەڵێک خەڵک گرێدراوێتیی هۆز، زمان، زاراوە، ناوچە و وردەشوناسی دیکە کاڵ دەکەنەوە و پێکەوە دەگەنە هاوبەشی و هاوگرییەکی گەورەتر. لەو پڕۆسەیەدا، نەتەوەسازی دروستکردنی شوناس (ناسنامه‌)یه‌کی فەرمییە لەلایەن دەسەڵاتێک بۆ کۆمەڵێک خەڵک (Bremmer, 2003: 29) لەسەر خاکێکی دیاریکراو کە خاڵی وێکچوویان زۆرە و، دەکرێ پێکەوە لە دامەزراندنی ژیان و چارەنووسێکی هاوبەشدا هاوگر بن. واتە، ئەو سیاسەتە دەوڵەتییانەی کە دەبنە هۆی بەهێزبوونی هاوگریی کۆمەڵگە، بە کاری نەتەوەسازانە لەقەڵەم دەدرێن. لەو دەستوەردانەدا، کاری دەوڵەت لەناوبردنی جیاوازییەکان نییە، بەڵکوو تەنیا ئەرکی ئاسایشی مرۆیی و فیزیکی و دابینکردنی ژیانێکی باش و پاراستنی ئەندامانی کۆمەڵگەکەیە. ئەو سیاسەتانە، لە کەشێکی مۆدێرندا، دامەزراندنی ئینیستیتیۆتی نەتەوەیی، پەیوەندیی هاوبەش و دامەزراوەی یەکگرتوویان لێ دەکەوێتەوە. زۆر جاریش دەوڵەتەکان هەوڵیان داوە بە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە نەتەوەیەکی یەکدەست (Hobsbawm, 1990: 10-12)، بە هەستی هاوبەش و وەفادار بە دەوڵەت، بونیاد بنێن. (Binder et al, 2015)

بە تێڕامان لە ماکەی تیۆری دەوڵەت-نەتەوەسازی (Nation-State Building)، دەبینین کە دەوڵەتەکان هۆکار و بکەری سەرەکیی نەتەوەسازین و بە سیاسەتی جۆراوجۆر شوناسێکی فەرمی لە نێوان کۆمەڵانی خەڵکدا دروست دەکەن یان شوناسێک بەهێز دەکەن. لەو چوارچێوەیەدا، لە سەدەی هەڤدەیەمدا، پەیماننامەی وێستفالیا (1648) خاڵی وەرچەرخانی پەیدابوونی دەوڵەت بوو بە سیمایەکی نوێوه‌. لە سەدەی هەژدەیه‌مدا، بە بڵاوبوونەوەی ناسیۆنالیزم، چەمکی نوێی نەتەوە بە ڕەوڕەوەی دەوڵەت پێی گرت. لە سەدەی نۆزدەیەمدا، نەتەوەگەرایی پێ گەییشت. بەو جۆرە دەوڵەت-نەتەوە، لەناو ڕەوتی مێژووی ئەوروپا و پێستەی کەلتووری ڕۆژاوادا، ئاونگی دا.

هەرچەندە بە هاتنی گلۆبالیزاسیۆنێکی هەراو، پلانی دەوڵەت-نەتەوەسازی تووشی پلاران بوو، بەڵام هەرچەندی شتەکانیش گلۆباڵیزە بوون، گلۆباڵبوون ئیدارە نەدەکرا و دەوڵەتی گلۆباڵیش دروست نەبوو؛ لەو کەشەدا حوکمڕانیی سیاسی هەر لە ئاستی دەوڵەت و ناسیۆنالیزمدا مایەوە. (Kordnajad, 2024) هەروەها لەبەر ئەوەی نەتەوە ڕیشەی مێژوویی و فەرهەنگیی هەیە، وەک ئێستا لە کاژەی کەلتووریی خۆیدا کۆژە دەداتەوە.

خه‌سارناسیی سیاسەتی نەتەوەیی

لە ڕۆهەڵاتی ناڤیندا، بەبێ هەڵسەنگاندنی جیاوازیی مێژوویی و کەلتووری، سیستەمی دەوڵەت-نەتەوە بۆ دەوڵەتانی نوێ لەو ناوچەیە دانرا. سەرەنجام نەتەوەسازی لە دەرەوەڕا، کە پینەیەکی نابەروێک بوو، سەری نەگرت و تەنانەت کارەساتی مرۆییشی لێ کەوتەوە. لەو دۆخەدا کورد بەدوای چارەنووسی نەتەوەییی خۆیدا دەستی بە خەبات کرد. بەڵام، یەکێک لە گرێ ئامرازییەکانی نەتەوەسازی بۆ کورد ئەوەیە کە گەلێکی بێدەوڵەتە و وەک پێویست توانای دانانی سیاسەتی نەتەوەسازیی نییە. یەکێکیش لەو هۆکارانەی کە کورد نەبۆتە خاوەن دەوڵەت، ئەوە بوو کە توانای ڕزگاربوونی نەبووە. لە سەدەی بیستەمیشدا، هەبوونی ڕەنگڕێژیی جۆراوجۆری حزبی، بەبێ دیاریکردنی خاڵی هاوبەش و دانانی هێڵی سوور، هۆیەکی تر بوو بۆ ئەوەی هەستی نەتەوەیی سیس بێت. لەو کەشەدا، نەبوونی پێکەوەژیانی سیاسیی حزبەکان بۆتە هۆی درزی نەتەوەیی کە نەیار پێی زانیوە و هەوڵ دەدات قەڵشەی وەک پارچە، ناوچە، زاراوە، عه‌شیره‌ت و حزب لەناو کورددا لە ڕووی زەینی و كه‌لتوورییەوە قووڵتر بکات. لە بەرانبەردا کورد، کە لەناو بنی كه‌لتووری خۆیدا خڵتەی پێکەوەژیانی دیموکراتیکی هەیە، نەیتوانیوە ئەو كه‌لتووره‌، کە زادەی نەریتی ئەرێنیی کوردەوارییە، بێنێتە ناو دامەزراوەی مۆدێرن و ئینیستیتیۆشناڵیزەی بکات بۆ ئەوەی گه‌لتووری پێکەوەژیانی سیاسیی لێ بکەوێتەوە.

لە مێژووی کۆندا، لە کاتێکدا جوگرافیای کوردستان هەر هەبووە و ئەو جوگرافیایە هەر کوردی لەسەر بووە و زۆر جار ئەو خاکە بەدەستی خان و سەردارانی کوردەوە بووە، بەڵام بە بیر و هزرێکی هۆزەکی و عەشایه‌ری؛ بە جۆرێک کە هێز و وزەی لە شەڕی ناوخۆی نێوان میراندا بێهوودە بەهەدەر چووە.

دوای ئەوەی کوردستان پارچە کرا، دەوڵەتانی دەستکردی نامۆدێرن نەیانتوانی کورد بکەنە بەشێک لە دەوڵەت-نەتەوەی خۆیان. بەڵام کوردیش نەیتوانیوە توانا نەتەوەیەکانی خۆی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی نەتەوەپارێز بەرز بکاتەوە. هۆی سەرەکییشی ئەوەیە کە کاتێک دەوڵەت-نەتەوە سەری هەڵدا، لەناو کورددا هزر ساز نەبوو. بەتایبەتی کاتێک بیری دەوڵەت-نەتەوە لە جیهاندا پەرەی گرت، وڵاتانی کۆلۆنیالیستی بابەتی “ئاغا” و “شێخ”یان کردە بابەتی سەرەکیی ناکۆکی، بۆیە کاری نەتەوەیی نەکرا.

لە مێژووی هاوچەرخدا به‌ ناوی ئه‌وه‌ی كه‌ ئەگەر تیشکی مۆدێرنیتە نەگاتە شوێنێک، کێشە ستراکچەرییەکانیشیان چارەسەر نابن، لەو وڵاتانەدا کە لە دوای کۆلۆنیالیزم سەربەست کران، لە سەدەی نۆزدە و بیستدا مۆدێرنیزمێک (Modernism)، بەبێ هەبوونی كه‌لتووری مۆدێرنیتە (Modernity)، بە شێوەی کۆپی هاتە ناو ئەو وڵاتانە. ئەم دیاردەیە لە وڵاتانی پەرەنەسەندوودا، لە دوای نەمانی کۆلۆنیالیزم پەیدا بوو و وەک مەرجی سەرەکیی مۆدێرنبوون و پەرەسەندن دادەنرا (Bashiriyeh, 2004: 791-794) کە دواجار چەقینی لێ کەوتەوە؛ چونکە ئەگەر كه‌لتوور نەکرێتە بناغە و پێوەر، هەرچی بۆ وڵاتێک بێنی هەرسی ناکات و خەسار دەبێت.

کاتێک هزری مۆدێرنیش لەناو گۆڕانکارییە زنجیرەیییەکانی ئەوروپادا سەری هەڵدا و، تێیدا عەقڵ بووە ئۆتۆریتەی سەرەکیی مرۆڤ، ئامۆژگاریی وەک زانست، سێکۆلاریزم، تاکگەرایی، ئازادی، دەوڵەت و نەتەوەخوازی بوونە بابەتی پلە یەک، ئەوکات دامەزراوەی مۆدێرن ساز بوون. کەچی ئەمانە هیچیان هەڵقووڵاوی هزر و بەرهەمی فەرهەنگی کۆمەڵگەکانی ئێمە نین، بەڵکوو بە شێوەی کۆپی هێنراون و وەک هەیکەلێک دانراون. هەرچەندە هەبوونی مۆدێرنیزمێکی کۆپیکراویش لە نەبوونەکەی باشترە. واتە، ناکرێ دامەزراوەی مۆدێڕن فڕێ بدەین، بەڵکوو پێویستە لەگەڵیدا هەڵبکەین و بۆ چارە دەستبەدامانی دایکی پەروەردە بین و پەنا بەرینە بەر فێرکاری.

بە هەوای مۆدێرنایەتی، کاتێک حزب وەک هاوردەیەکی مۆدێڕن لە کوردستاندا دروست کران، خاڵی بوون لە بیری مۆدێڕن و، تەنیا بینا و دامەزاروەیەکی هەیکەلییان هەبوو. لەو كه‌شه‌دا، دیسان کۆمەڵگەی کاستی (Caste society) و عێلەکی هاتەوە ناو دامەزراوەی مۆدێڕنی ئینیستیتیۆشناڵیزەنەکراو (Non- institutionalized)، بۆیە حزبی هەمەگر (Catch-all party) دروست نەبوون و شایستەیی (لێوه‌شاوه‌یی)ش لەناو ئەو حزبانەدا نەبووە پێوەر. ئەو جۆرە حزبانە، بەپێی دابی سوننەتی و کەلتووری هۆزەکی، پشتیان بە یەک کەس بەستووە؛ بە جۆرێک ئەگەر کەسەکە بەهێز بێت ئەو حزبە ماوەیەک دەستەڕۆ دەبێت و ئەگەر کەسەکە لاواز بێت حزبەکە لە ڕمێن دەکەوێ و بەرەو ڕمان و نەمان دەچێت.

هەروەها وێڕای تێکۆشانی لایەن و کەسایەتییەکانی بەرێ، بەڵام لە یەکگرسازیی نەتەوەییدا لاواز بوون. لە بەستێنێکی وەها خەسارگردا بەرژەوەندیی تاکەکەسی، بنەماڵەیی، عەشیرەیی و حزبی لە بەرژەوەندیی نەتەوەیی گرینگتر دەبێت. لەو کەلێنەوە نەیارانیش ئەو خەسارگەیەیان دۆزیوەتەوە؛ بەو درزەدا دزە دەکەنە ناو مەیدانی سیاسەتی کوردی. بەهۆی ئەو بەرژەوەندییە تایبەتییانە و نەبوونی هێڵی سوور لەناو حزبەکاندا و ڕەچاونەکردنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی، مەیدانی سیاسەتی هەرێمی کوردستان بە خاکەکەیەوە، بە شێوەیەکی کرداری، دابەش بووە. لە کاتێکدا نەتەوەسازی کاتێک ئاسان دەبێ کە ناحەزی دەرەکی هەبێت و ئەو ناحەزە چاوی بڕیبێتە خاک؛ لە بەرانبەردا مەرجی نەتەوەسازی ئەوەیە هیچ مەترسییەک بۆ سەر خاک نەبێت،  کەچی ئێمە بە دەستی خۆمان بووینەتە هەڕەشە بۆ سەر خاکی خۆمان.

یەکێکی تر لە خەسارەکانمان ئەوەیە کە ناتوانین تەنانەت مێژووی کەسایەتی و لایەنەکانی کورد، کە لە کەمینگەکانی مێژوودا سەربڵند بوون، بکەینە دیسکۆرسی سەردەست. ئەو بابەتە توێژینەوەی زانستیی لێ نەکەوتۆتەوە و کاری هونەرییشی لێ ساز نەکراوە بۆ ئەوەی بە نەوەی نوێ بناسێنرێن و بۆ بەرەی داهاتوو بگوازرێنەوە. لە کاتێکدا، بە نیگایەکی کۆمەڵناسانه‌ی مێرمنداڵ و مێمنداڵ، بەتایبەتی بەرەی زێد (Generation Z)، نەوەی ئێستا هەڵگری دیسکۆرسی سەردەست نین؛ ئەوان زیاتر دەچنە ژێر کاریگەریی سێلێبریتەکان. ئەم نەوەیە زێدە سۆزاوین و کاری مەترسیداریش دەکەن، تەنیا بۆ ئەوەی دیار بن و “سەرێک بن لەنێو سەران”. بۆ ئەوان سەدان بیری هونەری هەن کە تەنیا بە بەرهەمهێنانی ناوەڕۆک و تێچووی ماددی، دەکرێ وەک گەیم و فیلم بەرهەم بێنەوە. بەو بەرهەمە هونەرییانە، دەکرێ کارێک بکرێ ئەو نەوەیە بە شێوەیەکی ئەرێنی شاییی بە خۆی بێت و خۆی لە ئاستێکی بەرزتردا ببینێتەوە و هەستی گرێدراوێتی بە نیشتمانی خۆی پتەوتر بێت. هەروەها، زۆربەی دامەزراوەکانمان بنەمانامەیەکیان نییە و وێنە و وەڵامێکی ڕوونیشیان بۆ ئاییندە نییە. بەم جۆرە لە سیاسەتی كه‌لتووریدا دادەمێنین و پارە، کات و وزەی تێدا بەهەدەر دەدەین و دواجار متمانەی گشتی لەناو دەبەین و زیان لە ناوبانگیشمان دەدەین.

مەیدانی سیاسەتی نەتەوەیی

لە دوای ڕووخانی سۆڤیەت وڵاتانی دەستکردی فرەگەل ڕووخەکتر بوون و لەو دۆخەدا گەلە سەرکوتکراوەکانی وەک کورد، شانسی ئەوەیان هەبوو وەک شوناسی جیاواز سەر دەربێننەوە. کاتێک بابەتی نەتەوەسازی لە دوای جەنگی سارد گرنگییەکی زۆری پەیدا کرد، بەتایبەتی لە دوای ڕاپەڕین و، تێپەڕین لە مەترسییە گەورەکان، دەبوو کاری نەتەوەیی بۆ کورد گرنگییەکی زۆرتری هەبا. لە جەنگی یەکەمی کەنداودا، کورد بە تەکنەلۆژیایەکی سادە و توانایەکی کەمەوە گەیشتە بوون و کیانێک بە ناوی هەرێمی کوردستان؛ ئێستا لەو تەکنەلۆژیا نوێیەدا و لەو بەختە جیۆپۆلیتیکییەی کە هەیەتی، پێویستە خێراتر و چاوکراوەتر بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێت.

سەرباری لاوازییان، هەرێمی کوردستان لەچاو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناڤین باشتر دەتوانێ کاری نەتەوەیی بکات. چونکە بەشێک لە وڵاتانی فرەئیتنیکی ڕۆژهەڵاتی ناڤین، کە لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم لەسەر کۆڵەکەی کێشە دروست کران (Sariolghalam, 2017: 127)، سەرەڕای هەبوونی شارستانییەتە کۆنەکان، هێز و دەسەڵات و سەرچاوە ژێرزەمینییەکانیان زۆرترین شەڕیان بەخۆیانەوە دیوە لە ڕووی نەتەوەسازییەوە بە وڵاتی ناهاوتا و پسۆک دادەنرێن، چونکە جگە لەوەی وڵاتگەلی ساختەیین، مۆدێرنیتەیان تێدا جێگیر نەبوو، بۆیە ئاییندەیەکی ڕوونیشیان نییە.

کورد بەبێ هەبوونی دەوڵەت، لە ناوخۆدا توانای مێژوویی و فەرهەنگیی بۆ کاری نەتەوەیی هەیە، ئه‌ویش بەبێ ساختەکاری و نەهێشتنی جیاوازییەکان. بەو پێیەی کە دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان بە خواستی خەڵک دروست بووە، بەبێ پاکتاوکردنی وردەشوناسەکان، کاری نەتەوەییی تێدا ئاسانترە. دەوڵەتانی ناهاوڕەنگ (Heterogeneous) ستراتیژیی نەتەوەسازی بۆ پڕکڕدنەوەی کەلێنی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان دادەنێن، کە بەشێکن لە مێژووی مرۆڤایەتی؛ بە بەراورد، کۆمەڵگەی کوردستان ئەو کەلێنانە هێندە نییە، تەنیا ئەگەر بتوانێت دیواربەندیی نێوان حزبەکان و دوورگەبەندیی ناوچەکان، بە مەبەستی بەرزکردنەوەی توانا نەتەوەیییەکان، بە هێزی باوەڕەوە نەهێڵێ، سەر دەکەوێت.

ئەگەر بە چاوێکی کوانتۆمی (Quantum) سەیری مێژوو بکەین، دەبینین پێکهاتەی نەتەوەکان بە شێوەیەکی سروشتی پێکهاتەیەکی پڕ لە جیاوازی و پارچەپارچەیییە (Fragmentation). واتە، لە جیهاندا کەم وڵاتی وەک ژاپۆن هەن کە نەتەوەیەکی یەکدەست بن. لە دونیادا تەنیا بیست وڵاتی وەک ئەڵمانیا هەن کە زۆرینەیەکی یەکدەستن و دەوڵەت-نەتەوەیان بەئاسانی تێدا دروست بووە.

لەو ناوەدا کورد، وەک گەلێکی ڕەسەن و گەورە لەسەر خاکی خۆی، تا ڕاددەیەکی زۆر لە بن و ڕیشەدا یەکدەستە و لە ڕووی كه‌لتووری و چارەنووس و هەستی هاوبەشه‌وه‌ یەکڕەنگە و لە ڕووی ئیتنیکییەوە، بە وێنەی گەلی ئەرمینیا، گەلێکی یەکسانە (Homogeneous). بۆیە لە سیاسەتی نەتەوەییدا دەست و مەیدانێکی کراوەی هەیە.

بەبێ ڕەچاوکردنی نۆستاڵژیای دەوڵەتی ماد و کۆماری کوردستان، لەم دوایییەدا، کورد پێش هەبوونی حکوومەت و دەوڵەت، حزبی ناسیۆنالیستیی هەبووە کە لەناو خەڵکدا خەباتی بۆ ڕزگاریی نەتەوەکەی کردووە. کورد ئێستا لەسەر خاکی خۆی حکوومەتێکی هەرێمی و دەسەڵاتێکی فیدڕاڵی هەیە و خاوەن دامەزراوەگەلێکە کە لە سیاسەتی كه‌لتووریدا سەربەخۆیە، بۆیە دەتوانێ هاوبەشییەکی کۆیی ساز بکات و دواجار بە تواناسازی بە دەستی سیاسەتمەدارانی ناسیۆنالیست، بە ئامانجی بەرژەوەندیی گشتی دەوڵەتێکی ڕەوا بونیاد بنێت؛ بە شێوەیەک کە بڕیاری ژیان و چارەنووسی خۆی لەدەستی خۆیدا بێت. بەو ڕوانگەیەوە، گرنگە یەکێک لە ئەرکە نەنووسراوەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بە ئامرازی حوکمڕانییەکی باش (Good Governance)، نەتەوەسازی بێت. هەندێک لەو کارانە بریتین لە: یەکگرتووییی نەتەوەیی، سیاسەتی كه‌لتووری و تواناسازیی نەتەوەیی.

1. یەکگرتووییی نەتەوەیی

کوردبوون میراتێکی مێژوویی و كه‌لتوورییه‌، بەڵام بۆ ئێستا و ئاییندە پێویستە بەبێ ئاسیمیلاندنی وردەشوناسەکان، لە چوارچێوەی پێکەوەژیانی سیاسیدا، وەک نەتەوە زیاتر پێ بگات. واتە، دەکرێ لەسەر ئامانجە گشتییەکان و خاڵە هاوبەشەکان بە مەبەستی پاراستنی خۆمان و دابینکردنی ژیانێکی باشتر کۆک و تەبا بێت و سیاسەتی نەتەوەییی لەسەر دابڕێژێت.

ئەگەرچی جیاوازی و تەنانەت ناکۆکییش، وەک شتێکی سروشتی و ئاسایی، سرشتی هەموو کۆمەڵگەیەکە، بەڵام لەو قۆناغەدا ڕەنگاڵەی نەتەوەیی، توانای نەتەوەیی بەرز دەکاتەوە. ڕاستە پێویستە ڕەنگی جیاواز هەبن، بەڵام گرنگە ئەو ڕەنگانە لەژێر سایەی ئاڵای کوردستاندا کار بکەن و ئەو ئاڵایە ڕەنگاوڕەنگە بکەنە ڕەنگی سەرەکی. لەو دۆخەی کورددا، هەبوونی حزب پردێکە بۆ پێشکەوتن، بەڵام گرنگە ئەو ڕەنگبەندییە حزبییەی ئێستا تا ئەو جێگەیە ڕێگەی پێ بدرێ کە تەنیا بۆ کاروباری ناوخۆیی بەکار بێت. واتا کێ زیاتر و باشتر دەتوانێ خزمەت بکات، نەک ڕەنگە حزبییەکان ببنە مەترسی بۆ سەر ئامانجی گەورەتر.

لە دۆخی سەقامگیری و شانسی جیۆپۆلیتیکدا بە یەکڕەنگی توانای نەتەوەییمان بەرزتر دەبێتەوە. بۆیە بۆ ڕەچاوکردنی هەموو دۆخێک، گرنگە یەکگرتووییی نەتەوەیی و یەکدەنگی لە سیاسەتی نێونەتەوەییدا هەبێت و بەو ڕەنگە حکوومەتی یەکگرتوو لەسەر بنەمای خاڵە هاوبەشەکان، بە ئامانجی پاراستنی گەل و دابینکردنی ژیانێکی خۆش بۆ خەڵک، دروست بکرێت. بەو جۆرە هێزی یەکگرتووییی کورد سەرمایەی سیاسی و کۆمەڵایەتیی خۆی دەخاتە ڕووی جیهان و دەبێتە شیاوی ئەوەی سەرمایەی دەرەکیی بۆ ڕابکێشرێت.

بەو تێڕامانە، گرنگە حزب و دەسەڵاتەکان بەستێنی پێکەوەژیانی سیاسی خۆش بکەن و نەبنە بەربەست لەبەردەم یەکگریی نەتەوەیی. لێرەدا، کاری بەجێ ئەوەیە حزبەکان، وێڕای ڕکەبەرایەتی لەگەڵ یەکتر، لە جیاتی دێوسازی (Demonize) لە یەکتر، کەشی مرۆیی نیشاندان (Humanize) لە یەکتر بڵاو بکەنەوە.

بەو دیدەی کە حکوومەتی لاواز کۆمەڵگەی لاوازیشی دەبێت، سیاسەتی نەتەوەیی بە هاوگریی خەڵک دەگاتە ئامانج و مەیدانی پەرەسەندنیش (Development) بەرینتر دەکەن. ئەم کارە بە بەڕێوەبردنی دروستی ناوخۆیی دەکرێت کە تێیدا نوخبە و کۆمەڵگەی مەدەنی گەشە دەکەن و کاریگەرییان لەسەر سیاسەتی دەرەکییش دەبێت. ئەگەر ئەمڕۆ هەرێمی کوردستان لەسەر هێڵی جیۆپۆلیتیکدا لە دۆخی هەستانەوەدا بێت لە ئەگەری نشێوەدا، کە تێیدا جیۆپۆلیتیکیش دەچێتە ژێر کاریگەریی ئابووری و کایە نێودەوڵەتییەکان دەگۆڕدرێن، بەبێ هەبوونی پشتیوانیی خەڵک تووشی ترازانی نەتەوەیی دەبێت.

بەو نیگایەی کە لە هەموو سەردەمێکدا هێزی خەڵک بە پایەیەکی دەسەڵات دانراوە، گرنگە حکوومەت وەک حوکمڕانییەکی خاکەڕا (Humble Governance) کۆمەڵگەی بۆ گرنگ بێت و ببێتە وڵاتی هەموو کوردێک و تێیدا هاووڵاتی تەوەرەی سەرەکی بێت. ئەگەر ئەو ئامانجە لە ڕێگەی دامەزراوەی دیموکراتیک بنیات بنرێت لە پرۆسەیەکدا ناسیۆنالیزمی مەدەنی (Civic Nationalism) لەسەر بنەمای هاووڵاتی پێ دەگرێت و پێ دەگات- کە ئەمەیە ئامانجی سەرەکی. هەر کاتێکیش هاووڵاتی بووە تەوەر و سەروەر (Sovereign Citizen)، ئەودەم تاک و ڕەنگە جیاوازەکانیش بە نەتەوەوە گرێ دەدرێن و ناسیۆنالیزمی مەدەنی لەسەر بنەمای هاووڵاتی ساز دەبێت. (Kordnajad, 2024) بەو ڕستەیەدا خەڵک لەگەڵ حکوومەت لە پەیوەندیدا دەبن و لەبن بانێکدا حکوومەتی دڵسۆزی خەڵک دروست دەبێت و خەڵکی وەفادار بە حکوومەتیش دروست دەبن.

2. سیاسەتی كه‌لتووری

نەتەوەسازی تەنیا بە دەوڵەت، دەستوور و یاسای دیموکراتیک ناکرێت و بەستێنە و مێکانیزمی گەرەکە. واتە، بەستێنی وەک ڕزگاربوونی خاک، سەقامگیریی سیاسی، ئابووری و، هاوگریی کۆمەڵگەی دەوێ. جگە لەوەی پێویستە گەشەپێدان و پەرەپێدان بە شێوەیەکی هاوسەنگ بچێتە پێش، گرنگە سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەیی وەک بابەتی سەرەکی دابنرێت. یەکێک لەو کارانە سیاسەتی كه‌لتوورییە کە دەتوانێ نەتەوەیەک دەوڵەمەند بکات بۆ ئەوەی لە ئاستی ناوخۆییدا بەتوانا بێت و لە ئاستی نێونەتەوەییشدا خۆی بڕازێنێتەوە. بەو چاوە، پێویستە دامەزراوەکان بیر لە بابەتی كه‌لتووری و پسپۆڕی بکەنەوە و بەو ڕێگەیەوە توانای سیاسەتی نەتەوەیی بەرز بکەنەوە بۆ ئەوەی لە ئاستی نێونەتەوەییدا، لە واری فەرهەنگ و زانست و ئابووریدا، قسەیەکمان پێ بێت.

کورد لە ڕابردوودا خاوەن شارستانییەت و میراتی فەرهەنگی بووە، بەڵام گرنگە بیر لەوە بکەینەوە کە ئێستا چیمان هەیە و بەو توانایەی ئەمڕۆ چیمان بۆ داهاتوو پێ دەکرێت. بەو پێیەی لە ڕووی سیاسەتی كه‌لتوورییەوە، کاری نەتەوەسازی لەناو دەسەڵاتێکی فیدڕاڵی و ئۆتۆنۆمییشدا دەکرێت، هەرێمی کوردستان دەتوانێ بە سیاسەتی كه‌لتووری خەباتی نەتەوەیی بکات. بەتایبەتی، لایەنە نەتەوەیییەکان دەتوانن کاری كه‌لتووریی درێژمەودا بکەن. ئەگەر لایەنە نەتەوەیییەکان خۆیان ببنە لیدەری ئەو ڕەوت و ئامانجانە، لەوانەیە ترووسکایییەکی هیوابەخش لە سوێ وەدەرکەوێ.

ئەمڕۆ ئەوەندەی پێویستە کار لەسەر هێما نەتەوەیییەکان بکرێت، پێویست نییە کار لەسەر شتێک بکرێت کە بابەتی سەرەکی نییە. بۆیە جێی خۆیەتی لە ڕۆژنامە و سایتەکانیشدا بابەتی تواناکانی یەکگرتووییی نەتەوەیی بکرێنە دیسکۆرسی نێوان ڕووناکبیران. هەروەها گرنگە سیمبولی وەک خاک، مێژووی هاوبەش، زمان، خەبات، کەسایەتیی مێژوویی، كه‌لتوور و تەنانەت ستەمی مێژوویی وەک توانای نەتەوەیی بکرێنە هێما و ئەستوورەیەک بۆ یەکگرتووییی نەتەوەیی. ئەم کارانە بە خۆماندووکردن و بەرهەمهێنان دەکرێن نەک بە کۆپیکردن. بۆ ئەم مەبەستە، گرنگە دامەزراوەی فەرهەنگیمان هەبن کە لەگەڵ نەریتەکاندا بێنەوە و ئەرکی نەتەوەسازی و چۆنێتیی کارەکەیان بزانن. پێویستە ئەمانجەکان دیاری بکرێن و بکرێنە پێوەر بۆ دامەزراوەکان کە پێ دەچێ ئەو پێوەرانە لەبیر کرابن. دواتر پێویستە زیانەکان بناسین بۆ ئەوەی بزانین دامەزراوەکان تا چەند توانیویانە ئامانجە نەتەوەیییەکان بپێکن. بۆ ئەم کارە پێویستە کەڵک لە پسپۆڕە ڕاستەقینەکان وەربگیرێت کە کەمیش نین، بەڵام مەیدانیان نییە و دڵشکاون.

هەروەها پێویستە کاری هونەری بکرێت چونکە لەناو کەشی گشتیدا کاریگەری و کاراییی هونەر لە چەندان کتێب زیاترە. هونەر ئەوەندە بەهێزە کە شتی زۆر گەورە هەڵدەگرێت و دەیگێڕێ، بەڵام بەو مەرجەی بۆن و بۆچوونی سیاسی، بە پشتبەستن بە زانست و بەڕێوەبردنی هونەر، تێدا هەبێت و هونەرمەندی ڕەسەن و ڕاهاتوو بە کارەکە ڕابن. وەک ماددەی خاو، فەکت و فۆلکلۆری ئەرێنی لەناو کورددا زۆرە؛ تەنیا پێویستیی بە زانین، زانست و بەڕێوەبردن هەیە کە تەیار بکرێن و نیشان بدرێنەوە. دواجار ئەم کارانە لە پاڵاوگەی ڕاستیدا دەپاڵێورێن و ڕاستییەکان دەردەکەون. کوردیش پێویستیی بە زیادەڕەوی نییە چونکە مێژووی خەباتەکەی ڕاستە و، لە بناوانیدا دەردەکەوێ کە گەلێکی ئازادیخواز بووە و تەنیا ژیان و پێشکەوتنی دەوێ.

3. توانامەندیی نەتەوەیی

لە ئاستی نێودەوڵەتیدا گرنگە توانای نەتەوەییی کورد ببینرێت. بەڵام تا ئێستا کورد وەک گەلێک دەناسرێ کە ستەمی لێ کراوە. جینۆسایدی وەک ئەنفال دەتوانێ ببێتە ئوستوورەی یەکێتیی کورد و وەک میكانیزمی یاسایی بۆ ئەستاندنی مافێک لە کاتی خۆیدا بەکەڵکە، بەڵام ناکرێ ببێتە شوناسی سەرەکی. هەروەها کورد بە وەفادار ناسراوە و پێکەوەژیان لەناو کەلتووری کوردیدا بەهای جیهانیی هەیە؛ بەڵام، ئەمانە به‌شی ئامانجەکان ناکەن چونکە کورد وەک گەلێکی بەتوانا کە بتوانێ خزمەت بە مرۆڤایەتی و جیهان بکات، نابینرێت.

بە مەبەستی تواناسازی بۆ بەجێنەمان لە شارستانییەتی نوێی مرۆڤایەتی و بۆ بەهێزترکردنی سیاسەتی ڕزگاریخوازی، گرنگە جەوهەری شایستەسالاری (Meritocracy) بکرێتە بنەما و، بە ئیرادەیەکی بوێرانە نوخبە ڕاستەقینەکان بهێنرێنە ناو مەیدانی بەشداری. کورد ئێلیتی شیاوی هەیە و دەشێن توانای نەتەوەییی کورد نیشانی جیهان بدەن. ئەو کەسایەتییە زانستی و فەرهەنگییانە دەتوانن لە سەردەمی پەرەسەندن و زانیاری (شەبەکەیی)دا شارستانییەتی نوێ ساز بکەن و خۆیەکی نوێ و بەتوانا بە دونیا نیشان بدەن. لە ئاستی ناوخۆییشدا ئەو کەسایەتییانە دەتوانن وێڕای نەتەوەخوازان، بە بەڵگەی مێژوویی و بە هونەر، کاری نەتەوەیی بکەن. بۆیە گرنگە کەسایەتییە گەورەکانی کورد بە ناوی هەرێمی کوردستان قسە بکەن و حکوومەتیش خۆی بکاتە خاوەنیان.

دەرەنجام

بە ئاراستەی ئامانجی نووسیندا، دوای تاوتوێی تیۆری دەوڵەت-نەتەوەسازی، بە سەرنجدان بە گۆڕانە جیۆپۆلیتیکییەکان، کە تێیدا کورد وەک ئەکتەرێکی نادەوڵەتی لە ناوچەکەدا سەنگی خۆی هەیە، ئەو گریمانەیە دەسەلمێ کە ئەگەرچی هەرێمی کوردستان دەوڵەتێکی سەربەخۆ نییە، بەڵام بەهۆی هەبوونی دەسەڵات و توانا كه‌لتووری و مێژوویییەکەیه‌وه‌ دەتوانێ لە چوارچێوەی حکوومەت-نەتەوەدا، بە یەکگرتووییی نەتەوەیی، سیاسەتی كه‌لتووری و تواناسازی، سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەییی خۆی بەرێتە پێش و لە ئاستی نێونەتەوەییدا پێناسی نەتەوەیەکی توانمەند بەخۆیەوە بلکێنێت. لەو هەلومەرجەدا، کورد دەوڵەتی هەبێ یان نەبێ، لە پڕۆسەیەکی نەتەوەسازیدایە، بەڵام بە هەبوونی کێشەی ناوخۆیی و بەبێ ئیرادەی سیاسی و لاوازبوونی سیاسەتی كه‌لتووری، پڕۆسەکە ناگاتە جێ. بۆیە بە ئامانجی بەهێزترکردنی سیاسەتی ڕزگاریی نەتەوەیی، پێویستە کێشە ناوخۆیییەکانی ناو کورد کاڵتر بکرێنەوە و حکوومەتیش بەسەر خاڵە لاوازەکانی سیاسەتی كه‌لتووریدا زاڵ بێت و بیر لە توانمەندبوون بکاتەوە.

سەرچاوەکان:

Bashirieh, Hossein. (2004). Reason in Politics: Thirty-Five Essays on Philosophy, Sociology, and Political Development. Tehran: Negah-e Moaser. [In Persian].

Binder, L., Coleman, J. S., La Palombara, J., Pye, L. W., Verba, S., & Weiner, M. (2015). Crises and sequences in political development (SPD-7). Princeton University Press.

Bremmer, I. (2003). Nation and state bulding in eurasia. Georgtown Journal of International Affairs.

Hobsbawm, E. J. (1990). Nations and nationalism since 1780: Programme, myth, reality. Cambridge University Press.

Kordnejad, H. (2024). Note Day, “Social order as the primary priority”. Institute for Research and Development (IRDK). [In Kurdish].

SariolQalam, .Mahmud. (2017). The International System and the New Geopolitics of the Middle East, Journal of Political Science. 12(1),101-139. [In Persian].

(ململانێ بۆ جێگیرکردنی قووڵاییی ستراتیژی لە زۆنی خۆڵەمێشی)

د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی

هەرچەندە شرۆڤە و خوێندنەوەی فرەڕەهەندی سیاسی و یاسایی و تەنانەت مەزهەبی و نەتەوەیی بۆ هەڵبژاردنی ئەم جارەی پەرلەمانی عێراق لە ٢٠٢٥ دەکرێت، بەڵام ئەم هەڵبژاردنە لە چوارچێوەی ململانێ بۆ جێگیرکردنی قووڵاییی ستراتیژیی ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان بەڕێوە دەچێت کە کەمتر گرنگیی پێ دەرێت و؛ هەر بۆیە زۆر هەستیارتر و جیاوازترە لە هەموو هەڵبژاردنەکانی دیکە لە عێراق. ئەم هاوکێشەیەیش ململانێی ئەکتەرەکان بۆ دەستەبەرکردن و پاراستن و چەسپاندنی قووڵاییی ستراتیژییانە بەپێی گۆڕانکاری و ئاڵوگۆڕە جیۆسیاسییەکان لە ناوچەکەدا.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ئەوەی کە ئەم جارە زۆر گرنگە، کاریگەری و شوێندانەریی ئەو گۆڕانکارییە جیۆسیاسییانەیە کە لە ژینگەی جیۆسیاسیی ناوچەکەدا ڕووی داوە و بەتەواوی ڕەنگدانەوەی هەبووە\دەبێت لەسەر ئەم هەڵبژاردنە پەرلەمانییەی عێراق. تەنانەت زێدەرۆیی نییە کە بوترێت کە ئەم هەڵبژاردنە درێژکراوەی ململانێ و هاوکێشە جیۆسیاسییە نوێیەکانی ئەکتەرەکانی ناوچەکەیە و لە هەمان کاتیشدا ئەنجامەکانی دەتوانێت ڕەوت و پرۆسەی ئەم گۆڕانکارییانە بەردەوامی پێ بدات یاخود بەرەو گۆڕانکاریی زیاتر ببات. بۆیە گرنگە بۆ تێگەیشتن لەم هاوکێشەیە تیشک بخەینە سەر بەرژەوەندیی ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان (ئێران و هاوپەیمانەکانی لە لایەک و ئەمریکا و هاوبەش و هاوپەیمانەکانی لە لایەکی دیکەوە).

 ئه‌وه‌ی ڕاستی بێت قووڵبوونەوە لە ڕۆڵ و بەرژەوەندی و ئەجێندای ئەکتەرەکان، دەتوانێت داهاتووی هاوکێشە سیاسییەکانی ناوخۆی عێراق باشتر ڕوون بکاتەوە و لە هەمان کاتیشدا جگە لەوەی سیمای ململانێ جیۆسیاسییەکانی ناوچەکە دەردەخات، کاریگەرییەکانی لەسەر هاوکێشە جیۆسیاسییەکانی ناوچەکەیش ئاشکراتر دەکات.

کۆماری ئیسلامیی ئێران و هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق

بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران ئەم هەڵبژاردنە زیاتر لە ڕابردوو گرنگیی هەیە و تایبەتە. هۆکاری ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ڕووداو و پێشهاتەکانی پاش ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ و، لێکەوتە و گۆڕانکارییەکانی پەیوەستن بەم هاوکێشە نوێیانەوه‌. تەنانەت پاش جەنگی ١٢ ڕۆژە، ئەم گرنگییە زیاتریش بووە، چونکە ئەگەر لە ڕابردوو عێراق وەکوو نزیکترین ئەکتەری هەرێمایەتی لە ئێران ڕۆڵی لە پێکەوەبەستنەوەی “بەرەی موقاوەمە” و “هیلالی شیعی” هەبووە، ئەم جارە لەپاش رووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا و جەنگی ١٢ ڕۆژە لە نێوان ئێران و ئیسرائیل، نفووزی ئێران لە عێراق وەکوو هێڵی پێشەوی دۆکترینی بەرگریی سەربازی و ئاسایشی ئێران دەبینرێت. لێرەدا دەکرێت بەرزبوونەوەی گرنگیی عێراق و بەم پێیەیش هەستیاریی هەڵبژاردنەکان و ئەو لایەنە سیاسییەی کە کۆنترۆڵی جومگە سەرەکییەکانی دەسەڵات دەکات بۆ ئێران، بخەینە ڕوو:

 ئەگەر ئەم جارە جەنگێک لە نێوان ئێران و ئیسرائیل ڕوو بدات، بە ئەگەرێکی بەرزەوە عێراق دەبێتە گۆڕەپانی جەنگەکە، چونکە لە ستراتیژیی سەربازی (یەکێتیی گۆڕەپانەکان)ی ئێران، عێراق تاکە دەوڵەتە کە لە بەرەی موقاوەمەدا بەهۆی باڵادەستیی شیعەکان و نفووزی ئێران و ڕۆڵی میلیشیاکانی لایەنگری ئێران لەو وڵاتەدا دەتوانێت بەرەی جەنگ بەرفراوان بکات. هەرچەندە زۆرینەی عێراقییەکان و بەتایبەتی حکوومەتی عێراق خۆیان لە تێوەگلان لە گەڕی یەکەمی جەنگی ئێران و ئیسرائیل بەدوور گرتووە، بەڵام ئێرانییەکان ئەم ڕاستییە دەزانن کە هەڕەشەی گواستنەوەی جەنگ بۆ دەرەوەی سنوورەکانی ئێران و بەرفراوانکردنی بەرەکان، دەتوانێت مەترسیی جەنگیان لێ دوور بخاتەوە یان لانی کەم تێچووی ئەو جەنگە پێشبینکراوە بۆ ئیسرائیل و ئەمریکا بەرز بکاتەوە و، بەم شێوه‌یه‌یش وەکوو بژاردەی سەرەکی بیری لێ نەکرێتەوە.

 لە لایەکی دیکەوە، ئەگەر لە جەنگێکی گریمانەکراودا عێراق ببێتە بەشێک لە گۆڕەپانی جەنگ، ئەو کاتە پرۆکسی و ئەکتەرە نادەوڵەتەکانی دیکەی لایەنگری ئێران توانای هێرشکردنیان بەرزتر دەبێتەوە و گوشار و سەرنجەکان لەسەر ئێران کەمتر دەبێتەوە و، ئەمەیش وا دەکات کە بەرژەوەندیی ئەکتەرەکانی تری ناوچەکە بکەوێتە مەترسییەوە و لەم ڕێگەیشەوە، یان هەوڵی بێلایەنی بدەن یاخود ڕۆڵی نێوەندگیری بگێڕن. هەروەکوو لە جەنگی ١٢ ڕۆژەدا مەترسییەکانی داخستنی گەرووی هورمز و بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و، هەروەها لێدان لە بەرژەوەندییە ئاسایشی و ئابووری و بازرگانییەکانی وڵاتانی کەنداو و تورکیا و دەوڵەتانی ئەوروپی، بەتایبەتی فەڕەنسا، بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی کە بەرەیەکی یەکگرتوو، یان هاوڕا و یەکهەڵوێست لە هەمبەر ئێران دروست نەکرێت و تەنانەت هەوڵی هەمەلایەنە بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ و بارگرژییەکان بدرێت و لە ئەگەری بەرفراوانبوون و درێژەکێشانی جەنگ، ئەکتەرەکان هەست بە نا-ئاسایشی بکەن. لەم چوارچێوەیەیشدا، عێراق ڕۆڵ و پێگەیەکی ناوەندیی دەبێت لە بەرفراوانبوونی جەنگدا و، هەروەها لێکەوتە ئەرێنی و نەرێنییەکانی بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی ئەکتەرەکان و، بەم پێیەیش گۆڕانکارییە جیۆسیاسی و جیۆئێکۆنۆمییەکانی ناوچەکە.

لە لایه‌کی دیکەیشەوە، ئێران دەزانێت کە هێرشی سەربازیی ئەم جارەی ئیسرائیل زۆر وێرانکەرتر و فرەڕەهەندتر و قورستر دەبێت لە جەنگی ١٢ ڕۆژە و، هەر بۆیە جگە لە پەرەپێدان بە توانا مووشەکی و هەوڵەکانی بنیاتنانەوەی توانا بەرگرییە ئاسمانییەکانی لە ڕێگەی چین و ڕووسیا و تەنانەت بانگەشەی پەرەپێدانی توانای دروستکردنی چەکی ئەتۆمی، لەسەر زەویی بەرفراوانکردنی بەرەی جەنگ، خاڵی بەهێزی کۆماری ئیسلامی بووە کە ئەم ستراتیژییە لە دژی ئیسرائیل بە “ئاڵقەی ئاگر” (Ring of Fire) دەناسرا و هەوڵەکانی ئیسرائیل لەپاش ٧ی ئۆکتەبەری ساڵی ٢٠٢٣ بەو ئاراستەیە بووە کە ئەم خاڵە بەهێزە لە ڕێگەی لێدان لە پرۆکسییەکانی ئێران لاواز بکات و ئەم فاکتەرە بکاتە خاڵی لاوازی ئێران. هەر بۆیە بەپێی دوایین ڕاپۆرتەکان، ئێران هەوڵی زیندووکردنەوەی ئەکتەرەکانی بەرەی خۆڕاگری و بنیاتنانەوەی توانا سەربازییەکانی لە لوبنان و سووریا و عێراق و یەمەن دەدات. ڕاستییه‌كه‌ی، لە ئێستادا لەناو ئەکتەرە نادەوڵەتەکان حووسییەکانی یەمەن و لەناو ئەکتەرە دەوڵەتەکانیش عێراق گرنگترین سەرمایەی ستراتیژیی کۆماری ئیسلامیی ئێرانن.

جگە لەمانەیش، بەرزبوونەوه‌ی ڕۆڵ و پێگەی ئێران یان لانی کەم پاراستنی نفووزی کۆماری ئیسلامی لە عێراق، ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی کە ئێران کارتی ناوچەییی بەهێزی لە هەمبەر ئەمریکا هەبێت، چونکە لەپاش ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا و لاوازبوونی حزبوڵڵای لوبنان و لێدانی حووسییەکان لەلایەن ئەمریکا و ئیسرائیلەوە و، هەروەها ئاگربەستی ئاشتی لە غەززە، کۆماری ئیسلامی کەمترین کارتی ناوچەییی هەیە بۆ گوشارخستنە سەر ئەمریکا و ڕێگریکردن لە هێرشی ئیسرائیل. لە لایەکی تریشەوە، کۆماری ئیسلامیی ئێران بەهۆی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشاری ئەمریکا (Maximum Pressure) و، هەروەها گەڕانەوەی سزا و گەمارۆ ئابوورییە نێودەوڵەتییەکان بەهۆی چالاککردنی میکانیزمی سناپباک (Snapback mechanism) زۆر زیاتر لە ڕابردوو پێویستیی بە عێراق هەیە. بە پشتبەستن بە ئاماری بازرگانیی فەرمی لە ئێران، هەناردەی ئێران بۆ جیهان لە ساڵی ٢٠٢٣ نزیکەی 49.4 ملیار دۆلار بووە؛ عێراق دووەم شوێنی مەبەستی هەناردەکردنی کاڵای هەناردەکردنی ئێران بووە لەو ساڵەدا بە 9.2 ملیار دۆلار و 18.7%ی پشکی هەناردەی وڵاتەکە لە دوای چین (13.9 ملیار دۆلار). هەروەها هەر یەک لە ئیمارات (6.6 ملیار دۆلار)، تورکیا (4.2 ملیار دۆلار) و هیندستان (2.2 ملیار دۆلار) لە ڕیزەکانی دواتردا بوونە. بەم پێیە، هەناردەی ئێران بۆ عێراق لە 12 مانگی ساڵی ٢٠٢٣دا

(2023/12/13) 7 ملیار و 298 ملیۆن دۆلار بەبێ غاز و، 9 ملیار و 216 ملیۆن دۆلار بە هەناردەکردنی غازەوە. هاوکات پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هاوردەی ئێران لە عێراقەوە لە ساڵی ٢٠٢٣ نزیکەی ٥٨٠ ملیۆن دۆلار بووە کە بە بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٢ (٢٦٣ ملیۆن دۆلار) نزیکەی ١٨٠% زیادی کردووە.

“جەهانبەخش سەنجابی شیرازی”، ئەمینداری گشتیی ژووری بازرگانیی هاوبەشی ئێران و عێراق، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ئیلنا سەبارەت بە قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و عێراق وتی: قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و عێراق لە ساڵی ڕابردوودا (٢٠٢٤) لە 12 ملیار دۆلاری هەناردەکردن نزیک بووەوە و هاوسەنگیی بازرگانیش 12 ملیار دۆلاری تێ پەڕاند. هەروەها هاوردەکردنی ئێران لە عێراقەوە گەیشتە نزیکەی 754 ملیۆن دۆلار، کە گەشەیەکی باش بوو بە بەراورد بە ٢٠٢٣ و تێکڕای ١٠ ساڵەی ڕابردوو. سەبارەت بە ئاسۆی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و عێراق، سەنجابی شیرازی وتی: پێشبینی دەکرێت قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان لەگەڵ عێراق بە بەراورد بە ٢٠٢٤ لە بواری هاوردە و هەناردەکردندا بە ڕێژەی 20% گەشە بکات و، هیوادارین بتوانین هاوسەنگیی بازرگانیی 13 ملیار دۆلار تێ پەڕێنین و بگەینە ئاسۆی داڕێژراوی 15 ملیار دۆلار لە هاوسەنگیی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات تا کۆتاییی ساڵی ٢٠٢٦.

هەموو ئەمانەیش نیشان دەدات کە نفووز و باڵادەستیی کۆماری ئیسلامی لە عێراق، بەتایبەتی لە ڕێگەی باڵادەستیی هاوپەیمان و لایەنگرەکانی، لە پلەی یەکەمی ئەولەوییەتی ئاسایشی ئابووری و سەربازیی کۆماری ئیسلامیی ئێراندایە. هەر بۆیە نایەوێت نەیارانی سیاسیی ئێران لە عێراق لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە بێنە سەر دەسەڵات و جگە لەوەی ڕێگە لە ئەمریکا بگرێت کە بەتەواوی عێراق کۆنترۆڵ بکات، لە هەمان کاتیشدا، عێراق وەکوو کارتی گوشار لە دانوستانە ئەتۆمی و دیپلۆماسییەکانی نێوان خۆی و ئەمریكا بەکار بهێنێت.

هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل

بەپێی ڕاپۆرتێکی شیکاری لە ”Emirates Policy Center” هەرچەندە ئێران لەمێژە هەوڵی داوە کۆنترۆڵی تەواو بەسەر عێراقدا بکات، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دوایییەی سیاسەتی واشنتۆن، کۆتوبەند و چاوەڕوانیی نوێی دروست کردووە کە ئاڵنگاریی ئەو هاوسەنگییە ناسکە دەکەن کە لە دوو دەیەی ڕابردوودا لە عێراقدا هەبووە. گۆڕانکارییەکانی سیاسەتی ئەمریکا بەرامبەر بە عێراق، هاوکات بووە لەگەڵ گۆڕانکارییە جیۆپۆلیتیکییە ناوچەیییەکان و نزیکبوونەوەی قۆناغ بە قۆناغی کۆتاییهێنان بە بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا. ئەمەیش ڕێگە بە واشنتۆن دەدات گوشاری سیاسی و ئابووریی زیاتر دروست بکات، بەبێ ئەوەی پێویستیی بە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی هەبێت.

بە شێوەیەکی گشتی بە هەمان مەبەست کە بۆ  کۆماری ئیسلامیی ئێران هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق گرنگ و هەستیارە، بۆ ئەمریکاش جگە لە تێچووە دارایی و مرۆیییەکانی جەنگی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، کۆنترۆڵی پرۆسەی سیاسی لە عێراق  بۆ باڵادەستی لە ناوچەکەدا گرنگ و هەستیارە. ئەمریکا دەیەوێت لە ڕێگەی عێراقەوە هەم ئێران کۆنترۆڵ بکات و هەمیش لەم ڕێگەوە ئاسایشی هاوپەیمانە ناوچەیییەکانی دەستەبەر بکات. جگە لەوەیش ئاسایشی سووریا و لوبنان و بەم پێیەیش ئیسرائیل لە ڕێگەی عێراقەوە کۆنترۆڵ و دەستبەر دەکرێت؛ ئەوە جگە لەوەی كه‌ نائارامی و ناسەقامگیری لە عێراق دەبێتە هۆکاری سەرهەڵدانەوە و بەهێزبوونه‌وه‌ی داعش و گرووپە تیرۆریستییەکان. بەڵام لەدوای ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، گرنگیی عێراق بۆ هەردوو “بەرەی موقاومە” بە سەرکردایەتیی ئێران و “بەرەی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی” بە نوێنەرایەتیی ئیسرائیل، زیاتر لە ڕابردوو بەرز بۆتەوە.

ئەمریکا لە ڕێگەی عێراقەوە گوشاری سیاسی و سەربازی و تەنانەت ئابووری لەسەر ئێران دەکات و بەم پێیەیش سیاسەتی ئەوپەڕی گوشار (maximum pressure)ی خۆی بەڕێوە دەبات. هەر بۆیە ئەمریکا لە ڕێگەی سوننەکان و، هەروەها کورد و بەشێک لە شیعە میانڕەوەکانه‌وه‌ هەوڵ دەدات کە پرۆسەی سیاسی لە عێراق بەتەواوی نەکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی ئێران و پرۆکسییەکانی؛ چونکە لەم حاڵەتەدا و لە ئەگەری باڵادەستیی لایەنگرانی توندڕەوی ئێران لە عێراق، ئێران بەتەواوی ناکەوێتە ژێر گوشاری سزا و گەمارۆکان و، بەم جۆره‌یش ڕازی نابێت بە مەرجەکانی ئەمریکا بۆ دەستهەڵگرتن و پاشەکشە لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی و، هەروەها پرۆژە مووشەکی و ناوچەیییەکانی و، هەمیش بەرەی موقاوەمە دەتوانێت ببووژێتەوە و سەرکەوتنە سەربازییەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە پاش ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣، نەبێتە دەسکەوتی سیاسی و ئاسایشی.

لە لایەکی ترەوە، تاوەکوو ئێستا هاوکێشە ناوخۆیییەکانی سووریا لەرزۆک و ناڕوونن و ئاسایشی ئیسرائیل دەخاتە مەترسییەوە و لەوانەیە ئەگەر ئەمریکا ڕۆڵ و پێگەی خۆی لە عێراق نەپارێزێت، ئەوە سەر دەکێشێت بۆ جەنگی تورکیا و کورد لە سووریا و، هەمیش ئەگەری بەرزبوونەوەی بارگرژییە سەربازی و سیاسییەکانی تورکیا و ئیسرائیل لە سووریا کە لەم ماوەیەدا بە شێوەیەکی سنووردار ڕووی دا و ئەمریکا هەوڵی دا کۆنترۆڵیان بکات.

 لەم چوارچێوەیەدا لاوازبوونی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە عێراق، لێکەوتەی هەرێمایەتیی هەیە؛ بۆ نموونە، داهاتووی حکوومەتی نوێی سووریا لەپاش ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد دەخاتە مەترسییەوە و تەنانەت ئەگەری چەکداماڵینی حزبوڵڵا لاواز دەکات و بەم پێیه‌یش، دووبارە ئاسایشی ئیسرائیل دەکەوێتە مەترسییەوە. هەروەها ئامادەییی ئەمریکا لە سنوورەکانی ئێران و کۆنترۆڵکردن و چاودێریکردنی حکوومەتی شیعەکان، دڵنیایی دەداتە کورد و سوننەکان و ڕێگە لە بەرپابوونی جەنگێکی ناوخۆیی لە عێراق و ئەگەری سەرهەڵدانەوەی گرووپی تیرۆریستی دەگرێت. هەر بۆیە تاوەکوو بەردەوامیی سیستەمی سیاسی لە ئێران، ئەوە ئەمریکا لە ڕێگەی عێراقەوە هەوڵی باڵانسکردنی هێزی ئێران لە ناوچەکەدا دەدات. لەم چوارچێوەیەدا، زێدەرۆیی نییە ئەگەر بڵێین؛ هەر بەهێزبوونەوەیەکی جیۆسیاسیی ئێران لە چوارچێوەی بەرەی موقاوەمەوە لە هەمبەر ئیسرائیل، لە ڕێگەی عێراقەوە دەبێت. هەروەها ئەمریکا ئەو ڕاستییە دەزانێت کە لە جەنگێکی گریمانەکراو لە نێوان ئێران و ئیسرائیل، ئەگەر حکوومەتی بەغدا و پەرلەمانی عێراق بەتەواوی لەلایەن توندڕەوەکانەوە کۆنترۆڵ کرابێت، ئەوە عێراق بەئاسانی دەبێتە بەشێک لەو جەنگە و، ئەمریکاش بەتوندی دژی ئەوەیە و، هەر بۆیە لە گەڕی یەکەمی جەنگی ١٢ ڕۆژەدا ڕێگەی نەدا کە ئەمە ڕوو بدات؛ چونکە لەو دۆخەدا، هەم نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە و هەمیش ناوچەکە دەبێتە گۆڕەپانی جەنگ و، هەر ئەمەیش وا دەکات کە هاوبەش و هاوپەیمانەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا ڕووبەڕووی دڵەڕاوکێی ئاسایشی ببنەوە و بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ یارمەتیی ئیسرائیل و ئەمریکا نەدەن.

هەروەها ئیسرائیل سەرەڕای هەموو ئەو خاڵانە، تاوەکوو یەکلاییکردنەوەی پرسی ئەتۆمی و مووشەکی و تەنانەت مانەوەی سیستەمی سیاسیی ئێستای کۆماری ئیسلامی لە ئێران، بۆ گەیشتن بە ئاسمانی ئێران و لێدان لە دامەزراوە ئەتۆمی و سەربازی و تەنانەت کەسایەتییە سەربازی و سیاسی و ئاسایشی و دامەزراوە ژێرخانییە ئابوورییەکانی ئێران، پێویستیی بە پاراستنی باڵادەستیی ئاسمانی لە عێراق و سووریا هەیە. ئەمه‌ جگە لەوەی کە لاوازبوونی میلیشیاکان و لایەنە سیاسییەکانی لایەنگری ئێران وا دەکات کە ئێران نەتوانێت بەرەی جەنگ بەرفراوان بکات و، هەروەها بەرەی موقاوەمە زیندوو بکاتەوە و دەستی بگاتە لوبنان و لایەنە فەڵەستینییەکانی دژبەری ئێران. هەروەها لاوازیی ئێران لە عێراق ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی کە ئاسایشی ئیسرائیل لە باشوور و ڕۆژاوای سووریا پارێزراوتر بێت، چونکە هەم لە ڕووی ئاسمانییەوە ئیسرائیل کۆنترۆڵی سووریای کردووە و هەمیش کوردەکان بەشی ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریایان کۆنترۆڵ کردووە و تەنانەت حکوومەتی “ئەحمەد شەرع”یش بە دژبەری توندی ئێران و حزبوڵڵای لوبنان دەناسرێت.

هەڵبژاردنەکانی عێراق و ستراتیژیی تورکیا و وڵاتانی عەرەبی

تورکیا جگە لەوەی کە دەیەوێت لە ڕێگەی سنووردانان بۆ ئێران و پرۆکسییەکانی جێگەی خۆی بەهێز بکات، لە هەمان کاتیشدا لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی نفووزی خۆی لە عێراق و گرێدانی بەرژەوەندیی هێزە سوننەكان، تورکمانه‌كان و تەنانەت کوردەکانه‌وه‌، دەیەوێت گوشار بخاته‌ سەر شیعەکان یاخود لانی کەم باڵانسێک لە نێوانیاندا لە بەرژەوەندیی خۆی دروست بکات. هەر بۆیە کارتی تورکمان و، هەروەها سوننەکان لەپاڵ کارتەکانی ئاو و پەکەکە-کە لە ڕوانگەی تورکیاوه‌ بە پرسی تیرۆر دادەنرێت- هەوڵ دەدات بەرژەوەندییەکانی بپارێزێت. لە هەمان کاتیشدا تورکیا هەوڵ دەدات پرۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان (مشروع طريق التنمية) بکەوێتە بوار جێبەجێکردنەوە و، عێراق بەتەواوی به‌ توركیاوه‌ گرێ دەدرێت.

 بۆیە ئەم پرۆژەیە جگە لەوەی کە بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسی و ئاسایشییەکانی تورکیا و  عێراق جێبەجێ دەکات، لە هەمان کاتدا و به‌ڕاستی ڕۆڵ و پێگەی تورکیا لە عێراق و جیهانی عەرەبی، بەتایبەتی لە کەنداو، بەهێز دەکات و، ئەمەیش وا دەکات کە ئێران هەست بە نائاسایشی بکات. چونکە لەو حاڵەتەیشدا ئێران بەتەواوی لە ڕێڕەوە هەرێمایەتی و پرۆژە ئابووری-بازرگانییەکان و کۆریدۆرە نێودەوڵەتییەکان پەراوێز دەخرێت و، عێراق بە ڕێگەی بەستنەوەی کەنداو بە تورکیا و ئەوروپاوە، دەبێتە جێگرەوەی ئێران و، بەرپرسان و ستراتیژیستەکانی ئێرانی وا هەست دەکەن (کە به‌ڕاستییش هەر بەم شێوەیەیە!)، نەوت و گازی عێراق و هەرێمی کوردستان دەبێتە جێگرەوەی ئێران لە بازاڕی جیهانی و، ئەمەیش زیاتر ئێران پەراوێز دەخات و جگە لە سەپاندنی گوشاری ئابووری و دارایی، ڕووخانی ڕژێمەکەی بەهۆی نەبوونی بەرژەوەندیی هاوبەش و کارتی گوشاری جیۆپۆلیتیکیی بەهێز، خێراتر دەکات و دەیکاتە ئەگەرێکی بەهێز و کرداری.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، باڵادەستیی تورکیا لە ڕێگەی سوننە و کورد و تا ڕادده‌یەک بە پاساوی تورکمانەکان، ئێران لە ناوچەی باشووری قەوقاز و ئاسیای ناوەڕاستیش لاواز دەکات و کارتێکی گوشاری نامێنێت بۆ بەڕێوەبردنی ململانێکانی، بەتایبەتی لەگەڵ ئازەربایجان و کۆریدۆری زەنگەزۆر (Zangezur Corridor) کە ئێستا بە ڕێرەوی ترەمپ (Trump Route for International Peace and Prosperity) دەناسرێت و کار بۆ کردنەوەی دەکرێت و ئێران بەتەواوی گەمارۆ دەدرێت و یان لە ڕووی جیۆپۆلیتیکییەوە دەخنكێنرێت.

سەبارەت بە پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و سعوودیا لەو کاتەوەی سەددام حسێن لە ساڵانی ١٩٩٠-١٩٩١دا کوێتی داگیر کرد، ئاڵۆزیی تێ کەوتووە. لە دەیەی دوای لەشکرکێشییەکەی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، پەیوەندیی ئەو دوو ئەکتەرە باشتر نەبوو، چونکە ڕیاز بەهۆی نزیکیی عێراق لە ئێرانەوە بەگومانەوە سەیری پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا دەکرد. بەڵام گرژییەکان لە ساڵی ٢٠١٧دا کەم بوونەوە؛ کاتێک عادل جوبەیر (٢٠١٥-٢٠١٨) وەزیری دەرەوەی ئەوکاتەی سعوودیا، وەکوو یەکەم سەردانی بەرپرسێکی باڵای سعوودیا لە دوای ساڵانی نەوەدەکانەوە سەردانی بەغدای کرد، لەو کاتەوە پەیوەندییە دیپلۆماسی و بازرگانییەکانی عێراق لەگەڵ سعوودیا بەهێزتر بووەوه‌. هەروەها کونسوڵخانەی سعوودیا لە بەسرە لە ساڵی 2019 کرایەوە و لە ساڵانی دواتردا ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ڕێککەوتنی زیاتری نێوانیان. ئەمەیش ڕێگەی خۆش کرد بۆ دووبارە کردنەوەی دەروازەی سنووریی “عرعر” و زیادبوونی بەردەوامی بازرگانیی دوولایەنە و فراوانکردنی هاوکارییەکان لەسەر ژێرخانی وزە. هەر بۆیە عێراق هەوڵی داوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی، نێوندگیری لە نێوان سعوودیا و ئێراندا بکات.

لە لایەکی دیکەیشەوە، هەرچەندە لە نێوان ئەجێندا و سیاسەت و بەرژەوەندییەکانی قەتەر و تورکیا لە لایەک و، سعوودیا و ئیمارات و وڵاتانی تری عەرەبیدا جیاوازی و تەنانەت ناکۆکی هەیە، بەڵام هەموویان بە ئاست و ڕێژەی جیاواز هەوڵی دروستکردنی نفووز لە عێراق و پەراوێزخستنی ئێران دەدەن. ئەمەیش هەم لەگەڵ بەرژەوەندیی ئەمریکا و ئیسرائیل هاوتەریبە و هەمیش لەگەڵ بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی خۆیان. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، لاوازبوونی پێگەی سیاسیی میلیشیا و پرۆکسییەکانی لایەنگری ئێران، بە واتای بەرزبوونەوەی ڕۆڵی هێزەکانی دژبەری ئێران و نزیک لەو ئەکتەرانەیە. جگە لەمانەیش، ئەو ئەکتەرانە بۆیان دەرکەوت کە کۆماری ئیسلامی لە ڕێگەی باڵادەستی لە عێراقی پاش ٢٠٠٣وە توانیی هاوسەنگیی هێز لە ناوچەکەدا بگۆڕێت.

 بۆیە جگە لە ئاستی ڕای گشتی، لێدانی نفووز و پێگەی ئێران و پرۆکسییەکانی لەلایەن ئیسرائیلەوە، پێگە و نفووزی سعوودیا و ئیمارات و قەتەر بەرزتر دەکاتەوە. تەنانەت دەکرێت بڵێین کە لە ڕێگەی عێراقەوە بوو کە ئێران توانیی لە سووریا و لوبنانەوە پرسی فەڵەستین بکاتە پرسێک لە دەرەوەی چوارچێوەی عەرەبی-سوننە و، وڵاتانی عەرەبی پەراوێز بخات. “بەهاری عەرەبی”یش ئەم هاوکێشەیەی زیاتر لە بەرژەوەندیی ئێران گۆڕی و، تەنانەت وای کرد کە لە ساڵی ٢٠١٧ قەتەر بەپاڵپشتیی ئێران و تورکیا، بێتە دەرەوەی ئەجێندا نەریتییەکانی وڵاتانی عەرەبی لە کۆمەڵە ئاسایشییە هەرێمایەتییەکەدا. هەروەها جێگەی ئاماژەیە کە لاوازبوونی لایەنگرانی ئێران لە پرۆسەی سیاسی بەهۆی هەڵبژاردنەکانەوە، دەتوانێت پێگەیان بە شێوەیەک بەهێز بکات کە ئێران لە جیهانی عەرەبی گۆشەگیر و پەراوێزخراو بێت و، نەتوانێت گوشار لەو وڵاتانە بکات و پرسەکانی ناوچەکە لەلایەن سعوودیا و ئیمارات و…، نوێنەرایەتی بکرێت.

ڕکابەرایەتییەکیش لە نێوان تورکیا لە لایەک و سعوودیا و ئیمارات لە لایەکی دیکەوە لە عێراق هەیە، ئەمەیش جگە لە ڕەهەندە نەتەوەیییەکەی، پرسی جیۆپۆلیتیک و جیۆئێکۆنۆمیك و جیۆکاڵچەرە؛ بەم واتایەی کە وڵاتانی عەرەبی لە ڕێگەی عێراقەوە دەیانەوێت پێگەیان لە بەرامبەر یەکتری بەرز بکەنەوە بۆ ئەمریکا و ئەوروپییەکان و تەنانەت ئیسرائیل. ئەم پێگەیەیش لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکان بە بەهێزبوونی هێزە سیاسییەکانی لایەنگری ئەو وڵاتانە و دەستەبەرکردنی قووڵاییی ستراتیژی جێگیر دەبێت. چونکە ئەگەر تورکیا یاخود سعوودیا لە عێراق بەهێز بن، ئەوە ڕۆڵ و پێگەیان لە سووریا و ناوچەی “شامات” (Levant) وەکوو لقی “کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمایەتی”ی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهێز دەبێت.

ڕاستییه‌كه‌ی، ئەوەی بەربەستە بۆ سعوودیا، جگە لە نفووزی ئێران، فاکتەری مەزهەبە و ئەوەی بۆ تورکیا ئاڵنگارییە، هەردوو فاکتەری نەتەوەیی و مەزهەبییە. هەر بۆیە سعوودیا و وڵاتانی عەرەبی پێنکاکۆکیی ناسنامەیییان لە عێراق کەمترە، بە مەرجێک هێزە نەتەوەیییەکان زاڵ بن. لە بەرامبەریشدا تورکیا کەڵک لە هێزی سەربازی و ئەندامییەتی لە ناتۆ و بەرزبوونەوەی نفووزی لە سووریا پاش ڕووخانی ڕژێمی بەشار ئەسەد و، هەروەها فاکتەری ئاو و بازرگانی وەردەگرێت. تەنانەت فاکتەری قەتەر و ئیخوانیزم یەکێکە لە فاکتەرەکانی یاریی تورکیا لە هاوکێشەکانی ناوچەکە، بەتایبەتی کە هەوڵ دەدات لە پرسی فەڵەستین لەپاش حەماس بۆشاییی ئێران پڕ بکاتەوە و سەرنجی ئەمریکا ڕابکێشێت و وەکوو ئەکتەرێکی ئاسایش-ساز دەربکەوێت و، لەم ڕێگەیەوە کاریگەری لەسەر هاوکێشە جیۆسیاسییەکان لەپاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ هەبێت. هەر بۆیە زۆر بەتوندی لە بەرامبەر ئیسرائیل هەڵوێستی هەبووە، گه‌رچی زۆربەی کات لە ئاستی میدیایی قەتیس مابێتەوە. جگە لەمانەیش، تورکیا ئەو ڕاستییە دەزانێت کە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکای سەردەمی ترەمپ و بە ڕێگەی پەیوەندییە کەسی و بازرگانییەکان وا دەکات کە ئەمریکا بە هێنانەئارای هاوسەنگی لە نێوان ئەکتەرەکان و لاوازکردنی ڕۆڵی ئێرانه‌وه‌، هەوڵ دەدات کە ئاسایشی ناوچەکە و بەرژەوەندییەکانی خۆی و هاوبەشەکانی لە ڕێگەی پێسپاردنەوە دەستەبەر بکات. بەم واتایە کە ئەمریکا پێویستیی بە ئەکتەری هاوسەنگکەر و هاوبەشی ئاسایشی و ئابووری و سیاسی و سەربازی هەیە کە لەسەر زەوی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا بپارێزێت، بەبێ ئەوەی ئەمریکا بەکرداری لە کێشە و گرفتەکانەوە تێوە بگلێت.

لە بەرامبەریشدا ئەوە عێراقە کە دەتوانێت تورکیا بگەیه‌نێتە سنووری کەنداو و بەرژەوەندییەکانیان پێکەوە گرێ بدات و وڵاتانی کەنداویش لە ڕێگەی تورکیاوە لە ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز نفووزیان بەرز بکەنەوە و، ئەم ڕۆڵ و پێگەیەیش هەم بۆ ئەمریکا و هەمیش بۆ ڕووسیا گرنگ و هەستیارە.

کۆبەند

هەڵبژاردنی ٢٠٢٥ی عێراق، تۆخترین هەڵبژاردنە لە ڕووی جیۆپۆلیتیکییەوە؛ بەم واتایەی کە ئەنجامەکانی بۆ هەموو ئەکتەرە هەڕێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان دەستنیشانکەری قووڵاییی ستراتیژییە و لە هەمان کاتیشدا بۆ ئێران و ئەمریکا- ئیسرائیل لە سەروو پرسە سیاسییەکان، پرسێکی ئاسایشییە. بۆیە ئەگەر لایەنگرانی ئێران لاواز ببن یاخود ناکۆکی لە نێوانیان دروست ببێت و نەتوانن حکوومەتێکی نزیک لە ئێران پێك بێنن، ئەوە ئەکتەرەکانی دیکە بە پاڵپشتیی هێزە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان، هەوڵ دەدەن بۆ دەستەبەرکردنی قووڵاییی ستراتیژییان ئەو بۆشایییە پڕ بکەنەوە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ڕووداوەکانی پاش ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ وای کردووە کە عێراق وەکوو دوایین ئاڵقەی دەوڵەتی لەناو بەرەی موقاوەمە و جیۆپۆلیتیکی شیعی، گرنگیی بۆ ئێران بەرزتر ببێتەوە.

بۆیە ئەگەر ئێران نفووزی خۆی لەدەست بدات یان لاواز بێت، ئەوە هاوکێشە جیۆسیاسییەکانی ناوچەکە بە شێوەیەکی خێراتر بەرەو لاوازکردنی ئێران و پەراوێزخستنی دەڕوات و، تەنانەت ناوچەکە بەرەو گەڕێکی نوێی جەنگ لە نێوان ئیسرائیل و ئێران هەنگاو دەنێت. بۆیە هەم بۆ ئێران و لایەنگرانی و هەمیش بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل و تورکیا و وڵاتانی عەرەبی، ئەم هەڵبژاردنە دەتوانێت بەردەوامی و درێژەپێدەری گۆڕانکارییە جیۆسیاسییەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣  و هێمایەکی نوێی گۆڕانکاریی زیاتری جیۆسیاسی بێت. ئەوەیش نیشان دەدات کە ململانێ و ناکۆکییە سیاسییەکانی عێراق لە نێوان هێزە سیاسییەکان بەگشتی و پێکهاتەکان (کورد و سوننە و کورد و تورکمان و هتد) بەتایبەتی، زیاتر لەوەی ڕەهەند و کاریگەریی ناوخۆییی هەبێت، ڕەهەند و کاریگەریی جیۆسیاسی و دەرەکیی دەبێت و بەپێچەوانەکەیشی ڕاستە؛ چونکە ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارییە جیۆسیاسییەکانی ناوچەکە دەتوانێت ئەکتەری نوێ بێنێتە سەرشانۆ و ئەکتەرە نەریتییەکانی پاش ٢٠٠٣ لاواز بکات.

 دەتوانین بڵێین کە لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکانی نوێی ناوچەکەدا، عێراق لە زۆنی خۆڵەمێشی بۆ قووڵاییی ستراتیژی دەگۆڕێت و لە ڕێگەی عێراقەوە دەکرێت نەزمی نوێی ناوچەیی بێتە دی. هەر بۆیە ئەم هەڵبژاردنە زیاتر لەوەی هاوکێشەیەکی سیاسی و یاساییی ناوخۆیی بێت، ئەوە هاوکێشەیەکی جیۆپۆلیتیکییە. بۆ عێراق باشترین ستراتیژی و بژاردە، بوونە بە دەوڵەتێکی ناوەند لە نێوان ئەم ئەکتەرانە و ئه‌وه‌یش كه‌ ڕۆڵی هاوسەنگکەر بگێڕێت؛ ئەمەیش ناکرێت ئەگەر هەموو پێکهاتەکان بەشداریی ڕاستەوخۆیان لە داڕشتنی سیاسەتی عێراق بەکرداری نەبێت و میلیشیاکان لە سیاسەت دوور نەخرێنەوە،  چونکە زاڵبوونی پێکهاتەیەک، بە واتای لێدانی لە پێکهاتەکانی دیکە و بەم پێیەیش زاڵبوونی ئەجێندا و بەرژەوەندی و سیاسەت ئەکتەرێکی دەرەکییە و، ئەمەیش لە قازانجی عێراقدا نابێت.