پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

گەڕانەوەى ترەمپ چی دەگەیەنێ؟

دۆناڵد ترەمپ بۆ جاری دووەم دواى دابڕانی بۆ ماوەى چوار ساڵ، جارێکی تر لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە گەڕایەوە کۆشکی سپی، بەڵام ئەم جارەیان هەر لەسەرەتاوە بەبەهێزی گەڕایەوە. لەسەروو هەموویانەوە ئەجیندایەکی 922 لاپەڕەیی وەک دیدگاى چۆنیەتیى حوکمکردن بۆ چوار ساڵی داهاتووی لەبەردەستە لە کتێبێکدا بە ناوى پڕۆژەى 2025 ڕێگەپێدانی سەرکردایەتى، کە لەلایەن 34 نووسەرەوە لە بوارە پەیوەندیدارە جیاجیاکانى حوکمڕانیی ئەمریکا دانراوە، کە دەبێ ئەمریکاى ئایندە چۆن بێ؟

 ئەو بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی 2016 سەرکەوتووتر بوو. خولی یەکەمى سەرۆکایەتییەکەى (2017 – 2020) لە کۆى 538 دەنگى ویلایەتەکان توانیی 306 بەدەست بێنێ، بەرامبەر بە 232 دەنگ بۆ هیلاری کلینتۆن؛ لەسەر ئاستى دەنگی هاووڵاتیانیش توانیی نزیکەى 63 ملیۆن دەنگ بەدەست بێنێ، بەرامبەر بە 66 ملیۆن دەنگى هاووڵاتیان بۆ هیلارى کلینتۆن. ترەمپ لەو هەڵبژاردنەدا بە دەنگى ویلایەتەکان بردییەوە، هیلارییش بە دەنگى هاووڵاتیان لە نزیکەى 3 ملیۆن دەنگ لەپێش ترەمپەوە بوو؛ بەڵام لە هەڵبژاردنى 2024 توانیى لە کۆى 538 دەنگى ویلایەتەکان، 312 دەنگ بەدەست بێنێ، بەرامبەر بە 226 دەنگ. لەسەر ئاستى هاووڵاتیانیش ئەم جارە ترەمپ توانیی زیاتر لە 73 ملیۆن دەنگ بەدەست بێنێ، بەرامبەر بە زیاتر لە 70 ملیۆن دەنگى هاووڵاتى بۆ هاریس.

لەو بارەیەوە پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە: ئایا لەسەر ئاستى پرۆسەى بەرەنجامى هەڵبژاردن لە نێوەندى هەردوو ڕەهەندی دەنگى ویلایەتەکان (538) و دەنگى هاووڵاتیان، ئاماژەکە چیمان پێ دەڵێ؟ ترەمپ لەو بارەیەوە لەسەر هەردوو ئاستى دەنگى ویلایەتەکان و دانیشتووان پێگەى لە جارى پێشوووى سەرۆکایەتى بەهێزترە: لەسەر ئاستى ویلایەتەکان توانیی 6 دەنگ زیاتر لە هەڵبژاردنى پێشووو بەدەست بێنێ، دەنگەکانیشی لەسەر ئاستى دانیشتووان، زیاترە لە 10 ملیۆن لەوەى پێشوووتر؛ کەواتە جارى پێشووو وتیان: ترەمپ بە دەنگى ویلایەتەکان بردییەوە، بەڵام هاووڵاتیان زیاتر هیلارییان لا پەسەندتر بوو، بەڵام ئەم جارە لەسەر هەردوو ئاستەکە ترەمپ بردییەوە.

هەر لەو ڕوانگەیەوە، دەکرێ پرسیارێکی تر بکەین: ئایا بە گەڕانەوەى ترەمپ هیچ لە سیاسەتەکانى، گۆڕانکارییان بەسەردا دێت؟ ئەگەر گۆڕانکارى هەیە، ئاماژەکانى چین؟

لەو بارەیەوە دەتوانین جەخت لەسەر چەند ڕەهەندێک بۆ سەلماندنى ئەو گریمانەیە بکەین، لەوانەیش:

• لە سەردەمى ئەودا هیچ هاوکێشەیەکی جەنگ لەسەر ئاستى ئۆکراینا و ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست نەبوو.
• قەیرانە ئابوورییەکان، بەدەر لە کاتى کۆرۆنا، ئەوەندەى ئێستا کاریگەر نەبوون.
• هێرشەکانى سەر ئیسرائیل بەو شێوەیەى ئێستا ئەوەندە کاریگەر و زۆر نەبوون.
• هاوکێشەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەرەو هەڵکشان نەدەچوون، هەروەک ئەوەى کە ئێستا هەیە.
• چین و ڕووسیا و ئێران ئەوەندە کاریگەرییان نەبوو لەسەر ناوچەکە و، پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەکان زۆر دیاریکراو بوون.
• کاریگەریى پێگەى ئەمریکا بەرەو لاوازى دەچوو؛ تەنانەت هەندێ جار باس لە کشانەوەى هێزەکانیش دەکرا.
• سیاسەتى ئەمریکا لە سەردەمى بایدن تەواوکەرى بەرنامە و ئەجێنداى ترەمپ نەبوو، بەڵکوو لە زۆر بواردا جودا و پێچەوانە بوون؛ هەر بۆیە ئەوەندەى کە بایدن لە هەوڵی ڕاستکردنەوەى ڕەوتى سیاسەتەکانى ترەمپدا بوو، ئەوەندە ئەڵقەیەکی تەواوکار نەبوو. لەبەر ئەوە جۆرێک لە خولانەوە لەناو یەک بازنەدا لە سیاسەتى دەرەوەى ئەمریکا هەبوو و هیچ بەرەنجامێکی ئەوتۆیشی لێ نەکەوتەوە؛ تا ئەو ئاستەى کە خودی هاوپەیمانانى ئەمریکایشی دووچارى نائومێدی کرد.
• هێرشەکان بۆ سەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا لە سەردەمى بایدن ڕوویان لە زیادبوون کرد؛ تا ئەو ئاستەى کاریگەرییان لەسەر هەیبەتى هەژموونى ئەمریکا لە ناوچەکە کرد. هەر بەوەیشەوە نەوەستان بەڵکوو پەلامارى هاوپەیمانە ستراتیژییەکەیشیان دا کە “ئیسرائیل”ە. ئێستا ڕۆژانە بە سەدان مووشەک و درۆن ئاڕاستەى ئیسرائیل دەکرێن؛ کە ئەمەیش بۆ ئەمریکا هەر لە سەردەمى “نیکسۆن”ەوە بە هێڵی سوور دانراوە.

ئایا ترەمپ چۆن دەتوانێ ئەو بارودۆخە لاسەنگە بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست ڕاست بکاتەوە؟

لەو بارەیەوە دەتوانین ئاماژە بە چەند ڕەهەندێک بدەین، لەوانەیش:

• لە ستراتیژییەتى جێبەجێکردنى پرۆژەى 2025 لەلایەن کۆنسێرڤاتیڤەکانەوە، چوار بەڵێن بە هاووڵاتیانی ئەمریکا دراوە: یەکەم، گەڕانەوە و پاراستنى خێزانی ئەمریکییە و، دەبێ ئەو پێگەیەى بۆ بگەڕێتەوە، کە سروشت پێی داوە و، تەواوى بیر و ئەجێنداى فیمینیستەکان ڕەت دەکەنەوە، چونکە بە لاى ئەوانەوە دیموکراتەکان خێزانی ئەمریکییان بەرەو هەڵدێر بردووە. دووەم، سەرلەنوێ بنیاتناوەى حکوومەتى ئەمریکا و پشتئەستورکردنەوەى بە گەلی ئەمریکا؛ لەو بارەیەوە چەندان دامەزراوە لا دەبەن و چەندى دیکەیش بنیات دەنێن و بیرۆکراتییەت (ڕۆتینیات)یش ناھێڵن. سێیەم، بەرگریکردن لەسەروەریی گەل و سنوورەکانى؛ دروشمی ئەو گۆڕەپانەیش یەکەم جار بەرژەوەندیى ئەمریکایە. ئەمەیش پێویستیى بەوە هەیە کە دەبێ سەرلەنوێ ئەمریکا کۆنترۆڵی دونیا بکاتەوە و بەسەر سەرچاوەکانى وزەدا زاڵ ببێ و هاوپەیمانێتیی نوێ لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئاسیا و ئەفریقا و لاتین دروست بکاتەوە؛ هەروەها لە ستراتیژییەتەکەدا هاتووە کە دەبێ ئەمریکا سەرلەنوێ هاوسەنگى بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بگەڕێنێتەوە. هەر بۆیە دەبێ جارێکی تر سەرکردایەتیى ئەمریکا بۆ دونیا بگەڕێنرێتەوە. چوارەم، گەرەنتیى مافی هاووڵاتیان و چێژوەرگرتنیان لە ئازادی؛ ئەمەیش تەواوى بوارەکان دەگرێتەوە: ئابوورى، زانست، فێربوون و پەروەردە، کار و هتد.

کەواتە خاڵی سێیەم ئەو بەڵێنە ستراتیژییەیە کە کۆنسێرڤاتیستە نوێیەکان بە هاووڵاتیانی ئەمریکایان داوە و ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستیش تەوەرەى سەرەکییەتى.

• گێڕانەوەى هاوسەنگیی هێز بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست.
• گەرەنتیکردنى بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و، پاراستنى لە مەترسی و هێرشەکان.
• کۆتاییهێنان بە هاوکێشەکانى جەنگ لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لەسەر بنەماى بەرژەوەندى و دیدگەى ستراتیژیى ئیسرائیل.
• ئەوپەڕى گوشارخستنە سەر ئێران و کەمکردنەوەى هەژموونى لە ناوچەکە. بۆ ئەو مەبەستەیش لەم قۆناغەدا تیۆریى جەنگکردن لەگەڵ هەشتپێ پەیڕەو دەکەن؛ بەوەى کە لە دوو هەڵمەت تێپەڕ ناکات: یان دەبێ بە یەک لێدان سەرى هەشتپێیەکە پان بکرێتەوە و لەناو ببردرێ، یان دەبێ پێیەکانى ببڕدرێن و هەشتپێیەکە لەهێز بخرێ. ئەودەمیش سەرى هەشتپێیەکە بێبەها دەمێنێتەوە و کاتێکی زۆرى دەوێ تا پێیەکانى وەک جارانى لێ دێنەوە. کەواتە سیناریۆى یەکەم لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپاوە دژ بە ئێران پەیڕەو ناکرێ و، ڕووخاندنى سیستەمەکە لە لاى ئەوان بژاردەى یەکەم نییە. ئەوەى ماوەتەوە ڕاى دووەمە؛ دەبێ ئێران لە گرووپە وەلائییەکانى بخرێت، ئەویش تەواو لاوازکردنیان، کە نەبنە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل. ئەو پرۆسەیەیش بە “حەماس” دەستی پێ کرد و “لوبنان”یش خەریکە تەواو دەبێت و ئێستایش سەرەى سووریا و عێراق و یەمەنە. لە بەرامبەریشدا مانەوەى ڕژێمی حوکمڕان لە ئێران وەک گەرەنتییەک بۆ کۆمارى ئیسلامی دەخرێتە ڕوو؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە هەوڵەکانى ئەمریکا و ئەوروپا بەردەوام دەبن لە نەهێشتن بۆ دەستگەیشتنە چەکی ناوکى لەلایەن کۆمارى ئیسلامییەوە.
• لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا بەرەوپێشچوون هەبوو لە پرۆسەى ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى دەوڵەتانى ناوچەکە لەگەڵ ئیسرائیل، لەسەر ئاستى هەردوو کیشوەرى ئاسیا و ئەفریقا، بەتایبەت ئەو دەوڵەتە عەرەبییانەى کە دراوسێی ئیسرائیلن. ئەوە بوو، چوار دەوڵەت پەیوەندییەکانیان ئاسایی کردەوە. هەر بۆیە ئەو پرۆسەیە بۆ باڵادەستیى ئیسرائیل لە ناوچەکە بەردەوام دەبێت. بۆ پەیڕەوکردن و بەجێگەیاندنى ئەو ستراتیژییەتەیش “ستیڤن ویتکۆف”ى کردۆتە نێردەى تایبەتى خۆى بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، کە دڵسۆزێکی ترەمپ و سەرمایەدارێکی ناودار و دۆستێکی دڵسۆزی ئیسرائیلیشە، چونکە هەر خۆى لە بنەڕەتدا جوولەکەیە.
• جەخت لەسەر ڕێکكەوتن و هاوپەیمانێتیی نوێ بۆ مسۆگەرکردنى هەژموون و سەرکردایەتى و بەرژەوەندییەکانى دەکاتەوە.
• دابەزاندنى نرخی نەوت لە بازاڕەکانى جیهاندا.
• بوونى ستافێکی یاریدەدەر لەسەر ئاستى حکوومەتەکەى ترەمپ، کە لەگەڵ ئەجێنداى ئەو دەگونجێن و لەلایەن زۆرێک لەوانەوە تەنانەت پرۆژەى 2025 نووسراوەتەوە. کەواتە لەسەر ئاستى ئەجێندا و ستافی یاریدەدەر هەماهەنگی هەیە.
• سیستەمى سیاسیی ئەمریکا لەم قۆناغەدا و تەنانەت تا دوو ساڵی تر، یەکانگیریی تەواوى هەیە؛ بەوەى کۆمارییەکان بەسەر تەواوى سیستەمەکەدا زاڵن: حکوومەتى فیدراڵ، ئەنجومەنى پیران، ئەنجومەنى نوێنەران.
• هەماهەنگیکردنى تەواو لەگەڵ بکەرە سەرەکییەکانى ناوچەکە، وەک: میسر، عەرەبستانى سعوودی و تورکیا.
• سەرلەنوێ پێداچوونەوە بە “گرێبەستى سەدە” لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەکان.

لەو نێوەندەدا دوو دەوڵەت ئاستەنگن لە بەردەم ستراتیژییەتى ئەمریکا و هەژموونى ئیسرائیل: ئێران و عێراق. ئاخۆ دەبێت ترەمپ چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو دوو دەوڵەتەدا بکات، کە هەردووکیان جۆرێک لە هەماهەنگییان لەگەڵ چین و ڕووسیادا هەیە؟ بەتایبەت ئێران کە دەوڵەتێکی کاریگەرە و هەژموونى بەسەر نیمچەدوورگەى عەرەبیدا هەیە و مەترسیی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییی ئیسرائیل و بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا هێناوەتە ئاراوە.

مامەڵە لەگەڵ ئێران هەستیارە

هەستیارییەکەیشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەى کە لە لایەک هەژموونى هەیە و لە لایەکی تریشەوە ڕووخانى ڕژێمەکە ئاسان نییە و کاردانەوەى خراپی لەسەر ناوچەکە دەبێت؛ هەر بۆیە کار لەسەر ئەوە دەکەن بەرامبەر ئێران کە هەژموونى کەم بکەنەوە و هاوسەنگی بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بگێڕنەوە و چیدی تواناى مەترسیی بۆ سەر ئیسرائیل و بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا لە ناوچەکەدا نەبێت. ئێستا ئەمریکا و ئەوروپا زیاتر لە 1500 جۆرى سزایان بەسەر ئێراندا سەپاندووە؛ واش چاوەڕوان دەکرێت کە ترەمپ زۆر لە بایدن توندتر بێ لە دژى ئێران؛ کاریش لەسەر ئەوە دەکات کە چالاکییەکانى گرووپە وەلائییەکانى سەر بە ئێران تەواو کەم بکرێنەوە و جێی بایەخ نەبن، ئەویش لە ڕێگەى گەمارۆدانیان و وەشاندنى لێدانى جەرگبڕ لێیان، تا تواناى هەستانەوەیان نەبێت. ئێرانیش ئەو توندییەى جارانى بەرەو خاوبوونەوە بردووە، هەر بۆیە لەو بارەیەوە سەرۆک پزیشکیان ڕای گەیاند: “پێویستە لەگەڵ دۆستەکانمان بەبەخشندەیییەوە مامەڵە بکەین و لەگەڵ دوژمنەکانیشمان ئارام بین.” بڕگەى دووەمى لێدوانەکەى، مەبەستى ئەمریکا بوو. لە لایەکی تریشەوە ترەمپ پێ دەچێ کەمێک زیاتر لە بایدن دەستى ئیسرائیل بۆ لێدانی ئێران واڵاتر بکات.

بەڵام پێ دەچێت ترەمپ بەرامبەر ئێران ئەم سیاسەتانە بگرێتە بەر:

• زیاتر جەخت لەسەر گوشار و تەنگپێهەڵچنین دەکاتەوە؛ بەوەى لەو بارەیەوە کەمترین پانتایی بۆ دیپلۆماسییەت هەیە.
• ئەوپەڕی گوشارخستنە سەر ئێران، تا سازش بکا و دەست هەڵبگرێ لە چەندان پێگە و ناوچەى هەژموونى خۆى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، وەک لە فەلەستین، لوبنان، سووریا، عێراق، یەمەن و کەنداوى عەرەبی. ئەو مامەڵەیەش بەرانبەر بە مانەوەى ڕژێمى کۆمارى ئیسلامی ئێستایە لەسەر تەختى دەسەڵات، کە هیچ مەترسییەکی ئەوتۆى بۆ بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل نابێ، بەڵکوو لە پەیوەندیشدا دەبێت لەگەڵیاندا.
• بەمەرجكردنی هاوكارینەكردنی ئێران بۆ گرووپە وەلائییەکان.
• کەمکردنەوەى دەرچەکانى عێراق بۆ بارسووککردنى گەمارۆکان؛ عێراق لە سەردەمى دیموکراتەکان زیاتر هاوکار بوو بۆ ئێران وەک لە سەردەمى ترەمپ خۆى.
• هەوڵدان بۆ ڕێککەوتنێکی نوێ لەگەڵ ئێران لەسەر چەکى ناوەکی؛ ئەوەیش بۆ ئێران بژاردەیەکی گونجاو و باشە بۆ ئەم قۆناغە، پێ دەچێ مەرجەکانى، لەوەى جاران قورستر و مەحاڵتر بن بۆ سەر ئێران؛ بەڵام ئێران لە پێناو مانەوەى ڕژێمی حوکمەکەى، دوور نییە ئاسانکارى بکات و لە ئاکامدا ڕازی بێت، چونکە سیاسەتى ئـێران ئەوەندەى پراگماتیستە، ئەوەندە باوەڕ و عەقیدەیی نییە.
• لە پەرچەکردارى ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، ئەمریکا و ئیسرائیل زۆر بەتوندى و بێبەزەیییانە وەڵام بدرێتەوە، تا ئێران چیدی بوێریی هەنگاوى زیاتر نەکات.
• کپکردن و لەباربردنى هەر هەوڵێک لە عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەن بەتوندى، کە ببنە پاڵپشت و هەڵمەتى پرۆکسی بۆ ئێران دژ بە ئیسرائیل و ئەمریکا؛ نەک هەر لەسەر ئاستى گرووپەکان، بەڵکوو تەنانەت لەسەر حکوومەتەکانیش.
• هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەى هەژموونى ئێران بەسەر عێراقەوە؛ بەو مانایەى کە عێراق لە خولگە (مەدار)ی سیاسەتى شوێنکەوتەیی بۆ ئێران، وەرچەرخێ و بەرەو کەنداو و خولگەی ستراتیژییەتى ئەمریکا بەتەواوى هەنگاو بنێ. ئەو هەنگاوەیش کە وەدەرنانى ئێرانى لە عێراق لێ بکەوێتەوە، واتە تەواو لاوازبوونى هەژموونى ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ چونکە عێراق واتە بڕبڕەى پشتى ستراتیژییەتى ئێران لە ناوچەکە لە هەموو ڕوویەکەوە.

کەواتە عێراق لە دووڕیانێکی وەرچەرخانى خۆیەکلاکەرەوەدایە: یان ئێران یان ئەمریکا

ئەمە کرۆکی قۆناغی نوێی سیاسەتى حوکمڕانییە لە عێراق. ئەو قۆناغەیش دەبێ لە ساڵی 2025 حکوومەتى عێراقی خۆى یەکلایی بکاتەوە. ئەوەیش دەبێ لە هەڵبژاردنى ئۆکتۆبەرى ساڵی 2025 تەواو یەکلایی ببێتەوە؛ بەوەى گرووپە وەلائییەکانى سەر بە ئێران، دەبێ کەمترین بەشدارى و کاریگەرییان لەسەر حکوومەتى نوێی عێراق هەبێت. بۆ ئەو مەبەستەیش هەنگاوەکان لەلایەن سوودانییەوە هەر لە ئێستاوە دەستی پێ کردووە بۆ کەمکردنەوەى هەژموونى ئێران لە عێراق، ئەویش بە چەند قۆناغێک دەبێت:

• هەوڵدان بۆ تێوەنەگلانی عێراق لەو هاوکێشانەى جەنگ کە ئێستا لە نێوان ئیسرائیل و لوبنان و سووریا و یەمەن هەیە و بەناڕاستەوخۆیش لەگەڵ ئێران، لە هەوڵدایە عێراق نەکرێتە گۆڕەپانى یەکلاییکردنەوەى هاوکێشە و ململانێکانى دەوڵەتانى ناوچەکە، بەتایبەت ئێران و ئیسرائیل و تورکیا. ڕاوێژکارى ئاسایشی نەتەوەییی عێراقیش لە سەروبەندی سەردانەکەى بۆ تورکیا و ئێران جەختى لەسەر هەمان بابەت کردەوە.
• لەقاڵبدانى گرووپە وەلائییەکانى سەر بە ئێران. لەو ڕووەوە سوودانى تەواو لە گوشارەکانی ئەمریکا لە دژی ئەو گرووپانە سوودمەند بووە؛ گرووپی موقاوەمەى عێراقی نەبێت، ئەوانى تر هێرشەکانیان لە دژى ئەمریکا و ئیسرائیل ڕاگرتووە، ئەویش لە پێناو مانەوەى خۆیان لەسەر ئاستى پرۆسەى سیاسی و حکوومەت.
• داماڵین لە چەک و سنووردارکردنى چالاکی و پێگە و هێنانەوەیان بۆ ژێر کۆنترۆڵی حکوومەت. لەو بارەیەیشەوە بانگەشەکەى مەرجی شیعەکانى عێراق، عەلی سیستانی، لە قازانجی ئەو بوو، کە بەڕاشکاوى جەختى لەسەر ئەوە کردەوە، دەبێت حکوومەتى عێراقی خۆى لە تێوەگلان لە جەنگ بپارێزێت و چەکیش دەبێت تەنیا بەدەستى حکوومەتەوە بێت.
• هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنى گرفتى بوودجە و مووچە لەگەڵ هەرێمى کوردستان؛ چونکە عێراق بەبێ هەرێمی کوردستان هیچ سەقامگیرییەک بەخۆیەوە نابینێت. ئەمەیش لە بەرژەوەندیی سوودانی نییە، بەتایبەت کە وەک هاوپەیمان مامەڵە لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان دەکات؛ بەتایبەتتر بۆ قۆناغی داهاتوو کە هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراق لە ساڵی 2025 ئەوەندەى نەماوە.
• قۆناغێکی زێڕینە بۆ سوودانی؛ بەوەى پێش وادەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى عیراق، بەرەیەکی سیاسی بۆ خۆى ئامادە بکات و بەو تەماحەى کە زۆرینەى پەرلەمان بەدوور لە هەژموونى ئێران پێک بهێنێ، یان کەمترین کاریگەریى ئێرانی لەسەر بێت، چونکە ئەو هەوڵەى سوودانی لە کاتێکدایە کە گرووپە وەلائییەکان کەمترین جووڵەى سیاسییان لەسەر ناوچەکە و عێراق هەیە و، لەژێر گوشارێکی زۆرى ئەمریکادان، کە تواناى هەڕەشەیان ئەوەندە نییە لە حکوومەتى عێراق و هەرێمى کوردستان.
• هەر لە ئێستاوە حکوومەتى عێراقی و سەرۆکایەتیى دەوڵەت، لە هەوڵی ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانیانن لەگەڵ ئەمریکا بەرەو باشتر و گەشەسەندووتر. ئەو گوتارە سیاسییەیش لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەى عەبدوللەتیف ڕەشید و سوودانی بەڕاشکاوى دەرکەوت.

بەڵام کارەکە لێردا تەواو نابێت

چەند گرفتێک هەیە؛ بەوەى عێراق بیسەلمێنێ کە بەنیازە خۆى لە هەژموونى ئێران قوتار بکات، یان کەمترین هەژموونى بمێنێ، یان کاریگەرییەکى ئەوتۆى بەسەر دروستکردنى بڕیارى سیاسیی عێراقەوە نەبێ، بەتایبەت لەسەر ئاستى دادگەى باڵا و حکوومەت و پەرلەمان، کە ئێستا هەرسێکیان بە ئاماژەى ئێران جووڵە دەکەن، گرفتی وەک:

• برەودان بە پەیوەندی لەگەڵ تاوانبار

 دواى ئەوەى بە فەرمانى ترەمپ لە مانگى کانوونى دووەمى ساڵی 2020، سەرکردەیەکی حەشدی شەعبی بە ناوى ئەبو موهەندیس و سەرکردەى هێزەکانى سوپای قودسى ئێران قاسم سولەیمانى، کوژران؛ پاش ئەو ڕووداوە، دەسەڵاتى دادوەریى عێراقی بەپێی ماددەى 406 لە یاساى سزادانى عێراقی، ترەمپی بە “تاوانبار” ئەژمار کرد و فەرمانى دەستگیرکردنى بۆ دەرکرد. ئەو بڕیارى دادگەیەیش لەلایەن خودی سەرۆکی دەسەڵاتى دادوەرییەوە خوێنرایەوە و گرنگییەکى بێشومارى پێ درا. پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە: ئایا حکوومەتى عێراقی چۆن ئەو کێشەیە چارەسەر دەکات؟ ئەو بڕیارى دەستگیرکردنە لەلایەن دەسەڵاتى دادوەرییەوە دەرکراوە و قابیلی ڕەتکردنەوە نییە و حکوومەتی عێراقیش تواناى جێبەجێکردنى نییە، تەنیا ئەوەندە نەبێ کە لەبەر بەرژوەندیى باڵاى عێراق، دەبێت لە دوو هەڵوێست، دەسەڵاتى دادوەرى یەکێکیان هەڵبژێرێ: سزاکە سڕ بکات تا کاتى تەواوبوونى ماوەى سەرۆکایەتیى ترەمپ. ئەمەیش ئاسان نییە، چونکە لە یاساى سزادانى عێراقی هیچ دەسەڵاتێک مافی هەڵوەشاندنەوەى بڕیارەکەى نییە، بێجگە لە دەسەڵاتى دادوەرى یان دامەزراوەیەکی سەروو خۆى نەبێت، ئەویش بەپێی ماددەى 94 لە یاساى بنەماکانى دادگەییکردنى سزای عێراق ژمارە 23 ساڵی 1971.

لەوەیش زیاتر ئەوەیە کە عێراق ببێتە ئەندام لە ڕێککەوتننامەى ڕۆماى تایبەت بە دادگەى سزادانى نێودەوڵەتیى ساڵی 1998. ئەوجا بەپێی ماددەى 6 لەو ڕێکكەوتننامەیە عێراق دەتوانێ داواى ڕێوشوێنی یاسایی لە دادگە بکا دەرهەق بە ترەمپ، چونکە ئەو کاتە سەرۆکەکان هیچ پارێزبەندییەکیان لە بەردەم دادگە نێودەوڵەتییەکە نامێنێ؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە خودی ئەوانەى کوژراون، لە لیستی تیرۆرى ئەمریکادان.

کەواتە ئەوەندە نەبێ کە حکوومەتى عێراقى و دەسەڵاتى دادوەرییەکەى دووچارى هەڵوێستى ناتەبایی دەبێت. لەوە زیاتر هیچیان پێ ناکرێ و ناتوانن؛ ئەگەر ترەمپیش بە سەردانى فەرمی بێتە عێراق، نەک هەر ناتوانن بیگرن بەڵکوو دەبێت فەرشی سووریشی بۆ ڕابخەن و زۆریش مەمنوون بن کە کاردانەوەى نەبێت. هەر بۆیە بڕیارى دەستگیرکردنەکە لەلایەن زۆرێک لە گەلی عێراقییەوە بەگاڵتەجاڕی ناوزەد کراوە و کەسیان باوەڕیان بەوە نییە کە جێبەجێ بکرێت.

• تواناى هەژموونى حکوومەت بەسەر میلیشیاکانەوە، ئاکامى بەدەردەخا

یەکێک لەو بابەتە هەستیارانەى کە حکوومەتى عێراقی پێوەى دەناڵێنێ، میلیشیا وەلائییەکانى سەر بە ئێرانە؛ ئەوان پرۆسەى دروستکردنى بڕیار لە عێراق ئاراستە دەکەن. سەرۆکوەزیران کاریگەرییەكەی لەوپەڕی لاوازیدایە؛ ئەمان ڕەهەندی سەرەکیی کۆتاییهێنانى جەنگن لەلایەن ترەمپەوە، کە دەبێت پەڕوباڵیان بکرێ و لە چالاکی و مەترسی بۆ سەر بەرژوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل دوور بخرێنەوە. هەر بۆیە ئەوانە لەلایەن ئەمریکا و ئیسرائیلەوە خراونەتە ئەجێندا سەربازییەکەیان؛ بەوەى کە دەبێ لێیان بدرێ. لەو بارەیشەوە چەندان جار حکوومەتى عێراقییان لێ ئاگادار کراوەتەوە، چونکە ئەو گرووپانە بەشێکن لە هۆکارى گرژی و هەڵکشانی هاوکێشەکان بەرەو جەنگ و تێوەگلاندنى عێراق لە جەنگ.

ئێستا میلیشیا وەلائییەکان تەواو بێدەنگن و، لە هەوڵی سازشدان لەگەڵ ئەمریکا؛ تەنیا میلیشیاى موقاوەمەى ئیسلامی نەبێت کە یەکەم هێرشی لە 17/10/2023 کردە سەر سەربازگەى هەریر لە هەرێمی کوردستان کە هێزى ئەمریکاى لێیە. ئەوان سیاسەتى تێوەگلاندنى عێراقیان لە جەنگ هەیە بە پاڵنەرى ئێران، هەر بۆیە بەپێی سەرچاوەکانى زانیارى، لە ماوەى 230 ڕۆژى ڕابردوودا زیاتر لە 265 هێرشیان کردۆتە سەر ئیسرائیل. کەواتە قوتاربوونى حکوومەتى عێراقی لە هەژموونى ئێران وا ئاسان نییە. بۆ لاوازکردنى ئەو هەژموونەیش، دەبێ ئەو گرووپانە لەلایەن ئەمریکا و ئسرائیلەوە لێیان بدرێ.

• پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا

 ئەمریکا مەبەستیەتى لەم قۆناغە هەستیارەى ئێستای ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، پەیوەندییەکانى هەرێمی کوردستان و بەغدا سەقامگیر بێت. ئەو ئاسانکار و هاوکار دەبێ بۆ هەبوونى ئەو جۆرە پەیوەندییە و چارەسەرکردنى گرفتەکان لە ڕوانگەیەکی دەستوورییەوە. ئەگەر هەژموونى میلیشیاکان بەسەر حکوومەتى عێراقییەوە لاواز بکرێ، ئەو پەیوەندییە ئەرێنییە و چارەسەرى گرفتەکان دەرفەتیان زیاتر دەبێ؛ سوودانییش ئەو مەبەستەى هەیە. پێکهێنانى حکوومەتى هەرێمیش لە کەمترین کاتدا، ئەو هەنگاوە بەرەوپێشەوە دەبات، بەڵام پێ دەچێ لەلایەن ئێرانەوە ئەو هەنگاوە گرفتى بۆ دروست بکرێت و پرۆسەکەیش خاو بکرێتەوە؛ بەوەى ڕێوشوێنەکانى پەسەندکردنى کۆتاییی بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن، بەسستى بگیرێنە بەر و پەلەیان لێ نەکرێت. ئەوەتا بەبێ بوونى گرفتى گەورە کە نزیکەى مانگێک بەسەر هەڵبژاردن تێ پەڕیوە، بەڵام تا ئێستا پەسەندی کۆتاییی بەرنجامەکان نەکراوە. لە لایەکی تریشەوە بۆ گرفتخستنە بەردەم پێکهێنانى حکوومەتى هەرێمی کوردستان و سوودنەبینینی سوودانی لە پرۆسەکە و هێشتنەوەى هاوکێشەکان بەهەڵپەسێردراوى، ئەوا هەڵوێستى یەکێـتیى نیشتمانى توندتر و مەحاڵ دەکەن، تا دانوستانەکان هەستیار و گران ببن و نزیک هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى عێراقی ببنەوە، تا ئەو نزیکبوونەوە و سەقامگیرییە لە پەیوەندییەکانى هەرێم و بەغدا ڕوو نەدات؛ لەو نێوەیشدا نانەوەى گرفتى زۆر لە نێوان هەردوو لایان، وەک دواخستنى مووچە؛ گەرچی هەر لە سەردەمى ترەمپدا بوو چەندان شارى کوردیی وەک عەفرین و کەرکووک و شەنگال و… لەلایەن دوژمنانى کوردەوە سەرلەنوێ داگیر کرانەوە و ترەمپیش هیچ هەڵوێستێکی نەنواند.

• کشاندنەوەى هێزەکانى هاوپەیمانان لە عێراق

 بۆ ئەم بابەتە لە نێوان بەغدا و واشنتۆن چەندان کۆبوونەوە کراوە و، لێکتێگەیشتن لەو بارەیەوە هەیە، بەڵام گەرەنتییەکانى بەغدا بۆ واشنتۆن جێی متمانە نین؛ هەر بۆیە هەوڵەکان سستن؛ هەرچەندە پەرلەمانى عێراقیش لەو بارەیەوە یاساى دەرکردووە. ئەمەیش گرفتێکی ترە کە دامەزراوەى پەرلەمان بۆ حکوومەتى هێناوەتە ئاراوە. بەڵام دواى جەنگى لوبنان و غەززە، حکوومەتى عێراقی و میلیشیاکان بابەتەکەیان بەساردى وەرگرتووە و، نایورووژێنن، چونکە گوشارى زۆریان لەسەرە لەلایەن ئەمریکاوە.

حکوومەتى عێراقیش گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەى کە بەبێ پشتیوانیى ئەمریکا لە هاوکێشەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست یان بەلاوازی دەمێنێـتەوە یان لێی دەدرێ. هەمان بۆچون لەلایەن دەستەبژێری عێراقییەوە، بە سوننە و شیعە و کوردەوە هەیە، بەتایبەت شیعەکان؛ چونکە بەدەر لەو پشتیوانییە، عێراق دەبێتە پارێزگایەک لە ئێران و هەرچی نەهامەتى و گرفتەکانى ئەو وڵاتەیشە عێراق تووشیان دەبێ.

ئێستا ئەمریکا سێ بنکەى سەربازیی سەرەکیی لە عێراق هەیە: عەین ئەسەد لە ئەنبار، هەریر لە هەرێمی کوردستان، ڤیکتۆریا لە تەنیشت فڕۆکەخانەى نێودەوڵەتیى بەغدا؛ ژمارەیان نزیکەى 2500 سەربازە. لەوانەیە جۆرێک لە تێگەیشتن بۆ بابەتى کشانەوە هەبێت، بەڵام نابێتە ئەوەى کە عێراق خاڵی بێت لە هێز و کاریگەریى ئەمریکا، چونکە هەموو کشانەوەیەک، لە بەرامبەریدا سیستەمێک لە ڕێوشوێنی یاسایی و ڕێکخستنى کارەکانى نێوانیان و چۆنێتیی مانەوەى ئەمریکا بە کاریگەرى لە عێراق مسۆگەر دەکات. بەو پێیەیش دواى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکاش لەو وڵاتە، عێراق ناتوانێ لە خولگەى ستراتیژییەتى ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست قوتارى ببێ؛ بەوەى عێراق بە شێوەیەک بە ئەمریکاوە گرێ دراوە، کە ناتوانێ ئەو کارە بکات. لە لایەکی تریشەوە کشانەوە، تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ چەند بابەتێکى ستراتیژیى ئەمریکا: زاڵبوون بەسەر سەرچاوەکانى وزە، ئاڕاستەکردنى هاوکێشەکان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست؛ بەوەى تەواوى دەوڵەتانى ناوچەکە بڕیارى ئاشتى و جەنگیان لەدەست ئەمریکادایە، بۆ پاراستنى ئیسرائیل. هەر بۆیە سوودانییش لەو بارەیەوە لەبەر خاترى میلیشیاکان، نەک یەکلاییکردنەوەى دۆسییەکە، کات دەقۆزێتەوە.

• پەیوەندیی عێراق لەگەڵ ئێران

 ئەمە ئەو دووڕیانەیە کە دەبێ حکوومەتى عێراقی خۆى یەکلایی بکاتەوە، ئەویش لەسەر بنەماى سێ ڕەهەند: چوونەناو خولگەى ستراتیژییەتى ئەمریکا و دوورکەوتنەوە لە چین و ڕووسیا و ئێران و، لە جیاتی ئێران پەیوەندییەکانى عێراق بە دەوڵەتانى کەنداوەوە ببەسترێتەوە، دواتریش نابێ هیچ مەترسییەکى بۆ سەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل هەبێت و ڕێگری بکات لە تەواوى هەوڵی میلیشیاکان لەو بارەیەوە. دابڕینی عێراق لە هەژموونى ئێران، خەسارەتە لە تەواوى گرووپە وەلائییەکانى سەر بە ئێران، چونکە هەموویان لەلایەن عێراقەوە لە ڕووی ئابوورییەوە سوودمەندن. دەرچونى عێراق لەژێر هەژموونى ئێران، واتە گەڕانەوەى ئێران بۆ ناو قاوغە ڕاستەقینەکەى خۆى و گۆشەگیرکردنى.

• پەیوەندییە ئابوورییەکانى عێراق

 ئەمە بابەتێکی ترى ئاڵۆزە بۆ عێراق، چونکە زۆربەى کایەکانى ئەم وڵاتە لە خزمەت بەرەى موقاوەمە و ئێرانە. گرووپەکانى ئەو بەرەیە لەسەر عێراق بوونەتە مشەخۆر و زۆرێک لە داراییی وڵات بۆ ئەوان دەچێت. تەنانەت لەوەیش زیاتر، بۆتە کەناڵێکی هاوکارى بۆ پڕکردنەوەى کەموکورتییەکانى ئێران کە بەهۆى گەمارۆوە دووچارى بووە. بۆ ئەو مەبەستە، دەبێ حکوومەتى عێراق چەند هەنگاوێک هەڵێنێ تا لەگەڵ ئەجێنداکەى ترەمپ دەرهەق بە عێراق هاوتەریب ببێ، لەوانەیش:

کەمکردنەوەى پشتبەستنەکانى عێراق بە گازی ئێرانى و سوودبینین لە گازی هەرێم، کەمکردنەوەى دیاردەى سپیکردنەوەى دۆلار و ڕێگرتن لە ئاودیوکردنى بۆ ئێران، بەستنەوەى سیستەمى ئابووریى عێراق بە دەوڵەتانى کەنداوەوە، زەمینەسازیی باش بۆ وەبەرهێنەرانى ئەمریکا، جێبەجێکردنى ئەو مەرجانەى کە ئەمریکا لە بوارى سیستەمى بانکییەوە بۆ عێراقی داناوە (چونکە تا ئێستا نزیکەى 32 بانک لە لیستى سزادانى ئەمریکادان کە نابێ دۆلاریان پێ بدرێ)، کەمکردنەوەى پەیوەندییە ئابوورییە ستراتیژییەکانى لەگەڵ ڕووسیا و چین، هەناردنەکردنەوەى نەوتی هەرێمی کوردستان- کە لە لایەک هەندێ گرفتى دارایی بۆ عێراق باش دەکات و پەیوەندییەکانى لەگەڵ هەرێمى کوردستان ڕێک دەخاتەوە و پێگەی هەرێمیش لەسەر ئاستى عێراق و نێودەوڵەتى بەهێزتر دەبێتەوە، لەسەر ئاستى نێودەوڵەتییش هەناردەکردنەوەکە کاریگەریى لەسەر نرخی نەوت و دابەزاندنى دەبێت.

• گێڕانەوەى هاوسەنگیی هێز بۆ عێراق

 لە سەردەمى بایدن ئەو هاوسەنگییە تەواو تێک چوو و، لاسەنگ بوو بە لاى بەغدا؛ زیاتر بەرەو مەرکەزییەت ڕۆیشت و تەواو پڕەنسیپەکانى فیدراڵییەتیان پشتگوێ خست- تەنانەت فیدراڵییەت وەک هۆکارى پەرتبوون و دابەشکاریى عێراق ئەژمار کرا-، هەوڵی گۆڕینی دەستوور درا، هەوڵ درا شایستە دەستوورییەکان لە هەرێمی کوردستان زەوت بکرێت، بەغدا بووە هۆکارى تێکچوونى شیرازەى هەرێمی کوردستان، بوودجە و مووچە بەپێی ڕێککەوتنەکان نەنێردرا، سوننەکان زیاتر پەراوێز خران، داواکانیان جێبەجێ نەکرا، هەوڵەکانیان بۆ دروستکردنى هەرێمێکی سوننە لەلایەن ئێران و میلیشیاکانەوە لەبار بردران. هەر بۆیە ئەمە بە گرفتێک لە بەردەم ترەمپ دادەنرێ، کە پێویستە ئەو هاوسەنگییەی كە لە نێوان سوننە و شیعە و کوردا هەبوو، کە هۆکارى سەقامگیری بوو، بیگەڕێنێتەوە و عێراق بەرەو مەرکەزییەت نەبردرێتەوە. ئایا ترەمپ ئەوە دەکات؟

ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له‌ یاسا – مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەکى

نزیکەى پازدە سـاڵە لە زانکـۆکانى هەرێمى کوردستان سیستـەمێـک پەیـڕەو دەکرێت بە ناوى سیسـتەمى “دڵنیاییى جـۆرى”، کە ئامانـج لێى بەرەوپێشبردنى ئاستى زانستى و ئەکادیمیى زانکۆکان و زیـادکردنى ڕۆڵ و کاریگەرییانە لە پێشخستن و خزمەتکردنى کۆمەڵـگە. ئەمەیش بەدی دێت لە ڕێگەى بەرزکردنەوەى ئاستى زانستى و مەعریفیى مامۆستایان و توێژەرەکان و، باشترکردنى ژینگەى خوێندن و، بەرزکردنەوەى ئاستى زانستى و بیرکردنەوەى قوتابیان و، پێشخستنى ئاست و کواڵێتیى دەستەى کارگێڕیى زانکۆ و کۆلێژەکان و، فراوانکردنى هاوبەشیى ئەکادیمى و زانستى لە نێوان زانکۆکان.

لە دواى پەیڕەوکردنى ئەم سیستەمە لە ساڵانى ڕابردوودا، پرسیار ئاراستەى خۆمان دەکەین بۆ ئەوەى بە شێوەیەکى زانستییانە بە دواى وەڵامدا بگەڕێین و، دەپـرسین:

1. ڕۆڵى زانکۆکان بۆ پێشخستنى کۆمەڵگەى کوردستانى لە چ ئاستێکدایە؟
2. قەبارەى کاریگەریى زانکۆکان لە گۆڕینى ئاراستەى کۆمەڵگەى کوردستانى چەندە؟
3. ئاستى مەعریفى و زانستیى مامۆستایانى زانکۆ لە کوێدایە؟
4. توێژەرەکانى زانکۆ ڕەچاوى دەستپاکیى ئەکادیمى دەکەن و، ئایا زانکۆکان پێوەرى دەستپاکیى ئەکادیمیى تایبەت بە خۆیان هەیە؟
5. کۆمەڵگەى کوردستانى تا چەند متمانەى بە قوتابییە دەرچووەکانى زانکۆکان هەیە؟
6. قوتابیى زانکۆ تا چەند ڕازییە لە ئاستى زانستى و کارگێڕیى زانکۆکان؟
7. مامۆستایان تا چەند ڕازین لە ئاستى بەجێگەیاندنى دەستەى کارگێڕیى زانکۆکان؟
8. ئەو چالاکییە زانستى و ئەکادیمى و کارگێڕییانەى کە لە زانکۆکان ئەنجام دەدرێن تا چەند کاریگەرییان هەیە بۆ بەرزکردنەوەى ئاست و بیرکردنەوە؟

ئەم پرسیارانە و چەندان پرسیارى ترى پەیوەندیدار، پێویستییان بەوە هەیە بە شێوەیەکى زانستى وەڵام بدرێنەوە، بەڵام وەڵامدانەوەکە پێویستە لە چوارچێوەى سیستەمى دڵنیاییى جـۆریى زانکۆکان بێت بۆ ئەوەى بزانین ئەم سیستەمە تا چەند کاریگەریى ماوە بۆ پێشخستنى زانکۆ و مامۆستا و قوتابى و کۆمەڵگە.

پێناسەى سیستەمى دڵنیاییى جـۆرى   

دڵنیاییى جۆرى لە بوارى زانکۆکاندا، سیستەمێکە بەهۆیەوە زانکۆ دەتوانێت بەوپەڕى متمانەوە دڵنیا بێتەوە کە پێوەرەکان و کواڵێتیى خزمەتگوزارییە فێرکارییەکان و ئەکادیمییەکانى دەپارێزرێن و پێش دەخرێن، چونکە ئەم سیستەمە هەوڵ دەدات هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى بەجێگەیاندن بکات بۆ بەدەستهێنانى باشترین ئەنجام لە ڕێگەى کۆکردنەوە و تەرخانکردنى تواناکانى زانکۆ و سەرچاوە مرۆیییەکانى بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی کۆمەڵگە و داخوازییەکانی بازاڕی کار بەپێی ستانداردە نیشتمانی و جیهانییەکان. لە ئێستادا، ئەم سیستەمە لە سێ بەشى سەرەکى پێک دێت:

1. زانستخوازیى بەردەوام (CAD) – (Continue Academic Development).
2. هەگبەى مامۆستا (TP) – (Teacher Portfolio).
3. فیدباکى قوتابى (STF) – (Student Feedback)

“زانستخوازیی بەردەوام” فۆڕمێکە کە کۆى گشتیى چالاکییە زانستییەکانى مامۆستا لە ماوەى یەک ساڵى خوێندنى ئەکادیمیدا تێیدا دەنووسرێت و تۆمار دەکرێت. هەرچى “هەگبەى مامۆستایە” ئەویشیان فۆڕمێکە کە کۆى گشتیى چالاکییە کارگێڕییەکانى مامۆستا تێیدا تۆمار دەکرێت و، هەروەها لەم فۆڕمەدا پێوەرەکانى هەڵسەنگاندنى مامۆستایانى زانکۆ لەلایەن ئیدارەى دڵنیاییى جۆرى و سەرۆکى بەشى زانستییەوە دیارى کراون و ئەنجامیش دەدرێت. هەرچى ” فیدباکى قوتابى”یە، بە هەمان شێوە، ئەویش فۆڕمێکە کە بە چەند پێوەرێکى دیاریکراودا هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى بەجێگەیاندنى مامۆستایانى زانکۆ لەلایەن قوتابییەکانى خۆیەوە ئەنجام دەدرێت.

جێبەجێکردنى ئەم سیستەمە لە زانکۆکاندا

هەروەک پێشتر ئاماژەم پێ دا، نزیکەى پازدە ساڵە سیستەمى دڵنیاییى جۆرى لە گشت زانکۆکانى هەرێمى کوردستان، بە یەک شێوە و شێواز، پەیڕەو دەکرێن، لەگەڵ هەبوونى جیاوازییەکى کەم، چونکە ئەم سیستەمە لە بنەڕەتەوە بە بڕیارى وەزارەتى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى سەپێنرا و، هەموو ڕێساکانى بە شێوەیەکى ناوەندى بۆ زانکۆکان شـۆڕ کرایەوە. ئەم سیستەمە لە سەرەتاوە بەو شێوەى ئێستا نەبوو، بەڵکوو چەندان گۆڕانکاریى بەسەردا هاتووە بە مەبەستى پێشخستن و خۆگونجاندن لەگەڵ پێشهات و نوێکارییەکان.

لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: سیستەمى دڵنیاییى جۆرى، بەو شێوەى کە لە ڕابردوودا پەیڕەو کراوە و بەو شێوەى کە لە ئێستادا پەیڕەو دەکرێت، تا چەند ڕۆڵ و کاریگەریى پۆزەتیڤى هەبووە یان هەیەتى لە بەرەوپێشبردن  و پێشخستنى ئاستى زانستى و مەعریفى و کارامەییى مامۆستایان و قوتابیان و بەشە زانستییەکان و کۆلێژەکان و بگرە زانکۆکانیش؟

وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارانە بۆ خودى زانکۆکان جێ دەهێڵین بۆ ئەوەى خۆیان بە داتا و زانیاریى ورد و دروست هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى خـۆیان بکەن و، هەروەها بزانن لە چاوى کۆمەڵگە بەها و کاریگەرییان چەندە و، دڵنیا ببنەوە لە ڕۆڵ و کاریگەریى ئەم سیستەمە لە گەیشتن بەو ئەنجامە؛ جا باش بێت یان خراپ.

بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا، لە دواى هەوڵ و ماندووبوونێکى کەسى، بۆمان دەرکەوتووە کە سیستەمى دڵنیاییى جۆرى وەک باڵندەیەکى بێسەر بە ئاسمانى زانکۆکاندا دەفڕێت و دەسووڕێتەوە و، مامۆستا و قوتابییەکانیش بە دوایدا کەوتوون، بێ ئەوەى بزانرێت ئاراستەى ئەو باڵندەیە بۆ کوێیە؟!

بە بۆچوونى ئێمە، سەرکەوتنى هەر سیستەمێک بەندە بە دیاربوونى ئامانجەکانى و، ڕوونیى پێوەرەکانى و، دادپەرەوەرى لە جێبەجێکردنى و، لکاندنى بە سزا و پاداشتەوە. لەم سۆنگەیەوە، پێمان وایە سیستەمى دڵنیاییى جۆرى لە زانکۆکان سیستەمێکى زۆر باشە و پێویستە هەبێت، بەڵام لە ئێستادا ئەم سیستەمە بەساڵاچووە، کۆن بووە و، پێویستیى بە نوێکردنەوە و گەنجبوونەوە هەیە. بۆیە، هەندێ تێبینى لەسەر ئەم سیستەمە دەخەمە ڕوو بە ئامانجى نوێکردنەوە و باشترکردنى ئەم سیستەمە لە زانکۆکاندا. تێبینییەکان دابەش دەکەین بۆ چوار بەش؛ سێ بەشى تێبینییەکان پەیوەستن بە سێ بەشەکەى سیستەمى دڵنیاییى جۆرى و، بەشى چوارەم و کۆتاییش تەرخان دەکەین بۆ تێبینیى گشتى لەسەر کۆى گشتیى سیستەمەکە، بەم شـێـوەى خـوارەوە:

یەکەم – تێبینییەکان سەبارەت بە زانستخوازیى بەردەوام

هەروەک پێشتر ئاماژەم پێی دا، لە فۆڕمى زانستخوازیى بەردەوامـدا چالاکییە زانستییەکانى مامـۆسـتا تـۆمار دەکرێن کە لە ماوەى یەک ساڵى خوێندنى ئەکادیمیدا ئەنجامى داون و، لە بەرامبەر ئەنجامدانى هەر چالاکییەک مامۆستا خاڵ وەردەگرێت و، کۆى گشتیى ئەم خاڵە کۆکراوانەیش هۆکارە بۆ دەرچوون یان دەرنەچوونى مامۆستاى زانکۆ لەم فۆڕمــەدا.

چاوخشاندنێکى ورد بەو چالاکییە زانستییانە و بەو خاڵانەى کە بۆیان دانراوە، دەتگەیەنێتە ئەنجامێک کەوا ئامانج و مەبەستى سیستەمى دڵنیاییى جۆریی زانکۆکان ڕوون نییە کە دەیەوێت مامۆستاى زانکۆ چى بۆ زانکۆ بکات و چیى بۆ نەکات؛ چونکە شپرزەیى بە دانانى چالاکییەکان و ناڕوونى بە دانانى خاڵەکانەوە دیارن و، نازانرێت بە دیدى زانکۆ، لەپێشینە بۆ کام جۆر چالاکییە. ئەمانەى خوارەوە تێبینییەکانى ئێمەیە لەم بارەیەوە:

1. چالاکییەکان هەروەک خۆیان ماون

نزیکەى پازدە ساڵە چەند جۆرە چالاکییەک دیارى کراون بۆ ئەوەى مامۆستایانى زانکۆ ئەنجامى بدەن، بێ ئەوەى بیر لەوە بکرێتەوە کە چالاکیى تر زیاد بکرێت یاخود ئەم چالاکییانە لێك جیا بکرێنەوە یان دیتەیلى زیاتریان پێ بدرێت، بۆ نموونە:

• تا ئێستا، تەقریبەن، بە یەک چاو سەیرى کۆنفرانس و وۆرکشۆپ و سیمپۆزیۆم دەکرێت، کە پێویستە بەتەواوەتى ئەم سێ چالاکییە لێك جیا بکرێنەوە و پێوەرى لێكجیاکردنەوەیشیان ڕوون بێت بۆ مامۆستایان.
• تا ئێستا ڕوون نییە ئایا جیاوازى هەیە لە نێوان چالاکیى ئۆنڵاین و چالاکییەکانى ترى ئاسایى.
• تا ئێستا زانکۆکان بە یەک چاو سەیرى چالاکییەکانى مامۆستایانیان لە ناوەوەى زانکۆ و لە دەرەوەى زانکۆ دەکەن و، دیار نییە بۆ زانکۆ کامیان گرنگترە، بۆ نموونە: جیاوازى نییە لە نێوان تاوتوێکردنى نامەیەکى ماستەر لەنێو کۆلێژێکى زانکۆ و تاوتوێکردنى نامەیەکى ماستەر لە کۆلێژێکى دەرەوەى زانکۆ. تا ڕاددەیەك بۆ گشت چالاکییەکان هەمان هەڵوێست بەدى دەکرێت. لێرەدا، ئەگەر زانکۆ بەرزکردنەوەى ئاستى شارەزاییى مامۆستاکانى و فراوانکردنى ناوبانگى خۆى پێ گرنگ بێت، ئەوا خاڵى زیاتر بە چالاکییەکانى دەرەوەى زانکـۆ دەدات.
• پێ دەچێت زانکۆ حەزى لێ بێت چالاکیی مامۆستایان لە دەرەوەى عێراق بێت، چونکە خاڵى زیاترى بۆ داناوە. ئەمە دروستە، بەڵام پێویستە زانکۆ ڕۆڵى زیاترى هەبێت لە ئاراستەکردنى ئەو مامۆستایانەى کە نازانن یان ناتوانن چالاکى لە دەرەوەى عێراق ئەنجام بدەن بۆ ئەوەى ڕێگەیان پێ نیشان بدرێت کە چۆن ئەو کارە ئەنجام بدەن.
• زانکۆ تەنیا گرنگى بە وەڕگێرانى کتێب دەدات، بۆیە دەپرسم: ئەى وەڕگێرانى توێژینەوە؟ ئەى وەڕگێڕانى وتارێک لە گۆڤارێکى نێودەوڵەتى؟
• بۆ پێشکەشکردنى سیمینار بۆ بەرزکردنەوەى پلەى زانستى هیچ خاڵێک هەژمار ناکرێت، کەچى ئەم کارە کارێکى زانستییە و، لۆژیکى تێدا نییە کە بە چالاکى هەژمار ناکرێت.
• جیاوازى نییە لە نێوان چاوپێکەوتنى میدیایى، جا تەلەڤزیۆن بێت یان ڕادیۆ یان گۆڤار یان ڕۆژنامە. بێ گومان دەبێ جیاوازییان هەبێت، لەبەر ئەوەى زانکۆ زیاتر سوود لە چاوپێکەوتنەکانى تەلەڤزیۆنى دەبینێت بۆ ناوبانگى خۆى. بۆیە پێویستە خاڵ و بەهاى زیاترى پێ بدات، چونکە ناوى زانکۆ لە کاتى چاوپێکەوتندا لەژێر ناوى مامۆستاکە دێت.

2. ناهاوسەنگى لە نێوان جۆرى چالاکییەکان و خاڵى هەژمارکراو

بەدیاریکراوى ڕوون نییە کە خاڵى چالاکییەکان بە چ پێوەرێک دانراوە؛ ئایا بە پێوەرى گرنگى ئەو چالاکییە بۆ زانکۆ؟ یان بە پێـوەرى ئـەو ماوەیـەى کە پێویستە بۆ ئەنجامدانى چالاکـى؟ یان بە پێوەرى ئارەزووى مامۆستایان؟ یان بە پێوەرى بەها و نرخى ئەم چالاکییە؟ یان هەر پێوەرێکى تر، چونکە لە دانانى خاڵەکان نالۆژیکى بەدی دەکرێت، بۆ نموونە:

• بۆ پێشکەشکردنى یەک سیمینار لە زانکۆدا (3) خاڵ هەژمار دەکرێت، کەچى بە هەمان شێوە بڵاوکردنەوەى توێژینەوەى زانستى کە DOI هەبێت، (3) خاڵ هەژمار دەکرێت! ئەگەر بە پێوەرى گرنگى و بە پێوەرى بەها و بە پێوەرى ماوە بێت، ئەوا بێ گومان ئەنجامدان و بڵاوکردنەوەى توێژینەوەى زانستى، گرنگتر و بەبەهاترە و ماوەى (30 – 90) ڕۆژى دەوێت، کەچى ئامادەکردن و پێشکەشکردنى یەک سیمینار ڕنگە ڕۆژێک تا سێ ڕۆژى پێویست بێت. بۆیە ناکرێت بە یەک چاو سەیر بکرێن و هەمان خاڵیان هەبێت.
• نووسینى پەرتووکێک لەسەر داواى زانکۆ (12) خاڵى بۆ دانراوە، کەچى نووسینى پەرتووک بەبێ داواى زانکۆ (4) چوار خاڵى بۆ دانراوە، کە هەمان چالاکییە و تەنها داواکاریى زانکۆى لەگەڵ نییە. بە بۆچوونى ئێمە پێویستە زانکۆ واز لەو عەقڵییەتە بهێنێت ئەگەر شتێک لەسەر داواکاریى زانکۆ نەبێت بەهاى نییە؛ لە بەرامبەر ئەودا پێویستە زانکۆ بە عەقڵییەتى بەبازاڕکردن (Marketing) سەیرى چالاکییەکانى مامۆستایانى بکات و، ڕێگە بە مامۆستایانى خۆى بدات کتێب، هەتا بەبێ داواى زانکۆش بێت، بڵاوبکەنەوە؛ بە مەرجێک ناو و لۆگۆى زانکۆ لەژێر ناوى نووسەر بێت. زۆر پێوەر هەن بۆ دیاریکردنى بەها و نرخى زانکۆ، یەکێک لەو پێوەرانە ژمارەى ئەو کتێبانەیە کە مامۆستایانى ئەو زانکۆیە ساڵانە بە ناو و لۆگۆى زانکۆوە دەرى دەکەن؛ ئەمە جگە لەوەى لامان ڕوون نییە بۆچى زانکۆ خاڵى کەمترى بۆ نووسینى کتێب بەبێ داواکاریى زانکۆ داناوە، چونکە خەرجى داراییى چاپکردنى نووسینى کتێبێک بەبێ داواکاریى زانکۆ لەسەر ئەستۆى نووسەرە نەوەک زانکۆ، کەچى خەرجى داراییى نووسینى کتێبێک لەسەر داواکاریى زانکۆ لەسەر خودى زانکۆ دەبێت نەوەک نووسەر، ئەمە لە کاتێکدایە کە دامودەزگا فەرمییەکانى هەرێمى کوردستان بە دەست قەیرانى دارایییەوە دەناڵێنن. لە هەموو ئەوانەیش سەیرتر ئەوەیە، لە کاتى کردنەوەى پێشانگەى کتێب، بانگەواز بۆ مامۆستایانى زانکۆ دەکرێت بۆ ئەوەى ئەو کتێبانەى کە لەسەر خەرجى داراییى خۆیان چاپیان کردووە بیهێنن بۆ خانەى زانکۆ لە پێشەنگە بۆ ئەوەى لەوێ بفرۆشرێت تا کڕیاران نەڵێن زانکۆ هیچ بڵاوکراوەى نییە. مادام زانکۆ هێندە پێویستی بەم جۆرە کتێبانە هەیە، کەواتە پێویستە هانى نووسینیان بدرێت.

لە هەموو ئەوانەیش سەیرتر ئەوەیە، لە کاتى کردنەوەى پێشانگەى کتێب، بانگەواز بۆ مامۆستایانى زانکۆ دەکرێت ئەو کتێبانەى کە خۆیان چاپیان کردووە بیهێنن بۆ خانەى زانکۆ لە پێشەنگە، بۆ ئەوەى لەوێ بفرۆشرێت بۆ ئەوەى کڕیاران نەڵێن زانکۆ هیچ بڵاوکراوەى نییە! مادەم زانکۆ هێندە پێویستی بەم جۆرە کتێبانە هەیە، کەواتە هانى نووسینیان بدەن، تکایە!

• بە هەمان شـێوەى خاڵى پێشـوو، وەڕگێران لەسەر داواى زانکۆ (8) خاڵى بۆ دانراوە، کەچى وەڕگێران بەبێ داواى زانکۆ (4) خاڵى بۆ دانراوە. هەمان ئەو تێبینییانەى کە لە خاڵى پێشوودا خستمانە ڕوو، بۆ ئەم خاڵەیش هەر دروستە.
• پێشكه‌شكردنی توێژینه‌وه‌ له‌ كۆنفرانسی زانستی له‌ دەرەوەی عێراق (7) خاڵى بۆ تەرخان کراوە، کەچى پێشكه‌شكردنی توێژینه‌وه‌ له‌ كۆنفرانسی زانستی له‌ ناوەوەى عێراق (3) خاڵى بۆ دانراوە. ئەمە بەکەمزانینى کۆنفرانسە نێوخۆیییەکانە، چونکە هیچ پێوەرێک بۆ کۆنفرانسى دەرەوە دانەنراوە و، ڕەنگە کۆنفرانسێکى زانستى لە ناوخۆدا ئەنجام بدرێت زۆر بەبەها و زۆر زانستیتر بێت لەچاو ئەوەى لە دەرەوەى وڵات ئەنجام دەدرێت.
• هەڵسەنگاندنى زانستیى توێژینەوەیەک کە ئەوپەڕى (30) لاپەرە دەبێت بۆ گۆڤارێکى ناوخۆ (3) خاڵى بۆ دانراوە، بەڵام هەڵسەنگاندنى زانستیى توێژینەوەیەک کە ئەوپەڕى (15) لاپەرە دەبێت بۆ گۆڤارێکى دەرەوە (4) خاڵى بۆ دانراوە. ئەمە لە کاتێـکدایە کە هەڵسەنگاندنى زانستیى تێزى دکتۆرا کە (250-300) لاپەڕەیە تەنیا (3) خاڵى بۆ دانراوە و، هەڵسەنگاندنى زانستیی نامەى ماستەر کە (120-150) لاپەڕەیە تەنیا (2) خاڵى بۆ دانراوە. بە هەر پێوەرێک ئەم خاڵانە دیارى کرابن ئەوا هەڵەیە، چونکە ئەم چالاکییانە لە ڕووى بەهاى زانستى و ماوەى ئەنجامدان و بەرپرسیارێتیى هەڵسەنگێنەر زۆر لێك جیاوازن و لەگەڵ یەکـتر بەراورد ناکرێن.
• کارکردن و ئەندامبوون لە لێژنەى تاقیکردنەوەى کۆلێژ یان لە لێژنەى نازناوى زانستى (10) خاڵى بۆ دیاری کراوە، کەچى کارکردن و ئەندامبوون لە لێژنەى دڵنیاییى جۆریى بەش یان لە لێژنەى زانستیى بەش تەنیا (2) خاڵى بۆ دانراوە. ماوەى کارکردن و بەرپرسیارێتى و ماندووبوون و ژمارەى کۆبوونەوەکانى لێژنەى دڵنیاییى جۆرى و لێژنەى زانستیى بەش، کەمتر نییە لە کارەکانى لێژنەى تاقیکردنەوە و لێژنەى نازناوى زانستى.
• پێشکەشکردنى وتارى هەینى لە مزگەوت (4) خاڵى بۆ دیارى کراوە، کەچى نووسین و بڵاوکردنەوەى وتارێکى زانستى بە ناوى زانکۆوە تەنیا (2) خاڵى بۆ دانراوە. دەپرسین: ئایا مامۆستاى ئایینى لە کاتى وتارداندا ناوى زانکۆکەى دەهێنێت؟ کەچى مامۆستاى زانکۆ لە کاتى بڵاوکردنەوەى وتاردا لەژێر ناوی خۆیدا ناوى زانکۆکەى دەنووسێت! دیسان دەپرسینەوە: کامیان بۆ ناو و ناوبانگى زانکۆ گرنگترە: وتارى هەینى یان وتارى زانستى؟
• هەر مامۆستایەک دەستاوێـژى داهێنان (براءة الاختراع) بەدەست بهێنێت ئەوا (15) خاڵى پێ دەدرێت. زۆر بەڕوونى دەیڵێین: ئەگەر ئێمە زانکۆ بین و مامۆستاکەى ئێمە دەستاوێژى داهێنانى بەدەست هێنابێت، ئەوا بۆ ماوەى پێنج ساڵ لە پێداویستییەکانى سیستەمى دڵنیاییى جۆرى دەیبەخشین و بە شتى لابەلا سەرقاڵى ناکەین و کاتى پێ دەدەین با مامۆستاکەمان هەر خەریکى داهێنان بێت. خوا بکەم مامۆستایەکى زانکۆ لە هەرێمى کوردستان داهێنان بکات!
• ئەنجامدانى چاوپێکەوتنى میدیایى، بەتایبەتى چاوپێکەوتنى تەلەڤزیۆنى کە هەموو دونیا دەیبینێت و ناوى زانکۆ لەژێر ناوى مامۆستاکە دەنووسرێت، کەچى زانکۆ تەنیا (1) خاڵى بۆ دانـاوە.
• هەر مامۆستایەکى زانکۆ ببێتە ئەندامى دەستەى نووسەرانى گۆڤارێکى زانستیى ناوخۆیى، ئەوا تەنیا (1) خاڵى بۆ هەژمار دەکرێت. سەرەڕاى گرنگیى زانستیى ئەم کارە، کەچى دانانى یەک خاڵ بۆ ئەم چالاکییە ماناى ئەوەیە زانکۆ بەها بەم کارە نادات؛ ئەمەیش کارێکى دروست نییە، چونکە لاوازیى گۆشەنیگاى بەبازاڕکردن لە عەقڵییەتى زانکۆدا نیشان دەدات.

3. هەبوونى میـچ (سقف) بۆ ئەنجامدانى زۆربەى چالاکییەکان

زۆربەى هەرە زۆرى ئەو چالاکییانەى کە دانراون بۆ ئەوەى مامۆستایانى زانکۆ پیادەى بکەن و خاڵى پێ کۆ بکەنەوە، میچیان بۆ دیارى کراوە و ئەگەر ژمارەى چالاکییەکانى مامۆستا لەو میچە تێپەڕ بوو، ئەوا چالاکییە زیادەکان بۆى هەژمار ناکرێت.

بە دیدى ئێمە، هیچ پاساوێک نییە بۆ دانانى ئەو میچە و، بگرە بە کۆتوبەندى دەزانین لە بەرامبەر تواناکانى مامۆستایان و، هەروەها ڕێزنەگرتنە لە هەمەچەشنیى تواناکانى مامۆستایان، چونکە مامۆستاکان لە ڕووى تواناوە وەک یەک نین؛ ئەو مامۆستایەى کە لە نووسینى توێژینەوەدا زیرەکە، ڕەنگە لە پێشکەشکردنى سیمینار باش نەبێت، یاخود ئەو مامۆستایەى لە نووسینى وتاردا زیرەکە، ڕەنگە لە نووسینى توێژینەوە باش نەبێت، یاخود ئەو مامۆستایەى لە نووسینى کتێبدا باش بێت، ڕەنگە لە وەڕگێڕانى کتێبدا باش نەبێت. بۆیە پێویستە زانکۆ ڕێـز لەو هەمەچەشنییە لە تواناکاندا بگرێت و، بگرە سوودیان لێ ببینێت و ڕێگەیان لێ نەگرێت، لەبەر ئەوە، دەبێ ئەو میچانە هەمووى هەڵبگیرێن. ئەمانەى خوارەوە چەند نموونەیەکن:

• مامۆستا لە (5) سیمینار زیاتر ئەنجام بدات، زانکۆ خاڵى بۆ هەژمار ناکات. بەئەمانەتەوە دەیڵێن؛ مامۆستایەکى زانکۆ، لە یەک ساڵدا زیاتر لە (30) سیمینارى پێشکەش کرد بۆ هۆشیارکردنەوەى تاکەکانى کۆمەڵگە لە بوارى هەڵبژاردن و مافە سیاسییەکانەوە، کەچى زانکۆ تەنیا (5) سیمینارى بۆ هەژمار کرد و، زانکۆ لەوە بێئاگایە کە ئەم مامۆستایە، جگە لە پێشکەشکردنى سیمینار، بەبازاڕکردن بۆ ناوى خۆى و ناوى زانکۆ و ناوى کۆلێژەکەى خۆى دەکات و ڕۆڵ و کاریگەریى زانکۆکەى لە کۆمەڵگەدا بەرز کردۆتەوە!
• مامۆستا لە (4) داهێنان زیاتر بکات، ئەوا زانکۆ بۆى هەژمار ناکات. خوا بکا ببینە خاوەن داهێنان! ئیدى نازانم بۆچى ڕێگر بین؟!
• بەشداریکردن لە خولى ڕاهێنان وەک وانەبێژ لە (7) ڕۆژ زیاتر بۆ مامۆستا هەژمار ناکرێت. پێم سەیرە زانکۆ ڕێگرە! چونکە مامۆستاکە ناوى زانکۆکەى هەڵگرتووە لە کاتى وانەگوتنەوە لە خولەکانى ڕاهێناندا، بۆچى ڕێى لێ دەگیرێت؟!
• مامۆستا لە (3) کتێب زیاتر بنووسێ، بۆى هەژمار ناکرێت. سەیر ئەوەیە! مەعقووڵە زانکۆ کە سەرچاوەى نووسین و مەعریفەت و زانستە، ڕێگر بێت لە نووسینى کتێب؟! لە مامۆستا بگەڕێن، چەندى دەنووسێت با بنووسێت؛ ئەوە کڕۆکى کارەکەیەتى.
• مامۆستا لە (3) کتێب زیاتر وەربگێڕێت، بۆى هەژمار ناکرێت. ئەمەیان کارەساتە، چونکە لە سەردەمێکدا دەژین زۆربەى قوتابییەکانمان تەنیا زمانى کوردى دەزانن؛ هاوتەریب لەگەڵ ئەمەدا، مامۆستاکانى زانکۆ دوو زمان یان زیاتر دەزانن. بۆیە پێویستە زانکۆ، بەو سەرچاوە مرۆیییە زانستییەى کە هەیەتى، ڕۆڵى هەبێت لە بزووتنەوەى وەرگێڕانى نوێترین کتێب بۆ سەر زمانى شیرینى کوردى. ئەگەر ئەم کارە زانکۆ نەیکات، ئەى کێ بیکات؟ دانانى میچ بۆ ئەم چالاکییە کارێکى یەکجار نالۆژیکییە.
• مامۆستا نابێت هەڵسەنگاندن بۆ زیاتر لە (10) توێژینەوەى زانستى ئەنجام بدات، ئەگینا بۆى هەژمار ناکرێت! مامۆستاى زانکۆ هەیە جێگەى متمانەى زانستیی چەندان گۆڤارى زانستییە و کاتێک نووسراوى هەڵسەنگاندن ئاراستەى مامۆستا دەکرێت، ئەوا ناوى زانکۆکەى لە تەک ناوى هەڵسەنگێنەر دێت؛ ئیدى نازانم بۆچى زانکۆ ڕێگرە لەوەى خەڵک ڕێز لە مامۆستاکانى بگرێت و متمانەیان پێ بکات؟! بۆچى حەز ناکات ئاراستەى هەڵسەنگاندنى توێژینەوەکان هەمووى بۆ مامۆستاکانى بێت؟ بۆچى ڕێگرە لەوەى خۆى و مامۆستاکانى ببن بە مەرجەعى زانستى بۆ چەندان گۆڤارى زانستى؟!
• مامۆستا نابێت هەڵسەنگاندنى زمانەوانى یان زانستى بۆ زیاتر لە (5) كتێب یان نامەى ماستەر یان تێزى دکتۆرا بکات، ئەگینا زانکۆ بۆى هەژمار ناکات. هەمان تێبینیى خاڵى پێشوو بۆ ئەم خاڵەیش دروستە!
• لە (3) وتار زیاتر بنووسرێت، ئەوا هەژمار ناکرێت؛ ئەمە لە کاتێکدایە هەندێک لە مامۆستایانى زانکۆ لە ڕێگەى وتارەکانیانەوە ئاراستەى حکوومەت، وەزارەت، پەرلەمان و دەزگەکانى ترى دەوڵەتیان گـۆڕیـوە.
• لە (7) چاوپێکەوتنى میدیایى زیاتر هەژمار ناکرێت! کێشە لەوەیە زانکۆ تا ئێستا درک بەوە ناکات کە لە ڕێگەى مامۆستاکانییەوە و لە ڕێگەى میدیاوە دەتوانێت کاریگەریى پۆزەتیڤى لەسەر کۆمەڵگە هەبێت و، بەرەوپێشى ببات و، شێوازى بیرکردنەوەى تاکەکانى کۆمەڵگە بگۆڕێت.
• مامۆستا تەنیا دەتوانێت لە (30) سیمینار دابنیشێت، لەوە زیاتر بۆى هەژمار ناکرێت. سەیرە! زانکۆ بە شێوەیەکى ناڕاستەوخۆ دوو شتمان پێ دەڵێت: یەکەمیان، فێر مەبە لە ڕێگەى دانیشتنەوە، دووەمیان زۆر دابنیشە و کەم جووڵە بکە، چونکە هەموو چالاکییەکانى تر کە جووڵەیان تێدایە میچیان ناگاتە (30)، کەچى دانیشتن (کە جووڵەى تێدا نییە و چالاکییەکى نێگەتیڤە) دەگات بە (30)!

دیاریکردنى میچى ئەنجامدانى هەندێ لە چالاکییەکان، هاوتەریبە لەگەڵ نەبوونى میچ بۆ ئەنجامدانى هەندێ چالاکیى تر کە لە بنەڕەتەوە نازانرێت بە چ پێوەرێک و بە چ هۆکارێک میچ بۆ هەندێ چالاکى دانراوە و بۆ هەندێکى تر دانەنراوە. نموونەى هەندێ لەو چالاکییانەى کە میچیان بۆ دانەنراوە، وەک:

• بڵاوکردنەوەى توێژینەوەى زانستى.
• سیمینارى هاوسەنگیکردن بۆ نامەکانى ماستەر یان دکتۆراى ئەو کەسانەى کە لە دەرەوەى وڵات بەدەستیان هێناوە.
• تاوتوێکردنى نامەى ماستەر یان تێزى دکتـۆرا.
• لێژنەى ئامادەکاریى کۆنفرانس و وۆرکشـۆپ و سیمپـۆزیۆم.

4. ڕەچاوکردنى تایبەتمەندیى هەندێ کۆلێژ لە هەژمارکردنى چالاكییەکان

بۆ دیاریکردنى چالاکییەکان و دانانى خاڵ، ڕەچاوى تایبەتمەندیى هەندێ کۆلێژ کراوە و هەندێکى تریش پشتگوێ خراون و، هەندێ لەو چالاکییانەیش زانستى نین و پەیوەندییان بە زانکۆوە نییە، بۆ نموونە:

• وتارى هەینى بۆ مامۆستایانى کۆلێژى شەریعەت بە چالاکى هەژمار کراوە، کەچى ئەوەی ڕاستی بێت ئەم چالاکییە، زانستى نییە و هیچ پەیوەندیى بە زانکۆوە نییە!
• سەردانى حقل یان شوێنى چالاکى بۆ مامۆستایانى کۆلێژى کشتوکاڵ و، هەروەها کۆلێژى زانست (بەشى جیۆلۆژى) بە چالاکى هەژمار کراوە.
• سەردانى شوێنە مێژوویییەکان بۆ مامۆستایانى کۆلێژى ئاداب (بەشى شوێنەوار) بە چالاکى هەژمار کراوە.
• کردنەوەى پێشانگەى نێوخۆیی و دەرەکى بۆ مامۆستایانى کۆلێژى هونەرە جوانەکان بە چالاکى هەژمار کراوە، کەچى پەیوەندیى بە زانکۆوە نییە، بەڵکوو لەسەر ئاستى کەسى ئەنجام دەدرێت.

ڕەچاوکردنى تایبەتمەندیى هەندێ کۆلێژ لە کاتێکدایە کە تایبەتمەندیى هەندێ کۆلێژى تر پشتگوێ خراوە، بۆ نموونە: چالاکییەکانى مامۆستایانى کۆلێژى یاسا لە سەردان و پێشکەشکردنى راوێژى یاسایى، یان چالاکییەکانى مامۆستایانى کۆلێژى زانستە سیاسییەکان و کۆلێژى کارگێڕى و ئابوورى و کۆلێژى ئەندازیارى و هتد.

5. وەرگرتنى ڕەزامەندیى پێشوەختە

بۆ ئەوەى چالاکییەکانى دەرەوەى زانکۆ بۆت هەژمار بکرێت، بەتایبەت پێشکەشکردنى سیمینار لە دەرەوەى حەرەمى زانکۆ، پێویستە مامۆستا ڕەزامەندیى پێشوەختەى زانکۆ وەربگرێت. ئەمەیش ڕۆتینێکە لە ئاست و ژمارەى چالاکییەکانى مامۆستایان کەم دەکاتەوە.

دووەم – تێبینییەکان سەبارەت بە هەگبەى مامۆستا

فۆڕمى هەگبەى مامۆستا، لە پڕۆسەى هەڵسەنگاندنى مامۆستا پێک دێت. ئەم هەڵسەنگاندنەیش لە سێ تەوەرى سەرەکى پێک دێت: هەڵسەنگاندنى کارگێڕى و هەڵسەنگاندنى دڵنیاییى جۆرى و هەڵسەنگاندنى زانستى، کە هەموویان لەلایەن سەرۆکى بەشى زانستى و تیمى دڵنیاییى جۆرییەوە ئەنجام دەدرێت. بێ گومان ئەم فۆرمەیش بەدەر نییە لە هەبوونى کەموکوڕیى جەوهەرى، کە دەتوانین لەم خاڵانەى خوارەوە کۆیان بکەینەوە:

1. بۆ پێوەرەکانى هەڵسەنگاندنى مامۆستا، دووبارە میچ دانراوە، بۆ نموونە:

• بۆ هەر جـۆرێک لە جۆرەکانى سوپاس و پێزانین، تەنیا (4) سوپاس و پێزانین بۆ مامۆستا هەژمار دەکرێت. یەکێک لەم سوپاسانە بریتییە لە سوپاس و پێزانینى سەرۆکى هەرێم. ئەگەرچى ئەستەمە مامۆستا لە ساڵێکدا زیاتر لە چوار سوپاس و پێزانینى سەرۆکى هەرێم بەدەست بهێنیت، بەڵام لۆژیک ئەوە قبووڵ ناکات کە بۆچى زانکۆ قبووڵى نییە مامۆستایەک پێنج جار سوپاس و پێزانینى سەرۆکى هەرێمى پێ ببەخشرێت؟! بۆچى زانکۆ بەبازاڕکردن بۆ ئەو سوپاسانە ناکات کە مامۆستاکانى لە لایەنە فەرمییەکانەوە وەری دەگرن؟!
• مامۆستا هەرچەند لە ڕووى کارى ڕێکخراوەیییەوە چالاک بێت، بەڵام ناتوانێت سوود لە ئەندامێتیی سەندیكا و ڕێكخراوى كوردستانی یان نێودەوڵەتی وەربگرێت ئەگەر ژمارەیان لە (3) رێکخراو زیاتر بێت. بۆ زانکۆ باشترە مامۆستاکانى لە ڕووى کارى ڕێکخراوەیییەوە چالاک بن بۆ ئەوەى ڕێژەى کاریگەریى زانکۆ لە کۆمەڵگە بەرز بکاتەوە.
• لە هەموو جیهاندا، هانى تاکەکانى کۆمەڵگە دەدرێت کە کارى خۆبەخشى ئەنجام بدەن، کەچى زانکۆ پەیامێکى ڕوون ئاراستەى مامۆستایانى دەکات کە لە ساڵێکدا تەنیا (2) چالاكیی خۆبەخشی و هاوكاری لەگەڵ دامەزراوە حكوومی و ناحكوومییەكان بۆیان هەژمار دەکرێت! چەند نالۆژیکییە کاتێک بە یاسا سنوور بۆ کارى خۆبەخشى و کەلتوورى کارى خۆبەخشى دادەنرێت! ئەسڵەن پێویستە زانکۆ پێشەنگ بێت لە هاندانى مامۆستایانى لە پیادەکردنى کارى خۆبەخشى و بڵاوکردنەوەى کەلتوورى کارى خۆبەخشى.

2. یەکێک لە پێوەرەکان کە هەڵسەنگاندنى زانستى بۆ مامۆستاى زانکۆ ئەنجام دەدرێت بریتییە لە بەشداریکردن لە مەلەوانگەى زانکۆ؛ بە شێوەیەک ئەگەر مامۆستاى زانکۆ لە ڕەگەزى مێ بێت و لە مەلەوانگەى زانکۆ بەشدار بێت ئەوا (5) خاڵ وەردەگرێت و ئەگەریش لە ڕەگەزى نێر بێت ئەوا (4) خاڵ وەردەگرێت. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بەشداریکردنى مامۆستاى زانکۆ لە مەلەوانگەى زانکۆ بۆچى خاڵى لەسەر بێت؟ مەلەکردن چ پەیوەندییەكی بە پێوەرى زانستییەوە هەیە؟ بۆچى جیاوازى لە نێوان ڕەگەزى نێر و مێ کراوە؟ پێویستە دەستبەجێ ئەم پێوەرە لەنێو پێوەرەکان لا بدرێت، چونکە پەیوەندیى بە بەجێگەیاندنى کارگێڕى و زانستیى مامۆستاوە نییە.
3. هەڵسەنگاندنى کارگێڕى بۆ ئاستى بەجێگەیاندنى مامۆستاى زانکۆ بە چەندان پێوەرى کلاسیک ئەنجام دەدرێت کە هەرگیز لەم ڕێگەیەوە ناتوانرێت هەڵسەنگاندنێکى ڕاست و دروست بۆ مامۆستاى زانکۆ بکرێت. نموونەى ئەم جۆرە پێوەرە کۆن و کلاسیکییانە وەک:

• مامۆستا چەند سوپاس و پێزانینى وەرگرتووە؟ ئەمە لە کاتێکدایە کە زانکۆ میچى بۆ وەرگرتنى سوپاس و پێزانین داناوە!
• ئایا مامۆستا سزای زانستی و كارگێڕیی وەرگرتووە؟ ئەمە لە کاتێکدایە کە لە ئێستادا لەبەر قەیرانى دارایى و دەستێوەردانى لابەلا لە کاروبارى زانکۆدا بەها بۆ سـزا نەماوە، چونکە بەدەگمەن مامۆستایەک سزا دەدرێت! ئەمە جگە لەوەى جیاوازى لە نێوان سزاى سووک و سزاى توند نەکراوە.
• ئایا مامۆستا گرنگی بە كات دەدات و لە كاتی خۆی ئامادە دەبێت؟
• ئایا مامۆستا تا چەند هاوكاری بەش بووە بۆ ڕاییکردنى کارەکان؟

ئەم پێوەرانە خراپ نین، بەڵام بەتەنیا بەس نین بۆ ئەوەى هەڵسەنگاندنێکى گشتگیر و دروست بۆ ئاستى بەجێگەیاندنى مامۆستاى زانکۆ بکرێت، بەڵکوو لە تەک پێوەرەکانى سەرەوە، پێویستە پشت بە پێوەرى تریش ببەسترێت بۆ هەڵسەنگاندنى کارگێڕى و زانستیى مامۆستایانى زانکۆ، وەک:

• کواڵێتى و شێوازى وانەگوتنەوەى مامۆستا.
• توانستى مامۆستا بۆ بەڕێوەبردنى هۆڵەکانى خوێندن و تاقیکردنەوەکان.
• کواڵێتیى کەسایەتى و هەگبەى زانستى و ئەکادیمى لە هەموو ڕوویەکەوە.
• دەستپاکیى ئەکادیمیى مامۆستا لە کاتى ئەنجامدانى توێژینەوە.
• توانستى مامۆستا بۆ چارەسەرکردنـى کێشـەکان (چەند کێشەى دروست کردووە و چەندى چارەسەر کردووە).
• ڕۆڵى مامۆستا لە بەرزکردنەوەى ئاستى قوتابیان.
• ڕۆڵى مامۆستا لە پێشخستنى پڕۆگرامەکانى خوێندن و ئەو بابەتەى کە دەیڵێتەوە.
• توانستى مامۆستا بۆ نوێبوونەوە و خۆگونجاندن.
• پابەندبوونى مامۆستا بە یاسا و ڕێنمایییەکان و بڕیارەکان.
• تێکەڵنەکردنى کارى زانستى و کارى سیاسى و حزبایەتى لەگەڵ یەکتر.
• ڕێگە بە دەستێوەردانى دەرەکى نادات لە کاروبارى خوێندندا و بڕیارەکانیشى بابەتین.
• ڕێکپۆشیى مامۆستا و شێوازى قسەکردن و ڕەفتارکردنى.
• بەشداریکردنى مامۆستا لە پێدانى پێشنیار و چارەسـەرى گونجاو.
• مرونەتى مامۆستا لە کاتى کارکردن.
• پەیوەندییە پۆزەتیڤەکانى مامۆستا لەگەڵ مامۆستایانى هاوپیشە و لەگەڵ قوتابیان و لەگەڵ سەرووى خۆى (کارگێڕى).

سـێیەم – تێبینییەکان سەبارەت بە فیدباکى قوتابیان

زانکۆ، لە ڕێـگەى فۆرمێکى ئەلیکترۆنییەوە، فیدباکى قوتابیان لەسەر مامۆستایان وەردەگرێت. ئەم فیدباکە لەسەر بنەماى (10) پێوەرى سەرەکى ئەنجام دەدرێت:

1. لە دەستپێکى خوێندندا مامۆستا کۆرسبووکى بابەتەکەى پێتان دا؟ بۆتانى ڕوون کردەوە؟
2. ئایا مامۆستا پابەند بوو بەو سلیبەس (پلانى ساڵانەى خوێندن)ەى کە لە کۆرسبووکى بابەتەدا هەبـوو؟
3. مامۆستا هەوڵی دا ئامانج و گرنگیى هەبوونى بابەتەکەى لەناو پڕۆگرامى خوێندندا ڕوون بکاتەوە؟
4. شێوازى هەڵسەنگاندن و پرسیارەکانى تاقیکردنەوە لەبار و گونجاو بوون؟
5. مامۆستا لە کاتى خۆیدا دەهاتە ژوورەوە و لە کاتى خۆیدا وانەکەى تەواو دەکرد؟
6. لە کاتى وانەگوتنەوە مامۆستا هەوڵى دا بنەما و ناوەڕۆک و خاڵە گرنگەکانى بابەتەکە بەڕوونى و بەسادەیى شی بکاتەوە؟
7. لە کاتى وانەگوتنەوەدا مامۆستا بەنەرمى و بەهێمنى و بەڕێزلێنانەوە هەڵسوکەوتى دەکرد؟
8. سلایدەکانى بەکارهێنران، ڕوون و ئاشکرا و سەرنجڕاکێش بوون؟
9. لە کاتى وانەگوتنەوەدا مامۆستا کاتى پرسیارکردنى هێشتەوە و هەوڵی دا پرسیارەکان بەتێروتەسەلى وەڵام بداتەوە؟
10. لە کاتى وانەگوتنەوەدا، مامۆستا ئاماژەى بە سەرچاوەى نوێ دەکرد؟

تێبینییەکان لەسەر پڕۆسەى وەرگرتنى فیدباک (ڕاوبۆچوون، هەڵسەنگاندن، كاردانەوە)ى قوتابیان و هەڵسەنگاندنى مامۆستایان و پێوەرەکانى هەڵسەنگاندن بەم شێوەى خوارەوە دەخەینە ڕوو:

1. ڕێژەى (30%)ى پێوەرەکان بۆ بابەتى کۆرسبووک تەرخان کراوە، هەروەک لە پێوەرى (1) و (2) و (3)دا دیارە. بە بۆچوونى ئێمە پێدانى ئەم ڕێژە بەرزە بە کۆرسبووک دروست نییە، چونکە لە ئێستادا مامۆستا کۆرسبووک نادات بە قوتابى، بەڵکوو قوتابى لە وێبسایتى مامۆستا دەستى دەکەوێت. با هەندێک ڕاست و ڕوون بین لەگەڵ خۆمان و بپرسین: کوا ئێستا مامۆستا گرنگى بە کۆرسبووک دەدات؟ چەند قوتابیى زانکۆ سەیرى کۆرسبووک دەکەن تا بزانن ئەوساڵى خوێندن چى دەخوێنن؟
2. بەپێى پێوەرى ژمارە (2)، قوتابى، مامۆستاى خۆى هەڵدەسەنگێنێت لەسەر پێوەرى پابەندبوونى مامۆستا بەو سلیبەسەى کە لە کۆرسبووکى بابەتەدا هەبـووە. جارێک تێستێکمان کرد لە زانکۆ بۆ ئەوەى بزانین چەند قوتابى دەزانن “سلیبەس” چییە. بۆمان دەرکەوت ڕێژەکە هێندە کەم بوو کە شایەنى ئاماژەدان نییە، ئەمە جگە لەوەى دڵنیابوونەوە لە ڕاددەى پابەندبوونى مامۆستا بە پلانى ساڵانەى خوێندن (سلیبەس)ی نێو کۆرسبووک کارى قوتابى نییە، بەڵکوو کارى سەرۆکى بەشى زانستییە کە بەدواداچوون بۆ ئەم کارە بکات؛ نەک لە کۆتاییى ساڵ، بەڵکوو لە سەرتاى ساڵەوە. ئەمە جگە لەوەى هەندێ جار لەبەر پشـوو و تاقیکردنەوەکان، مامۆستا ناتوانێت پابەند بێت بە پلانى ساڵانەى خوێندن (سلیبەس) کە خۆى دای ناوە؛ واتا ناکرێت هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى بەجێگەیاندنى مامۆستا بکرێت لەسەر کارێکى ئەنجامنەدراو لەبەر هۆکارى دەرەکى نەوەک لەبەر ئەوەى مامۆستاکە کەمتەرخەم بووبێت.
3. بەپێى پێوەرى ژمارە (3)، مامۆستا لەسەریەتى ئامانج و گرنگیى هەبوونى بابەتەکەى لەناو پڕۆگرامى خوێندن بۆ قوتابییەکان ڕوون بکاتەوە. بێ گومان ئەم کارە شتێکى باشە، بەڵام ئەم کارە بە وانەیەکى یەک کاتژمێرى ئەنجام دەدرێت. بۆیە لۆژیکی نییە (10%)ى نمرەى هەڵسەنگاندنى لەسەر بێت، چونکە دەبێت پێوەرى هەڵسەنگاندن تایبەت بێت بە کارێک کە لەسەر مامۆستا پێویست بێت بیکات؛ هەر لە سەرەتاى ساڵەوە تاوەکوو کۆتاییى ساڵ.
4. بەپێى پێوەرى ژمارە (4)، پێویستە لەسەر مامۆستا شێوازى هەڵسەنگاندن و پرسیارەکانى تاقیکردنەوەکانى لەبار و گونجاو بێت. بە ڕاى ئێمە ئەم پێوەرە دروست نییە، چونکە دانانى پرسیارى تاقیکردنەوە و شێوازى هەڵسەنگاندن دوو شتى لێكجیاوازن. بۆ نموونە: پێوەرەکانى شێوازى هەڵسەنگاندن کە پێویستە مامۆستا پێوەى پابەند بێت، جیاوازن لە پێوەرەکانى پرسیارەکانى تاقیکردنەوە. بێ گومان هەڵسەنگاندنى قوتابى لەلایەن مامۆستاوە پێوەرى خۆى هەیە و، پێویستە قوتابى مامۆستاى خۆى هەڵسەنگێنێت لەسەر بنەماى ئەم پێوەرانە، وەکوو: (نابێت مامۆستا لایەنگیر بێت، یان پێویستە شەفاف بێت، یان پێویستە لە سەرتاى ساڵەوە قوتابى بزانێت بە چ پێوەرێک هەڵسەنگاندنى بۆ دەکرێت و نمرەکانى بۆ دادەنرێت، یان هتد). ئەمە جگە لەوەى ڕوون نییە نە بۆ قوتابى و نە بۆ مامۆستاش کە مەبەست لە “پرسیارى لەبار و گونجاو” چییە؟ ئایا پرسیارى ئاسان، پرسیارى لەبار و گونجاون؟ ئایا پرسیارى قورس و ناڕوون و ئەوانەى پێویستییان بە بیرکردنەوە زیاتر دەبێت، پرسیارى باش نین؟ ئایا دروستە لە پرسیارەکاندا دژیەکبوون هەبێت؟ یان ئەگەر هەڵەى تایپ و هەڵەى زمانەوانى لە پرسیاردا هەبێت، ئایا ئەو پرسیارانە خراپن هەتا ئەگەر ڕوون و دروستیش بن؟
5. بەپێى پێوەرى ژمارە (5)، قوتابى، مامۆستاکەى هەڵدەسەنگێنێت لەسەر بنەماى هاتنەژوورەوە و چوونەدەرەوە لە هۆڵى خوێندن لە کاتى دیاریکراودا. بێ گومان ئەم پێوەرە دروست نییە و ناکرێت ئەم هەڵسەنگاندنە بە قوتابى بسپێردرێت، چونکە هاتنەژوورەوەى مامۆستا بۆ نێو هۆڵى خوێندن و دەرچوونى، کارێکى کارگێڕییە و پەیوەست نییە بە قوتابی، بەڵکوو پەیوەستە بە سەرۆکى بەش؛ چونکە مامۆستا لە ڕووى کارگێڕى و زانستییەوە پەیوەستە بە سەرۆکى بەشەوە.
6. بەپێى پێوەرى ژمارە (6)، پرسیار لە قوتابى دەکرێت: ئایا مامۆستاکەت لە کاتى وانەگوتنەوەدا هەوڵی دا بنەما و ناوەڕۆک و خاڵە گرنگەکانى بابەتەکە بەڕوونى و بەسادەیى شی بکاتەوە؟ ئەم پرسیارە بەم شێوەیە دروست نییە، چونکە مامۆستا تەنیا بۆ ڕوونکردنەوەى خاڵە گرنگەکان هەوڵ نادات، بەڵکوو لەسەریەتى هەموو خاڵەکان بە یەک ئاست و گرنگییەوە بۆ قوتابی ڕوون بکاتەوە؛ ئەمە جگە لەوەى تێگەیشتنى قوتابی، گرنگترە لە هەوڵى مامۆستا بۆ ڕوونکردنەوە. بۆیە گرنگ نییە مامۆستا چۆن وانەکە دەڵێتەوە، بەڵکوو گرنگە لە قوتابییەکان بپرسن: ئایا لە شێوازى وانەگوتنەوەى مامۆستا و لە بابەتى شڕۆڤەکراو تێ گەیشتوون؟ تێ دەگەن؟
7. بەپێى پێوەرى ژمارە (7)، لەسەر مامۆستا پێویستە کە لە کاتى وانەگوتنەوەدا بەنەرمى و بەهێمنى و بەڕێزلێنانەوە ڕەفتار بکات. بەڵێ ڕاستە، لەسەر مامۆستا پێویستە ڕێزى قوتابى بگرێت، بەڵام ناکرێت هەمیشە نەرم و هێمن بێت؛ لە هەندێ شوێن و مەوقیفدا پێویستە مامۆستا توند و یەکلاییکەرەوە بێت، ئەمە جگە لەوەى دیار نییە مەبەست لە “ڕێزلێنانەوە” چییە؟ چونکە مامۆستا لەسەریەتى ڕێزى خۆى و ڕێزى قوتابى و ڕێزى بڕیارەکانى بەش و ڕێزى سەرۆکى بەش و ڕێزى ڕاگر و ڕێزى مامۆستاکانى تریش بگرێت و، لە هۆڵەکانى خوێندن لە کاتى وانەگوتنەوە بەگاڵتەجاڕییەوە ناویان نەهێنێت!
8. بەپێى پێوەرى ژمارە (8)، پێویستە سلایدەکانى مامۆستا ڕوون و ئاشکرا و سەرنجڕاکێش بن. لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: مامۆستا چى بکات و تاوانى چییە ئەگەر داتاشۆى زانکۆ کۆن بێت و وێنەکەى ڕوون نەبێت یان ڕەنگەکانى تەواو نەبێت؟ ئاخۆ زانکۆ داتاى دروستى لەبەردەمە چەند هۆڵى خوێندن بێداتاشۆیە و چەند هۆڵى خوێندن داتاشۆکەى کۆنە و بەتەواوەتى کار ناکات؟ ئەمە جگە لەوەى هەبوونى ئەم پێوەرە جۆرێکە لە دانپێدانانى زانکۆ بە شێوەیەکى ناڕاستەوخۆ بە سلایدەکان وەک مەنهەجى خوێندن و دوورکەوتنەوە لە کتێب.
9. بەپێى پێوەرى ژمارە (9)، مامۆستا لەسەریەتى لە کاتى وانەگوتنەوەدا، کات بۆ پرسیارکردن بهێڵێتەوە و هەوڵیش بدات پرسیارەکان بەتێروتەسەلى وەڵام بداتەوە. ئەمە پێوەرێکى خراپ نییە، بەڵام پرسیارکردن و وەڵامدانەوە تەنیا لە هۆڵەکانى خوێندن ئەنجام نادرێت، بەڵکوو لە دواى تەواوبوونى وانەگوتنەوە هەر لەنێو هۆڵ، یان لە بەردەم دەرگەى هۆڵ، یان لە ڕێگە، یان لە ژوورى مامۆستا، یان لە ڕێگەى سۆشیال میدیاوە ئەنجام دەدرێن. ئەمە جگە لەوەى تەنیا کاتهێشتنەوە بۆ پرسیارکردن گرنگ نییە، بەڵکوو بواردان بە قوتابى بۆ ئەوەى ڕاوبۆچوون و سەرنج و تێبینیى خۆى دەرببڕێت، گرنگە کە کاتى بۆ تەرخان بکرێت.
10. بەپێى پێوەرى ژمارە (10)، مامۆستا لەسەریەتى لە کاتى وانەگوتنەوەدا، ئاماژە بە سەرچـاوەى نـوێ بکات. بە ڕاى ئێمە ئاماژەدان بە سەرچاوەى نوێ هێندە گرنگ نییە، بەڵکوو گرنگ ئەوەیە مامۆستا ئەبدەیت بێت و بەبەردەوامى زانیاریى نوێى پێ بێت.
11. پێویستە متمانەى قوتابى بە پڕۆسەى فیدباک بگەڕێنرێتەوە، چونکە قوتابى پێی وایە کە ئەنجامى هەڵسەنگاندنى مامۆستا هیچ لێکەوتەیەكی نابێت. ئەگەر لەگەڵ خۆمان ڕاست و ڕوون بین، تا ڕاددەیەک ئەو قسەیە دروستە، چونکە دەمێکە نەمانبینیوە و نەمانبیستووە کە مامۆستایەک لە وانەگوتنەوە دوور خرابێتەوە لەبەر ئەوەى سێ ساڵ لەسەر یەکتر لە فیدباکى قوتابیان نمرەى پێویستى بەدەست نەهێناوە.
12. بەشێکى زۆر لە سەرۆکبەشەکان گرنگى بە فیدباکى قوتابى نادەن ئەگەر هات و فیدباکى مامۆستا نزم بوو. ئەمەیش کارێکى دروست نییە، چونکە لەم بارەیەوە پێویستە دانیشتن لە نێوان مامۆستا و سەرۆکى بەش و دڵنیاییى جۆرى ئەنجام بدرێت بۆ زاڵبوون بەسەر خاڵە لاوازەکان لە ئاستى بەجێگەیاندنى مامۆستا لە بەرامبەر قوتابى.
13. پڕۆسەى وەرگرتنى فیدباکى قوتابى بە ئەلیکترۆنى ئەنجام دەدرێت و لە زۆربەى کۆلێژ و بەشەکان قوتابى تەنیا لەسەر (10)، ژمارەیەک بە مامۆستاکەى دەدات. ئەوەى من مەبەستمە ئەوەیە، پێویستە لە فۆڕمە ئەلیکترۆنییەکە بوارى بۆ کۆمێنتنووسین هەبێت؛ بگرە بکرێتە کارێکى ئیلزامى. واتا لە قوتابى قبووڵ نەکرێت تەنیا نمرە دابنێت، بەڵکوو پێویستە کۆمێنت و ڕوونکردنەوە بۆ ئەو نمرەیە بنووسێت. ئەم کۆمێنتنووسینە زۆر گرنگە، چونکە ڕوون دەبێتەوە بۆچى قوتابى ئەو نمرەیەى داوەتەوە مامۆستاکەى! لەبەر ئەوەى تەنیا ژمارەدانان، هیچ ئاماژەیەکى تێدا نییە سەبارەت بە ناخ و بیرکردنەوەى قوتابى لە بەرامبەر مامۆستاکەى.

بە بۆچوونى ئێمە ئەو (10) دە پێوەرەى کە بۆ هەڵسەنگاندنى ئاستى بەجێگەیاندنى مامۆستا لە بەرامبەر قوتابى لە پۆل دانراوە، کەموکوڕیى تێدایە و، بەس نییە بۆ ئەوەى تەواوى ڕەفتارى مامۆستا لە بەرامبەر قوتابى بگرێـتەوە. بۆیە پێویستە پێداچوونەوە بەم پێوەرانە بکرێت و مامۆستا لە پۆل لەلایەن قوتابییەوە لە ڕووى زانستى و کارامەیییەوە هەڵسەنگاندنى بۆ بکرێت و، هەڵسەنگاندنى کارگێڕى بۆ سەرۆکایەتیى بەش جێ بهێڵرێت و، هەروەها پێوەرى نوێ و تازە دابنرێت، وەک ئەمانەى خـوارەوە:

• مامۆستا تاچەند لە شێوازەکانى وانەگوتنەوەدا فرەچەشنى دەکات؟
• مامۆستا لە کاتى وانەگوتنەوەدا تاچەند شێوازى نوێ و مۆدێرن بەکار دەهێنێت؟
• مامۆستا تاچەند شێوە و شێوازى پەیوەندیى لەگـەڵ قوتابی، پیشەیییانەیە؟
• مامۆستا تاچەند لە مامەڵەکردن لەگەڵ قوتابیدا میزاجییە؟
• مامۆستا تاچەند گوێ لە قوتابی دەگرێت و کاتی بۆ تەرخان دەکات؟
• مامۆستا تاچەند هانى قوتابی دەدات؟
• مامۆستا تاچەند ڕێز لە بیروبۆچوونى قوتابی دەگرێت؟
• مامۆستا تاچەند بیرى ڕەخنەگرانە لە مێشکى قوتابى دروست دەکات؟
• مامۆستا وانەکەى زیاتر بە شێوەى پراکتیکى یان تیۆرى باس و شرۆڤە دەکات؟
• مامۆستا تاچەند قوتابى فێرە ديسپلین (الانضباط) دەکات؟
• مامۆستا تاچەند لایەنگیرە لە مامەڵەکردنى لەگەڵ قوتابییەکاندا؟
• مامۆستا تاچەند کاتى وانەگوتنەوە لە قسەى لابەلا بەفیڕۆ دەدات؟
• مامۆستا تاچەند لە بەرامبەر قوتابییەکاندا ڕق لە ناخیدا هەڵدەگرێت؟
• مامۆستا تاچەند لە داواکارییەکانى لە قوتابییەکاندا شەفاف و ڕوونە؟
• مامۆستا تاچەند پرسیارەکانى تاقیکردنەوەکانى بێ هەڵەى شەکلى و بابەتین؟
• مامۆستا تاچەند ئەبدەیتە و، پڕە لە زانیاریى نوێ؟
• تاچەند لە شێوازى وانەگوتنەوەى مامۆستاکەت دەگەى؟

چوارەم – چەند تێبینییەکى گشتى

جگە لەو تێبینییانەى کە لەو سێ بەشەى دڵنیاییى جۆرى خرانە ڕوو، هەندێ تێبینى و پێشنیارى تریش دەخەینە ڕوو کە ئامانج لێیان نیشاندانى کەموکوڕییەکان و دانانى چارەسەرى گونجاوە لە سیستەمى دڵنیاییی جۆریى زانکۆکان:

1. هەرگیز لەگەڵ ئەوە نین کە سیستەمى دڵنیاییى جۆرى، ناوەندى بێت لەسەر ئاستى گشت زانکۆکان، چ حکوومى بن یان تایبەت، بەڵکوو باشتر وایە وەزارەتى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى، دەستى زانکۆکان واڵاتر بکات بۆ پێشخستنى سیستەمى دڵنیاییی جۆریى خۆیان بەپێى تایبەتمەندیى هەر زانکۆیەک؛ بۆ ئەوەى زانکۆ لە سیستەمى دڵنیاییى جۆریدا تایبەتمەندیى خۆى بپارێزێت؛ بە شێوەیەک وەزارەت هەندێ بنەماى سەرەکیى ئەم سیستەمە دیارى بکات و ئەوەى تر بۆ زانکۆکان جێ بهێڵێت بۆ ئەوەى بەپێى ژینگەى خۆیان دەستکاریى ناوەڕۆک و پێوەر و خاڵ و شێوازەکانى ئەم سیستەمە بکەن.
2. لە ئێستادا، سیستەمى دڵنیاییى جۆرى بە هەمان شێوە و شێواز و پێوەر بەیەکسانى بەسەر هەموو مامۆستاکانى زانکۆ پەیڕەو دەکرێن، بێ ئەوەى جیاوازى بکات لە نێوان نازناوە زانستییەکان؛ کە بە ڕاى ئێمە دروست نییە، چونکە داواکاریى زانکۆکان لە پڕۆفیسۆرەکانیان، جیاوازە لە مامۆستایەکى ئاسایى، یاخود داواکاریى زانکۆکان لە پڕۆفیسۆرە یاریدەرەکان، جیاوازە لەو مامۆستایانەى کە هەڵگرى نازنازى زانستیى مامۆستاى یاریدەدەرن. بۆیە پێویستە ئاراستە و داواکارییەکانى زانکۆ لە هەر چینێک لە مامۆستایان ڕوون و جیاواز بێت و هەر لەسەر ئەو بنەمایەیش هەڵسەنگاندنیان بۆ بکات. بۆ نموونە: زانکۆ پێویستیى بە پڕۆفیسۆرەکانە بۆ ئەوەى کتێبى بۆ بنووسن، یان توێژینەوەى بۆ بکەن، یان کارى سەرپەرشتیارى بکەن، یان لە کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەکان بە ناوى زانکۆوە بەشدارى بکەن؛ مەعقووڵ نییە توانا زانستییەکانى پڕۆفیسۆرەکان لە ئەنجامدانى سیمینار بەفیڕۆ بدرێت. پێچەوانەکەیشى هەر ڕاستە؛ مامۆستاى یاریدەدەر کە تازە بۆتە مامۆستا، پێویستە سەرقاڵ بکرێت بەو چالاکییانەى کە ئاست و تواناى زانستى و کارگێڕیى پێ بەرز دەبێـتەوە (وەک پێشکەشکردنى سیمینار یان بەشداریکردن لە لێژنەى تاقیکردنەوەکان) و، ناکرێت بە چالاکییەکەوە سەرقاڵ بکرێت کە لە تواناى ئەودا نەبێت پیادەیان بکات (وەک کتێبنووسین یان بەشداریکردن بە توێژینەوە لە کۆنفرانسى نێودەوڵەتى). بێ گومان دانانى خاڵیش بە هەمان شێوە، دەبێ لە نازناوێکى زانستى بۆ نازناوێکى زانستى جیاواز بێت؛ بەڵام دووبارەى دەکەمەوە، پێویستە داواکاریى زانکۆ لە هەر نازناوێکى زانستى، ڕوون و دیار بێت کە دەیەوێت بەرەو چ ئاراستەیەکیان ببات و چۆن سوود لە تواناکانیان وەربگرێت.
3. لە جیهاندا هیچ سیستەمێک لەسەر پێى خۆى ناوەستێت ئەگەر بە سزا و پاداشتەوە نەلکابێت. کێشەى سیستەمى دڵنیاییى جۆرى ئەوەیە پاداشتى لەگەڵە، بەڵام سزاى لەگەڵ نییە؛ یان جێبەجێ نابێت، یان سزاکە کاریگەر نییە.
4. نووسینى توێژینەوەى زانستى بۆ مامۆستایانى زانکۆ کارێکى خۆبەخشانەیە؛ دەکرێت بیکات و دەکرێت نەیکات. ئەمە دروست نییە و، پێویستە هەموو مامۆستایەکى زانکۆ لە ساڵێکدا بە لایەنى کەم، یەک توێژینەوەى زانستى ئەنجام بدات. ئەگەر زانکۆ توانیى ئەو کارە بەسەر مامۆستایان بسەپێنێت، ئەوا هەندێ زانکۆ لە ساڵێکدا دەبنە خاوەنى زیاتر لە 1500 (هەزار و پێنج سەد) توێـژینەوە.
5. پێداچوونەوە بکرێت بە هەیکەلییەتى کارگێڕیى دڵنیاییى جۆرى و شێوازى کارکردن و بەدواداچوون بۆ بڕیارەکان. لەم بارەیەوە، بەپێویستى دەزانین دڵنیاییى جۆرى لە لێژنەوە بکرێـتە بەشێکى کارگێڕى لە کۆلێژ کە ستافى تایبەت بە خۆى هەبێت.
6. لە ئێستادا، بەپێى سیستەمى دڵنیاییى جۆرى، سەرۆکى بەش هەڵسەنگاندن بۆ مامۆستاکانى دەکات و قوتابیش هەڵسەنگاندن بۆ مامۆستا دەکات و، مامۆستاش هەڵسەنگاندن بۆ قوتابى دەکات؛ واتا میحوەرى سەرەکیى هەڵسەنگاندن، تەنیا مامۆستایە. ئەمە دروست نییە. بۆ ئەوەى سیستەمى دڵنیاییی جۆرى ئامانجى خۆى بەدروستى بپێکێت، پێویستە هەڵسەنگاندن بە دوو ئاراستە و لە یەک کاتدا ئەنجام بدرێت. ئاراستەى یەکەم لە سەرەوە بۆ خوارەوە: واتا ڕاگر هەڵسەنگاندن بۆ سەرۆکى بەش بكات و، سەرۆکى بەشیش بۆ مامۆستا و، مامۆستاش بۆ قوتابى. ئاراستەى دووەم لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە: واتا قوتابى، مامۆستا هەڵدەسەنگێنێت و، مامۆستا سەرۆکى بەش و سەرۆکى بەشیش ڕاگر. پێویستە کەلتوورى هەڵسەنگاندنى یەکتر لە حەرەمى زانکۆدا بچەسپێت و کەس لە ڕەخنەى ئەوی تر نەترسێت؛ بە مەرجێک پێوەرى باش و ڕوون و زانستییانە دابنرێت.
7. ئەو مامۆستایانەى کە نمرەى بەرز لە پڕۆسەى دڵنیاییى جۆرى بەدەست دەهێنن، شایەنى ئەوە دەبن کە سوپاس و پێزانینى سەرۆکى زانکۆیان پێ بدرێت. سەرۆکى زانکۆکان زۆر گرنگى نادەن و کات تەرخان ناکەن بۆ ئامادەبوون لە مەراسیمى پێشکەشکردنى نووسراوى سوپاس و پێزانین بە مامۆستایان؛ هەندێ جار ڕاگر یان یاریدەدەرەکانیان دەنێرن. ئەمەیش جۆرێکە لە جۆرەکانى بەکەمزانینى پڕۆسەکە. بە ڕاى ئێمە پێویستە لەسەر سەرۆکى زانکۆکان کەوا کات بۆ بەخشینى ئەو سوپاس و پێزانینەى کە ناوى خۆیانى لەسەرە تەرخان بکەن و، لەو مەراسیمە ئامادە بن بۆ ئەوەى بەها و نرخ بدەن بە گشت پڕۆسەى دڵنیاییى جۆرى لە زانکۆکەیان.
8. پێویستە پێداچوونەوە بە ڕێکار و ڕێساى پڕۆسەى هەڵسەنگاندن بکرێت؛ بە شێوەیەک شەفافتر بێت و دژیەکبوونى بەرژەوەندییەکانى تێدا نەبێت.
9. پێویستە پەیجى ئەلیکترۆنیى مامۆستا سەبارەت بە دڵنیاییى جۆرى، ئەبدەیت بکرێتەوە پاڵپشت بە ڕێنمایییەکان، بۆ نموونە: بەپێى دوا ڕێنمایى، تۆمارکردنى توێژینەوە لە بەش هیچ بەهایەکى زانستى و پراکتیکیى نەماوە، بۆیە پێویستە ئەم ئایکۆنە لە پەیجى مامۆستا و لە فۆڕمەکانى هەڵسەنگاندن بسڕێـتەوە.

کـۆبـەنـد

لە ئێستادا سیستەمى دڵنیاییى جۆرى، تووشى حاڵەتى چەقبەستن بووە و هیچ هەنگاوێک بەرەو پێشەوە ناڕوات چونکە مەحاڵە بەو شێوە و شێوازەى ئێستا ئەنجامى باش و جیاوازترى لێ بکەوێتەوە. بۆیە پێویستە وەزارەتى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى، بوار بە زانکۆکان بدات بۆ ئەوەى، هەر یەک بەپێى ژینگە و تایبەتمەندى و پێویستیى خۆى، پێداچوونەوە بە سیستەمى دڵنیاییى جۆریى خۆى بکات بۆ ئەوەى دڵنیا ببێتەوە کە مامۆستاکانى لە چوارچێوەى ئەو سیستەمەدا پێش دەکەون و ڕۆڵ و کاریگەریی پۆزەتیڤانەیان لە کۆمەڵگەدا زیاتر و فراوانتر دەبێت، چونکە مامۆستا میحوەرى سەرەکیى پێشکەوتنە لە زانکۆدا؛ ئەگەر مامۆستات پێش خست، ئەوا قوتابیش پێش دەکەوێت و بەشى زانستى و کۆلێژ و زانکۆش لەگەڵیان پێش دەکەوێت.

بێ گومان پێداچوونەوە بەم سیستەمە، لە چوارچێوەى کۆنفرانسێکى زانستیدا دەبێت، چونکە پێشخستنى دڵنیاییى جۆرى، بە دەستپێشخەریى کەسى و بیروبۆچوونى چەند کەسانێک لە وەزارەت و لە زانکۆ پێش ناکەوێت، بەڵکوو پێویستیى بە هەوڵ و ماندووبوونى هەمووانە؛ چونکە پەیوەستە بە هەمووان.

د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ كۆشكی سپی بۆ جارێكی دی، عێراق و هەرێمی كوردستان دەخاتە بەردەم قۆناغێكی نوێ؛ بەو پێیەی ئەم پانتایییە لە بازنەی گرنگیدان و ناوچە كاریگەرەكانە بە پەرەسەندنەكانی سیاسەتی ئەمریكا، هەروەها كۆمەڵێك دۆسییەی هاوبەش و دووقۆڵییشی لەگەڵ واشنتۆندا هەیە، لە پێش هەموویانەوە چارەنووسی هێزەكانی ئەمریكا لەم وڵاتە و چۆنێتیی ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕكابەرە سەرەكییە ناوچەیییەكەی ئەمریكا كە ئێرانە.

ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات وێنایەكی گشتی لەسەر لێكەوتەی گەڕانەوەی ترەمپ لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان پێشكەش بكات و، مەترسی و دەرفەتەكان ئاماژە پێ بكات.

هێڵە گشتییەكانی سیاسەتی ترەمپ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

نیمچە كۆدەنگییەك لەنێو شرۆڤەكارانی دنیادا هەیە، كە ترەمپ سەرۆكێكی خاوەن تێز و بۆچوونی قووڵ نییە، بەڵكوو زیاتر پیاوی سوپرایز و بڕیاری سەرپێیییە لەبەر ڕۆشناییی هەڵهێنجان و تێگەیشتنە خێرا تایبەتەكانی خۆی. هەروەها ناوبراو ڕاهاتووە لەگەڵ ئەوەی باز بەسەر دەزگە كلاسیكییەكانی دروستكردنی بڕیار بدات و پشت بە توانا و شۆ تایبەتەكانی خۆی لە حوكمڕانیدا ببەستێت؛ ئەم تایبەتەمەندییەیش وا دەكات پێشبینیكردنی هەنگاوەكانی زۆر قورس بێت. بەڵام بە گوێرەی شرۆڤەی باڵیۆزی پێشوو و توێژەری ئەمریكی “ڕۆبەرت فۆرد” كە پشتئەستوورە بە ئەزموونی ترەمپ و گوتاری هەڵمەتەكەی، دەشێت گرنگترین سیاسەتەكانی لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم خاڵانەدا بخرێنە ڕوو[1]:

_ جێبەجێكردنی “پڕۆژەی 2025” كە پلانێكی گشتگیرە و بۆ ئیدارەی ترەمپ ئامادە كراوە. لە ساڵی 2022 ترەمپ خۆی ستایشی كردووە و چەند بەرپرسێكی پێشووی ئیدارەی یەكەمی، ئامادەیان كردووە. پلانەكە جەخت لەوە دەكاتەوە پێویستە هاوبەش و هاوپەیمانەكانی ئەمریكا ڕۆڵی زیاتر لە پێشگیریكردن لە ئێران ببینن، لەوانەیش وڵاتانی كەنداو لەسەر ئاستی تاك و كۆ. ئەمەیش یارمەتیی ئەمریكا دەدات خۆی بۆ ئاسیا و چین یەكلایی بكاتەوە، هەروەها دەرفەت دەدات بە ئەمریكا چەكوچۆڵی زۆر بە وڵاتانی كەنداو بفرۆشێت و، لەو ڕێگەیەوە كەرتی پیشەسازیی سەربازیی ئەمریكا دەبووژێتەوە.

_ سەرباری گرنگیدانی زۆر بە چین، ئێران ئاڵنگارییەكی گەورەیە بۆ ئەمریكا لە ناوچەكەدا. لە كۆنگرەی كۆمارییەكانیشدا لە تەممووزی 2024، ترەمپ بانگەشەی ئەوەی كرد تاران 230 ملیار دۆلار پارەی یەدەگی هەیە و بەهۆی سووككردنی گەمارۆكانەوە دەستی كەوتووە؛ عێراقیش كە بووەتە پاشكۆی ئێران، 300 ملیار دۆلاری لەبەردەستە. بەم پێیەیش ترەمپ وەك یەك پاكێج مامەڵە لەگەڵ ئێران و عێراقدا دەكات؛ یان لانی كەم عێراق لە ڕوانگەی ئێرانەوە دەخوێنێتەوە و لای ئەو شوناسێكی سەربەخۆی نییە.

_ كۆمارییەكان لە “پڕۆژەی 2025″دا هانی ترەمپ دەدەن دەستبەرداری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبێت، چونكە بەجێهێشتنی وا دەكات “ناوچەكە بچێتە ناو پاشاگەردانی و، دەبێتە نێچیری ڕكابەرەكانی ئەمریكا.” پرۆژەكە پێشنیاری هاوپەیمانییەكی چوارقۆڵی دەكات لە نێوان ئیسرائیل، میسر و وڵاتانی كەنداو، لەگەڵ ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران. ئەمەیش هاوشێوەی هاوپەیمانیی چوارقۆڵیی ئەمریكا، ژاپۆن، كۆریا و هیندستانە دژی هەژموونی چین.

_ پشتیوانیكردنی كراوە لە ئیسرائیل و پابەندیی ڕەها بە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی عیبری لە ڕێگەی بەهێزكردنییەوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەسەر هەڕەشەكانی ئێران و حەماس و حزبوڵڵادا زاڵ بێت. لەم نێوەیشدا ترەمپ خۆی پەیوەست ناكات بە “چارەسەری دوو دەوڵەت” و، زیاتر بە لای پرۆژەی دابەشكردنی فەلەستینییەكاندا دەچێت. سەرباری ئەمەیش ترەمپ لایەنگری كۆتاییپێهێنانی بەپەلەی جەنگی غەززەیە[2]، بەڵام وردەكاریی ئەو كۆتاییهێنانە هێشتا ئاشكرا نییە.

_ بەهێزكردنی پەیوەندی لەگەڵ توركیا بۆ هێشتنەوەی لە بەرەی ڕۆژاوا لە كێبركێ لەگەڵ ڕووسیا و چین. ئەگەر ئەمەیش بچێتە سەر، ئەوە ئەگەری زۆر بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریکا لە باكووری سووریا و ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) هەیە.

بەپێی خەمڵاندنی نێردراوی پێشووی ترەمپیش بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، “جیسۆن گرینبلات”، پایەكانی سیاسەتی ترەمپ لە ئیدارەی دووەمیدا بەم جۆرە دەبن[3]:

_ كۆتاییهێنانی بەپەلەی جەنگەكان پاش بەدیهێنانی سەركەوتن.

_ گرنگیدان بە سعوودیا وەك هاوبەشی سەرەكی لە ناوچەكە.

_ ڕۆڵبینینی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە فەراهەمكردنی ئاشتی و پەرەپێدان.

_  دروستكردنی هەماهەنگی لە نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی جیهانی عەرەبی.

_ پشتیوانیكردنی ئەو هێزانەی كە پاڵپشتیی خۆیان دەكەن و بەرژەوەندیی ئەمریكا دەپارێزن.

_ بەرەنگاربوونەوەی ڕوونی مەترسییە ئێرانییەكان بەبێ هەوڵدان بۆ جەنگی ڕووبەڕوو، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەگەری هێرش بۆ سەر ئێران دوور نییە.

_ بەگژداچوونەوەی لەمپەرەكانی بەردەم پرۆژەكانی ترەمپ لەلایەن باڵە ئێرانییەكانەوە.

_ دانوستانكردن لە پێگەی هێزەوە لەگەڵ هەڕەشەكردنی ناواخندار بە بەكارهێنانی هەر هێزێك كە گونجاو بێت بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە جیهان.

لە لایەكی دیكەوە ئەو ئەنجامگیرییە ئەمریكییانەی لەبارەی كۆی سیاسەتی پێشبینیكراوی ترەمپ هەن، جەخت لە دوو خاڵی سەرەكی دەكەنەوە:

یەكەم: دروستبوونی ڕكابەری لە نێوان دەزگەكانی ئەمریكا لەسەر دەستڕۆیشتوویی (نفووز)؛ لەم نێوەندەیشدا ڕادیكاڵەكان و كلاسیكییەكان بەریەك دەكەون و چانسی سەركەوتنیش بۆ توندڕەوەكانە و، میانڕەوەكان دەكەونە دڵەخورتێ و نیگەرانی.

دووەم: كرۆكی سیاسەتی دەرەكیی ترەمپ بەرژەوەندیخوازیی پەتی دەبێت (naked transactionalism)، ئەویش لە ڕێگەی سەفقە و ڕێككەوتنەوە[4].

گرێ گەورەكەی عێراق لەگەڵ ترەمپدا

پاش ئەوەی لەسەر فەرمانی ترەمپ هێزەكانی ئەمریكا جەنەڕاڵ “قاسم سولەیمانی” فەرماندەی سوپای قودسی ئێرانی و “ئەبو مەهدی موهەندیس”ی سوپاسالاری حەشدی شەعبیی عێراقییان لە فڕۆكەخانەی بەغدا كوشت (2020)، دەسەڵاتی دادوەریی عێراق لە سەرەتای 2021دا فەرمانی گرتنی بەپێی ماددەی (406)ی یاسای سزادان بۆ دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكان دەركرد[5]. ناوەڕۆكی ماددە یاسایییەكەیش كوشتنی بەئەنقەستە لەگەڵ پلاندانانی پێشوەختە كە سزاكەی دەگاتە دەركردنی حوكمی لەسێدارەدان لە حاڵەتی ساغبوونەوەی تۆمەتەكە[6]. ئەم فەرمانەیش لە ئێستادا بووەتە جێگەی پرسیار و مقۆمقۆ، كە ئاخۆ حكوومەتی عێراق چۆن دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ سەرۆكێكدا بكات لە دەسەڵاتە قەزایییەكانی وڵاتەكەیدا داواكراوە. هەندێك پێیان وایە ئەگەر فەرمانی گرتنەكە تەنیا لەلایەن دادگەیەكی لێكۆڵینەوەوە دەركرایە، دەرفەت هەبوو بۆ پەردەپۆشكردنی، بەڵام پاش ئەوەی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری “فایەق زێدان” لە كاتی خۆیدا ڕاگەیاندنی فەرمانی گرتنەكەی لەئەستۆ گرت و جەختی كردەوە “هیچ دوودڵی ناكەن لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی یاسایی دژی ترەمپ[7]“، پەردەپۆشكردنی بڕێك ناخۆشترە؛ بەڵام یاسایییەكان باس لەوە دەكەن بەپێی ڕێككەوتنەكانی ڤیەننا ئەوانەی دەبنە سەرۆكی دەوڵەت، خاوەن پارێزبەندیی یاسایین و ناكرێت لێپێچینەوەیان لەگەڵدا بكرێت[8]. ئەمەیش دەرچەیەكی قوتاربوونە و تەنانەت لە نێوخۆی ئەمریكاش ترەمپ داوا و سكاڵاكانی سەری ڕادەگیرێن و حاڵەتەكە تەنیا عێراق نییە.

لە پاش ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ترەمپیشەوە عێراق بەفەرمی و خێرا لە ڕێگەی سەرۆككۆمار و سەرۆكوەزیرانەوە پیرۆزباییی پرۆتۆكۆڵییان لە ترەمپ كرد؛ لە پەیامەكانیشیاندا هیوای كاركردنی هاوبەشیان لەگەڵدا خواست. ئەمەیش دەشێت فەرامۆشكردنی كردەیییانەی ئەو فەرمانی گرتنە بێت كە لە بەغدا دژی ترەمپ دەرچووە.

لە پەیوەندیی تەلەفۆنیی سەرۆكوەزیران، “محەمەد شیاع سوودانی”دا لەگەڵ ترەمپ، بەپێی بەیاننامەی فەرمیی بەغدا، ناوبراو ئامادەییی كاری هاوبەشی دەربڕیوە لەگەڵ حكوومەتی عێراقی؛ چ لەبارەی دۆسییە هاوبەشەكان، چ بارودۆخی ناوچەكە. نەك هەر ئەوە بەڵكوو خوازیاریش بووە سوودانی لە دەرفەتێكی نزیكدا سەردانی واشنتۆن بكات[9]؛ هەر بەپێی بەیاننامەكەی حكوومەتی عێراق.

گرفت و مەترسییەكانی سەر عێراق لە ئیدارەی ترەمپدا

بەپێی پێدراوە بەردەستەكان، گەڕانەوەی ترەمپ بۆ كۆشكی سپی، عێراق دەخاتە بەردەم كۆمەڵێك ئاستەنگ و پێشهات كە گرنگترینیان دەشێت ئەمانەی خوارەوە بن:

_ بەو پێیەی دروشمی سەرەكیی هەڵمەتی ترەمپ گێڕانەوەی ناوبانگی ئەمریكا بووە، باوەڕێك هەیە كە ناوبراو چاوپۆشی لە بەكارهێنانی عێراق نەكات وەك پانتایییەكی پشتیوانی لە ئێران لە ڕێگەی هەژموونی گرووپە شیعەكانەوە. لە لێدوانەكانیشیدا ترەمپ ئاماژەی بەوە كردووە پارە و سامانی عێراق بۆ بەهێزكردنی ئێران ئاراستە دەكرێت. ئەمەیش دەیخاتە بەردەم ئەگەری سزادان و بەئامانجگرتن، لە حاڵەتێكدا كە ترەمپ بڕیار بدات بەتوندی بەرپەرچی ئێران و باڵەكانی بداتەوە.

_ عێراق ئەزموونێكی باش و ئەرێنیی نییە لەگەڵ ویلایەتی یەكەمی ترەمپ (2016_2020)، بەتایبەت كە ناوبراو بە شێوەیەكی كتوپڕ سەردانی سەربازگەی ئەمریكای كرد لە ڕۆژاوای عێراق، بێ ئەوەی لە بەغداوە بڕوات (2018). ئەوكاتيش ئەمە بە “پێشێلكردنی سەروەریی خاكەكەی” لێك درایەوە و دەگوترا هاتن و چوونەوەكەی بەبێ ئاگاداریی حكوومەتی عێراق بووە و هیچ ڕێزی لە سەروەریی وڵاتەكە نەگرتووە[10].

_ ترەمپ لە ئیدارەی یەكەمیدا (2016_2020) هەڕەشەی زۆری لە عێراق كردووە ئەگەر خاكەكەی ببێتە گۆڕەپانی هێرشكردنە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. لە ئێستایشدا عێراق كەوتووەتە ناوەڕاستی جوگرافیای جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران و ئیسرائیل و، پاڵێوراوە بۆ ئەوەی بۆ هەمان مەبەست بەكار بهێنرێت.

_ پشتیوانیی ڕەهای ترەمپ لە ئیسرائیل پێچەوانە و دژە لەگەڵ سیاسەت و خواستی میللی و فەرمیی عێراق كە پشتیوانیكردنە لە غەززە و باشووری لوبنان. بەم هۆیەیشەوە هەر چەشنە نزیكبوونەوەیەكی حكوومەتی عێراق لە ئیدارەی ترەمپ، بەر ناڕەزاییی بنكەی جەماوەریی شیعی و ڕای گشتیی عێراقی دەكەوێت كە بەشێكن لە تووڕەییی شەقامی عەرەبی و ئیسلامی دەربارەی كاولكارییەكانی فەلەستین و لوبنان. هەروەها مەترسییەك هەیە لە ئیدارەی ترەمپدا پرۆژەی گریمانكراوی ڕاگواستنی شیعەی لوبنان بۆ عێراق سەر بگرێت. زەمینەی ئەمەیش پاش كاولكردنی باشووری لوبنان، لەبارتر بووە[11].

_ هەرچەندە ترەمپ لایەنگری كەمكردنەوەی دەستوەردانی سەربازی بووە لە عێراق و ئەفغانستان، بەڵام هیچ كات سڵ لە بەكارهێنانی هێز بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی ناكاتەوە. ئەمەیش باوەڕی كەسانی نزیك لە ترەمپە و بەدووری نازانن هێز بەرامبەر ئێران بەكار بهێنێت ئەگەر لە پرۆژە ئەتۆمییەكەی بچێتە پێشەوە[12]. ئەم ئامادەیییەیش بۆ عێراق حاڵەتێكی نەرێنییە كە توانای كۆنترۆڵكردنی باڵە ئێرانییەكانی ناوخۆی نییە لەو حاڵەتەدا.

_ پێداگریی ترەمپ لەسەر جێبەجێكردنی گەمارۆكانی سەر ئێران بەبێ هەڵاواردن، وا دەكات چاوپۆشی ئەمریكا لەسەر فرۆشتنی نەوتی ئێران بە چین هەڵگرێت. ئەم ئاسانكارییەیش لە سەردەمی بایدندا بەرامبەر بە ڕاگرتنی هێرشی باڵە ئێرانییەكان بۆ سەر هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و سووریا بە ئێران بەخشراوە[13]. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی ڕێككەوتنە ناڕاستەوخۆكەیشدا ئەگەری گەڕانەوەی گرژی بۆ عێراق هەیە.

_ چاوەڕوان دەكرێت ترەمپ ڕێچكەیەكی توند بەرامبەر عێراق بگرێتە بەر، ئەگەر بەردەوام بێت لە كڕینی سووتەمەنی لە ئێران و ڕەنگە ڕێگەپێدانەكانی بۆ نوێ نەكاتەوە[14]. ئەگەریش ترەمپ سەرچاوەكانی وزەی ئێرانی بكاتە ئامانج، لێكەوتەی خراپی لەسەر عێراق دەبێت، چونكە 50%ی سەرچاوەكانی گازی سروشتیی عێراق لە ئێرانەوەیە[15].

_ باوەرێك هەیە كە ئیدارەی ترەمپ چیدی یاریكردنی گرووپەكانی عێراق لە ناوچەی خۆڵەمێشی قبووڵ نەكات و عێراق بخاتە بەردەم دوو بەرداش: دۆست و دوژمن. ئەم خۆیەكلاكردنەوەیەیش بۆ عێراق لێكەوتەی هەیە[16].

_ گرووپە شیعەكان عێراقیان خستووەتە بەرەی دژەئەمریكا و، ئەوەیان یەكلایی كردووەتەوە ئەوان بەشێكن لە “بەرەی موقاوەمە” بەبێ ڕەچاوكردنی ئەگەری گەڕانەوەی ترەمپ.

_ وڵاتانی كەنداو بۆ ڕازیكردنی ترەمپ سیاسەتی هەرزانكردنی نرخی نەوت پەیڕەو دەكەن بۆ سووككردنی باری سەرشانی واشنتۆن و بازاڕەكانی ئەمریكا. ئەمەیش لێكەوتەی لەسەر داراییی عێراق دەبێت.

دەرفەتە هاوبەشەكانی عێراق و ئیدارەی ترەمپ

سەرباری هەڕەشە و مەترسییەكانی سەرەوە، هەندێك دەرفەتی هاوبەشیش هەن بۆ كاركردنی عێراق لەگەڵ ترەمپ، كە دەشێت لەم خاڵانەدا كورت بكرێنەوە:

_ عێراق پانتایییەكی گرنگە بۆ ستراتیژییەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەت پاش ئەو خەرجی و قوربانییانەی ئەمریكا لە پاش 2003 داویەتی بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی پێشوو. هەروەها عێراق گرنگە بۆ ئاسایشی وزە و، 5%ی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت؛ جگە لەوەیش بۆ پاراستنی ئاسایشی هاوپەیمانانی ئەمریكا گرنگە[17].

_ عێراق و ئەمریكا ڕێككەوتننامەیەكی چوارچێوەیییان هەیە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییەكانیان (صوفا)، هەروەها چەند لیژنەیەكی ئەمنیی هاوبەشیان هەیە لەبارەی پێداچوونەوەی دۆخی سەربازی و چارەنووسی هێزەكانی ئەمریكا. هەر لەم بەینەیشدا بەشی هەرە زۆری چەك و تەقەمەنیی عێراقی و ڕاهێنان و مەشقی سوپا و هێزە ئەمنییەكانی، ئەمریكین و ئاسمان و سیستەمە هەواڵگری و سەربازییەكەی، پەیوەستە بە سوپای ئەمریكاوە. ئەمەیش وا دەكات هیچ سەرۆكێكی ئەمریكی نەتوانێت دەستبەرداری ببێت.

_ عێراق دەتوانێت ڕۆڵی ناوبژیوانی لە نێوان ئەمریكا و ئێران ببینێت و پەیامی واشنتۆن بە تاران بگەیەنێت. هەندێك سەرچاوەیش باس لەوە دەكەن لە دوا پەیوەندیی تەلەفۆنیی سوودانی و ترەمپدا ئەوە ڕووی داوە[18].

_ باوەڕ وایە ترەمپی 2024 جیاوازتر بێت لە ترەمپی 2016. لە خولی یەكەمدا ئەزموونی كەمتر بووە و كەمتر پێگەیشتوو بوو؛ جگە لەوەیش ئەزموونی ویلایەتی یەكەمی بەردەستە و، دەشێت بەرچاوڕوونیی تێدا بێت. لە ئێستایشدا ترەمپ دەور دراوە بە ڕاوێژكاری جۆراوجۆر و، سەیری بەرژەوەندیی ئەمریكا دەكات[19].

_ دەشێت ترەمپ ڕازی بێت بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا هەنگاو بە هەنگاو لە ساڵانی 2025 و 2026؛ ڕەنگە ئەم خشتەیەیش خێراتر بكات لە سۆنگەی پێداگریكردن لەسەر گرنگیدان بە ناوخۆی ئەمریكا و كەمكردنەوەی دەستوەردانی سەربازیی ڕاستەوخۆ لە دەرەوە[20]. ئەمەیش بۆ هێزە شیعە عێراقییەكان گرنگ و ئامانجە.

_ عێراق دەتوانێت دەرگەی وەبەرهێنان بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان واڵا بكات و ئەوەیشی تا ئێستا لە كەسانی نزیكی سەرۆكوەزیرانەوە دەرچووە، باس لەوە دەكەن سوودانی خواستی هەیە زیاتر لە پەیوەندیی ئەمنی لەگەڵ واشنتۆندا بچێتە پێش و لێكگەیشتنی نوێ لەگەڵ كۆشكی سپیدا بكات، بەتایبەت لە كەرتی وزەدا[21].

_ لەناو تیمی ترەمپدا ژنە پارێزەرێكی كلدانیی عێراقی هەیە بە ناوی “ئیلینا حەببە”. ئەم ژنە 39 ساڵانەیە سەرپەرشتیی كاروباری یاساییی ترەمپ دەكات و بریكاری بووە لە چەند دۆسییەیەكی هەستیاردا؛ هەروەها شانازی بە ڕەچەڵەكی باوك و دایكی خۆیشییەوە كردووە، كە بەر لە 40 ساڵ لە عێراق هەڵهاتوون[22]. دەشێت ئەم ژنە بەكار بهێنرێت بۆ پەیوەندیكردنی بەرپرسانی عێراق و ترەمپ. هەروەها جێگری سەرۆكی ئەمریكا “جی دی ڤانس” پێشتر لە نێوان 2003_2007 لە هێزەكانی پیادەی دەریایی خزمەتی لە عێراقدا كردووە[23]. بەم هۆیەیشەوە بە كێشەكانی عێراق ئاشنایە و، دەشێت هاوشێوەی بایدن لە سەردەمی ئۆباما لە دۆسییەی عێراقدا كار بكات.

هەرێمی كوردستان و بەشەكانی تری كوردستان

دەرهەق بە هەرێمی كوردستان، لە سایەی گەڕانەوەی ترەمپدا بۆچوونێك هەیە پێی وایە ترەمپ دەستكاریی بنەڕەتیی سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر كورد ناكات[24]؛ سیاسەتی ڕاگەیەنراوی ئەمریكاش “پشتیوانیكردنی هەرێمێكی كوردستانی بەهێزە لە چوارچێوەی عێراقی فیدراڵدا.”  بەڵام بەهۆی ئەوەی لە ئیدارەی ترەمپدا 16ی ئۆكتۆبەری كەركووك و كەوتنی عفرین و دروستكردنی پشتێنەی ئەمنیی توركی لە ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) ڕوویان دا، مەترسییەك هەیە كە ترەمپ هاوشێوەی ئیدارەی دیموكراتەكان بەتەنگ كێشەی كەمایەتییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی دیموكراسییەوە نەیەت و زیاتر فۆكەس بخاتە سەر هێزە گەورە و خاوەن بەرژەوەندییەكان لە ناوچەكەدا. لەم نێوەندەیشدا بۆچوونێك هەیە پێی وایە دەشێت ترەمپ كشاندنەوەی سوپای وڵاتەكەی لە عێراق و باكووری سووریا خێراتر بكات. بەپێی ئەو ئاماژانەیشی بەردەستن، كشانەوەی ئەمریكا لە زیانی پێكهاتەكانی كورد و سوننە و هاوپەیمانەكانی ئەمریكایە لە ناوچەكەدا، هەروەها بۆشاییی ئەمریكاش لەلایەن ڕكابەرانی واشنتۆنەوە پڕ دەكرێتەوە. ئەمەیش لەدەستدانی خاڵە لەلایەن ئەمریكاوە بەرامبەر بەرەی چین و ڕووسیا و، ڕوودانی جێگەی گومان و ئەگەری زۆرە[25]؛ بەڵام پێشهاتێكە دەبێت هەرێمی كوردستان ڕەچاوی بكات.

لە ئۆكتۆبەری 2019 كە ترەمپ لەپڕ بڕیاری كشاندنەوەی سوپاكەی دا لە باكووری سووریا و ڕۆژهەڵاتی فورات، هەندێك میدیای بریتانی هەنگاوەكەیان بە “خیانەت” لە قوربانییەكانی كورد دژی داعش لە قەڵەم دا[26]. لەو ماوەیەیشدا ترەمپ “شەش لێدوانی چەواشەكارانەی” دەربارەی ڕۆژهەڵاتی فورات و جەنگی داعش و پەیوەندیی كورد و توركیا ڕاگەیاند [27]؛  پێشتریش لە هەرێمی كوردستان هەمان هەست و دڵشكان بەرامبەر بە تەماشاكەرمانەوەی ئەمریكا هەبوون لە ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری كەركووك، لە كاتێكدا هێزە فیدراڵییەكان و پێكهاتەكانی نێو دەزگەی حەشدی شەعبی  بەرەو سنوورەكانی هەرێم جموجۆڵیان پێ كرا.

سەرباری ئەمانەیش دەشێت هەرێمی كوردستان لە ویلایەتی دووەمی ترەمپدا بتوانێت لەبەر ڕۆشناییی ئەزموونی ویلایەتی یەكەم، لە سیستەمی نوێی هەرێمایەتیدا خۆی بگونجێنێت و هاوكار بێت لە بەرقەراركردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان لە ڕێگەی ئەو پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئەمنییانەی لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش هەیەتی[28]؛ بەتایبەت كە لە دوا دیداری میدیاییی باڵیۆزی ئەمریكاشدا لە هەولێر “ئەلینا ڕۆمانۆڤسكی” جەخت لەوە كراوەتەوە ئەمریكا پابەندی و ئامادەییی بەهێزی لە كوردستان هەیە. هەرێم پردی ژمارەیەك كۆمپانیای ئەمریكییە لە ناوچەكە و جێپێیەكە بۆ وەبەرهێنان لە ناوچەكە و عێراق؛ هەندێك لەو وەبەرهێنانانەیش بەرهەمیان هەبووە و لقیان گواستراوەتەوە بۆ بەغدا[29]. بەڵام سیاسەتی ترەمپ تا ڕاددەیەکی زۆر پەیوەستە بەو ستافەی کە بۆ ئیدارەکەی دیاری دەکات.

لە پاش ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ترەمپیشەوە ئیسرائیل هەوڵ دەدات كورد وەك هاوپەیمان وێنا بكات بۆ هەراسانكردنی توركیا و سووریا و ئێران. لەم بارەیشەوە وەزیری نوێی دەرەوە لە تەلئەبیب “گەدعون ساعر” لە بەیاننامەیەكدا نووسیویەتی: “گەلی كورد هاوپەیمانێكی سروشتیی ئێمەن.” هەروەها دەڵێت: “پێویستە دەستی یارمەتییان بۆ درێژ بكەین و پەیوەندییان لەگەڵدا بەهێز بكەین. ئەم كارە ڕەهەندی سیاسی و ئەمنییشی هەیە”[30]. ئەم بانگەوازە ئەگەرچی لە بەرژەوەندیی دۆخی هەرێمی كوردستاندا نییە و زیاتر هەراسانكردنی میدیاییی ڕكابەرانی ئیسرائیلە، بەڵام بە دیوێكی تردا گرنگیی هەڵكەوتەی جوگرافیای كوردستان لە گۆڕەپانی ململانێ ناوچەیییەكەدا دەردەخات و دەشێت وەبەرهێنانی تێدا بكرێت.

سەرباری ڕەشبینییەكانیش لە هەنگاوەكانی ترەمپ، مەرج نییە هەموو پلان و بەرنامەكانی سەرۆكی ژمارە 47ی ئەمریكا ڕێگە بدۆزنەوە بۆ جێبەجێكردن؛ هەروەها مەرج نییە بڕیارە كتوپڕەكانی لەسەر ئەرز زەمینەیان هەبێت بۆ پراكتیزەكردن؛ ئەمەیش لە ئەزموونی ئیدارەی یەكەمدا (2016_2020) بەڕوونی دیار بوو. هەندێك لە بڕیارەكانیش بەر دیواری دەزگە ئەمنی و سەربازییە دێرین و كلاسیكییەكانی ئەمریكا كەوتن و ڕاگیران، وەك: بڕیای كشاندنەوەی سوپاكەی لە ڕۆژهەڵاتی فورات لە سووریا.

كۆبەند

گەڕانەوەی ترەمپ، جیهان و ناوچەكە و عێراقی خستووەتە بەردەم پێشهات و پێشبینیی نوێ. ناونیشانی سەرەكیی قۆناغی داهاتوویش دەشێت “ناڕوونی” بێت، چونكە سروشتی سەركردایەتیی ترەمپ وایە لە بری كاری دەزگەیی و پەنابردن بۆ دامەزراوەكانی بڕیار، تاكلایەنە و لەپڕدا بڕیار دەدات و زیاتر پشت بە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ سەركردەكانی جیهان دەبەستێت.

دەربارەی عێراق دۆخەكە هەستیارترە چونكە هێشتا كێشەی قووڵ هەیە كە ئایا ئەمریكا هاوپەیمان و دۆست یان دوژمنی عێراقە؟ ئەمەیش وا دەكات دۆخی ئەم وڵاتە بەڕووی كاردانەوەی جۆراوجۆری ترەمپدا كراوە بێت؛ لەگەڵ ئەوەیشدا عێراق هەندێك كەرەستە و ڕایەڵی هەیە بۆ گرێدانی پەیوەندی لەگەڵ ئیدارەی نوێ، ئەگەر زەمینەی نێوخۆیی لەبار بێت و بتوانێت لەگەڵ ئەمریكای ترەمپ بەركاریان بكات. لەنێو ئەم ئاڵۆزییەیشدا هەرێمی كوردستان و بەشەكانی دیكەی كوردستان دەكەونە ژێر كاریگەرییەوە و؛ وریایی و چاوكراوەیی پێویستە بۆ پەیوەستكردنەوەی هەرێم بەو بلۆكبەندییە سیاسی و ئەمنییانەی بۆ هەماهەنگی لەگەڵ سیستەمی نوێی زاڵ و باڵادەست لە ناوچەكە، پێك دەهێنرێت.

[1].  https://bit.ly/4fn8YBW

[2].  https://bit.ly/4epRVxG

[3].  https://bit.ly/4fJn6Fv

[4].   https://2u.pw/BhZGXcFn

[5].  https://bit.ly/40Fhwzq

[6].  https://bit.ly/4emYIZe

[7].  https://bit.ly/4fiAKj6

[8].  https://bit.ly/40Fhwzq

[9].  https://bit.ly/4fh3GI4

[10].  https://bit.ly/48FyArb

[11].  https://2u.pw/jgNB4GEE

[12].  https://bit.ly/3UJjLxY

[13].  https://2u.pw/ciGimAu6

[14].  https://2u.pw/ciGimAu6

[15]. https://2u.pw/UNyQYVJ9

[16].  https://2u.pw/0qrbNNLC

[17].  https://2u.pw/HM1vHoMp

[18].  https://2u.pw/wCLz4O21

[19].  https://bit.ly/3O3hqug

[20] . https://2u.pw/ciGimAu6

[21].  https://bit.ly/48FyArb

[22].  https://2u.pw/hWsUrALB

[23].  https://2u.pw/qskZ6OXV

[24].  https://2u.pw/yKV9OwQ7

[25].  https://2u.pw/a29uApsd

[26].  https://2u.pw/J06X14SB

[27].  https://2u.pw/WdBcrRO6

[28].  https://2u.pw/pR9KBb1f

[29].  https://2u.pw/UcltND6f

[30] . https://2u.pw/bd3y5bKI

ئامادەکردن و وەرگێڕان: پێنووس

بیست و نۆیەمین کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوا بە بەشداریی ٢٠٠ وڵات لە باکۆ بەڕێوە دەچێت. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەشداری لە کۆنفرانسەکەدا دەکات.

نزیکەی ٢٠٠ وڵات لە “باکۆ”ی پایتەختی ئازەربایجان کۆ دەبنەوە بۆ بەشداریکردن لە کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان بە ناوی “COP29”. ئەم وڵاتانە بەشداریی ئەم کۆبوونەوەیە دەکەن بۆ پێداچوونەوە بە دۆخی ژینگەی جیهانی و بەشداریکردن لە خۆپاراستن لە گەرمبوونی جیهان. ئەو وڵاتانەی بەشداریی ئەم کۆبوونەوەیە دەکەن، کە لە ١١ تا ٢٢ی ئەم مانگە بەڕێوە دەچێت، بڕیارە جارێکی دیکە بڕیار بدەن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانی وێرانکەری کەشوهەوا؛ بەڵام پێشبینی دەکرێت گەیشتن بە کۆدەنگی بۆ ڕێککەوتنێکی گشتگیر قورس بێت.

تەوەری سەرەکیی گفتوگۆی لووتکەی ئەمساڵ بریتییە لە کۆکردنەوەی هاوکاریی دارایی بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بۆ ئەوەی ئەو وڵاتانە بتوانن خۆیان لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا بگونجێنن. زۆرێک لە وڵاتان لەم ساڵانەی دواییدا قەیرانی کەشوهەوای پێشبینینەکراو و پیسبوونی هەوایان بەخۆیەوە بینیوە. وڵاتانی هەژارتر کێشەی جیاوازیان هەیە، ئەویش گۆڕینی سەرچاوەی وزەیانە بۆ سەرچاوەی پاک. لە ساڵی 2009 لە سەروبەندی لووتکەی COP15 لە کۆپنهاگن، بڕیار درا کە ساڵانە 100 ملیار دۆلار هاوکاریی دارایی لە وڵاتانی پێشکەوتوو بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتوو تەرخان بکرێت بۆ پاڵپشتیکردنی ئەو وڵاتانە بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست بۆ ڕێگریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا. لە کۆبوونەوەی ساڵی ٢٠١٥دا ئەم بڕە پارەیە بۆ ساڵانی ٢٠٢٠ تا ٢٠٢٥ پەسەند کرا. بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، گەیشتن بە سەقفی 100 ملیار دۆلار هاوکاریی دارایی بۆ یەکەم جار لە ساڵی 2022 جێبەجێ کراوە.

لە دوای ساڵی ٢٠٢٥، پڕۆژەیەکی دیکە بە ناوی “ئامانجی چەندایەتی و بەكۆمەڵی نوێ بۆ پاڵپشتیی دارایی بۆ گۆڕانی کەشوهەوا” کە بەکورتکراوەیی بە CQG ناوی لێ نراوە، جێبەجێ دەکرێت. یەکێک لە تەوەرە گرنگەکانی کۆبوونەوەی کۆپ- بیست و نۆ لە باکۆ، دیاریکردنی ئامانجە دارایییەکانە بۆ ئەم پلانە نوێیە.

وڵاتانی تازەپێگەیشتوو دەڵێن، بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی کەشوهەوا پێویستیان بە 1.1 بۆ 1.3 ترلیۆن دۆلار هاوکاریی دارایی هەیە، بەڵام وڵاتانی پێشکەوتوو دەیانەوێت هاوکارییەکان بە 100 ملیار دۆلار بمێنێتەوە.

پرۆتۆکۆڵی کیۆتۆ و ڕێککەوتنی کەشوهەوای پاریس

یەکەمین کۆبوونەوەی ئەندامان کە بە “کۆپی یەکەم” ناسراوە، لە ساڵی ١٩٩٥ لە بەرلین بەڕێوە چوو؛ تیایدا ئەندامان بەڵێننامەکانی ناو ڕێککەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوایان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی، بە ناتەواو هەڵسەنگاند و، لە ئەنجامدا ڕێک کەوتن بۆ دروستکردنی پرۆتۆکۆڵ یان میکانیزمێکی یاساییی تر کە پابەندیی ئەندامان دەستبەر و بەهێزتر دەکات.

لە ماوەی ٢٨ کۆبوونەوەی لووتکەی کەشوهەوای ڕابردوودا، ئەم کۆبوونەوانە دوو دەستکەوتی گرنگیان لێ کەوتەوە: ١- پرۆتۆکۆڵی کیۆتۆ بۆ کۆنترۆڵکردنی شەش گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، میتان، ئۆکسیدی نایترۆجین، هایدرۆفلۆرۆکاربۆن، پەرفلۆرۆکاربۆن و هێکسافلۆرایدی گۆگرد و، ٢- ڕێککەوتنی کەشوهەوای پاریس لە COP21 و، هەروەها لە کۆبوونەوەی یازدەیەمدا ئەندامانی پرۆتۆکۆڵی کیۆتۆ لە ساڵی ٢٠١٥ بۆ ڕێگریکردن لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرمیی ٢٪ لە ئاستی جیهانی (لە سەرووی ئاستی پێش قۆناغی پیشەسازی) و بۆ بەدواداچوونی هەوڵەکان بۆ سنووردارکردنی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی بۆ 1.5 پلەی سەدی (لە سەرووی ئاستەکانی پێش شۆڕشی پیشەسازی) و، هەروەها زیادکردنی توانای وڵاتان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا و دروستکردنی سندووقی دارایی بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی.

بۆچی کۆماری ئازەربایجان؟

بڕیارە کۆبوونەوەی لووتکەی  COP29 لە باکۆ بەڕێوە بچێت. لە کۆی ١٠ ملیۆن دانیشتووانی ئازەربایجان، ٢.٣ ملیۆن کەس لە باکۆ دەژین. لەم دوایییانەدا بارانبارینی بەخوڕ لە شاری باکۆ، بووە هۆی دروستبوونی لافاوێکی لەناکاو و، ئەمەیش دەری خست کە وڵاتەکە ئامادە نییە ڕووبەڕووی بارودۆخی کەشوهەوای توند ببێتەوە. هەرچەندە بەرپرسان لافاوەکەیان بە ڕووداوێکی چاوەڕواننەکراو وەسف کردووە، بەڵام ڕەخنەگران خراپیی ژێرخانی ئابووری و نەک تەنیا گۆڕانی کەشوهەوایان بە هۆکاری زیانەکانی ناو بردووە.

هەڵبژاردنی ئازەربایجان وەک میوانداری لووتکەیەکی گرنگی کەشوهەوا وەک کۆپ- ٢٩ بۆ زۆرێک لە وڵاتانی دیکە چاوەڕواننەکراو بوو. بەڵام باکۆ لەم ساڵانەی دواییدا میوانداریی کۆبوونەوە و بۆنە نێودەوڵەتییەکانی کردووە؛ لە پێشبڕکێی گۆرانیی یۆرۆڤیژن لە ساڵی ٢٠١٢ تا یارییەکانی یەکگرتووی ئیسلامی لە ساڵی ٢٠١٧ و پێشبڕکێی ئۆتۆمبێلی فۆرمۆلا یەک لە ساڵی ٢٠١٦. هەرچەندە وا بیر دەکرایەوە کە ئەمساڵ وڵاتێک لە ئەوروپای ڕۆژهەڵاتەوە بۆ میوانداریکردنی ئەم لووتکەیە هەڵبژێردرێت؛ ئەرمینیا و بولگاریا کاندیدبوونی خۆیان بۆ میوانداریکردنی لووتکەی بیست و نۆیەم ڕاگەیاند و لە ڕکابەرییەکی نزیکدا بوون لەگەڵ کۆماری ئازەربایجان، بەڵام دواجار هەردوو وڵات کشانەوە و ڕێگەیان بۆ میوانداریکردنی کۆماری ئازەربایجان کردەوە.

لە ساڵی ١٨٤٠ کۆماری ئازەربایجان یەکەم وڵات بوو کە نەوتی لە زەوی دەرهێنرا. دوای داڕمانی یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩١، پیشەسازیی نەوت و گازی ئەم وڵاتە سەربەخۆ بوو و، بووە بەردی بناغەی ئابووریی ئەم وڵاتە؛ بەتایبەتی دوای ئەوە سەرچاوەی نەوت و گازی زیاتر لە دەریای خەزەردا دۆزرایەوە.

داتا فەرمییەکانی ساڵی 2023 دەری دەخەن کە نزیکەی یەک لەسەر سێی داهاتی تاکەکەسیی وڵاتی ئازەربایجان لەلایەن پیشەسازیی نەوت و گازەوە دابین دەکرێت و پشکی کەرتی نەوت و گازی کۆماری ئازەربایجان لە بوودجەی وڵاتدا، زیاترە لە 50%. هەروەها زیاتر لە 90%ی هەناردەی ئەم وڵاتە بەرهەمی نەوت و گازە.

وا بیر دەکرایەوە کە پێش ڕاگەیاندنی میوانداریکردنی کۆبوونەوەی کۆپ- ٢٩، ئەم وڵاتە پلانی بوێرانەی کەشوهەواش ڕابگەیەنێت، بەڵام ئەمە ڕووی نەدا. لە هەمان کاتدا، ئیلهام عەلیێڤ، سەرۆککۆماری ئازەربایجان، ساڵی ٢٠٢٤ی وەک “ساڵی هاوبەندی بۆ جیهانێکی سەوز” ڕاگەیاند. ئامانجی درێژخایەنی لووتکەی کەشوهەوای باکۆ بریتییە لە کەمکردنەوەی گازە گەرمخانەیییەکان بە ڕێژەی ٣٥% تا ساڵی ٢٠٣٠ و بە ڕێژەی ٤٠% تا ساڵی ٢٠٥٠ بە بەراورد بە ئامارەکانی ساڵی ١٩٩٠.

نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان و ئیلهام عەلیێڤ سەرۆککۆماری ئازەربایجان

زانیاری دەربارەی کۆماری ئازەربایجان

کۆماری ئازەربایجان بۆ چەندان سەدە لە نێوان ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا و ئێراندا دابەش بوو و دواتر بوو بە بەشێک لە یەکێتیی سۆڤیەت. لە ساڵی ١٨٧٣ برایانی نۆبڵ کە لە بنەماڵەی بەناوبانگی پیشەسازییەکانی سویدی بوون، کۆمپانیای گەورەی نەوتی باکۆیان دامەزراند. بۆ ماوەیەکی زۆر ئەم کۆمپانیایە نیوەی نەوتی جیهانی دابین دەکرد.

لە ئێستادا کۆماری ئازەربایجان لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا هەوڵ دەدات هاوسەنگی لە نێوان مەیلی خۆی بەرەو ڕۆژاوا و ڕووسیا بپارێزێت، بەڵام تورکیاش بەهۆی زمان و کەلتووری هاوبەشەوە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئەم وڵاتە هەیە. ئەم وڵاتە پەیوەندییەکی پارێزگارانەی لەگەڵ ئێران هەیە و لە هەمان کاتدا نەوت بە ئیسرائیل دەفرۆشێت و چەک لەم وڵاتە دەکڕێت.

کۆماری ئازەربایجان لە ساڵی ٢٠٠٠دا پشتیوانیی لە ئۆپەراسیۆنی ناتۆ لە ئەفغانستان کرد. کۆمپانیاکانی بریتانیا ٨٣ ملیار دۆلار وەبەرهێنانیان لەم وڵاتەدا کردووە و کۆمپانیای نەوتی بی پی (BP) یەکێکە لە کۆمپانیا سەرەکییەکان لەم بوارەدا. هەروەها کۆماری ئازەربایجان ڕێککەوتنێکی هاوبەشی لەگەڵ ڕووسیا و چین واژۆ کردووە و بەنیازە پەیوەندی بە بریکسەوە بکات، کە پرۆگرامێکی هاوبەشی ئابوورییە بە سەرۆکایەتیی بەڕازیل و بە ئامادەبوونی ڕووسیا، هیندستان، چین و باشووری ئەفریقا. ئەو وڵاتە سوودێکی زۆری لە سزا نێودەوڵەتییەکانی سەر ڕووسیا وەرگرتووە کە دوای لەشکرکێشیی ئەو وڵاتە بۆ سەر ئۆکرانیا بەسەریدا سەپێنراون، چونکە ئێستا کۆماری ئازەربایجان زیاتر گاز و نەوت بە ئەوروپا دەفرۆشێت.

دوای ئەوەی کۆماری ئازەربایجان هەڵبژێردرا بۆ میوانداریکردنی لووتکەی  COP29، نیگەرانییەکان سەبارەت بە دۆخی مافی مرۆڤ لەم وڵاتەدا هاتە ئاراوە. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییە جۆراوجۆرەکان گلەیییان لە تۆماری مافی مرۆڤی ئەم وڵاتە کردووە. بەپێی زانیارییەکان، زیاتر لە 400 زیندانی سیاسی لەم وڵاتەدا لە زینداندان، بەڵام حکوومەتی کۆماری ئازەربایجان ئەوە ڕەت دەكاتەوە كە خەڵک بەهۆی بیروبۆچوونەکانیانەوە زیندانی بکرێن.

کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان: “COP29“

ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز لە ڕاپۆرتێکدا بەدواداچوونی بۆ ئەو پرسە کردووە کە کام وڵات یان دامەزراوە ڕۆڵێکی بەهێزتر دەبینێت لە خستنەڕووی پلان و بیرۆکەی ژینگەیی لە دوایین کۆبوونەوەی ژینگەییی نەتەوە یەکگرتووەکاندا.

چین: نزیکەی 30%ی دەردانی کاربۆنی ساڵانەی جیهان بۆ چین دەگەڕێتەوە و ئەم وڵاتە بە گەورەترین بەرهەمهێنەری گازی گەرمخانەیی ناسراوە. بە گوێرەی “ناوەندی توێژینەوەی هەوای پاک و وزە” کە بنکەکەی لە شاری “هێلسنکی”یە، دەردانی گازی گەرمخانەییی چین لە ساڵانی ڕابردوودا گەیشتووەتە لووتکە. هەرچەندە چین لە دوای ئەمریکا دووەم گەورەترین ئابووریی جیهانە، بەڵام ئامادەییی خۆی لە دانوستانەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کەشوهەوا پاراستووە و هەوڵ دەدات ڕەخنەی ژینگەپارێزان کەم بکاتەوە. لە وەڵامی ڕەخنەگراندا، چین بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەبێ سەرەتا ئەمریکا و وڵاتانی پیشەسازیی دیکە ڕێوشوێنی تایبەت بە کەشوهەوا بخەنە بەرنامەی كار (پلان)ی خۆیانەوە، دواتر پەکین لەم بوارەدا هەنگاو دەنێت. هەروەها چین داواکارییەکانی پێدانی یارمەتی بۆ دابینکردنی داراییی پاراستنی ژینگەی بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتووی ڕەت کردووەتەوە. وا دیارە چین نوێنەرێکی نوێ دەنێرێتە باکۆ بۆ بەشداریکردن لە کۆبوونەوەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لە کۆبوونەوەی COP29، بەڵام ئەوە ماوەتەوە بزانرێت چ پەیامێک بۆ ئەم کۆبوونەوەیە دەهێنێت.

ئەمریکا: ئەمریکا کە دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری گازە گەرمخانەیییەکانە لە جیهاندا، نوێنەریشی بۆ لووتکەی COP29 دەنێرێت. دانوستانکارانی ئیدارەی بایدن بە سەرۆکایەتیی جۆن پۆدێستا، ڕاوێژکاری باڵای کۆشکی سپی، نوێنەرایەتیی ئەمریکا لە کۆبوونەوەی ئازەربایجان دەکەن. ئەمریکا لە کاتێکدا بەشداری لەم کۆبوونەوەیەدا دەکات کە سەرکەوتنی دۆناڵد ترەمپ لە هەڵبژاردنەکانی ٥ی ئەم مانگەدا ئەگەری ڕێککەوتنێکی تۆکمەی سەبارەت بە دانانی ئامانجێکی نوێی داراییی جیهانی یان ڕێککەوتنێک بۆ زیادکردنی ژمارەی وڵاتانی بەشداربوو کەم کردووەتەوە. هەرچەندە ئیدارەی بایدن سەدان ملیار دۆلاری بۆ کەمکردنەوەی گۆڕانی کەشوهەوا دابین کردووە، بەڵام لە ماوەی سەرۆکایەتیەکەیدا ئەمریکا وەک گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوت و گاز لە جیهاندا ماوەتەوە، هەروەها بەردەوام بووە لە شکاندنی ژمارەی پێوانەیی لەم بوارەدا.

یەکێتیی ئەوروپا: یەکێتیی ئەوروپا کە لە ٢٧ وڵاتی کیشوەرەکە پێک هاتووە، تا ئێستا هەڵوێستی خۆی لەسەر هەندێک لە پرسە مشتومڕهەڵگرەکانی لووتکەی کۆبوونەوەی COP29 دەرنەبڕیوە. تا ئێستا یەکێتیی ئەوروپا ئاماژەی بەوە نەکردووە کە ئامانجی داراییی نوێی دەبێت یاخود چەند بێت و چۆن پارەی بۆ دابین دەکرێت. بەڵام یەکێتیی ئەوروپا داوای بەشداریکردنی چین و وڵاتانی دیکەی گەشەسەندووی ئابووریی بۆ گەیشتن بە ئامانجە ژینگەیییەکان کردووە. یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتانی ئەندامی یەکێتییەکە تا ئێستا زۆرترین هاوکاریی دارایییان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا پێشکەش کردووە. لە ساڵی ٢٠٢٣ یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتانی ئەندام، لە سەرچاوە گشتییەکانەوە ٢٨.٦ ملیار یۆرۆیان بۆ دابینکردنی داراییی سندووقی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان تەرخان کرد.

بریتانیا: حکوومەتی حزبی کرێکارانی بریتانیا کە لە مانگی تەممووزدا هەڵبژێردرا، بەنیازە لە لووتکەی COP29 جەخت لەسەر پابەندبوونی ژینگەیی- کەشەوهەواییی وڵاتەکەی بکاتەوە. وڵاتەکە کە میوانداریی کۆبوونەوەی COP26ی ساڵی 2021ی لە گلاسکۆ کرد، بەڵێنی داوە کۆمەڵێک لە پابەندبوونەکانی داهاتووی خۆی بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی تا ساڵی 2035 لە کۆبوونەوەی باکۆدا بخاتە ڕوو. هەروەها بریتانیا داوا دەکات وڵاتانی بەشدار لە لووتکەی گۆڕانی کەشوهەوا ئامانجێکی داراییی گەورە دابنێن؛ هەرچەندە شارەزایان دەڵێن ڕوون نییە وڵاتەکە چەندە دەتوانێت بە بوودجە ناسکەکەی خۆیەوە، بەشداری لەم دابینکردنە دارایییەدا بکات.

باکوو، پایتەختی کۆماری ئازەربایجان

ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، ئازەربایجان و بەڕازیل: وڵاتانی میوانداری لووتکەی COP28  و لووتکەی COP29 و لووتکەی COP30 کە خۆیان بە “ترۆئیکا” ناو دەبەن، ساڵی ڕابردوو ڕایان گەیاند کە بۆ دەستەبەرکردنی بەردەوامی لە ڕێکخستنی دانوستانەکانی ساڵانەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کەشوهەوا، هاوکاریی یەکتر دەکەن.

جێی ئاماژەیە کە هەرسێ وڵات ئابوورییان پشت بە سووتەمەنیی بەردین دەبەستێت. ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی (میوانداری کۆپ بیست و هەشت) و، هەروەها بەرازیل (میوانداری لووتکەی داهاتووی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گۆڕانی کەشوهەوا) لە 10 گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتن لە جیهاندا، هەروەها ئازەربایجان (میوانداری لووتکەی ئەمساڵی کۆپ- بیست و نۆ) لە لایەنگرانی بەرهەمهێنانی گازی سروشتین.

وڵاتانی تر: بەرازیل، باشووری ئەفریقا، هیندستان، چین، وڵاتانی خاوەن دانیشتووی بەرز و چڕ، کە بەخێرایی گەشە دەکەن، دەتوانن کاریگەر بن لە مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا. هەروەها پێویستە بزانرێت ئەم وڵاتانە لە کۆپ- ٢٩ چ پلانێک دەخەنە ڕوو و چۆن کاردانەوەیان بەرامبەر بە پێشنیارەکانی ئەوانی دیکە دەبێت.

دامەزراوەکانی تری دانوستانکار

لە نێوان دانوستانکارە چالاکەکانی دیکەی ئەم کۆبوونەوەیەدا، دەتوانرێت ئاماژە بە گرووپی (G77 + CHINA) بکرێت. هاوپەیمانییەکە کە لە ٧٧ وڵاتی تازەپێگەیشتوو و چین پێک دێت، دەڵێ وڵاتانی دەوڵەمەند بەرپرسیارێتیی کەمکردنەوەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنیان زیاترە لەچاو وڵاتانی هەژارتر. هەروەها وڵاتانی ئەفریقا کار بۆ دابینکردنی بوودجەی زیاتر بۆ سندووقی گۆڕانی کەشوهەوا دەکەن، هەروەها بۆ جێبەجێکردنی ماددەی شەشەمی ڕێککەوتنی پاریس سەبارەت بە کەمکردنەوەی دەردانی کاربۆن. ئەم وڵاتانە هێشتا نیگەرانن لە پارەدارکردنی سندووقی زیانەکانی ژینگە دوای لافاوەکەی ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا و شەپۆلی گەرمای کوشندە لە هەندێک وڵاتی ئەفریقا. هەروەها وڵاتانی بچووکی دوورگەیی، گرووپێک پێک دەهێنن کە کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەوایان لەسەر بووە و لە کۆبوونەوەی داهاتووی نەتەوە یەکگرتووەکاندا داوای چەندان ترلیۆن دۆلار دەکەن بۆ کۆتاییهێنانی قۆناغ بە قۆناغی بەکارهێنانی سووتەمەنیی بەردین.

 هاوکات ٤٥ وڵاتی ئەندامی گرووپی وڵاتانی کەمتر پێشکەوتوو کە زۆرتریش بەرەوڕووی گۆڕانی کەشوهەوا دەبنەوە، داوای هاوکارییەکی بەرچاو لە وڵاتانی پێشکەوتوو دەکەن، کە پێیان باشە لە شێوەی هاوکاریی داراییدا بێت. هەروەها دەیانەوێت پارەی زیاتر بچێتە سندووقی زیانەکانی گۆڕانی کەشوهەوا. هەروەها هاوپەیمانییەکی دیکە کە لە کۆبوونەوەی باکۆدا ئامادە دەبن، گرووپێکە بە سەرۆکایەتیی فەرەنسا، کۆستاریکا و بریتانیا، کە بە ئامانجی کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی، خوازیاری پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی توندتری ژینگەیین.

سەرچاوە:

https://www.independentpersian.com/

https://www.bbc.com/

د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی

هەرچەندە وەڵامی سەربازیی ئیسرائیل بۆ تۆڵەکردنەوەی هێرشی ١-١٠-٢٠٢٤ی ئێران لە ڕێکەوتی ٢٦-١٠-٢٠٢٤ بە زیاتر لە 100 فڕۆکە و درۆن (فڕۆکەی بێفڕۆکەوان) کە بەشداریی ئەو هێرشانەیان کردووە بۆ سەر ئێران و، نزیکەی 20 ئامانجیان پێکاوە، لەوانەیش پێگەکانی مووشەکی بالیستی و کۆمەڵەی بەرگریی ئاسمانی، تا ڕاددەیەک لە ئاستی پێکدادانەکانی بۆ ماوەیەکی سنووردار کەم کردەوە. چونکە هیج دڵنیایییەک نەبوو کە ئیسرائیل هێرش نەکاتە سەر کەسایەتی و دامەزراوە ئەتۆمی و ئابوورییەکانی ئێران، بەڵام خودی ئەم هێرشە زیاتر لەوەی وەڵامدانەوە بێت، جۆرێکە لە ئامادەکاری و خوێندنەوەی نوێ بۆ دۆخەکە بۆ پاش هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا و  تەنانەت گەرێکی نوێی بارگرژی؛ چونکە لێدان لە سیستەم و دامەزراوە بەرگرییەکانی ئێران لە بواری سەربازیدا شرۆڤەی تایبەتی هەیە و ئێرانیش سەرەڕای بچووک نیشاندنی هێرشەکان و ڕاگەیاندنی ئەوەی کە بەهۆی هێرشەکە زیانێکی کەم و سنووردار بە هەندێک شوێن کەوتووە، لە قەبارە و ئاستی هێرشەکە و پەیامەکانی-کە هەنگاونان و ئامادەکاریی ئیسرائیلە لە ڕێگریکردن لە بەئەتۆمیبوونی ئێران و هێرشکردنە سەر ئیسرائیل- ئاگادارە. بەڵگەیش بۆ ئەمە، کەناڵی عەرەبیی سکای نیوز لە زاری سەرچاوەکانی خۆیەوە بڵاوی کردەوە، سەرنجی سەرەکیی ئیسرائیل لە هێرشکردنە سەر ئێران، “لەناوبردنی تەواوەتی”ی سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی وڵاتەکەیە.

 سەرەڕای هەموو ئەمانەیش، ئەگەری گۆڕانکاری لە هاوکێشە جیۆسیاسییە هەرێمایەتییەکان لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ و هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل و دروستبوونی سێ بەرەی جەنگ لە نێوان حەماس-ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنان-ئیسرائیل و ئێران-ئیسرائیل، وای کردووە کە بەهۆی سروشتیی ئەکتەرەکان و بەرژەوەندیی ئەکتەرە سەروو-هەرێمایەتییەکان وەکوو ڕووسیا و چین و ئەمریکا، لە سنووری خۆی نەمێنێتەوە و وڵاتانی سووریا و عێراق و یەمەن-یش بگرێتەوە. هەموو ئەمانەیش وا دەکات کە دەوڵەتانی دیکەی ناوچەکەیش دڵەڕاوکێیان لە تێوەگلان یاخود بەرکەوتنی ئاگری ئەم جەنگە هەبێت کە دوایینیان تورکیایە.

لەم نێوەندەیشدا هەرێمی کوردستان وەکوو ئەکتەرێکی نا-دەوڵەتی، چ لە چوارچێوەی عێراق و چ وەکوو ئەکتەرێکی نادەوڵەتی- ناسنامەیی کە تێکئاڵاویی لەگەڵ پرسە ناوخۆیییەکانی عێراق و پاشان تورکیا و ئێران و سووریا لە لایەک و ململانێکانی ئەکتەرە هەرێمایەتییەکان و بەتایبەتی ئێران-ئەمریکا لە لایەکی دیکەوە هەیە، بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەرکەوتەی لەم ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارییە جیۆسیاسیانەدا دەبێت کە بەرواڵەت لێکەوتەی جەنگی ئیسرائیل-حەماسە، بەڵام لە ڕاستیدا لە ئاستی هەرێمایەتی بەشێکە لە جەنگی ئێران-ئیسرائیل و، لە ئاستی سەرووناوچەییش بەشێکە لە ململانێ جیۆستراتیژییەکان لە نێوان ڕووسیا و چین و ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا.

لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین کە ئەم پرسە و لێکەوتەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان شرۆڤە بکەین.

یەکەم- ئەمریکا

زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بگوترێت کە هەموو هاوکێشەکانی ناوچەکە، بە ئاشتی و جەنگ و ململانێکانەوە، لە نێوان ئەکتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمایەتییەکان، پەیوەندیی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان بە ئەمریکاوە هەیە. بەم واتایە کە هەموو ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکان یان لە بەرەی ئەمریکادان یاخود دژبەری ئەمریکان. هەروەها هاوپەیمانێتییەکانیش سەرەڕای بوونی پەیوەندییان لەگەڵ ئەکتەرەکانی دیکە-وەکوو وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل- بەڵام لە کۆتاییدا لەسەر بەرەی ڕۆژاوا هەژمار دەکرێن. هەر بۆیە فاکتەری دژایەتیی هەژموون و نفووزی ئەمریکا و پێچەوانەکەی، ڕۆڵی سەرەکی لە پرۆسەی ئاشتی یان جەنگ دەبینێت. بەڵام ئەوەی کە تاوەکوو ئێستا ئەمریکای وەکوو ئەکتەرێک لاواز نیشان داوە، هاوکێشە ناوخۆیییەکانی ئەو وڵاتە، بەتایبەتی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی کۆماری ئەم وڵاتەیە. هەر بۆیە ئەمریکا دەیەوێت سەرەڕای زاڵبوونی هاوپەیمانەکانی، بەتایبەتی ئیسرائیل و پاشان وڵاتانی عەرەبی، ڕێگە لە نەیار و دوژمنەکانیشی بگرێت کە لەم گۆڕانکارییانەدا کەڵک وەربگرن بۆ لاوازکردنی نفووز و هەژموونی ئەمریکا لە ناوچەکەدا.

هەرێمی کوردستانیش لە سەرەتای دروستبوونییەوە سەرەڕای بوونی پەیوەندییەکی لەرزۆک و نا-دڵنیا لەگەڵ ئەکتەرە هەرێمایەتییەکانی وەکوو تورکیا و ئێران، بەڵام بەتوندی گرێدراوی سیاسەت و ستراتیژی و پێگەی ئەمریکایە لە ناوچەکەدا. هەر بۆیە هەر گۆڕانکارییەک لەو پێگە و سیاسەت و ستراتیژییە بەڕاستەوخۆ ڕۆڵی لەسەر هێز و توانا و بکەرایەتی و بەم پێیەیش داهاتووی هەرێمی کوردستان لەم گۆڕانکارییانەدا دەبێت. سەرەڕای ئەمانەیش ئەوەی کە ڕۆڵی ئەمریکا بەهێز یاخود لاواز دەکات ئەم فاکتەرانەن:

فاکتەرە بەهێزەکان

ئەمریکا لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتیی هاوپەیمانەکانییەوە، بەسەر بەرەی بەرامبەریدا زاڵە؛ چ لە ڕووی تواناکانیانەوە و چ لە ڕووی پێگە و نفووز و گرێدانی بەرژەوەندییانەوە. بەم واتایە کە وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل سەرەڕای پەیوەندییان لەگەڵ ڕووسیا و چین، بەڵام بەردەوامی و مانەوەیان، بە ئەمریكاوە گرێ دراوەتەوە و لە ڕووی توانایشەوە لە ڕووی سەربازی و ئابووری و تەکنەلۆژییەوە بەسەر بەرەکەی دیکەدا زاڵن. تواناکانی ئەمریکا لە ڕووی ئابووری، سەربازی، سیاسی-دیپلۆماسی، تەکنەلۆژی و بەتایبەتی ستراتیژییەوە، وا دەکات کە ئامراز و میکانیزمەکانی بەردەستی ئەو وڵاتە لە ئەکتەرەکانی دیکە بەرفراوانتر و بەهێزتر و کاریگەرتر بن. بۆ نموونە، یەکێک لە ترسەکانی ئێران و پرۆکسییەکانی بەهۆی ئەو توانا سەربازی و تەکنەلۆژییەوەیە کە وا دەکات لە ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگێکی بەرفراوان بە بەشداریی ئەمریکا، بە دۆڕاو لەو جەنگە بێنە دەرەوە؛ ئەوە جگە لە بوونی ئامرازی گوشاری گەورەی ئابووری و سیاسی لە هەمبەر ئێران و ڕووسیا و چین و لایەنگرانیان.

فاکتەرە لاوازەکان

بە شێوەی گشتی ململانێی ناوخۆیی و دابەشبوونی سیاسی لە ناوخۆی ئەمریکا، دابەشبوونیان بەسەر دوو بەرەی سەرەکیی لایەنگری دەستوەردان لە کاروباری نێودەوڵەتی و لە بەرامبەریشدا نەیاری ئەم ڕوانگەیە و پاشان نزیکبوونی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی کۆماری ئەمریکا بەتایبەتی، گەورەترین خاڵە لاوازەکانی ئەمریکان لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣وە. لە لایەکی دیکەیشەوە، لە ئێستادا هەر دوو بەرەی ناوخۆی ئەمریکا -چ دیموکراتەکان و چ کۆمارییەکان- بە پاساو و هۆکاری تایبەتی خۆیان لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگ و بەشداریی ئەمریکا (هاوشێوەی جەنگی ئەفغانستان و عێراق) نین. بۆیە ئەمەیش توانای هاوپەیمانەکانی ئەمریکای لاواز کردووە و لە بەرامبەریشدا توانای جووڵە و سیاسەتی داوەتە بەرەی نەیاری ئەمریکا (بەتایبەتی ئێران و ڕووسیا) لە ناوچەکەدا. هەموو ئەمانەیش لە کاتێکدایە کە نەیارەکانی سەرووهەرێمایەتیی ئەمریکا، بەتایبەتی چین و ڕووسیا، دەیانەوێت ئەمریکا لەم جەنگەوە بگلێت؛ هەرچەندە سنووردار و کۆنترۆڵکراو و، ئەمریکاش بە زانینی ئەم ڕاستییە زۆر پارێزگارانە لەگەڵ هاوکێشەکان مامەڵە دەکات و هەر ئەمەیش جگە لە هاوپەیمانەکانی، خودی ئەمریکاش لاواز دەکات. بەم واتایە کە ئەگەر جەنگێکی بەرفراوان دروست ببێت، ئەوە ئەمریکا ناچارە بۆ بەرگریکردن لە ئیسرائیل و بەرژەوەندییەکانی خۆی بەشداریی تێدا بکات و ئەگەر ئەمەیش بکات، ئەوە چین و ڕووسیا لە ناوچەی خۆیان باڵادەست دەبن و پێگەیان جێگیر دەکەن؛ ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و تەنانەت ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز و، چینیش لە ناوچەی دەرەوەی نزیکی خۆی.

دووەم-ڕووسیا

ڕووسیا جگە لەوەی کەڵکی لەو دوودڵی و ناکۆکییە ناوخۆیییەی ئەمریکا وەرگرتووە، لە هەمان کاتیشدا بە دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ هەموو ئەکتەرەکانی ناوچەکە لە هەردوو بەرەی لایەنگری ئەمریکا و دژبەری ئەمریکا و، هەروەها ئەکتەرە دەوڵەتییەکان و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانیش وەکوو؛ حزبوڵڵای لوبنان و فەلەستینییەکان و تەنانەت حەشدی شەعبی و حووسییەکان لە ڕێگەی ئێرانەوە، وای کردووە کە بتوانێت توانای خۆی لە ناوچەکەدا بەهێزتر بکات؛ هەرچەندە لە ئاست و قەبارەی نفووزی ئەمریکادا نییە، بەڵام پەیوەندییەکی بەهێزی هەیە لەگەڵ دەوڵەتانی کەنداو و تورکیا و ئێران و ئیسرائیل، بە هۆکاری جیاواز بۆ هەر ئەکتەرێک بۆ نموونە؛ بەهۆی ڕەواندنەوەی مەترسییەکانی ئێران و پرسی ئابووری و وزە و هاوکاریی سەربازی لە بری ئەمریکا و، هەروەها پێویستییەکانی خۆی لە جەنگی ئۆکراینا و پرسی سووریا. هەر ئەمەیش وای کردووە کە توانای دەستوەردانی هەبێت. بەڵام توانا ئابووری و سیاسییەکانی لە لایەک و بەرژەوەندی و ستراتیژیی لە ناوچەکەدا، لە کۆتاییدا وا دەکات کە کاریگەریی زیاتر لەسەر بەرەی دژبەری ئەمریکا هەبێت.

 ئەوەی کە بۆ ڕووسیا گرنگە ئەوەیە کە ناوچەکە بەئاڵۆزی بمێنێتەوە و ئەمریکا نەتوانێت توانا سەربازی و دیپلۆماسییەکانی بۆ ڕاگرتنی ڕووسیا و شکستهێنان بە ڕووسیا تەرخان بکات. هەروەها بە ڕێگەی بەرزکردنەوەی مەترسییەکانی ئێران، وڵاتانی کەنداو ناچار بکات کە بۆ کۆنترۆڵکردن و سنووردارکردنی مەترسییەکانی ئێران، پەیوەندییە سیاسی و سەربازی و ئابوورییەکانیان لەگەڵ مۆسکۆ بپارێزن و لەم ڕێگەیشەوە ڕووسیا ئابڵووقە و سزاکانی کەم بکاتەوە یاخود بشکێنێت. هەروەها ڕووسیاش وەکوو ئێران کەڵک لە ئەکتەرەکانی بەرەی موقاوەمە (بەرخۆدان) وەردەگرێت.

سێیەم- چین

هەرچەندە چین سەبارەت بە گۆڕانکاری و ڕووداوە نێودەوڵەتییەکان بەپارێزگاری مامەڵە دەکات و هەوڵ دەدات کە لە چوارچێوەی ڕێسا و یاسا نێودەوڵەتییەکان ڕەفتار بکات و بەشێک نەبێت لە جەمسەرگیرییەکان، بەڵام پاراستنی بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی لەگەڵ هەموو بەرەکان ئەولەوییەتی سەرەکیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەو وڵاتە پێک دێنێت و، هەر ئەمەیش چینی خستۆتە بارودۆخێکی دژبەیەک. بەم واتایەی كە، لە لایەک دەیەوێت ئەمریکا لە ناوچەی دەرەوەی نزیکی خۆی لە دەریای چینی باشوور دوور بخاتەوە و بتوانێت بە کەمترین تێچوو کێشەی تایوان چارەسەر بکات و بیگەڕێنێتەوە سەر چین و، لە هەمان کاتیشدا ڕۆڵ و ئامادەیی و نفووزی ئەمریکا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە ڕێگەی زلکاوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا، لاواز بکات.

لە هەمان کاتیشدا، چین لە ئاستی نێودەوڵەتیدا پەیوەندییەکی بەهێزی ئابووری و بازرگانیی لەگەڵ ئەمریکا و پاشان یەکێتیی ئەوروپا و بە پلەیەکی کەمتر لەگەڵ ڕووسیا هەیە و، لەسەر ئاستی هەرێمایەتییش ئەو پەیوەندییە هەر بەم شێوەیە کە لە ڕووی بازرگانی و وزە و ئابووری و وەبەرهێنان و تەنانەت سەربازی و تەکنەلۆژییەوە پەیوەندییەکی توندوتۆڵی لەگەڵ وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمریکا هەیە و، لە ڕووی سیاسی و سەربازی و بە پلەی کەمتر لە ڕووی وزە و ئابوورییشەوە لەگەڵ ئێران و لایەنگرانی لە ناوچەکەدا. هەموو ئەمانە، لە پاڵ هەوڵەکانی چین بۆ داڕشتنەوەی ستراکچەری سیستەمی نێودەوڵەتی و کەمکردنەوەی ڕۆڵ و پێگەی ئەمریکا و کۆتاییهێنان بە تاک-چەندجەمسەری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، وای کردووە کە “چین”یش هەم تێوەگلانی ئەمریکای بوێت و هەمیش نەیەوێت جەنگێک دروست بێت کە بەرژەوەندییەکانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت ئاستی جیهانی بخاتە مەترسییەوە.

ڕاستییەک هەیە کە هەستانەوە و پێگەی داهاتووی چین، پەیوەستە بە پێگەی بازرگانی و ئابووریی ئەو وڵاتە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و بوونی پەیوەندی لەگەڵ هەموو ئەکتەرەکاندا. هەر بۆیە پەیوەندیی لەگەڵ ئێران و هاوپەیمانەکانی و لە هەمان کاتیشدا ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی هەیە.

چوارەم- یەکێتیی ئەوروپا

بۆ یەکێتیی ئەوروپا بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافییەوە (بەپێچەوانەی ئەمریکا و ڕووسیا و چین)، تێکچوونی هاوسەنگیی هێز لە ناوچەکە بە واتای نادڵنیایی و ناسەقامگیری و بەم پێیەیش دروستبوونی مەترسیی دووبارەی تیرۆر، لێشاو و شەپۆلی کۆچبەران، بەهێزبوونی ڕادیکالیزم و ڕاستڕەوە توندڕەوەکان، نا-ئاسایشی لە بواری ئابووری و وزە و تەنانەت بەرزبوونەوەی مەترسییەکانی ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپایە. هەر ئەمەیش وای کردووە کە بە پاساو و لەژێر گوتاری ماڤی مرۆڤ گەورەترین گوشارەکانی لەسەر ئیسرائیل بۆ ڕاگەیاندنی ئاگربەست و کۆتاییهێنان بە جەنگی حەماس-ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنان-ئیسرائیل دروست ببێت. تەنانەت ئەمە وای کردووە کە زۆبەری جار گوتار و هەڵوێستی سیاسیی جیاواز و دژبەیەک لە ئەوروپییەکان لە هەمبەر ئیسرائیل و پێدانی چەک بەم وڵاتە دروست ببێت کە دوایینیان هەڵوێستی فەڕەنسایە لەم بارەیەوە؛ ئەمە لە کاتێکدایە کە بە گەڕانەوە و ئاوڕدانەوەیەکی خێرا لە سەدەی ڕابردوو، ئەوە فەڕەنسا بووە کە گەورەترین یارمەتیدەری ئیسرائیل بووە بۆ دەستبەرکردنی چەک بۆ جەنگ و خۆپاراستنی ئیسرائیل و بەتایبەتی و، تەنانەت بنیاتنانی توانای ئەتۆمیی ئیسرائیل، فەڕەنسا بووە نەک ئەمریکا.

بە شێوەیەکی گشتی، یەکێتیی ئەوروپا بەرژەوەندیی پێکناکۆکیان سەبارەت بەم گۆڕانکاری و ئاڵوگۆڕانە هەیە، بەڵام ترسیان لە سەرقاڵیی ئەمریکا بە ناوچەکە و، هەروەها بەتەنیامانەوەیان لە جەنگی ڕووسیا-ئۆکراینا (چونکە ئەوروپییەکان لەوە ڕانەهاتوون کە لە ڕووی سەربازی و سیاسی و ئاسایشی و تەنانەت ئابووری و دارایییەوە بە تاقی تەنیا بەرەوڕووی ڕووسیا ببنەوە)، وای کردووە کە بەتوندی لە دژی بەرفراوانبوونی جەنگ بوەستنەوە و هەوڵی نێوەندگیری یاخود گوشارکردنە سەر ئیسرائیل و ئەمریکا بدەن. ئەوەی کە ئەوروپییەکان زیاتر نیگەران دەکات، هاتنەسەرکاری دۆناڵد ترامپە لە ئەمریکا، چونکە پێیان وایە کە لەگەڵ ڕووسیا ڕێککەوتن دەکات و تێچووی بەرگری بەتەواوی دەخاتە ئەستۆی ئەوروپییەکان و دەستی ڕووسیا بۆ دەستوەردان لە ئەوروپا ئاوەڵاتر دەبێت و جەنگی ئۆکرایناش بە قازانجی ڕووسیا کۆتاییی پێ دێت و، ئەمەیش ئاسایشی یەکێتیی ئەوروپا دەخاتە مەترسییەوە و  بەم پێیەیش گۆڕانکارییەکی گەورەی جیۆسیاسی ڕوو دەدات.

پێنجەم- وڵاتانی عەرەبی

جێگەی ئاماژەیە کە بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا بە ڕاددەیەک لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و جیهانی فرەجۆر و ئاڵۆزن، کە وا دەکات کاریگەریی لەسەر سیاسەتی ئەمریکا لە ناوچەکە و لە ڕێگەی گوشار لەسەر ئەکتەرە هاوپەیمانەکانی هەبێت. هەر ئەمەیش وا دەکات کە هاوپەیمانەکانی بەتەواوی-بەتایبەتی وڵاتانی عەرەبی- متمانەی پێ نەکەن و هەوڵ بدەن کەڵک لە هاوسەنگیی سەرووهەرێمایەتی بۆ هاوسەنگیی هەرێمایەتی وەربگرن؛ هەر بۆیە لە ڕێگەی چین و ڕووسیاوە ئێران کۆنترۆڵ دەکەن و لە هەمان کاتیشدا هەوڵ دەدەن لەگەڵ ئێران پەیوەندییەکانیان باشتر بکەن و بارگرژییەکانیان بسڕنەوە.         وشیاربوونەوەی وڵاتانی عەرەبی سەبارەت بە ستراتیژی و ئاستی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەمریکا، بە قازانجی خۆیان و پاشان چین و ڕووسیا شکایەوە و، لووتکەی ئەم وشیاربوونەوەیەش سەرەتا لە بەهاری عەرەبی و پاڵپشتی و پشتیوانیی ئەمریکا لە گۆڕانکاریی سیاسی لە جیهانی عەرەبی و پاشان لە ڕێککەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران بەبێ ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی و دڵەڕاوکێ ئاسایشی و سیاسییەکانی ئەو وڵاتانە و پاشان لە هێرشی حووسییەکانی یەمەن بە پاڵپشتیی ئێران لە ساڵی ٢٠١٩ لە سەردەمی دۆناڵد ترامپ و هێرشکردنە سەر دامەزراوەکانی ئارامکۆ  لە سعوودیا[1] و تەنانەت پرۆژەی ئاشی سەدە بۆ چارەسەرکردنی پرسی فەلەستین-ئیسرائیل بەبێ ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی و ڕای گشتیی وڵاتانی عەرەبی لە سەردەمی ترامپ، بەتەواوی خۆی دەرخست. هەموو ئەمانەیش وای کرد کە لەگەڵ هەموو ئەکتەرەکان، بەتایبەتی چین و ڕووسیا و پاشان بە ئیسرائیل و ئێرانیشەوە، پێداچوونەوە بە پەیوەندییەکانیان بکەن.

هەر بۆیە لە ڕووداوێکی بێوێنەدا، لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی گوشارەکانیان بۆ سەر ئێران چڕتر کردۆتەوە و تەنانەت لە دوایین ڕووداوی دیپلۆماسی لە لووتکەی ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداو (GCC) و یەکێتیی ئەوروپا (EU)دا لە ڕێکەوتی ١٦-١٠-٢٠٢٤دا لە راگەیەندراوە هاوبەشەکەدا باس لەوە کراوە کە ئێران سێ دوورگەی “تنب الكبرى” و “تنب الصغرى” و “ابوموسى” کە لە دوای دامەزرانی ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی جێگەی مشتومڕ و ناکۆکیی نێوان ئیمارات و ئێران بووە، داگیر کردووە. ئەمەیش ئێرانی نیگەران کردووە، چونکە لە ساڵی ٢٠٢٣ ڕووسیا و لە ساڵی ٢٠٢٢ چین ڕاگەیەنراوێکی هاوشێوەیان لەگەڵ وڵاتانی کەنداو- بەڵام نەرمتر- سەبارەت بەم سێ دوورگەیە هەبووە لە قازانجی ئەو وڵاتانە و لە زیانی ئێران.

هەموو ئەمانە دەری دەخەن کە ئەو وڵاتانە دەیانەوێت کە لەم ئاڵوگۆڕانەدا پشکی شێریان بەرکەوێت؛ بەو مەرجەی کە نەبنە بەشێک لە پێکدادانەکان و، جەنگ نەگوازرێتەوە بۆ ئەو وڵاتانە.

شەشەم- کۆماری ئیسلامیی ئێران

ئێران لە دۆخێكی زۆر ئەستەمدایە؛ بەو مانایەی کە لە سەرەتای هێڕشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل و پاشان  گوشار و هەوڵەکان بۆ ئاگربەست، بە براوەی ئەم جەنگە دادەنرا، بەڵام ڕووداوەکانی پاش ساڵێک دەری خست، کە ئێران زیاد لە پێویست بە بردنەوە گەشبین بووە؛ چونکە کوشتنی بەرپرس و فەرماندە باڵاکانی حەماس و حزبوڵڵا، بەتایبەتی ئیسماعیل هەنییە و حەسەن نەسروڵڵا و دوایینیشنیان یەحیا سنوار، لە پاڵ تەقینەوەی ئامێرە پەیجەرەکانی حزبوڵڵا، وای کرد کە خوێندنەوەیەکی دووبارەی بۆ هاوکێشەکان و دەرەنجامەکانی جەنگ و تەنانەت هێز و توانای ئیسرائیل هەبێت؛ هەر بۆیە جگە لە نزیکبوونەوەی زیاتر لە ڕووسیا، بەناڕاستەوخۆ گوشار بۆ سەر ئەمریکا و بەڕاستەوخۆ لەسەر وڵاتانی کەنداو و ناوچەکە دروست بکات بۆ ئەوەی ڕێگری لە پەرەسەندنی جەنگ بكەن. چونکە کۆتاییهاتن یاخود لانی کەم لاواز و ناکاریگەرکردنی پرۆکسییەکانی ئێران و بەتایبەتی حزبوڵڵای ئێران، بە واتای شکستی دۆکترینی سەربازی و بەرگریی ئێران دێت کە لە چوارچێوەی جەنگی بەنوێنەرایەتی (Proxy war)  و بەرەی بەرخۆدان (جبهە مقاومت) لەسەر بنەمای جەنگی ناهاوتەریب یاخود “حرب غير متكافئة” (asymmetric warfare) لە ناوچە خۆڵەمێشییەکان (grey areas) دانرابوو. ئەمەیش پاش ئەوە هات کە هەم پێکهاتە و سەرکردەی حەماس و حزبوڵڵا لەناو بردران و هەمیش توانا مووشەکی و درۆنییەکانی ئێرانیش نەیتوانی سیاسەتی ڕێگریکردن (deterrence policy)ی کۆماری ئیسلامی بپارێزێت و، ئیسرائیل سوورە لەسەر لێدان لە پرۆکسییەکان و تەنانەت هێرشکردنە سەر ئێران و تێوەگلانی ئێران لە جەنگ.

 ئەوەی ڕاستی بێت هەموو ستراتیژیی بەرگریی ئێران لەسەر ئەوە دانرابوو کە ئێران بە هیچ شێوەیەک بەفەرمی و ڕاستەوخۆ لە جەنگ لەگەڵ ئیسرائیل تێوە نەگلێت، چونکە ئەوە بە واتای تێوەگلانی ئەمریکا دێت لە جەنگ لە دژی ئێران. هەر بۆیە ئێرانییەکان چ بۆ ترساندن و تۆقاندنی ئیسرائیل و ڕۆژاوا بێت و چ بەڕاستی بۆ مانەوەیان، هەوڵی گۆڕینی دۆکترینی ئەتۆمی (کە پێشتر ڕایان دەگەیاند کە ناسەربازی و ئاشتییانە و مەدەنییە) و هەنگاونان بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی بدەن.

بۆ کۆماری ئیسلامی تێکچوونی هاوسەنگیی هێز و داڕمانی ستراتیژیی ئەڵقەی ئاگر (Ring of Fire)ی ئێران لە دەوری ئیسرائیل لە ڕێگەی ناکاریگەرکردن و نەمانی هێزە میلیشیایی و پرۆکسییەکان، بە واتای سەرەتای شکست و تەنانەت ڕووخانی سیستەمەکەیان دێت، چونکە دژایەتیی ئیسرائیل و ئەمریکا پرسێکی ناسنامەیییە؛ هەرچەندە دەیانەوێت لە ڕێگەی یەکخستن و یەکێتیی گۆڕەپانەکان (unification of the arenas campaign) ئەمە ئەنجام بدەن نەک بەتەنیا.

هەفتەم- ئیسرائیل

بۆ ماوەیەکی کەم لە دوای هێرشی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ لەلایەن حەماسەوە، ئیسرائیل لە ڕووی هەواڵگری و سەربازی و تەنانەت سیاسییەوە لە دۆخێکی نالەباری ناوخۆییدا بوو، بەڵام ئەم هێرشە ئیسرائیلییەکانی وشیار کردەوە پەیڕەوکردنی دۆکترینی زاحییە-عقيدة الضاحية – (Dahiya Doctrine) لە هەمبەر حەماس ئەوەی دەرخست کە گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی، کە ناتوانن بە هەبوونی پرۆکسییەکانی ئێران و بە هەمان دۆکترینەکانی سەربازیی پێشووتر و بە جەنگی سێبەر (Shadow War) و پەیڕەوکردنی ئەوەی بە ستراتیژیی کوشتن بە هەزار برینی چەقۆ (death by a thousand knife wounds) و دۆکترینی مابام (MABAM) ناسراو بە Campaign between the Wars، ئاسایشی خۆیان بپارێزن.

هەر بۆیە ئیسرائیلییەکان بە ڕاگەیاندنی گۆڕینی نەزمی نوێ (New Order)، دەیانەوێت جگە لە لێدان لە پرۆکسییەکان و لاواز و ناکاریگەرکردنیان لە چوارچێوەی دۆکترینی هەشتپێ (Octopus Doctrine)، ئەم جارە پێ دەچێت لە پاش هێرشەکەی ٢٦-١٠-٢٠٢٤ بڕیاری دابێت کە خودی هەشتپێ لە ڕێگەی لێدان لە سیستەمی بەرگریی ئاسمانی بکاتە ئامانج، بۆ ئەوەی لاوازی بکات کە لە داهاتوودا ناوەند و دامەزراوە ئەتۆمییەکانی بکاتە ئامانج.

گەورەترین بەربەستی ئیسرائیل، نەبوونی سنوور و مەودای جوگرافییە لەگەڵ ئێران، بەڵام ئێران ئەم دەرفەتەی لە ڕێگەی پرۆکسییەکانی خوڵقاندووە و هەر بۆیەیش ئیسرائیل دەیەوێت ئەو دەرفەت و توانایەی ئێران لەناو ببات تاكوو بتوانێت بەهۆی باڵادەستیی تەکنەلۆژی و سەربازیی خۆیەوە گورزی کاریگەر لە دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران بدات. بۆیە لێدان لە پرۆکسییەکان چەند قازانج و خاڵێکی بەهێز بۆ ئێستا و داهاتوو دەبەخشێتە ئیسرائیل:

١- مەترسیی ڕووداوی هاوشێوەی ٧ی ئۆکتۆبەر، کە بە مەترسیدارترین ڕووداوی ئاسایسی ناوخۆیی دادەنرێت، ناهێڵێت و؛ ئەمەیش ئاسایشی ئیسرائیل بۆ ماوەیەکی زۆر دەستەبەر دەکات.

٢- ئێران ناتوانێت بەناڕاستەوخۆ هەڕەشە لە ئیسرائیل بکات و ناچارە بەڕاستەوخۆ ئەمە بکات و لەم سیناریۆ و ئەگەرەیشدا، لە ڕووی هاوسەنگیی هێز و، هەروەها لە ڕووی سیاسییەوە ئیسرائیل براوەیە.

٣- لە داهاتوودا لە ئەگەری هەر هێرشێکی سەر ئێران لەلایەن ئیسرائیلەوە بۆ سەر بنکە و دامەزراوە ئەتۆمییەکان، ئێران ناتوانێت لە ڕێگەی پرۆکسییەکانییەوە هەڕەشە لە ئیسرائیل بکات و ناچارە بەڕاستەوخۆ وەڵام بداتەوە و ئەگەر وەڵامەکەیشی سنووردار  نەبێت، ئەوە ئەمریکا ناچارە بەرگری لە ئیسرائیل بکات و، ئەمەیش هەم ئامانجی ئیسرائیلە و هەمیش مەترسییە بۆ سەر ئێران. لەم سیناریۆیەیشدا ئێران دۆڕاوی سەرەکییە و بۆ ماوەیەکی نادیار توانا ئەتۆمییەکانی لەدەست دەدات و، هەروەها ئەگەری هەڵگیرسانی ناڕەزایەتی و شۆڕشی ناوخۆییش بەهێز دەبێت. ئەمەیش سیاسەتی ڕێگریکردنی ئیسرائیل لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جارێکی دیکە دەگەڕێنێتەوە و بەهێز دەکات و تەنانەت دەرفەت بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و وڵاتانی دیکەی عەرەبی کە ماون و پەیوەندییان نییە، هەموو ئەمانەیش مانەوە و بەردەوامیی ئێران دەخاتە مەترسییەوە.

٤-نەمانی یاخود لەچەکداماڵینی حەماس و حزبوڵڵای لوبنان وا دەکات کە چیتر میلیشاکانی لایەنگری ئێران لە سووریا و عێراق و تەنانەت حووسییەکان نەتوانن هیچ هەڕەشەیەکی ئەوتۆ بۆ سەر ئیسرائیل دروست بکەن، چونکە ئەرکی ئەوان لە ڕاستیدا ئیسرائیل نەبووە بەڵکوو لە ڕێگەی یەکێتیی گۆڕەپانەکانەوە سەرقاڵکردن و گوشارخستنە سەر ئەمریکا و لێدان لە بەرژەوەندیی ئەوروپییەکان بووە بۆ ڕاگرتنی ئیسرائیل. بۆیە بە نەمانیان، ئەوە بەرەی خۆڕاگری کۆتایی دێت و ئەمە ئەو خاڵەیە کە ئێران جگە لە ڕووی بەرگری و سەربازی، لە ڕووی سیاسییشەوە ترسی لێ هەیە و ئەگەری ئەوە هەیە کە نەیارەکانی لە سووریا و عێراق و… لایەنگرانی پەراوێز بخەن.

کۆبەند: هەرێمی کوردستان و سیناریۆی گۆڕانکارییەکان

ئایەتوڵڵا عەلی خامنەیی پاش هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل وتی: “کارێک بوو کە هیچ شتێکی تر نەیدەتوانی جێگەی بگرێتەوە. ئەوان (حەماس) پیلانێکی گەورەی نێودەوڵەتی (نزیکایەتیی عەرەب و ئیسرائیل)یان بۆ ناوچەی ڕۆژاوای ئاسیا (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بە ڕێگەی “زریانی ئەقسا” لەناو برد و پووچەڵ کردەوە.” هەر بۆیە ئێران ترسی لە هاوبەندی و هاپەیمانیی نێوان وڵاتانی ناوچەکە و ئیسرائیل هەیە، بەڵام یەکێک لە لێکەوتەکانی ئەم ئاڵوگۆڕانە و تەنانەت جەنگ، گۆڕان لە هاوپەیمانییەکان دەبێت. هەر بۆیە ئێران هەوڵ دەدات (هەوڵی داوە) ئەمە ڕوو نەدات و هەرێمی کوردستان نەبێتە بەشێک لەم پرۆسەیە.

 بۆیە لێرەدا و بەپێی ڕۆڵ و بەرژەوەندیی ئەکتەرەکان کە خرایە ڕوو، دەتوانین گرنگترین سیناریۆکان بۆ هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو:

١- بەردەوامبوونی دۆخەکە: ئەم دۆخە لە قازانجی ڕووسیا و چینە، بۆیە ئەمریکا دەیەوێت ئاگربەست دروست ببێت؛ چونکە هەم گوشاری ڕای گشتیی لەسەرە و هەمیش ئەگەری لەکۆنترۆڵ دەرچوونی هەیە. هەروەها ئێرانیش هەست بە مەترسی و دڵەڕاوکێی ئاسایشی دەکات کە قۆناغ بە قۆناغ پرۆکسییەکانی بکرێنە ئامانج. لەم چوارچێوەیەیشدا دەیەوێت تاوەکوو ١٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٥ کە بڕیاری ٢٢٣١ی ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە ڕێککەوتنی ئەتۆمیی ساڵی ٢٠١٥ کۆتایی دێت و چیتر دەوڵەتانی ئەوروپی و ڕووسیا و چین ناتوانن میکانیزمی ماشە، ناسراو بە snapback mechanism چالاک بکەن، جۆرێک لە ڕێککەوتن و ئاگربەست لە ئارادا بێت و پاش ئەو ڕێککەوتنە دەستی کراوەتر دەبێت و هێزە پرۆکسییەکانی لە ناوچەکەدا خۆی ڕێک دەخەنەوە و تەنانەت دەتوانێت دۆکترینی ئەتۆمیی خۆی بگۆڕێت. هەروەها ئەم سیناریۆیە پەیوەستە بە هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا و هاتنەسەرکاری ترامپ یان هاریس. لەم سیناریۆیەدا، هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ڕێککەوتن یان بارگرژیی ئەمریکا و ئێران لە عێراقدا دەمێنێتەوە.

٢- بەرزبوونەوەی بارگرژییەکان و جەنگێکی سنووردار: لەم سیناریۆیەدا هەرێمی کوردستان دەبێتە بەشێک لە پێکدادانەکان (هەرچەندە سنوورداریش بێت)، چونکە ئێران دەیەوێت لە ئەگەری تێوەگلانی ئەمریکا لە جەنگ هەموو ناوچەکە بکاتە بەشێک لە جەنگەکە. ئەمە مەترسیدارترین سیناریۆ دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان، تەنانەت لە جەنگێکی بەرفراوانی ناوچەیییش، چونکە ئێران لە ڕێگەی میلیشیاکانەوە هێرش دەکاتە سەر ئەمریکییەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستان (نەک ڕاستەوخۆ لەلایەن خۆیەوە، چونکە دەیەوێت سنووردار بمێنێتەوە).

ئەم سیناریۆیەیش بە قازانجی چین و ڕووسیا دەبێت، بەتایبەتی ئەگەر گەرووی هۆرمز دابخرێت یان هێرش بکرێتە سەر دامەزراوە نەوتییەکانی ئێران، بە قازانجی ڕووسیا دەبێت؛ بەڵام لانی کەم لە کورتمەودادا لە زیانی چین دەبێت. لەم سیناریۆیەدا عێراق دەبێتە بەشێک لە گۆڕەپانەکە.

٣- جەنگێکی هەرێمایەتی: لەم سیناریۆیەدا ئەگەر ئەمریکا و ئیسرائیل هێرش بکەنە سەر ئێران، ئەوە لە زیانی چین و ڕووسیا دەبێت، چونکە ناوچەکە بەتەواوی دەکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی ئەمریکا و بەم پێیەیش لایەنگرەکانی، وەکوو وڵاتانی عەرەبی، چیتر پێویستیان بە ڕووسیا و چین نابێت بۆ پاراستنی هاوسەنگی و ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکانی ئێران. داهاتووی ئەم سیناریۆیە دەتوانێت لە قازانجی هەرێمی کوردستاندا بێت، سەرەڕای مەترسییە جددی و وێرانکەرەکانی.

٤- ئەگەری ئاگربەست و ڕێککەوتن: هەرچەندە پێشبینی دەکرێت (ئەگەر دۆخەکە لە کۆنترۆڵ دەرنەچێت و هێڵە سوورەکان نەبەزێنرێت) تاوەکوو سیاسەتی ڕێگریکردن (Deterrence)ی هەر یەکە لە ئێران یان ئیسرائیل نەیەتە دی، ئەوە پێ دەچێت بارگرژی و پێکدادانەکان بەردەوام بێت. هەموو هەوڵەکان لە ناوچەکە بۆ هاتنەدیی ئەم سیناریۆیەیە، بەڵام ئەم سیناریۆیە لە ئێستادا بەربەست و ئالنگاریی زۆری لەبەردەمدایە و ئیسرائیل خۆی بەربەستی سەرەکییە و، نایەوێت ئەم دەرفەتەی پاش هێرشی ١-١٠-٢٠٢٤ی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل لەدەست بدات و، ئێرانیش ئەگەر هێرشی کوشندەی بکرێتە سەر دامەزراوە و ناوەندە ئەتۆمی و نەوتییەکانی و تەنانەت بەرپرسە باڵاکانی، ئەوە بەناچاری وەڵامی سەربازیی توندی دەبێت و لەم ئەگەرەدا ئێران دەکەوێتە ناو ئەو تەڵەیەی کە پێشووتر بە “تەڵەی نەتانیاهۆ” پێناسەیان دەکرد و ستراتیژیستەکانیان هۆشدارییان لەبارەیەوە دەدا.

هەموو ئەم سیناریۆ و ئەگەرانە، پەیوەستن بە دوو فاکتەری سەرەکییەوە: ١- ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا. ٢- ئامانجەکان، ئاست و قەبارەی لەناوبردنی پرۆکسییەکانی سەر بە ئێران و لە بەرامبەریشدا وەڵامدانەوەی ئێران. بەڵام لە هەموو سیناریۆکاندا ئیسرائیل ناتوانێت لەگەڵ هەڕەشە وجوودییەکانی ئێستا بەردەوام بێت و بۆیە دەیەوێت باڵادەستی و هەژموونی خۆی بپارێزێت و، ڕێگەیش نادات چیتر پرۆکسییەکانی ئێران لە لایەک و مووشەک و چەکی ئەتۆمیی کۆماری ئیسلامی، هەڕەشە بن بۆ سەر ئاسایش و مانەوەی ئەو وڵاتە. بەڵام ئەگەر ئێران نزیک ببێتەوە لەوەی کە خاوەن چەکی ئەتۆمی بێت، ئەوە ڕووخانی سیستەمەکە لە ناوخۆ دەبێتە ئەگەرێکی حەتمی و بەشێک لە ستراتیژیی ئاسایشی وڵاتانی ناوچەکە و ڕۆژاوا. بۆیە دەتوانین بڵێین هاوسەنگیی نوێی هەرێمایەتی دەتوانێت لە قازانجی هەرێمی کوردستان بشکێتەوە، ئەگەر  هێزە سیاسییەکانی کوردستان ئامادەیییان تێدا بێت.

[1] – هەر ئەمەیش وای کردووە لە دوای بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمریکا بەڵێنی پاڵپشتی بە سعوودیا داوە لە ئەگەری هێرشی ئێران یان هاوپەیمانەکانی. بە گوێرەی ئاژانسی هەواڵی بلومبێرگ، ئەم دڵنیایییە لە چوارچێوەی نیگەرانییەکان سەبارەت بە پەرەسەندنی ململانێکان لە ناوچەکەدا بەهۆی سیاسەتی ئیسرائیل و هەڕەشەکانی ئێران پێشکەش کراوە. سعوودیا و وڵاتانی دیکەی کەنداو لەم دوایییانەدا نیگەرانیی خۆیان لە ئەگەری تێوەگلان لە پەرەسەندنی گرژی و ئاڵۆزییەکان بەهۆی سیاسەتە سەربازییەکانی ئیسرائیل دژ بە ئێران و ئەگەری وڵامدانەوەی ئێران دەربڕیوە. لەم پێوەندییەدا ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، گەشتی بۆ سعوودیا و قەتەر ئەنجام داوە بۆ دڵنیاکردنەوەی هاوپەیمانانی ناوچەکە کە خۆیان لە مەترسیدا دەبینن.

موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و مامۆستا له ‌به‌شی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشه‌كی

گۆڕینی ده‌ستوور و ده‌ركه‌وتنی ئاماژه‌كانی ده‌ستپێكردنەوەی گەڕێكی نوێی كرانه‌وه‌ به‌ڕووی دانوستان و پرۆسه‌ی ئاشتی له‌ توركیا، بوونه‌ته‌ بابه‌تی ڕۆژه‌ڤی ئه‌م دوایییه‌. بێ گومان دوای ئه‌وه‌ی له‌ نێوان ساڵانی 2009 تا 2014 هه‌وڵه‌كانی پرۆسه‌ی ئاشتی و كاركردن بۆ چاره‌سه‌ركردنی دۆزی كورد به‌ ڕێگەی دیالۆگ و دانوستان شكستی هێنا، متمانه‌ی نێوان لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی توركیا لاواز بوو. دوای ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ دیسان له‌ ساڵی 2023وه‌ بابه‌تی كرانه‌وه‌ به‌ڕووی دانوستان به‌ مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد له‌ توركیا هاتۆته‌ ئارا، به‌ڵام ئه‌م جاره‌یان پێ ناچێت ده‌ستپێكردنی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ وه‌كوو جاری پێشوو ئاسان بێت؛ چونكه‌ سه‌ره‌تا متمانه‌ی نێوان لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان نه‌ماوه‌ و له‌ لایه‌كی دیكه‌ ئیتر خه‌ڵكیش زۆر بڕوای به‌م هه‌نگاوانه‌ نه‌ماوه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه،‌ بۆچی ئه‌م بابه‌ته‌ دووباره‌ له‌گه‌ڵ ئاماده‌كردنی ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نیی نوێ سه‌ری هه‌ڵدایه‌وه‌؟

هه‌وڵ ده‌ده‌ین له‌م بابه‌تەدا‌ به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی تیشك بخه‌ینه‌ سه‌ر هه‌وڵه‌كانی دووباره‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی ئاشتی و هه‌نگاوه‌كانی ئاماده‌كردنی ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نی له‌ توركیا.  

ئایا توركیا پێویستیی به‌ نووسینی ده‌ستوورێكی نوێ هه‌یه‌؟

ده‌ستووری ساڵی 1982 تا ڕۆژگاری ئێستا، 24 جار له‌لایه‌ن په‌رله‌مانی توركیاوه‌ هه‌وڵ دراوه‌ بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ی، به‌ڵام ته‌نیا 19 جار توانراوه‌ ده‌ستووره‌كه‌ هه‌موار بكرێته‌وه‌. گرنگترین ئه‌و خاڵانه‌ی كه‌ تیایدا ده‌ستووری ساڵی 1982 هه‌موار كراه‌وته‌وه،‌ هه‌مواره‌كه‌ی ساڵانی (1995، 2001، 2004) ده‌رباره‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌ بوو كه‌ له‌ چوارچێوه‌ی مادده‌كانی ماف و ئازادییه‌ گشتییه‌كان بوو. ئه‌وه‌ی تر كه‌ له‌ ساڵی 2010 ئه‌نجام درا، سه‌باره‌ت به‌ دادگە و ئازادییه‌كان بوو. به‌ڵام له‌ هه‌مووان گرنكتر ئه‌وه‌ی ساڵی 2017 بوو كه‌ تایبه‌ت بوو به‌ مادده‌كانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن. به‌م شێوه‌یه‌ به‌شێكی گرنگی ده‌ستووری ساڵی 1982 هه‌موار كراوه‌ و گۆڕاوه‌؛ ئه‌مه‌یش به‌ واتای ئه‌وه‌ دێت كه‌ ده‌ستووره‌كه‌ی ئه‌مڕۆ، جیاوازیی زۆری به‌سه‌ردا هاتووە به‌راورد به‌و شێوازه‌ی كه‌ یه‌كه‌م جار قبووڵ و ئاماده‌ كرابوو.

پاش هه‌موو ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ستووری توركیادا كراوه‌، ئایا توركیا ئێستا پێویستیی به‌ دووباره‌ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی شوێنی ئه‌وه‌ی ئێستا بگرێته‌وه‌؟ چونكه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی گۆڕانكاریی زۆری به‌سه‌ردا هاتووه‌ به‌ڵام نزیكه‌ی نیوه‌ی مادده‌كانی نه‌گۆڕدراوه‌. بۆیه‌ ده‌بینین حزب و لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی توركیا به‌گشتی، هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی گۆڕانكاریی بنه‌ره‌تی له‌سه‌ر ده‌ستووری ئێستادا بكرێت یاخود به‌ته‌واوه‌تی ده‌ستوورێكی نوێ بنووسرێت. به‌ڵام جیاوازییه‌كی به‌رچاو هه‌یه‌ له‌ نێوان بۆچوون و تێروانینی ئه‌و حزب و لایه‌نه‌ سیاسییانه‌ ده‌رباره‌ی جۆری ئه‌و ده‌ستووره‌ی كه‌ پێویسته‌ ئاماده‌ بكرێت.

له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ده‌كرێت به‌م شێوه‌یەی خواره‌وه‌ تێروانین و بۆچوونی لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی توركیا به‌رامبه‌ر به‌ پرۆسه‌كه‌ بخه‌ینه‌ ڕوو:

سه‌ره‌تا حزبی داد و گه‌شه‌پێدان (ئاك پارتی)، له‌گه‌ڵ حزبی بزووتنەوەی نه‌ته‌وه‌یی (مەهەپە)، كه‌ هاوپه‌یمانی‌ سه‌ره‌كییه‌تی له‌ چوارچێوه‌ی هاوپه‌یمانیی كۆمار (Cumhur İttifakı)، جه‌خت له‌سه‌ر نووسینی ده‌ستوورێكی نوێ و مه‌ده‌نی كه‌ له‌گه‌ڵ قۆناغی ئێستادا گونجاو بێت، دەكاتەوە. هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا چه‌ندان ساڵه‌ ئه‌م دوو لایه‌نه‌ كار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن ده‌ستوورێك ئاماده‌ بكه‌ن كه‌ گه‌ره‌نتیی به‌رده‌وامبوونیان بكات له‌ مانه‌وه‌ له‌ ده‌سه‌ڵات، چونكه‌ “ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان” سه‌رۆككۆماری توركیا، بۆ سێ خوڵ (2003-2014) بوو به‌ سه‌رۆكوه‌زیران. دوای ئه‌م قۆناغه‌ ئه‌ردۆغان به‌جددی كاری له‌سه‌ر گۆڕینی سیسته‌می سیاسیی وڵات كرد به‌ مه‌به‌ستی دووباره‌ گرتنبەری پۆسته‌ سیادییه‌كانی وڵات و، بۆ ئه‌م‌ مه‌به‌سته‌یش توانیی له‌ ساڵی 2017 پاش ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم سیسته‌می سیاسیی وڵات له‌ په‌رله‌مانییه‌وه‌ بگۆڕێت بۆ سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی. له‌ ساڵی 2014وه‌ ئه‌ردۆغان توانیی ببێت به‌ سه‌رۆككۆمار و تا ئێستایش به‌رده‌وامه‌ له‌سه‌ر ئه‌م ئه‌ركه‌ی خۆی.

دواى ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان بۆ سێ خول له‌ دوای یه‌ك، بوو به‌ سه‌رۆككۆماریش، ئێستا له‌ ده‌رچه‌یه‌ك ده‌گه‌ڕێ بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌ی پێ بدات بۆ جاری چواره‌م بتوانێت ببێت به‌ سه‌رۆككۆمار. به‌پێی گۆڕانكارییه‌ ده‌ستوورییه‌كانی ساڵی 2007 كه‌ له‌ ئه‌نجامی ڕیفراندۆمه‌وه‌ بڕیاری له‌ باره‌وه‌ درا، سه‌رۆككۆمار به‌ شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ له‌ ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ دیاری ده‌كرێت. بۆیە خولی (2014-2018) كە لەسەر بنەمای گۆڕانكارییەكانی دەستووری ساڵی (2007) ئەنجام درابوو، بە خولێك بۆی هەژمار نەكرا لە دوای ساڵی 2018.

له‌ژێر ڕۆشناییی ئه‌م پێشهاتانه‌ی سه‌ره‌وه‌، ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ خۆی كاندید بكات بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كۆماری ساڵی 2028، دوو ڕێگه‌ی یاساییی له‌به‌رده‌م هه‌یه‌ كه‌ ئه‌وانیش بریتین له‌مانه‌ی خواره‌وه‌:

یه‌كه‌م: هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختەه‌ ئه‌نجام بدرێت و ئه‌م بڕیاره‌یش ده‌بێ له‌لایه‌ن په‌رله‌مانی توركیاوه‌ بدرێت. به‌پێی مادده‌ی 116ی ده‌ستووری توركیا، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان بتوانێ خۆی بۆ ساڵی 2028 كاندید بكات، ئه‌وه‌ پێویستیی به‌ ده‌نگی سێ له‌سه‌ر پێنجی كۆی گشتیی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی توركیا هه‌یه‌. به‌پێی ئه‌وەیش كه‌ ژماره‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی توركیا بریتییه‌ له‌ 600 ئه‌ندام، ئه‌ردۆغان پێویستیی به‌ ده‌نگی 360 ئه‌ندام هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بڕیار له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختەه‌ بدرێت. به‌ڵام ژماره‌ی كورسییه‌كانی ئاك پارتی و مه‌هه‌په‌ بریتییه‌ له‌ 316 كورسی كه‌ به‌م ژماره‌یه‌ ناتوانرێت به‌ته‌نیا له‌لایه‌ن ئاك پارتی و مه‌هه‌په‌وه‌‌ بڕیار له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختە‌ بدرێت.

له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌یه،‌ ده‌كرێ بڵێین لایه‌نه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن زه‌حمه‌ته‌ ڕازی بن له‌ نیوه‌ی دووه‌می ساڵی 2027 په‌رله‌مانی توركیا بڕیار له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختە بدات. هه‌ر له‌م نێوه‌نده‌دا سه‌رۆكی حزبی كۆماری گه‌ل (ئۆزگور ئۆزه‌ل – Özgür Özel) ده‌رباره‌ی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختە ڕای گه‌یاند: “با له‌ مانگی تشرینی دووه‌می ساڵی 2025 بڕیار له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختە بده‌ین. ئه‌مه‌ ده‌رفه‌ت ده‌داته‌ ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی دیكه‌ خۆی بۆ سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار كاندید بكات. ئێمه‌ ئه‌مه‌ پێشنیار ده‌كه‌ین له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نامانه‌وێ بڵێن نه‌تانتوانی له‌ ئه‌ردۆدغان ببەنه‌وه‌. ئامانجی ئێمه‌ به‌ده‌ستهێنانی سه‌ركه‌وتنه‌ دژی ئه‌ردۆغان و، ده‌مانه‌وێ به‌م شێوه‌یه‌ ئه‌ردۆغان بنێرینه‌وه‌.” پێ ناچێت ئه‌ردۆغان به‌م پێشنیاره‌ی ئۆزه‌ل ڕازی بێت و له‌وانه‌یه‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م بژارده‌یه‌ هه‌ندێك زه‌حمه‌ت بێت.

دووه‌م: ڕێگەی دووه‌م بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان بتوانێت له‌ ساڵی 2028 خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار كاندید بكات، ئه‌نجامدانی گۆڕانكارییه‌ له‌ ده‌ستوور. بۆیه‌ ده‌بینین ده‌مێكه‌ ئه‌ردۆغان كار بۆ ئه‌م خاڵه‌ ده‌كات و به‌جددی هه‌وڵی بۆ ده‌دات. بۆیه‌ ده‌توانین بڵێین یه‌كێك له‌ هۆكاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی پێشنیاركردنی نووسینی ده‌ستوورێكی نوێ بۆ توركیا له‌ژێر دروشمه‌ جیاجیاكاندا، بریتییه‌ له‌وه‌ی كه به‌پێی ده‌ستوور ڕێگه‌ بۆ ئه‌ردۆغان خۆش بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ بۆ جارێكی دیكه‌ خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار كاندید بكات. بۆیه‌ بیرۆكه‌ی نووسینی ده‌ستوورێكی نوێ، زیاتر لێره‌وه‌ سه‌ری هه‌ڵداوه‌ته‌وه‌؛ به‌ڵام ئاماده‌كردنی ده‌ستوورێكی نوێ كارێكی زۆر ئاسان نییه،‌ به‌تایبه‌ت لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان بیروبۆچوونی جیاوازیان هه‌یه‌ ده‌رباره‌ی ده‌ستووره‌ نوێیە‌كه‌.

به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ گه‌وره‌ حزبی ئۆپۆزیسیۆن، حزبی گەلی كۆماریی (جه‌هه‌په)‌ كه‌ له‌ دوایین هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان بو به‌ حزبی یه‌كه‌می توركیا، تێروانین و بۆچوونی بۆ بابه‌تی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوورێكی نوێ جیاوازە. واتا ئه‌و به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نییه‌ ده‌ستووره‌كه‌ به‌ شێوازێك ئاماده‌ بكرێت ڕێگه‌ خۆش بكات بۆ ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی دیكه‌ خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار كاندید بكات. ئه‌وه‌ی جه‌هه‌په‌ داوای ده‌كات له‌ ده‌ستووره‌ نوێیه‌كه‌ جێگیر بێت، “سیسته‌می په‌رله‌مانیی به‌هێزكراو”ە (Güçlendirilmiş Parlamenter Sistemi). جگه‌ له‌مه‌ یاریده‌ده‌ری سه‌رۆكی جه‌هه‌په‌ (گۆكچه‌ گۆكچەن – Gökçe Gökçen) ڕای گه‌یاند “چاره‌سه‌ری كێشه‌كان به‌ گۆڕانكاری له‌ ده‌ستوور ئه‌نجام نادرێن، به‌ڵكوو چاره‌سه‌ر له‌ گۆڕینی ده‌سه‌ڵاته‌.” لێره‌ مه‌به‌ستی گۆكچەن  لە “گۆڕینی دەسەڵات” گۆڕینی سیسته‌می سیاسییه‌ له ‌سه‌رۆكایه‌تی بۆ په‌رله‌مانیی به‌هێزكراو. هه‌ر لە سەروبەندی كاردانه‌وه‌كانی جه‌هه‌په‌ به‌رامبه‌ر هه‌وڵه‌كانی گۆڕینی ده‌ستوور، سه‌رۆكی جه‌هه‌په‌، ئۆزەل، ده‌رباره‌ی چوار مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌ستوور بۆچوونی حزبه‌كه‌ی به‌م شێوه‌یه‌ ڕاگه‌یاند: “ئه‌و‌ ده‌سته‌ ده‌شكێنین كە درێژ دەكرێته‌ سه‌ر چوار مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌ستوور.” ئه‌مه‌یش به‌ واتای ئه‌وه‌ دێت كه‌ جه‌هه‌په‌ له حاڵه‌تێك پشتگیری له‌ نوووسینی ده‌ستووری نوێ ده‌كات، ئه‌گه‌ر بۆچوون و تێڕوانینی حزبه‌كه‌ی، كه‌ جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانیی كۆمار سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته، بەهەند وەربگیرێت‌.

له‌ لایه‌كی دیكه‌ حزبی یه‌كسانی و دیموكراسیی گه‌لان  (Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi – DEM Parti) پشتگیری له‌ ده‌ستوورێك ده‌كات كه‌ بنیاتنانه‌وه‌ی “توركیایه‌كی دیموكراسی”ی لێ بكه‌وێته‌وه‌؛ ئه‌م په‌یامه‌ له‌لایه‌ن هاوسه‌رۆكی ده‌م پارتی (تولای حاتم ئۆغلاری – Tülay Hatimoğulları)یه‌وه‌ ڕاگه‌یەنرا؛ چونكه‌ ده‌م پارتییش به‌ هه‌مان شێوه‌ دژایه‌تیی ته‌واوی ئه‌و ده‌ستووره‌ ده‌كات كه‌ له‌لایه‌ن كوده‌تاچییه‌كانه‌وه‌ دانراوه‌. جگه‌ له‌مه‌ ئه‌م حزبه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه‌ كه‌ پێویسته‌ گۆڕانكارییه‌كه‌ چوار مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌ستووره‌كه‌یش بگرێته‌وه‌.

له‌ ئه‌نجامدا ده‌توانین بڵێین كه‌وا له‌ ڕاستیدا توركیا پێویستیی به‌ ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نی و دیموكراسی هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته‌ له‌لایه‌ن سه‌رجه‌م لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان به‌كار ده‌هێنرێت. بۆیه‌ كۆكردنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م لایه‌نه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی خاڵێكی هاوبه‌ش هه‌ندێك ئه‌سته‌مه‌؛ له‌به‌ر ئه‌مه‌ سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا “نوعمان قورتولموش” Numan Kurtulmuş)) كه‌ لەلایەن ئەردۆغانەوە ‌ئه‌ركی بەیەكگەیاندنی لایه‌نه‌كانی له‌ چوارچێوه‌ی خاڵه‌ هاوبه‌شه‌كاندا پێ سپێردراوە، ئه‌سته‌مه‌ لە بەجێگەیاندنی ئەم ئەركەیدا سەركەوتوو بێت.

ئایا پرۆسه‌ی ئاشتی یاخود كرانه‌وه‌ به‌ڕووی دانوستانه‌كاندا له‌گه‌ڵ كورد دووباره‌ ده‌ست پێ ده‌كاته‌وه‌؟

دووباره‌ ده‌ستپێكردنەوەی پرۆسه‌ی ئاشتی كه‌ ئاك پارتی له‌ ساڵانی ڕابردوودا ده‌ستی پێ كرد و دواتر هه‌ر خۆیشی كۆتاییی پێ هێنا، بۆته‌ ڕۆژه‌ڤێكی گه‌رمی ئێستای توركیا؛ به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ بابه‌تی نووسینی ده‌ستوورێكی نوێ بۆ توركیا، خراوه‌ته‌ به‌ر باس و، لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان لێدوانی گرنگیان له‌م باره‌یه‌وه‌ داوه‌. لێره‌ ئەم دوو پرسیارەمان بۆ دروست ده‌بێت: ئایا هه‌وڵه‌ نوێیه‌كانی ده‌ستپێكردنەوەی پرۆسه‌ی ئاشتی له‌ توركیا جددین؟ ئایا لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان بە دوای پێكانی ئامانجی دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌رێكی بنه‌ڕەتییەوەن بۆ ئه‌م بابه‌ته‌؟

بۆ وه‌ڵامی ئه‌م دوو پرسیاره،‌ ده‌كرێ ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ بخه‌ینه‌ ڕوو:

یه‌كه‌م: دۆزی كورد به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی له‌ توركیا چه‌ندان ساڵه‌ له‌لایه‌ن لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌ به‌ مه‌به‌ستی به‌رژه‌وه‌ندیی ته‌سكی خۆیانەوە، به‌كار ده‌هێندرێت. ده‌توانین بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ بكه‌ین كه‌وا تا ئێستا هیچ لایه‌نێكی سیاسی ده‌رنه‌كه‌وتووە كار بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه‌ بكات، به‌ڵكوو هه‌ر لایه‌ك به‌پێی توانای خۆی هه‌وڵی داوه‌ ڕێژه‌یه‌كی باشی ده‌نگی ده‌نگده‌ری كورد بۆ خۆی مسۆگه‌ر بكات و، هه‌ندێك لایه‌نیش له‌م ڕووه‌وه‌ سه‌ركه‌وتوو بوونە. بۆیه‌ ده‌كرێ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ بكه‌ین كه‌ ئه‌م هه‌وڵانه‌ی دوایی ده‌رباره‌ی ئه‌م بابه‌ته،‌ زیاتر بۆ ڕاكێشانی زۆرترین ڕێژه‌ی ده‌نگی ده‌نگده‌ری كوردە، یاخود لایه‌نی كه‌م لاوازكردنی لایه‌نە سیاسییه‌ كوردییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی كاریگه‌ریی نه‌رێنییان له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن نه‌بێت. بۆ نموونه‌ ئاك پارتی هه‌وڵ ده‌دات زۆرترین ده‌نگی ده‌نگده‌ری كورد مسۆگه‌ر بكات و له‌ هه‌مان كاتیشدا كار بۆ ئه‌وه‌ ده‌كات ئه‌گه‌ر نه‌یشتوانی ده‌نگه‌كان مسۆگه‌ر بكات، ئه‌وه‌ هه‌وڵ ده‌دات لایه‌نه‌ كوردییه‌كان لاواز بكات. چونكه‌ ده‌نگی كورد له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان یه‌كلاییكه‌ره‌وه‌یه و ئه‌مه‌یش به‌تایبه‌ت له‌ هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كانی توركیا زۆر به‌ڕوونی به‌ده‌ركه‌وت، كه‌ له‌ ئه‌نجامدا جەهەپە توانیی بە پاڵپشتیی دەنگدەری كورد لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی شارەوانییەكانی گه‌وره‌ شاره‌كانی وه‌كوو ئیستانبووڵ و ئه‌نقه‌ره‌ سەركەوتن به‌ده‌ست بهێنێت.

دووه‌م: ناسەقامگیرییەكی بەرچاو لەسەر ئاستی هەرێمی بەدی دەكرێت؛ بەتایبەت گرژییەكانی نێوان ئیسرائیل و ئێران كە پێی ناوەتە قۆناغێكی زۆر مەترسیدار و ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگێكی سەخت و توند لە ئارادایە. ئیسرائیل زۆر بەڕوونی و ئاشكرا هەڕەشەی لە سەرجەم وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی كرد. لەم چوارچێوەیەدا سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل، بنیامین نەتانیاهۆ ڕای گەیاند “هیچ شوێنێك نییە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەتوانین بیگەینێ.” هەروەها نەتانیاهۆ بانگەشەی ئەوەی كرد كەوا دووبارە نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكێشنەوە. ئەم هەڕەشانەی نەتانیاهۆ هەواڵدەری ناسەقامگیرییەكی دیكەیە لە ناوچەكەدا. بۆیە توركیا نایەوێ لەسەر ئاستی ناوخۆ زیاتر دووچاری كێشە و گرفت ببێتەوە، چونكە خۆی بەدەست قەیرانی ئابووری و دارایییەوە دەناڵێنێت؛ ڕووە كۆمەڵایەتی و نەتەوەیییەكەیش بێتە سەر، ئەوە لەسەر ئاستی ناوخۆدا تووشی قەیرانێكی فراوانتر دەبێتەوە.

لەم بەینەدا، بەتایبەت بەرپرسانی هاوپەیمانیی كۆمار، دووبارە بابەتی دەستپێكردنەوەی “ئاشتەواییی نیشتمانی”یان خستۆتە ڕوو؛ تەنانەت ئەم جارەیان توندڕەوترین حزبی سیاسیی توركی لە ڕووی نەتەوەیییەوە، دەستپێشخەرییەكی بێوێنە و مێژووییی كرد لە توركیا و، دەوڵەت باخچەڵی (Devlet Bahçeli) سەرۆكی مەهەپە لە ڕێكەوتی 22ی ئۆكتۆبەر لە میانەی ئەو وتەیەی كە لە كۆبوونەوەی  فراكسیۆنی حزبەكەی پێشكەشی كرد، پێشنیاری ئەوەی كرد كە ئۆجەلان بێتە پەرلەمانی توركیا و ڕابگەیەنێت كە “تیرۆر بەتەواوی کۆتایی هاتووە و هاوار بکات و بڵێت ڕێکخراوە تیرۆریستییەكە (پەکەکە) هەڵوەشێندراوەتەوە. ئەگەر ئەو زیرەکی و پێداگرییەکی وەها نیشان بدات، دەکرێت دەرفەتی بۆ بڕەخسێت بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی یاسادا سوود لە مافی هیوا وەربگرێت. ئێمەیش ئەوكات بەتەواوەتی پشتیوانی لە دەرچوواندنی یاسای مافی هیوا دەكەین بۆ ئەوەی ئاشتی بە شێوەیەكی بەردەوام لە وڵاتدا بەرقەرار بێت.” ئەمە پێشهاتەیەكی زۆر گرنگە چونكە هەر ئەم باخچەڵییە بوو لە ساڵانی ڕابردوودا داوای لە ئاك پارتی دەكرد، ئۆجەلان لەسێدارە بدرێت و تەنانەت لە گۆڕەپانەكاندا پەتی لەسێدارەدانی بۆ ئەردۆغان فڕێ دا و پێی وت “پارەت هەیە كەشتی بۆ كوڕەكەت بكڕی بەڵام پارەت نییە پەتی سێدارە بكڕی! فەرموو، ئەوە من پەتی سێدارەكەت دەدەمێ.” بەڵام بارودۆخی ئێستای ناوخۆ و هەرێمی و نێودەوڵەتی وایان لە باخچەڵی كردووە، كە بیرۆكە و تێڕوانینی بەتەواوەتی لەم بارەیەوە بگۆڕدرێ.

كەواتە هۆكاریكی دیكە بۆ ئەوەی ئەردۆغان و باخچەڵی ئەم هەنگاوە بنێن، خراپی و نالەباریی بارودۆخی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییە.

سێیه‌م: توركیا، بەتایبەت لەم چەند ساڵەی ڕابردوودا ڕووبەرووی‌ قه‌یرانێكی دارایی و ئابووریی سەخت بۆتەوە و ئاسەوارەكانی ئەم قەیرانە زۆر بەڕوونی بەدەركەوتووە و، ئەمەیش وای لە خەڵك كردووە لە بارودۆخی ئێستا بێزار بن و لەگەڵ ئەنجامدانی گۆڕانكاریدا بن. هەروەها نەوەیەكی نوێ پێ گەیشتووە كە بەها نیشتمانی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت ئایینییشیان لا بەقەدەر “خۆشگوزەرانیی ژیان”، گرنگ نییە و پێداویستیی ئەم نەوە نوێیە زۆر جیاوازە لەوانەی ڕابردوو. سەرجەم ئەم هۆكارانە وایان لە لایەنەكانی هاوپەیمانیی كۆمار كردووە دووبارە بیر لە ئاشتەوایییەكی نیشتمانی بكەنەوە و خۆیان لانی كەم لە دەنگدەری كورد نزیك بكەنەوە، چونكە بەپێی دوایین ڕاپرسییەكان رێژەی دەنگەكانی هاوپەیمانیی كۆمار و بەتایبەت ئاك پارتی و ئەردۆغان، دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە.

لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین، دەكرێ هەندێك هەنگاو بنرێت لەم بوارەدا و وەكوو جاری پێشوو بۆ ماوەیەكی باش خەڵك و لایەنەكان بەمەوە سەرقاڵ بكرێن؛ بەڵام بابەتەكە لەوانەیە لە ڕواڵەتدا بمێنێتەوە و لە ناوەڕۆكدا ئەنجامێكی وای لێ سەوز نەبێت كە بتوانرێ بە شێوەیەكی بنەڕەتی چارەسەری دۆزی كوردی پێ بكرێت.

كۆبەند

نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ و مەدەنی و دیموكراسی لە توركیا، پێداویستییەكی گرنگی لایەنە سیاسییەكانە و، تەنانەت خەڵكیش لەگەڵ ئامادەكردنی دەستوورێكی پێشكەوتوو و دیموكراسیدان، چونكە ئەم دەستوورەی ئێستا لە ئەنجامی كودەتایەكی سەربازییەوە ئامادە كراوە و تا ئێستا گۆڕانكاریی زۆری لەسەر كراوە و وای لێ هاتووە جۆرە بچڕان و ناڕێكییەك لە نێوان بابەت و ماددەكانیدا دروست ببێت. بەڵام ئەم بابەتەیش لەلایەن حزبەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەكار دەهێنرێت؛ هەر یەك لەم لایەنە سیاسییانە كار بۆ ئەوە دەكەن دەستوورەكە بەپێی بۆچوون و تێڕوانینی ئەوان بنووسرێت. ئەمەیش خاڵێكی زۆر مەترسیدارە و دەبێتە بەربەستێكی سەرەكی بەرامبەر نووسینی دەستوورێكی پێشكەوتوو و هاوچەرخ. بۆیە ئەگەر زۆرینەی لایەنەكان لە ئەنجامی سەودا و سەفەقاتی سیاسی بگەنە ڕێكکەوتنیش، ئەوە چاوەڕوان ناكرێت دەستوورێك بەپێی ستانداردێكی نێودەوڵەتیی هاوچەرخ و دیموكراسی ئامادە بكرێت.

لە لایەكی دیكەوە هۆكاری سەرەكیی هەوڵەكانی كرانەوە بەڕووی پرۆسەی ئاشتی، زیاتر ئامانجی بەدەستهێنانی پاڵپشتیی دەنگدەری كوردە لە بری ئەوەی چارەسەرێكی ڕیشەیی بۆ كێشەكە بدۆزرێتەوە، چونكە پێش هەموو شتێك ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر هەیە ئەویش بریتییە لەوەی كە متمانە لە نێوان لایەنەكان لە ئاستی پێویستدا نییە. ئەزموونی ڕابردوو سەلماندوویەتی كە ئەم لایەنانە ئیرادەیەكی ڕاستەقینەیان نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەكە بەڵكوو لە مێژووی سیاسیی توركیا بەردەوام كار لەسەر ئەوە كراوە ڕێگەكانی چارەسەركردنی دۆزی كورد لە ڕێرەوە ڕاستەقینەكەی خۆی دەربهێنرێت؛ هەم لەلایەن ئەوانەی كە خۆیان بە نوێنەری كورد دەناسێنن و هەمیش لەلایەن لایەنەكانی دەسەڵاتدار و بڕیاربەدەستەكان.

بۆیە ئەگەر هەوڵەكانی دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی سەر بگرێ، لەوانەیە تەنها بۆ ماوەیەكی كورت بەردەوام بێت، بەڵام لە بنەڕەتدا گرفتەكە چارەسەر نەكات، چونكە نە لایەنی كوردی، نە لایەنی دەسەڵات و نە ئۆپۆزیسیۆن جددی نین بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ دۆزی كورد. بۆ نموونە دەستبەسەركردنی سەڵاحەددین دەمیرتاش و ئاراستەكردنی چەندان تۆمەتی جیاواز بۆی، تەنیا بەڵگەیەكی سادە و بەرچاوە كە بانگەشەكانی دووبارە دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی ناوەڕۆكەكەی هیچ لەخۆ ناگرێت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی ڕاستەقینە بۆ دۆزی كورد لە توركیا؛ لە كاتێكدا تەنانەت ئەردۆغان و باخچەڵی دان بەوەدا نانێن كە شتێك بە ناوی “پرسی كورد” هەبێت.