د. یاسین تەها،  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق

سەردانی بەڕێز “نێچیرڤان بارزانی”، سەرۆكی هەرێمی كوردستان و شاندی هاوەڵی بۆ تاران، كە سروشتێكی ئاشتەوایییانەی هەبوو، لەسەر ئاستەكانی ناوخۆ و عێراق و ناوچەكە پێشهاتێكی لێكەوتەدارە؛ بەتایبەت پاش دوو ساڵ لە گرژی و تۆمەتگۆڕینەوە و هێرشی مووشەكی و درۆنیی ئێران و باڵەكانی. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات لە دەرەوەی لێكەوتە ناوخۆیییەكانی هەرێم، كاریگەری و پەیوەندیی ئەو كرانەوە نوێیە لە گۆشەنیگای هاوكێشەی عێراق و ناوچەكەوە بخوێنێتەوە.

دوو وێستگەی كاریگەر لەسەر سەرانەكەی تاران

سەردانی سێ ڕۆژەی سەرۆكی هەرێم و شاندی یاوەری بۆ ئێران (5_8 ئایار) كە ئاژانسی “میهر”ی ئێرانی بە “ئاشتبوونەوە” هەژماری كردووە[1]، لە وەڵامی بانگهێشتنامەیەكی فەرمیی تاراندا هات.[2] لە دیدارەكانیشدا شاندەكە بەكۆمەڵ و سەرۆكی هەرێمیش بەتەنیا چاویان بە سێگۆشەی دەسەڵاتی ئێستای ئێران كەوتووە، ئەوانیش بریتین لە “عەلی خامنەیی”، ڕابەری شۆڕش، “ئیبراهیم ڕەئیسی”، سەرۆككۆماری ئێران و، “محەممەد قاڵیباف”، سەرۆكی پەرلەمان. زانیارییە نافەرمییە ئێرانییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن؛ سەردانەكە جگە لە لایەنی پڕۆتۆكۆڵی و فەرمی، دانیشتن و دیداری تایبەت و پشتپەردەیشی لەخۆ گرتووە. ئەو دیدارانەیش بەرهەمی لێكگەیشتنی پێشوەختەی نێوان هەردوو لا بوون و، دانیشتنەكان زیاتر بۆ چەسپاندنی بووە.[3]

سەردانە هەمەلایەنەكەی شاندی هەرێم، كەمتر لە هەفتەیەك پاش سەردانێكی چڕوپڕی سەرۆكی هەرێم بۆ بەغدا، ئەنجام درا؛ كە ناونیشانە سەرەكییەكەی، چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بوو، بەڵام لە ناواخندا دۆسیەی هەڵبژاردنی هەرێم پانتایییەكی گەورەی پێك دەهێنا. ئەم دوا سەردانەیش كە دوو ڕۆژی خایاند (27 و 28ی نیسان)، دووەم سەردانی نێچیرڤان بارزانی بوو بۆ بەغدا لە ماوەی یەك مانگدا؛ بەرنامەكەیشی دیداری فەرمی و حكوومی و سیاسی و حزبییشی لەگەڵ لایەنە عێراقییە جۆربەجۆرەكان لەخۆ گرتبوو.[4]

 هەروەها سەردانی شاندی هەرێم بۆ تاران، لە پاش پێشوازیكردنی سەرۆككۆماری توركیا هات لە هەولێر، پاش سەردانی بەغدا (22ى نيسان)؛ ئەو سەردانەیش كە بە “مێژوویی” لە قەڵەم درا، بە مۆركردنی 26 لێكگەیشتن و ڕێككەوتننامەی ئاشكرا لە نێوان بەغدا و ئەنقەرە كۆتایی هات. دوای كۆتاییهاتنیشی، سەرۆككۆماری توركیا ستایشی ئەنجامەكەی كرد، بەتایبەت ئەو بەشەی كە پەیوەست بوو بە سەردانی هەولێر و گەرموگوڕی لە پێشوازی و دیدارەكان.[5] هەرچەندە هیچی فەرمی لەبارەی پەیوەندیی ئێران و هەڵوێستی لە سەردانی ئەردۆغان ئاشكرا نەكراوە، بەڵام لە پاش بەغدا، لایەنی پەیوەندیداری ڕاستەوخۆ بەو سەردانەی ئەردۆغان بۆ عێراق و هەرێم، دەسەڵاتدارانی تارانن؛ هەم وەك هێزێكی هەرێمایەتیی ڕكابەری توركیا لە عێراقدا، هەم بەشێك لە ئەجێندای سەردانەكە كە پەیوەندیی بە بەرەنگاربوونەوەی جموجۆڵ و چالاكییەكانی “PKK”وە هەیە پەیوەندیدارە بە ئێرانەوە، بەڵكە بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ تاران ناچێتە پێشەوە، بەو پێیەی هەندێك ڕایەڵی پەیوەندی و، هەروەها بەریەككەوتنیان لەسەر سنوورەكان هەیە.

ئامانجە سەرەكییەكانی سەردانەكە

بەپێی سەرچاوە ئێرانییەكان، ئامانجەكانی سەردانی شاندەكەی هەرێم جۆراوجۆر بوون، بەڵام ئەوەی پەیوەندیی بە لایەنە عێراقییەكەیەوە هەیە زیاتر بریتییە لە: جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی ئەمنیی ئێران و عێراق كە لە 19ی ئازاری 2023 دا واژۆ كرا. ڕێككەوتنەكە پەیوەستە بە دۆخی هێزە بەرهەڵستكار و ئۆپۆزیسیۆنە كوردییەكانی ڕۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم و، ئێران گازندەی لە شێوازی جێبەجێكردنی هەیە، بەڵام ئەوەیشی لا ڕوونە كە هێزە فیدراڵییەكانی عێراق لە ناوچە سنوورییەكانی هەرێمدا نین و “لە هەرێمێشدا جۆرێك لە ئازادیی جموجۆڵی هێزی هاوپەیمانان هەیە”؛ بۆیە دەربارەی وردەكارییەكەی، ناچارە خۆی ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ حكوومەتی هەرێمدا بكات.[6] بۆ ئەم مەبەستەیش لەگەڵ “وەزیری ناوخۆی هەرێم” لەسەرهێڵن كە سەرپەرشتیی ئەو دۆسیەیە دەكات.

 لە پەنا دۆسیەی ئەمنییشدا ئاڵوگۆڕی بازرگانی، ئامادەییی بەرچاوی هەبووە لە ئەجێندای سەردانەكە، چونكە زانیارییە بەردەستەكان ئەوە دەردەخەن پەیوەندییە بازرگانییەكان كاریگەر بوون بە گرژییەكانی ئەم دوو ساڵەی دواییی نێوان هەولێر و تاران و، كەوتووەتە ژێر كاریگەریی بەئامانجگرتنە مووشەكییەكان. ئەمەیش بۆ ئێران بابەتێكی هەستیارە چونكە قەبارەی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکانی نێوان ئێران و هەرێم پێش پەرەسەندنی ئەو گرژییانەی دوایی و لە ساڵی ڕابردوودا (2023) گەیشتبووە نزیکەی دوو ملیار و 500 ملیۆن دۆلار[7]؛ ئەمەیش بۆ تاران كە لەژێر گەمارۆی جۆربەجۆری ئەمریكی و ئەوروپیدایە جێگەی بایەخ و گرنگیی زۆرە و نایەوێت ببێتە قوربانیی ناكۆكییە ئەمنی و سیاسییەكانی نێوان هەردوو لا.

هەرچەندیشە تۆمەتباركردنی هەرێم بە داڵدەدانی مۆساد، یەکێک لەو بابەتانەیە کە هەمیشە گرژی و ئاڵۆزیی لە نێوان هەردوو لادا دروست كردووە و، هەروەها پاساوی هێرشەكانی ئێرانیش بووە بۆ سەر هەولێر لە دوو ساڵی ڕابردوودا، كەچی ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە لەم سەردانەی شاندەكەی هەرێمدا بەئاشكرا نەورووژێنرا و ئاماژەی بۆ نەكرا! لەبارەی هۆكاری ئەمەیشەوە سەرچاوە ئێرانییەكان باس لەوە دەكەن، پێش سەردانەكە هەردوو لا لەبارەی ئەو پرسەوە گەیشتوونەتە جۆرێك لە لێكگەیشتن. بەهۆی ئەوەیشی قۆناغێكی نوێ لە پەیوەندییەكانی هەردوو لا لە كاتی سەردانەكەوە دەستی پێ كردووە، ئێرانییەكان نەیانویستووە ئەو تۆمەتانە لە سەروبەندی سەردانەكەدا بورووژێنن، “بەو پێیەی پێشتر لێكگەیشتنی تەواوی لەبارەوە گەڵاڵە كراوە.”[8] ئەوەیشی ئەم زانیارییانە پشتڕاست دەكاتەوە هەندێك لێدوانی ئەرێنییانەی ئێرانین دەربارەی هەرێم، لەوانەیش: ئاخاوتنی “سارا فەلاحی”، ئەندام لە لیژنەی ئاسایشی نەتەوەیی و پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی ئێران، كە پاكانە بۆ حکوومەتی هەرێم دەكات لە تۆمەتی پەنادانی چالاكییە دژەئێرانییەكان؛ لەگەڵ ئەوەیشدا جەخت دەكاتەوە، “حزب و لایەن و کەسایەتیی سیاسیی کاریگەر هەن لە هەرێمدا، كە لە دژی ئێران چالاكییان هەیە.”[9]

بە شێوەیەكی گشتییش لە ڕۆژی سەردانەكەوە تۆنی لێدوانە فەرمییە ئێرانییەكان دەربارەی هەرێم، جیاوازیی هەیە لە ماوەكانی ڕابردوو كە ئێرانییەكان بەبێ سێ و دوو هەرێمی كوردستانیان بە هۆكارێكی مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دەدایە قەڵەم. پێ ناچێت ئەم لێكگەیشتنە لە دەرەوەی ئاگاداری و ڕەزامەندیی ئەمریكا بێت چونكە بەپێی ئەو كاردانەوە ئەمریكییانەیشی ئاشكرا كراون، ئەم هێوربوونەوەی گرژییە لە نێوان هەولێر و تاران، ناكۆك نییە لەگەڵ خواستی واشنتۆن بۆ پارێزگاریكردن لە ئۆقرەییی ئێستای عێراق. لەم نێوەیشدا وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هاوكات لەگەڵ ئەوەی ڕەتی كردووەتەوە بچێتە وردەكاریی سەردانی شاندی هەرێم، ئەوەی  ڕاگەیاندووە “هانی ئەو دیالۆگانە دەدەن كە ئامانجی ڕاگرتنی گرژییە، هەروەها ئۆقرەییی زیاتر بەدی دەهێنێت؛ لەو بابەتانەیش كە پەیوەستە بە ئێرانەوە.”[10]

ناوبژیوانیی تاران لە نێوان هەولێر و بەغدا

بەپێی هەندێك لێكدانەوە، یەكێك لە ئامانجە ڕانەگەیەنراوەكانی سەردانی سەرۆكی هەرێم بۆ تاران، هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی و پاڵپشتیی ئێرانە بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، بەو پێیەی ئێران دەتوانێت گوشار لە هێزە سیاسییە عێراقییەكان بكات، بەتایبەت شیعەكانی هاوپەیمانی تاران.[11] ئەم لێكدانەوەیەیش لەگەڵ سروشتی پێكهاتەی حوكمڕانیی عێراقدا دێتەوە كە ئێستا بەدەست لایەنەكانی “چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە”وەیە. ئەم بەرەیەیش لە سێ جەمسەر پێك دێت كە شوێنكەوتە و هاوپەیمان و دۆستە نزیكەكانی ئێرانن. ئەگەر ئێرانیش ئەمە بكات، لە بەرژەوەندیی سەرۆكوەزیرانی ئێستای عێراقیشە كە بە دوای قۆناغێكی ئارام و پردێكی پەڕینەوەی هێوردا دەگەڕێت تا دەگاتە هەڵبژاردنی گشتیی ئۆكتۆبەری 2025. دەشێت هەر ئەم فاكتەرەیش بێت هانی “سوودانی”ی دابێت كە نێوانگیری بكات. لەم بارەیشەوە سەرۆكی هەرێم لە تاران، نەیشاردەوە كە سەرۆکوەزیرانی عێراق، یارمەتیدەری ڕێكخستنی سەردانەكە بووە. جەختی لەوەیش كردەوە “چەندان کۆبوونەوەی نهێنی”یان هەبووە تا دیدارەكانی تاران سەری گرتووە.[12]

بەپێی ئەو لێدوانە فەرمییانەیشی لە دەستەی ڕاوێژكارانی سوودانییەوە بڵاو كراونەتەوە، بەغدا هانی هەموو بەرەوپێشچوونێك دەدات لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەت ئێران؛ هەروەها “حكوومەتی فیدراڵ بەئەرێنی تەماشای سەردانەكەی سەرۆكی هەرێم دەكات.”[13] ئەم هەڵوێستە ئەرێنییەیش لەسەر سەردانەكە زیاتر لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە گرژییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بارگرانی و شەرمەزاری (ئیحراجیبوون) بۆ سەرۆكوەزیران و سیاسەتی كابینەكەی دروست دەكات و لە كرانەوە بەڕووی هەولێردا دەستی دەبەستێت. ئەو كاتانەیشی ئێران هەولێری بەئامانج گرتووە، بنكە سیاسییەكەی حكوومەتی سوودانی كە “چوارچێوەی شیعی”یە، ڕێگەی نەداوە زۆر بەرەنگاری تاران ببێتەوە. لە لاكەی تر و لە بەرامبەردا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و پێداویستییەكانی سەروەری و ڕای گشتیی عێراقییش چاوەڕێی ئەوەیان لێ كردووە هەڵوێست و پەرچەكرداری هەبێت لەسەر ئەو هێرشانەی، هەولێر وەك بەشێك لە عێراق دەكاتە ئامانج.

لە دەرەوەی عێراقی فەرمی و لەسەر ئاستی گرووپە وابەستەكانی ئێرانیش، كۆتا بەیاننامەی وتەبێژی سەربازیی كەتیبەكانی حزبوڵڵا (7ی ئایار)، كە سەرۆكئەركان و سێ لیوایان لەنێو حەشدی شەعبیدا هەیە (45، 46، 47)، هێرش دەكاتە سەر ئیمارات و ڕێگەی گەشەپێدانی توركیا، بەڵام هیچ ئاماژەیەك بە هەرێمی كوردستان ناكات؛ لە كاتێكدا لە بەیاننامەكانی پێشوودا (15ى ئادار) جەختی لەوە كردبووەوە “هەولێر لانكەی سیخوڕییە و بنكەی “پلانگێڕیی زایۆنییە.”[14] دەشێت ئەم خۆبواردنەی “حزبوڵڵا”ش لە هەولێر، یەكێك بێت لە دەرەنجامەكانی كرانەوەی هەولێر بەڕووی تاراندا، چونكە لە ئەزموونەكانی پێشوودا دەركەوتووە چارەسەری قەیرانەكان لە عێراقی ئێستادا بە گەڕانەوە بۆ تاران دەبێت؛ بەتایبەت كە هەندێك لە باڵە كاریگەرە حوكمڕانەكانی بەغدا پەیوەست و شوێنكەوتەی بڕیاری تارانن.[15]

هاندەرەكانی تاران بۆ كرانەوە بەڕووی هەولێردا

میدیای فەرمیی ئیرانی و لێدوانە سیاسییە شیعییەكان، وەها وێنای سەردانەكەیان كردووە كە پەنابردنی هەرێمە بۆ تاران و هەوڵی دڵنیاكردنەوەیەتی، بەڵام بەپێی پێدراوە بەردەستەكان نزیكبوونەوە و هەڵدانەوەی پەڕەیەكی نوێی بەرژوەندییەكی هاوبەشە لە نێوان هەردوو لا، چونكە جگە لە ئاسایش و دۆسیەی هێزە بەرهەڵستكارەكانی ئێران لە هەرێمی كوردستان، ئێران نیگەرانییەكی تری گەورەی هەیە كە پەیوەستە بە ڕێگەی بازرگانیی “گەشەپێدان”ەوە لە نێوان بەسرە و توركیا كە تێچووەكەی 17 ملیار دۆلارە و بڕیار وایە وڵاتانی كەنداو (سعوودیا، ئیمارات، قەتەر، كوێت) وەبەرهێنانی تێدا بكەن.[16] ئێرانییەكان پێیان وایە ئەم ڕاڕەوە بازرگانییە كە بڕیارە ساڵی 2050 كۆتایی بە قۆناغی سێیەم بێت، دەشێت ببێتە ڕكابەری ئێران لە نەخشەی جیۆسیاسیی ناوچەكەدا، چونكە ئەم پرۆژەیە وا دەكات عێراق پشت بكاتە ئێران وەك سەرچاوەیەكی سەرەكیی بازرگانی و لە بەرامبەردا ڕووی خۆی بگوازێتەوە بەرەو هێڵی كەنداو_ بەسرە _ توركیا. ئەمەیش بە مانای لەدەستدانی بازاڕێكی گرنگ دێت بۆ ئێران.[17]

ئێران و كوردستان لەوەدا هاوبەشن كە بێبەش كراون لە نەخشە و پلانە تێورییەكانی “ڕێگەی گەشەپێدان”؛ ئەمەیش هەم دەرفەتێك بۆ نزیكبوونەوە دەڕەخسێنێت و هەم لێكەوتەكانیشی بۆ هەردوو لا جێگەی نیگەرانین ئەگەر سەر بگرێت. هەرچەندە ئێرانییەكان تا ئێستا دان بە خۆیاندا دەگرن و زۆر بەئاشكرا دژی “ڕێگەی گەشەپێدان” لێدوان نادەن، بەڵام “كەتیبەكانی حزبوڵڵا” كە پەیوەستن بە سوپای پاسدارانەوە، لە دوا ڕاگەیەنراوی خۆیاندا جەخت لەوە دەكەنەوە “ڕێگەی گەشەپێدان هێشتا سەرچاوەی دڵەڕاوكێیە”؛ داوای ئەوەیش دەكەن گەرەنتیی بنجبڕ و یەكلاكەرەوەی ستراتیژییان پێ بدرێت بەر لە دەستكردن بە جێبەجێكردنی پڕۆژەكە[18]، كە عێراق دەكاتە كەناڵێكی وشك بۆ بەستنەوەی كەنداو بە توركیا.

جگە لە هۆكارە ئابوورییەكەی، دەشێت پشتیوانیی ئه‌مریكا بۆ “ڕێگەی گەشەپێدان” كه‌ هۆكارێكە بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێران له‌ عێراق و یارمه‌تیی سەربەخۆبوونی ئابووریی عێراق دەدات، بەشێك بێت لە هۆكارەكانی دڕدۆنگی و نیگەرانییەكانی تاران. لە ڕوانگەی ئێرانییەكانیشەوە “ڕێگەی گەشەپێدان”، هۆكارێكە بۆ به‌هێزبوونی په‌یوه‌ندیی ئابووری و سیاسیی عێراق و توركیا. هه‌ر جۆره‌ زیادبوونێكی هه‌ژموونی ئەنقەرەش‌ له‌ عێراقدا، به ‌واتای كه‌مبوونه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێرانە؛ ئەمە جگە لەوەی ترانزێتی “ڕێگەی گه‌شەپێدان‌” ده‌توانێت هۆكاری لادانی بازرگانی و گواستنه‌وه‌ بێت له‌سه‌ر ئه‌و ڕێگەیانه‌ی كە بە ئێراندا گوزەر دەكەن.[19]

ئەوەیشی نیگەرانیی ئێران لە پەلكێشانی توركیا لە عێراق زیاتر دەسەلمێنێت ئەوەیە، پاش واژۆكردنی 26 لێكگەیشتن و ڕێككەوتننامە لە نێوان بەغدا و ئەنقەرە و سەردانی ئەردۆغان بۆ بەغدا و هەولێر، ئێرانییەكانیش 23 بەڵگەنامە و تەوەرەی دانوستانیان دیاری كردووە وەك دەرفەتی هاریكاریی ئابووری لە نێوان تاران و بەغدا، بۆ ئەوەی هاوشێوەی توركیا لەگەڵ عێراق، بیكەن بە لێكگەیشتن و ڕێككەوتننامە.[20] هەندێك لەو دۆسیە و بوارانەیش پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە، بەو پێیەی چوار خاڵی سەرەكیی ئاڵوگۆڕ و بازرگانییەكی فراوانی لەگەڵ ئێراندا هەیە لە چوارچێوەی پەیوەندییە بەرفراوانەكانی نێوان عێراق و ئێران.

بەپێی ڕاپۆرتە ئێرانییەكان، تاران چاوی لەسەر ئەوەیە كەڵك لە هەرزانیی گواستنەوە و شمەكی بازرگانی لە نێوان ئێران و هەرێم وەرگرێت بەراورد بە تێچووی زۆری ئاڵوگۆڕی بازرگانیی عێراق لەگەڵ توركیا، هەروەها دەسەڵاتدارانی ئێران تا ڕاددەیەك كێشەیان هەیە بەدەست بەربەستە هونەرییەكان و خراپیی ژێرخانی مەرزەكانی ئێران لەگەڵ ناوەڕاست و باشووری عێراق؛ پێشیان وایە هەرێم باشتر و خێراتر دەتوانێت كێشە هونەرییەكانی هاتوچۆی بازرگانی چارەسەر بكات بەراورد بە پارێزگا عێراقییەكان.[21]

 قۆناغی نوێی پەیوەندییەكانی هەرێم و تاران

سەرۆكی هەرێم پێی وایە لە پاش سەردانەكەی تاران لاپەڕەیەكی نوێ لە پەیوەندییەكانی هەردوو لا هەڵدراوەتەوە و دەرگە لەسەر قۆناغێكی نوێ خراوەتە سەرپشت.[22] بە لای ناوەندە ئێرانییەكانیشەوە ئەوە گرنگە كە هەرێمی كوردستان بەفەرمی دڵنیاییی ئەوەی داوەتە ئێرانییەكان كە خاكەكەی نابێتە سەرچاوەی هیچ هەڕەشەیەكی ئەمنی و، نابێتە هۆكاری تێكدانێكی ڕەوش و بارودۆخی ئێران.[23] هەروەها ئێرانییەكان ئەوەیشیان بەلاوە مەبەستە، هەرێمی كوردستان لە پەنا پشتبەستنی زۆر بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانە ڕۆژاوایییەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ بەغدا، تارانیش بكەن بە هاوبەش لە نەخشەڕێی چارەسەر و، جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ هەماهەنگی لەگەڵ ئێران لەسەر شێوازی ساڵانی پاش ڕاپەڕینی 1991 و پاش ڕووخاندنی ڕژێمی سەددام لە 2003 كە ئەم سیستەمە سیاسییەی ئێستای عێراقی لێ بەرهەم هات.[24]

دوو لێكەوتەی كرانەوەی گرێی پەیوەندییەكان

بەپێی ئاماژەنما بەردەستەكان ئەم كرانەوەیە نوێیەی هەولێر و تاران، لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە دوو جۆر لێكەوتەی دەبێت كە دەشێت بەم جۆرە بخرێنە ڕوو:

_ لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێم كرانەوەی هەولێر بەڕووی تاراندا جارێكی تر “پارتی دیموكراتی كوردستان” و هێزە شیعە بنەڕەتییەكانی عێراق دەخاتەوە سەر هێڵی گفتوگۆ و پەیوەندیی گەرموگوڕ. لەم نێوەندەیشدا زانیارییەك هەیە كە جگە لە سەرۆكوەزیرانی ئێستای عێراق، نووری مالیكی، سەرۆكی “دەوڵەتی یاسا”ش ڕۆڵی دیوە لە ئاسانكاریكردن بۆ كرانەوەی پارتی بەڕووی تاران و سەردانی بەرپرسێكی ئەو حزبە بۆ ئێران.[25]

دەرەنجامی “ئاشتەوایییەكە”، جگە لە دەستكەوتی سیاسی و حزبیی تایبەت لە دۆسیەكانی هەڵبژاردن و گوشارەكانی دادگەی فیدراڵی بۆ پارتی، دەكرێت لێكەوتەی ئەرێنیی گشتییشی هەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا، لەبەر ئەوەی سەرۆكایەتیی حكوومەت و سەرۆكایەتیی هەرێم و دۆسیەی نەوت و بنەجێكردنی مووچە، بەشی زۆری لە هەولێرن. هەرەها چاوەڕێی ئەوەیش لە باشبوونی پەیوەندییەكان دەكرێت تارماییی هێرشی مووشەكی و درۆنیی ئێرانی و عێراق لە ئاسمانی هەرێم دوور بخاتەوە، لانی كەم لە مەودای نزیك و ناوەڕاستدا.

_ لەسەر ئاستی هەرێمایەتی، “ئاشتەواییی هەرێم و تاران” گرنگییەكەی لەوەدایە، لە دوو ساڵی دواییدا یەكێك لە ئاراستە سەرەكییەكانی چارەسەركردنی گرژیی ناوچەكە، گەڕانەوەیە بەرەو ڕۆژهەڵات لە بری پشتبەستی تەواوەتی بە ئەمریكا و ڕۆژاوا. ئەم سیاسەتەیش كە لە ئاداری 2023 دا بە ڕێككەوتننامەی تاران و ڕیاز بە نێوانگیریی چین گەیشتە لووتكە، سەرباری ئاڵنگاری و لێكەوتە گەرم و سەختەكانی جەنگی غەززە و هێرشی 7ی ئۆكتۆبەری حەماس بۆ سەر ئیسرائیل، هێشتا هەر خۆڕاگرە. ئەمەیش ڕێخۆشكەرە بۆ گەڵاڵەبوونی باوەڕێك، كە “مەرج نییە واشنتۆن تاكە سەرچاوەی چارەسەری كێشەكانی ناوچەكە بێت”؛ بەتایبەت كە ئەمریكا لەم ساڵانەی دواییدا پاشەكشەی لە زۆر دۆسیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە بە مەبەستی خۆتەرخانكردن بۆ پرسی گرنگتر لە ئۆكرانیا و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. سەرباری ئەمەیش ئەم ئۆقرەیییەی ئێستای نێوان سعوودیا و ئیمارات لەگەڵ ئێران، دەشێت تێك بچێت، چونكە ئاشتەوایییەكی چاوەڕوانكراوی ئیسرائیل و سعوودیا و ئیمارات بە نێوانگیریی ئیدارەی بایدن لە ئارادایە.[26] لە حاڵەتی سەرگرتنی ئەم سیناریۆ ڕێتێچووەیشدا، هەرێمی كوردستان هەر پێویستیی بە گەرەنتی و دڵنیایی هەیە كە بە ئاگری ئەو جەمسەرگیرییە توندە چاوەڕوانكراوە نەسووتێت كە كێشمەكێشی زلهێز و گەورەكانە و، باشترین دڵنیاییش هەبوونی پەیوەندی و لێكگەیشتنە لە نێوان هەردوو جەمسەرە سەرەكییەكەی ناوچەكە، كە تاران و واشنتۆن _ تەلئەبیبە.

  

[1].  https://bit.ly/4byAwlo

[2].  https://bit.ly/4auxRZn

[3].  https://bit.ly/3UymPMI

[4] . https://bit.ly/4bbAoIK

[5].  https://bit.ly/4dAU0Ic

[6].  https://bit.ly/3wtFNvK

[7].  https://bit.ly/3USlbqi

[8].  https://bit.ly/3JYcJzL

[9].  https://bit.ly/3JWjguC

[10].  https://bit.ly/3UCN1Wg

[11].  https://bit.ly/4bdgQUq

[12].  https://bit.ly/44zsTc8

[13].  https://bit.ly/3WSVsQj

[14].  https://bit.ly/4ag2OQT

[15].  https://bit.ly/3wk7yHf

[16].  https://bit.ly/3JXQz0k

[17].  https://bit.ly/3Wz1CEM

[18].  https://bit.ly/3ydoQGF

[19].  https://bit.ly/3KgepF3

[20].  https://bit.ly/3yfCHw5

[21].  https://bit.ly/3wu9sVC

[22].  https://bit.ly/44zsTc8

[23].  https://bit.ly/3V4nZB7 ؛
https://bit.ly/3JX83tM

[24].  https://bit.ly/3QGsaQV

[25].  https://bit.ly/3Wxz7av

[26].  https://bit.ly/4b8Zhow

محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکانی زانکۆی تاران

پوختە

بەو پێیەی ئاشتی و گەشەپێدان (پەرەپێدان/ Development) کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەیە، ئەم نووسینە بە ڕوانین لە ئاسۆی گەشەپێدان و پاڕادایمی ئاشتی، پەیوەندیی نێوان سەقامگیری و گەشەپێدان ڕوون دەکاتەوە. دواتر بە چاوێکی زیانبینانە قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان و لێکەوتەکانی تاوتوێ دەکات. لە دەرەنجامدا دەگاتە ئەوەی کە ئاشتی پێشمەرجی گەشەپێدانی بەردەوامە و، گەشەپێدانیش وەک چەمکێکی پڕبار بازگەیەکە بۆ گەیشتن بە ئامانجە ڕەواکانی کورد. بۆیە گرنگە بە ئاشتیی ئەرێنی، لە چوارچێوەی ئەخلاق و نەریتی کوردانە و نۆڕمی نووسراو و نەنووسراوەوە، بە پشتوانیی تیۆر و دانانی بەستێن و میکانیزمێک، ڕێگەی گەشەپێدان خۆش بکرێت.

پێشەکی

لە مێژووی دیارەوە جەنگ بەشێکی پچڕپچڕ بووە لە هۆكاری گۆڕانکاریی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی، بۆیە دەیان ئەکادیمیای سەربازی دامەزراون. زۆر جاریش جەنگ لە پێناو ئاشتیدا دەبیسرێ، بۆیە هەندێک وڵاتی هەژموونخواز دەیانەوێ لە سەنگەری چەکی ئەتۆمیدا ئاشتیی نێوان دەوڵەتان بێتە دی. لەگەڵ ئەوەدا چارەسەرکردنی کێشەکان، بەتایبەت لە ژیاری نوێدا، شتێکی خوازراوی هیۆمانیستییە، بۆیە دوای وێرانکارییەکانی جەنگی جیهانیی دووەم ئەوروپا کۆتاییی بە جەنگی هەمەلایەکی هێنا و بەرەو شارستانییەتێکی نوێ و گەشەپێدان چوو. لەو پێناوەدا سەرنجەکان لە واری زانست، سیاسەت، ئابووری و یاسا تا دەگاتە فەرهەنگ و هونەر، چوونەتە سەر بابەتی ئاشتی، چونکە ئاشتی دەبێتە هۆی ئارامی و داهێنان؛ کە ئەوانیش مەرجی گەشەپێدانن. (Sareeolqalam, 2018: 93) واتە، سەقامگیریی سیاسی بە کلیلی ئاشتی و پێکەوەژیان (Coexistence)ی سیاسیی گشتگیر، دێتە دی. لەو کەشەدا سەرمایە دەبێتە هۆی گەشەکردن. بەتایبەتی لە سەردەمی بەجیهانیبووندا کاریگەریی ئاشتی و ئاسایش، وەک ماف و پێویستییەکی سەرەکیی مرۆڤ، لەسەر گەشەپێدانی ئابووری زیاتر دەبینرێت، بە جۆرێک کە بەهاكانی مێتافیزیکیش خەریکە جێگەی خۆیان دەدەنە ئابووری.

بەو مەبەستانەوە، گەشەپێدان و ژیانی دیموکراتیکتر لە کۆمەڵگە مۆدێرن و سەرمایەدارییەکان، بە هاوکاریی نێودەوڵەتی، وەدی هاتن. پەیمانی ماستریخت و دروستبوونی یەکێتیی ئەوروپا، کە سەرەتا لە ئاڵوگۆڕی خەڵۆز و پۆڵا دەستی پێ کرد، نموونەی ئەو هاوکارییانەن. بەڵام لە بناواندا بەستێنسازییەکە لە پەروەردەوە دەستی پێ کرد؛ پاشان لە داهێنانی ئۆلەمپیکی وەرزشییشدا ئاشتیی نێوان ڕەنگ و زمان و نەژادیان ڕەچاو کرد و لە پزیشکییشدا دەروونناسیی ئاشتییان داهێنا. ئەوان سەرەڕای هەموو کێشە و قەیرانەکانیان، لە وڵاتی خۆیاندا خەڵکی بیانییان کردە دەسەڵاتدار و بەرپرس. بەم ڕێڕەوەدا وڵاتانی پێشکەوتوو لە کەناری گەشەپێداندا لەنگەریان گرت.

بە وێنە و وانەی گەشەسەندووان، لەناو هەندێک وڵاتی گەشەنەسەندوویشدا، کە شەڕ و جەنگیان تێدا نەبووە و لەگەڵ جیهاندا سازاوتر بوون، تا ڕاددەیەک گەیشتوونەتە ژیانێکی باشتر و ئاستێکی بەرچاوی گەشەپێدان. ئەگەرچی پەیوەندیی نێوان دیموکراسی و گەشەی ئابووری، پەیوەندییەکی دوولایەنەیە (Rodric, 2000: 3) بەڵام لە وڵاتانی گەشەسەندووی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، کە تا ڕاددەیەک نادیموکراتیكیشن، ئاشتییەکی بەردەوامیان تێدایە. هەروەها، کۆریای باشوور دوای شەڕی ناوخۆیی و دەرەکی و بەبێ ئابوورییەکی ڕانتیەر و هەبوونی چۆڕە نەفتێک پەرەی سەندووە. نموونەی بەرچاوی دیکە چوار بەورەکەی ئاسیان کە بە یەکگرتووییی (Coalition) ناوخۆیی و هاوکاریی ئەمریکا گەشەیان سەندووە.

تیۆریزەکردنی ستراتیژیی گەشەپێدانی ئاشتییانەی چین لە دوای مردنی “ماو”، لە سەردەمی “چۆئێن لای” و “شیاو پینگ”، لە ماوەی سی ساڵدا نموونەیەکی دیارە. هەروەها، “لی کوان یوو” بۆ هاوپێبوونی سەنگاپوور لەگەڵ زلهێزاندا گۆڕینەوەی بیروڕای ئازادانەی کردە سەرمەشق. ئەو دەڵێ: گرنگترین سەرچاوەی گەشەپێدان، سەرچاوەی مرۆیییە؛ لە کۆنیشدا ئەو ئیمپڕاتۆرییەتانە سەركەوتنیان بەدەست هێنا کە توانییان زمان و نەژادی جۆراوجۆر بێننە لای خۆیان. ئێستا بۆ گەیشتن بە دیموکراسی، دەبێ ڕێگە بدەن دەنگی جیاواز هەبن. بە هەمان شێوە، “مەهاتیر” لە مالیزیا بە ڕێڕەوی ئاشتیدا گەیشتە گەشەپێدان. وڵاتێکی ڕانتیەری وەک “ئیماڕات”یش، کە نەفتی کردە وزەی گەشەپێدانی ئابووری، بە یاسا کەلتووری نەهێشتنی جیاکاری بنەجێ دەکەن. ئەوان لە ساڵی 2014دا “بونیادی ئیماڕاتی بۆ بڵاوکردنەوەی ئاشتی”یان داناوە و ساڵانە خەڵاتی تایبەت بە ئاشتی پێشکەش دەکەن. بە دوای ئەوانەوە، “بن سەلمان” وانەی لە وڵاتانی کەنداو وەرگرتووە و دەیەوێ تەنانەت لەگەڵ دوژمنە مێژوویییەکانی سعوودیادا بسازێ بۆ ئەوەی سەرمایەگوزارییەکانی داهاتووی وڵاتەکەی تووشی هەڕەشە نەبن.

بەو پێیەی ئابوورییە گەشەستێنەكان و ئابووریی بچووک بەبێ سەقامگیریی سیاسی ئەستەمە بتوانن گەشە بکەن، وڵاتانی ناسەقامگیر لە گەیشتن بە گەشەپێدان پەکیان دەکەوێت. تەنانەت ئەگەر سەقامگیرییەکیش لەو وڵاتانەدا هەبێت، بەقەد ئاشتی توانای ئەوەی نییە کە هاڕمۆنیای یەکێتی و پلۆرالیزم بهۆننەوە. بەتایبەتی هۆیەکی پێشنەکەوتنی ئەو وڵاتانە شەڕی ناوخۆیی و ناکۆکیی دەرەکی و قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسییە (Coexistence). لەو بارەوە قەیرانەکانی ئەفغانستان و ناساندنی سۆماڵی بە دەوڵەتێکی داماو لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی وانەی پەندئامێزن.

پرسی سەرەکی

چەمکی گەشەپێدان لایەنێكی چەمكییانەی واتاداری هەیە بەبێ ئەوەی هەستیارییەک دروست بکات. ئەگەر لە سەرێکەوە گەشەپێدان لە بەستێنی سەربەخۆیی، ئاشتەوایی، گەشەی ئابووری و حوکمڕانییەکی باشدا سەری هەڵدابێت، لە سەری تر، سەربەخۆیی، دیموکراسی، بە دوای گەشەپێداندا دێن. گەشەپێدان چوارچێوە و بانوبەرێکی دیاریکراوی نییە و لە هەر کات و شوێن و بەستێنێکدا ئامانجێکی هەیە. وڵاتانی پەرسەندوو ئامانجیان ستانداردی ژیان و خۆشگوزەرانیی زیاترە و، وڵاتانی پەرەنەسەندوو ئامانجیان بنبڕکردنی هەژاری و دابینکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتییە. گەشەپێدانی کوردستان جگە لەو ئامانجانە، دەتوانێ ئامانجێکی نەتەوەییشی هەبێ. دەشێ بە کلیلی گەشەپێدان، پەیوەندیی نێوان خەڵک و حکوومەت و پەیوەندیی کوردستان لەگەڵ جیهاندا توندوبەندتر بێت. کەچی ئێستا هەرێمی کوردستان لە قەید و سندمی قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسیدا گیری خواردووە کە گەشەپێدان لەپێ دەخات و لە ئامانجە ڕەواکانیشی دوور دەبێتەوە. ئەم قەیرانە بەهۆی نەبوونی دامەزراوەی نۆڕمدار (Institution) و سیستەم لە کاتی “ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی”دا سەری لە سیپەر دەرهێنا و نەیهێشت دیسکۆڕسی پێکەوەژیانی سیاسی ساز بێت. ئەم چاڵەی بەردەم گەشەپێدان لە لایەک بۆتە کەلێنی دزەكردنی نەیاران، لە لایەکی دیکە بۆتە هۆی دڵهێشانی دۆستان.

هەندێک وڵاتی پێشنەکەوتووی وەک عێراق و یەمەن هەن کە ئەگەر ناسەقامگیریش بن، بەڵام سەرچاوە جوگرافی و ئابوورییەکانیان ئەوەندە بەهێزە کە ڕەنگە وڵاتانی پێشکەوتوو، کات و تێچووی بۆ دابنێن تاکوو دەیانخەنە سەرپێ. بەڵام هەرێمی کوردستان ئەو شانسەی کزە، بۆیە دەبێ بە سیاسەتێکی دروستتر پێگەی جیۆپۆلیتیکیی خۆی بەهێزتر بکات. هەرچەندە لە بنەڕەتدا “پەیدابوونی هەرێمی کوردستان بەهۆی گۆڕانی جیۆپۆلیتیکی بووە و پاراستنیشی لەسەر ئەو هێڵە جیۆپۆلیتیکییەیە،” (Kordnajad, 2022) بەڵام جیۆپۆلیتیکیش دەچێتە ژێر کاریگەریی ئابوورییەوە. ئەگەر دۆخی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرژەوەندیی کورددا بێت، لەوانەیە لە ململانێکانی داهاتوودا دۆخەکە بگۆڕدرێ. بۆیە کورد پێویستی بە بەهێزکردنی ئابووری هەیە. ئابوورییەکی بەهێزیش پەیوەندیی بە ڕاددەی گەشەپێدانەوە هەیە. یەکێک لە مەرجە سەرەکییەکانی گەشەپێدانیش، گەشەپێدانی سیاسی و کۆمەڵایەتییە کە بە ئاشتییەکی ئەرێنی و بەردەوام دادەمەزرێ و دەپارێزرێت.

لێرەدا بۆ ئەوەی کورد بتوانێ پێگەی جیۆپۆلیتیکی خۆی بەهێزتر بکات پێویستە بە كامێرای ئاشتی لە ئاسۆی گەشەپێدانی ئابووری بڕوانێت و بە جیۆپۆلیتیکی ئاشتی، بە سەرنجدان بە ئافریقای باشوور، مەیدان بداتە گەشەپێدان. کورد بەهۆی دۆخی جوگرافیا و باری نەتەوەییی خۆی، چارەنووسێکی میراتی و ستراکچراڵی هەیە. چارەنووسێکی دیکەی هەیە کە پەیوەندیی بە حکوومەتەوە هەیە؛ تەنانەت ژیانی خەڵک و کێشەکانی تایبەتی تاکیش پەیوەندییان بە حکوومەتەوە هەیە. پەیدابوونی ئەم هەرێمە، کە بەهۆی گۆڕانی جیۆپۆلیتیکیییەوە بووە و ڕەوایەتییەکەی بۆ خەڵک و لایەنە سیاسییەکانیش دەگەڕێتەوە، پاراستنی ئەو هێڵە جیۆپۆلیتیکییە و پێکەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان لایەنەکان و خەڵک و حکوومەت مەرجی مانەوەن.

بە تێگەیشتن لە پرسی ئاشتی و پێکەوەژیانی سیاسی، پرسیاری سەرەکیی ئەم نووسینە ئەوەیە کە، گرنگیی ئاشتی و پێکەوەژیانی سیاسی بۆ گەشەپێدانی هەرێمی کوردستان چییە؟ هەرچەندە داڕشتنی سیاسەت بۆ گەشەپێدان، دەوڵەتێکی سەربەخۆی سەقامگرتووی دەوێ، بەڵام، لە پێناو ژیانێکی باشتردا، هەرێمی کوردستانیش لە میراتی مافی گەشەپێداندا (right to development) پشکی هەیە. بەو دیدەی کە سەقامگیری و گەشەپێدان کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەیە و مرۆڤ گرنگترین سەرچاوەی گەشەپێدانە و ئاشتییش دینامیزمی گەشەپێدانە، کوردستان بە دانانی بەستێنی ئاشتییەکی دەروونی و کۆمەڵایەتی، دەتوانێ قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسی نەهێڵێ و ڕێگەی دروستی گەشەپێدان هەڵبژێرێت و لە ئامانجە ڕەواکانیشی نزیکتر بێتەوە. ئاشتی و گەشەپێدان جگە لەوەی ژیانێکی خۆش دادەهێنن، دەبنە دیوارێکی ئەمنییەتییش لە بەرامبەر پیلانی دەرەکی. بە نەبوونی ئاشتییش ڕیسکی هەر سیاسەت و پلاندانانێكیش بۆ گەشەپێدانی دوورمەودا هەڵدەکشێت. هەروەها جگە لەوەی هەل و کاتی لەدەست دەچێت، تووشی هەڕەشەی گەورەتریش دەبێتەوە. ئەو هەڕەشەیە هەوکردنی سیاسیی لێ دەکەوێتەوە و لەوانەیە بگاتە دۆخێکی ناسكتر. ئەم قەیرانە نەک هەر ئاسۆی ڕزگاری و ئازادی لێڵ دەکات، بەڵکوو مەترسیی وەک لاوازکردنی شەرعییەتی حکوومەت و تەنانەت مەترسیی بۆ سەر ئەو بڕیارە نێودەوڵەتییانە دەبێ کە لە بەرژەوەندیی کورددا دروان.

پاڕادایمی ئاشتی و گەشەپێدان

لە نەریتی “ئەرستۆ”ییدا، ئاشتی لە ئابوورییەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەو پێی وایە ئابووری دەبێ هاوپێی ئەخلاق و فەزیلەت بێت. “ئەفلاتوون”یش داڕمانی ئابووری بەهۆی جەنگ دادەنێت. بیرمەندانی وەک “پولانی”، “گیدنز” و “ئامارتیاسێن” لەو چوارچێوەیەدا بیر دەکەنەوە. بەپێی تیۆریی کلاسیکیی ئاشتیی بەردەوام، کە ڕیشەی فەرهەنگیی هەیە و “کانت” (1795) لێی دەدوێ و “ئاگۆستین” گەیاندوویەتییە لووتکە، ئارامی لە منداڵدانی ئاشتییەوە دێتە دەر. “سیسڕۆن” ئاشتی بەو ئازادییانە دادەنێ کە لە ئارامیخوازییەوە سەرچاوە دەگرێت. “مۆنتسکیۆ” مێژووی مرۆڤایەتی بە مێژووی هەماهەنگی و پێکەوەکارکردن ناو دەبات و دەڵێ هەر کاتێک ئاشتی توانیی ئارامی ساز بکات، ئەوا ئازادییش دابین دەبێت. ئەو ئازادییەیش دەبێتە زەمینەی ژیانێکی دیموکراتیکتر.

به‌پێی تیۆریی ئاشتیی دیموکراتیک، وڵاتە دیموکراسییەکان شه‌ڕخواز نین. هەرچەندە ئاشتی وەک بەشێک لە نۆڕم و ئەخلاق یارمەتیدەری دیموکراسی و گەشەپێدانی مرۆیییە، بەڵام هێشتا تێری گەشەپێدانێکی گشتبین ناکات. چونکە ئاشتی بە مانای ئازادی و سازدانی ژیانێکی شاد و بێکێشە (Cambridge Dictionary, 2021) لە دیموکراسی جیا ناکرێتەوە. لەناو زۆربەی کەلتوورەکانیشدا ئاشتی واتایەکی قووڵی پۆزەتیڤی هەیە کە ئامانجی بەرزی لەپشتە. (Kuper,1987:163)

بەشێکی زۆری تیۆرییەکانی ئاشتی لەناو زانستی یاسا و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا ئاشتییان بە نەهێشتنی جەنگ داناوە. ئەم جۆر ئاشتییە نەرێنییە شتێکی کاتییە و بەرهەمی بەڕێوەبردنی دەوڵەتەکان و زەبرە کە تەنیا نەزمێکی کاتی دروست دەکات. (Bonisch, 1981) لەو بارەوە، “کارڵ شمیت” نەمانی جەنگ بە مانای هەبوونی ئاشتی دانانێ. نموونەی مێژوویی، “ڕێككەوتننامەی ڤێرسا”یە (1919) لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم کە “کینز”ی ئابووریناس بە ئاشتییەکی کارتاژی ناوی دەبات و تێیدا “ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێکی پڕکێشە لەدایک بوو.” (Fromkin, 1989) چونکە ئاشتییەکی سەرخانیی بێژێرخان بوو کە براوەکان ڕێکیان خستبوو و ناوەرۆکەکەی پیادە نەکرا، بۆیە بووە هۆیەکی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی دووەم.

بە سەرنجدان لە هەردوو تیۆریی کلاسیک و مۆدێڕنی ئاشتی، دەتوانرێ تانوپۆی ئاشتی و پێکەوەژیانی سیاسی لەگەڵ دۆستان و تەنانەت دوژمنانی دوێنێ بە ئامانجی گەشەپێدان بتەنرێ و ئەو تێگەیشتنە دروست بێت کە تۆڵە تێچووی هەیە و ئاشتییش پێشکەوتنی بەدواوەیە. لەو بارەوە، ئابووریناسانی کلاسیک لە “ئادام سمیت” تا “مارکس” لەسەر ئەو بۆچوونە بوون کە شۆڕشەکانی پیشەسازی لە ئەوروپای ڕۆژاوا لە ئاکامی کەڵەکەبوونی درێژمەودای سەرمایە بووە، کەچی لە زۆر وڵاتدا کە سەرمایەیشیان هەبووە، بەهۆی کورتماوەبوونی سەرمایە و نەبوونی ئاسایشی دارایی، شۆڕشێکی وەک شۆڕشی پیشەسازی و گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی نەهاتۆتە دی.” (Katuziyan, 2003)

سەقامگیریی سیاسی، سەروەریی یاسا، کۆنتڕۆڵی گەندەڵی، مافی خاوەندارێتی، چارەسەرکردنی کێشەی نێوان پێکهاتەکان و نەبوونی جیاکاری و ئاشتی و ئاسایش، ئەو هۆکارانەن کە یارمەتیی گەشەپێدانی ئابووری دەدەن. گەشەپێدانی ئابووری وەک پایەیەکی سەرەکیی گەشەپێدانی بەردەوام (Sustainable Development) گەشەی کوانتیتیی ئابووری هەڵدەکشێنێت، بەڵام لە ڕووی کوالێتییەوە هاوشانی خۆی دامەزراوە و نۆڕمە کۆمەڵایەتییەکانیش دەگۆڕێت. بۆ ئەو گۆڕانە بەردەوامە، پێویستە ئاشتییەکی پۆزەتیڤی ستراکچراڵ هەبێ تاکوو لەگەڵ گەشەپێدان و بەردەوامیدا یەکگرتوویییان هەبێت و دۆكترینی وەک دادپەروەری، حوكمڕانیی باش، مافی مرۆڤ و دیموکراسی، کەشی کارێکی تەندروست، شادی و هیوا بە داهاتووی تێدا بێت و دامەزراوەکانیش بەو ئاراستەیەدا بڕۆن. ئامانجی ئەو جۆرە ئاشتییە کە چاوێکی ئاییندەبین، ستراتیژیک و پەرەسەندووگەرای هەیە، دروستکردنی کۆمەڵگە و دامەزراوەی زیندوو و بەهیوایە. (Tilahun, 2015: 251-258)

گەشەپێدانی بەردەوام جگە لە زیادکردنی بەرهەمی ناوخۆیی، پەرەدانە بە ستاندەرەکانی دیکەی ژیان، وەک تەندروستی، پەروەردە، بیمە، خزمەتگوزاری لە شار و دێهاتەکان.  (Waters, 1995: 5) ئەگەر ئامانجی حکوومەتێک دابینکردنی ئەو پێداویستییانە نەبێت، ئاشتی لە نێوان حکوومەت و خەڵکدا ساز نابێت. زۆربەی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانیش حکوومەتی شایستە (Good Governance) بە حکوومەتێک دادەنێن کە ئاشتی و ئاسایشی تێدا مسۆگەر بێت. بۆیە حکوومەتێکی گەشەخواز بەر لەوەی پڕۆژەی ئابووری و بەرنامەی گەشەپێدان دابنێت، ڕێگەی سیاسی و کۆمەڵایەتییەکەی خۆش دەکات؛ بۆ نموونە، پێکەوەژیانی سیاسی نەک هەر لەگەڵ نەتەوە و ئایینەکان، بەڵکوو لە نێوان ئایدیا و گرووپەکانیشدا دێنێتە دی. (Bar-Tal & Bennink, 2004: 3)

بەو ڕوانگەیەوە وشەی ئاشتی لە وشەیەکی مۆراڵسازڕا دەتوانێ ببێتە چەمکێکی ڕیال بۆ ئەوەی لە خزمەت گەشەپێدانی ئابووریدا بێت. بە ئاراستەی ئەو پێناسە کۆمەڵناسییانەی کە ئاشتی بە ژیانێکی باشتر بۆ هەموو کەس دادەنێت لە سەردەمی گەشەپێدانگەراییدا ئاشتییەکی بەردەوامی ناوخۆیی و دەرەکی لەسەر بنەمای عەقڵێکی کارا شتێکی یۆتۆپیانیستی و ئایدیالیزەکراوی چەپ نییە، بەڵکوو شتێکی تەواو ڕیالیستییە کە دەتوانێ ئاشتی و گەشەپێدان بۆ نەوەی داهاتوویش مسۆگەر بکات.

ناوکی گەشەپێدان

گەشەپێدان دوو پایەی سەرەکیی هەیە: یەکەمیان گۆڕینی ستراکچراڵی (Structural Change)یە کە مەبەستی گواستنەوەی خەڵکە بۆ کاری تەکنیکیی بەرزتر و بەرزکردنەوەی ئاستی خوێندەواری لە واری پیشەسازی و گواستنەی هێزی کار بۆ کاری کۆمپلێکس. دووەمیان، گەشەی بنەماکان (Development of Fundamentals)ە کە بە واتای گەشەی مرۆیی دێت و کات و سەرمایەی فرەی دەوێ. لە گەشەی بنەماییدا پێشخستنی نۆڕمەکان (Institution) و ماکی یاسایی بنەجێ دەبێت. بەشی گۆڕینی ستراکچراڵی و گەشەی بنەماکان پەیوەندییان پێکەوە هەیە. بۆ ڕاکێشانی پیشەسازیی نوێ، پێویستە هێزی کاری مرۆیی ڕاهێنرا بێ، نەک بڕوانامەگەراییی زانکۆ نزمەکان ببنە سەرباری حکوومەت. دەبێ حکوومەت بەپێی ئامانج و پێداویستیی خۆی هێزی مرۆیی پەروەردە بکات و ژیانیشیان بۆ دابین بکات. (Kordnajad, 2022) لێرەدا، دوو چین مەكینەی سەرەکیی گەشەپێدانن: چینی پیشەوەران (پیشەگەران) و ئەندازیاران و چینی سیاسەتزانان. چینی یەکەم، مەکینەی گۆڕینی ستراکچراڵیان گەڕ داوە و چینی سیاسەتزانانیش، وێڕای ئاراستەکردنی تەکنیککاران، بنەماکانیان گەشە پێ داوە.

هەرچەندە ئاشتی و گەشەپێدان یەك پاکێجە، بەڵام بە گوتەی “گۆتە”، “ئاشتی لە سەرووی هەموو شتێکە” و پێشمەرجە بۆ گۆڕانکاریی ستراکچراڵی و گەشەی بنەماکان. لە بەشی گۆڕینی ستراکچراڵدا کە ئاسانترە لە گەشەپێدانی بنەماکان، دەبێ ئاشتی هەبێت تاکوو کارخانەیەکی گەورە و پیشەسازییەک دابنرێت و سەرچاوەکانی ئابووریی جیهانییش یارمەتیدەری بن. (Kordnajad, 2022) بەتایبەتی بۆ وڵاتانی هەژار، دەبێ سەقامگیری هەبێت تاکوو پیشەسازییەکەیان بکەوێتە ڕێ. (North, 1990) لە بەشی بنەماکانیشدا حوکمڕانی، گەشەی كەلتووری، گەشەی مرۆیی، گەشەی سیاسی بە ئامرازی ئاشتی دەکرێن. بۆ ئەمە دەبێ یاساکان لە خزمەت گەشەپێداندا بن. بەپێچەوانەوە، قۆرخکاری لەگەڵ یاسادا ناسازە و نەبوونی یاسا دەبێتە هۆی هەڵاتنی سەرمایە. (Kordnajad, 2022)

بەگشتی ئاشتی پەیوەندییەکی فرەلایەنە؛ (Galtung,1967:50-55) هەر کات ئاشتی و ئارامی و ئازادی هەبێ، ئەوا بەستێنی گەشەپێدانیش هەموار دەبێت؛ چونکە گەشەپێدان بە پڕۆسەی دۆستایەتی و توانای مرۆیی دادەنرێت. (Sen, 1999) تێگەیشتن لە پەیوەندیی نێوان ئاشتیسازی و گەشەپێدان (Peacebuilding and Development) وەک بەهایەک هەستی ئاشتیخوازی لە پێناو گەشەپێداندا بەرز دەکاتەوە.

یەکێک لە پێوەرەکانی گەشەپێدانی ئابووری، ئاستی ئاشتییە (Global Peace Index) کە هەم ئامانجە و هەم پڕۆسەیە. بەپێی ئەم پاڕامەتر و پێوەرە (GPI)، هەر دەوڵەتێک ئاستی ئاشتییەکەی لەبانتر و لەبارتر بێت ئەوەندەیش سەرمایەگوزاریی لێ دەکرێت. بەو پێیەی پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ لە نێوان ئاشتی و کەڵەکەبوونی سەرمایەی فیزیکیدا هەیە، (Santhirasegaram) سەرمایەی دەرەکی ڕوو لە ناوچە ناسەقامگیرەکان ناکا. (5: Alesina, 1992) وەک چۆن “کەشی ئاشتی، یارمەتیدەری گەشەپێدانە” (Movatheqhi, 2021) بە هەمان شێوە گەشەپێدانیش ڕێخۆشکەری ئاشتییەکی بەردەوامە. ڕمانی ئابووری ئەگەری سەرهەڵدانی پاشاگەردانی (فەوزا)ی هەیە. لانی کەم ناسەقامگیری لەناو ستراکچەری ئابووریی وڵاتاندا کاریگەریی نەرێنیی لەسەر چالاکییە ئابوورییەکانی خەڵک دەبێت و لە ئاکامدا “کۆمەڵگە لاواز دەبێت و لەگەڵ خۆیدا حکوومەتیش لاواز دەکات.” (Kordnajad, 2022)

قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسی

لە کاتێکدا لە مەیدانی مانۆڕی هێز و کەشی ئەنارشیک (فەوزەوی)ی ناوچەکەدا لە پەیوەندیی نێوان گەشەپێدان و ئاشتی دەدوێین کە یەکێک لە قەیرانە هەڕاشاوییەکانی هەرێمی کوردستان، وەک زۆربەی قەیرانەکانی وڵاتانی دوای ڕزگاربوون لە کۆلۆنیالیزم، ناسەقامگیری و قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسییە کە کاریگەریی خراپی لەسەر پێگەی جیۆپۆلیتیک و هەستی کۆمەڵگە هەیە و دۆڕانی “جەنگی نەرم”ی بەدواوەیە. هەروەها یەکێک لە قەیرانەکانی تر، “قەیرانی گفتوگۆی مەدەنی”یە کە ڕیشاڵەی فەرهەنگیی هەیە و دەتوانێ کورد تووشی هەڵەی ستراتیژی بکات.

خاکی کوردستان کە بە زەبری هێز و یاسای سەپاو پارچە کراوە، بەڵام لە ڕووی زەینی و فەرهەنگییەوە هێشتا ڕایەڵەکانی پێکەوە بەستراونەتەوە، کەچی لە بەشێکی ڕزگارکراویدا بەهۆی نەبوونی ئاشتی، نەک هەر گەشەپێدان پێ ناگرێ، بەڵکوو سنووری زەینییش لە نێوان دوو بەشی هەرێمدا دروست کراوە کە مەترسیدارترە لە پارچەکردن بە یاسای بێدادانە. ئەوەی ئێستا هەیە ئاشتییەکی تۆزکاڵییە کە دوای ڕێککەوتننامەی واشینتۆن (1998) لە هزری دیموکراتیکی بیل کلینتۆن، کە پێی وابوو دیموکراسی دەبێتە هۆی ئاشتیی نێودەوڵەتی، هاتۆتە دی. دوای ئەو ڕێککەوتننامەیە ئەگەرچی جەنگ نییە، بەڵام ئاشتییش بەپێی پێویستیی گەشەپێدان نییە. ئەم قەیرانە ئەگەر هۆکاری دەرەکی و دەستی نەیاری تێدا دیار بێت، بەڵام هۆکاری لاوازیی ناوخۆییشی هەیە.

لە کاتێکدا هەموو لایەنەکان لە مەشقی دیموکراسیدا بەشدارن، ئەوە بەو مانایەیە کە دیموکراسییان لەلا پەسەندە، بەڵام پێکەوەژیانی ئاشتییانە وەک پێویست نییە. ئەگەر دیموکراسی هەر بۆ ئەوەیە کە وێنەیەکی دیموکراتیک نیشان بدرێت و لەو ڕێیەوە پۆستەکانی خوارتر دەستاودەست بن، ئەو شێوە دیموکراسیە ئاشتی و پێکەوەژیانی سیاسی ناهێنێتە دی. بۆیە جگە لەوەی گرنگە قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسی چارە بکرێت بۆ ئەوەی نەگاتە هەڵدێر، دەبێ دیدێکی هۆلیستیک لەسەر پەیوەندیی نێوان ئاشتی و گەشەپێدان هەبێت تاکوو بەستێن بۆ ئاشتی ڕابخرێت.

بەستێنسازیی ئاشتی

ئاشتی وەک چەمکێکی فەرهەنگی، بەشێک نییە لە تایبەتمەندییەکانی دەوڵەت، بەڵکوو تایبەتمەندیی کۆمەڵگەکانە، بەڵام دەوڵەت دەتوانێ بەستێنێک دروست بکات تاکوو فەرهەنگی ئاشتی پێ بگرێت. بەو پێیەی ئاشتی دەبێ لە ناخی کۆمەڵگەوە سەرچاوە بگرێت، ( Mitrany, 1946) باشترین حکوومەت ئەو حکوومەتەیە کە خۆی لەناو پڕۆسەکانی ئاشتیسازیدا ببینێتەوە. بەستێنسازی (زەمینەسازی) بۆ ئاشتی، بە تەکنیکێکی جۆراوجۆر دەکرێت. بۆ وێنە، بەپێچەوانەی بونیادگەرایی، ڕەوتی نوێگەراییی ئایینی و موعتەزیلەی هاوچەرخ زیاتر پێکەوەژیان دروست دەکات. ئەم ڕەوتە له‌ میسر بەستێنێکی ستراکچراڵی هه‌یه. له سیسته‌می خوێندنی میسردا قوتابی ده‌یتوانی له قوتابخانه‌ی ئایینی بۆ قوتابخانه‌ی مودێڕن ئه‌مبه‌روئه‌وبه‌ر بکات. ئه‌مه بووه هۆی ئه‌وه‌ی پیاوانی ئایینییش دیمەنی زانست ببینن بۆ ئەوەی بیر و هزریان له قاڵبی “دۆگم” ده‌ربچێت.

لە نموونەیەکی دیکەدا، وێڕای ئەوەی کورد کەلتوورێکی هاوبەشیان هەیە، بەڵام پارچەی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا جیاوازییان لەگەڵ پارچەی باکوور و باشووردا هەیە. جیاوازیی دیمۆگڕافی، زانینی زمانێکی دیکە، سیستەمی پەروەردە هۆکاری ئەم جیاوازییە ئەرێنییانەن. بەڵام یەکێک لە فاکتەرەکانی ئەو جیاوازییانە نەبوونی شەڕ و هاتوچۆ و مانەوەی قوتابیان و سەربازانە لە شارەکان، کە گۆڕانکاری بەسەر ڕووبەری دید و پانتاییی بیریاندا هێناوە و لە ئاشتی نزیکتری کردوونەتەوە.

بەستێنسازی واتە، لە شارسازییشدا دەبێ بیر لە ئاشتەواییی کۆمەڵایەتی بکرێتەوە. بۆ نموونە، ئەو بیناسازییە هێلانەیی و بەرزانەی کە لە شارەکاندا دروست دەکرێت جگە لە مەترسیی گۆڕانی دیمۆگڕافی، پچڕانی پەیوەندی و کزبوونی هەستی نیشتمانپەروەری، لەدەستدانی هەستی خۆشەویستیی شار، دەبێتە هۆی ئەوەی پەیوەندی و نۆستالژییش لەناو بچێت و لە کاتی ئاژاوەدا گەڕەکە جیاوازەکان تووشی هەڕەشە بن.

بە سەرنجدان بۆ ئەم نموونانە ئەم ڕێکارانە بۆ بەستێنسازیی ئاشتی لەو سەردەمە لە کوردستاندا کاری کردەیی و گرنگن:

– شایستەسالاری و پسپۆڕ-تەوەری بکرێتە پێوەر بۆ ئەوەی هاووڵاتییەکی بەڵێندەری زانستمەند لە پڕۆسەی کێبڕکێیەکی بێخەوشدا بتوانێ خزمەت بکات.

– پەیوەندی و گفتوگۆ لە نێوان نوخبەی هزری و نوخبەی بڕیاردەر هەبێت.

– دادپەروەری پێویستیی بە یاسا هەیە، (Kelly, 1992: 26) بۆیە دانانی یاسا و دەستوورێکی شایستە و دانانی جاڕنامەیەك بۆ ئاشتی، بە پابه‌ندبوون بە کۆنڤانسیۆنە نێودەوڵەتییەكان، گرنگن.

– بە کەمکردنەوەی درز (كەلێن)ە کۆمەڵایەتییەکان و گۆڕینی ستراکچەری کۆمەڵگە، پێکەوەژیانی سیاسییش ئاسانتر دەبێت. بۆیە نابێ ئۆلیگۆپۆلی (Oligopoli) ببێتە مۆرکی بازاڕ؛ بەڵکوو پێویستە لێکگرێدانەوەی ئابووریی ناوچەکان و مسۆگەرکردنی هەلی ئابووری بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی، تەنانەت بۆ کوردی پارچەکانی تر، بەهەند وەربگیرێت.

– کوالێتیی ژیان بەرز بکرێتەوە بۆ ئەوەی ئاستی هەژاری و بێکاری دابکشێت و كەڕامەتی مرۆڤ هەڵبکشێت.

– پێکەوەژیانی ڕاستەقینەی ناوخۆیی لەگەڵ لایەنە سیاسییەکان و ئیتنیک و ئایینەکان دەتوانێ ببێتە دەرگەیەک بۆ ڕاکێشانی سەرمایەگوزاریی دەرەکی (بیانی)؛ بە مەرجێک هەموو پێکهاتەکان بتوانن بگەنە ئاستی مافی دیاریکردنی چارەنووسی ناوخۆیی.

– دیپلۆماسیی ژینگەپارێزی و گەشتیاری دەتوانێ ببیێتە زەمینەیەک بۆ ئاڵوگۆڕی کەلتووری ئاشتی. لێرەدا گەشتیاری ناوخۆیی و هاتوچۆی کوردی پارچەکان بۆ شوێنە خۆش و دڵڕفێنەكانی هەرێم گرنگە.

– لە ڕوانگەی دیپلۆماسیی گشتی له ناوخۆ و ناو‌چه‌کەدا، ئاسانکاری لە پەیوەندیی هاووڵاتیان پێکەوە و بەستنەوەی شار و وڵاتان بە یەکتر، گرنگیی خۆی هەیە.

– سوودوەرگرتن لە تەکنەلۆژیای نوێی وەک میدیا و سۆشیال میدیا بۆ دروستکردنی دیپلۆماسیی گشتی و سازدانی فام و واتای هاوبەش لەسەر بابەتی ئاشتی و پێکەوەژیانی سیاسی و مافی مرۆڤ. بەڕێوەبردنی سیاسەتی ڕاگه‌یاندن ببێتە کاری سیاسەتزانان نەک میدیاکاران. پێویستە ئەدەبیاتی ڕاگەیاندنەکان بە یاسا کۆنتڕۆڵ بکرێت.

– پێویستە کەلتووری ئاشتی لەناو مێشکی منداڵاندا بچێنرێ و دامەزراوەی پەروەردە وەک دامەزراوەیەکی بەرپرس و وەڵامدەر بە هەماهەنگی لەگەڵ پاڕامەترەکانی یۆنسکۆ وانەی ئاشتی-تەوەر بخاتە  ناو خوێندن (Peace Education). هەروەها وانەی ڕێکخستنی خانەوادە بۆ ئەوانەی دەچنە ناو ژیانی هاوبەش و ئەوانەی یەکەم منداڵ دێننە سەر دونیا، کارێکی کاریگەرە.

– ئەگەر هەر شارەی فاکەڵتێکی بەهێزی لێ بێت بۆ ئەوەی قوتابیان لە شارەکانی دیکە بچنە زانکۆ و زەمینەی خوێندن بۆ کوردی پارچەکانیش فەراهەم بکرێت و بە پێدانی ئیمتیازی تایبەت کارمەندان لە شارێک بچنە شارێکی دیکە، زەمینە بۆ ئاشتی ساز دەبێت.

– حکوومەتێكی خاکەڕا و لەخۆبردوو دروست بکرێت و دەزگە ئەمنییەکان بە چاودێریی یاسا ڕێز لە کەڕامەت و عیزەتی هاووڵاتیان و میوانان بگرن.

– هەوڵ بدرێ شوناس (ناسنامە)ی لۆکاڵی بکرێتە شوناسی گشتی و نەتەوە-تەوەر و ژیانی شەڕەفمەندانە بکرێتە دیسکۆڕسی گشتی و بە ڕوونکردنەوەی مێژوویی، فەرهەنگی ڕیفراندۆم بکرێتە دیسکۆڕسێکی پیرۆز.

– بە نیگای نیشانەناسی (Semotics) و ئامرازی ڕاز و کۆدناسی، دیتنەوەی خاڵی هاوبەش لە نێوان لایەنە سیاسییەکان و پێکهاتە و فەرهەنگەکان و بەهێزکردنی ئەو خاڵە هاوبەشانە گرنگن.

– بە زەمینەسازی بۆ بەشداریی زیاتر و دروستکردنی متمانە، هەوڵ بدرێت بەشداریی ڕاستەقینەی هەموو پێکهاتەکان لە کاروباری سیاسیی وڵاتدا بێتە دی.

– لە باتی جیاکاریی ئەرێنی، زەمینەسازی بۆ تواناسازیی ژنان بکرێت و ژنی شایستە بێتە ناو کاروباری گشتی.

– داهێنانی دیسکۆڕسی پێکەوەژیان و نزیککردنەوە و ڕاکێشانی کەلتوورەکان لە ئاستی ناوخۆیی و ناوچەییدا و دیاریکردنی جەژنێک بۆ نزیککردنەوەی کەلتوورەکان، زاراوەکان، زاگرۆسنشینان ، مەیدانی ئاشتەوایی خۆشتر دەکات.

– دروستکردنی فیدڕاسیۆنی حزب و لایەنە دیموکراتەکانی کوردستانی و کۆنگرەی ئاشتیی ناوخۆیی وەک زەمینەیەک بۆ کۆنگرەیەکی نەتەوەیی، کارێکی پێشوەختەیە.

– ناساندنەوەی فەرهەنگی مێژوویی لە سەردەمی “دیاکۆ”دا، کە دێهاتەکانی بۆ یەک ئامانج کۆ کردۆتەوە و، بریقاندنی واتای ئاشتی-تەوەرانەی نەورۆز کە جەژنێکی جیهانپێوە و زیندووکردنەوەی ڕەگی پێکەوەژیان لەناو ئایینی زەدەشتدا کاریگەریی فەرهەنگیی دەبێت.

– بەو چاوەی زانست سه‌رچاوه‌ی هێزه و دیپلۆماسیی زانستی و فەرهەنگی یارمەتیدەرێکی گرنگی ئاشتییە، پێویستە بونیادی ئاشتی له‌سه‌ر بنه‌مای زانست دابنرێت. بۆیە گرنگە ناوه‌ندی دیراساتی ئاشتی و دانانی پانێلێکی ئەزموونداران و نوخبە ڕاستەقینەکان بکرێتەوە و دانیشتنی بەردەوامی زانستی لە نێوان ئەکادیمیسیەنە ناوخۆیی و دەرەکییەكان بکرێت و بەشی توێژینەوەی ئاشتی و ئەنجومەنی توێژینەوەی ئاشتی لە زانکۆیەکی هەرێم بکرێتەوە. بەتایبەتی گرنگە سوود لە سەرمایە زانستی و فەرهەنگییەكانی پارچەکانی دیکە وەربگیردرێت و ئەم هەرێمە بکرێتە ناوەندی هەموو کوردستان.

– کردنەوەی بەشی تاوتوێی ئاشتیی ناوچەیی لە فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم. کردنەوەی بەشی کەلتووری ئاشتی لە وەزارەتی ڕۆشنبیری و گرنگیدانی زیاتر بە هونەری ماناگەرا و واتایی و مۆسیقای نەتەوە و پێکهاتەکان.

– دروستکردنی دامەزراوەیەكی ناحکوومی (NGO) بە بەشداریی خەڵکی ناوچە جیاوازەکان بە مەبەستی ئاشتی و سازان بۆ ئەوەی خەڵک بتوانن لە ئاشتیدا ڕۆڵیان هەبێ و بەشدار بن.

– ئەنجومەنی ئاشتی لە پەرلەمان دابندرێ و دیپلۆماسیی ئاشتی لە نێوان پەرلەمانتارانی کورد لە وڵاتانی جیهان و ئەنجومەنی پەرلەمانەکانی ئاشتیخوازی ئاسیا (APA) و ئەنجومەنی پەرلەمانانی جیهان (IPU) پتەو بکرێت.

– دانانی یەکێتیی ئاشتیپارێزانی کوردستان کە پێک هاتبێ لە کەسایەتییە ئاشتیخوازەکانی ناو حزبەکان.

– گرنگیدان بە ڕۆژی ئاشتیی جیهانی و چالاکیی هونەری لەو ڕۆژەدا و دانانی خەڵاتی ئاشتی و دروستکردنی مۆزەی ئاشتی و سازکردنی پەیوەندی لەگەڵ ئەنجومەنی نێودەوڵەتیی مۆزە (ICOM) و سازدانی کەمپینی ئاشتی و دامەزراندنی ئەنجومەنی ئاشتیپارێزانی ئەنفال و ڕێکخراوی ژنانی ئاشتیخواز و… .

– ئەگەر کورد بتوانێ “باڵیۆزی ئاشتی”ی هەبێت یان بژاردەیەکی زانستی یان سیاسیی خەڵاتێکی وەک نۆبڵ لە ئاشتیدا بەدەست بێنێت، ئەوە شوناسی کورد لە جیهاندا دەگۆڕدرێت.

– گرێدانی کوردستان بە دامەزراوەکانی ئاشتیپارێزی وەک دامەزراوەی ئابووری و ئاشتی (IEP) بە دیدێکی جیهان-شاری و پەیوەندی لەگەڵ دامەزراوە ناوچەیییەکانی وەک دامەزراوەی جاڕنامەی کۆنڤانسیۆنی ئەوروپیی مافی مرۆڤ، کۆنڤانسیۆنی ئەمریکیی مافی مرۆڤ، کۆنڤانسیۆنی عەڕەبیی مافی مرۆڤ، ڕاگەیەنراوی ئیسلامیی مافی مرۆڤ و هتد.

– دروستکردنی ڕێکخراوێکی ئاشتیساز و هێزێکی ئاشتیپارێزی ناوخۆیی، بە وێنەی سوپای ئاشتیی “جۆن کەنێدی”.

– پەیوەندیی هەرێمی کوردستان لەگەڵ وڵاتی نەرویج، بە مەبەستی ئەزموونوەرگرتن لە پێكهاتەی ئاشتی لەو وڵاتەدا گرنگە.

دەرەنجام

بە ئاراستەی گریمانەدا، بە نموونەی وڵاتانی پێشکەوتوو و پێشنەکەوتوو ئەوە دەردەکەوێ کە ئاشتی، پێشمەرجی گەشەپێدانی بەردەوام و بەهێزبوونە. گەشەپێدان وەک مافێک ئامانجی کوردە کە دەتوانێ لە ئاواتە نەتەوەیییەکانیشی نزیک بکاتەوە. بۆ ئەم مەبەستە پێویستە حکوومەتی کوردستان به‌هێز و گەشەخواز بێت. ئەو بەهێزبوون و گەشەپێدانە بە كەش و دیسکۆڕس (گوتار/ خطاب)ی ئاشتی ساز دەبێت و دەبێ کورد به‌و چاو و پێیه بێته ناو شارستانییەتی نوێی مرۆڤایه‌تییەوە. بە گوێرەی تێگەیشتن لە چەمکی ئاشتی و پێکەوەژیانی سیاسی وەک بەستێنی گەشەپێدان، نەک هەر گرنگە ئێستا ئاشتی هەبێ، بەڵکوو دەبێ ڕێگەی ئاشتی بۆ نەوەی داهاتووش خۆش بکرێت. بۆ ئەو بەستێنسازییە ڕۆڵی ڕێبەرایەتی لە هەرێمی کوردستاندا، کە لەچاو پارچەکانی دیکە خاوەن ئۆتۆریتەیە، گرنگە. بەو شێوەیە ڕەنگە کورد بتوانێ ئاشتی بنەجێ بکات و ببێتە نموونەی ناوچەکە.

بەپێچەوانەوە لاوازبوونی ئاشتی و بەردەوامبوونی قەیرانی پێکەوەژیانی سیاسی نەک هەر گەشەپێدان لە پەڕوپۆ دەخات، بەڵکوو مەترسیی گەورەتری ئەمنییشی بەدواوە دەبێت. کورد ئەگەر نەتوانێ ئاشتەواییی ناوخۆیی و دەروونی، کە لە زەینەوە سەرچاوەی گرتبێ، بنەجێی بکات، ناتوانێت لەگەڵ جیهانیشدا بکەوێتە گفتوگۆیەکی کارساز و كاریگەر.

سەرچاوەکان:

Bar-Tal, D., & Bennink, G. H. (2004). The nature of reconciliation as an outcome and as a process. In Y. Bar-Siman- Tov (Ed.). From conflict resolution to reconciliation (11-38). Oxford: Oxford University Press.

Bonisch, Alfred (1987), Element of the Modern Concept of Peace, Journal of peace Research, Vol. 18 (Jun 1.1987).

Fromkin, David (1989), A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East, Olw Books, New York.

Galtung, Johan; and Paul D. Scott. (2008) Democracy, Peace, Development. Oslo: Kolofon Press.

Katouzian, Homa, (2003) Iranian History and Politics: The Dialectic of State and Society. London, UK: Routledge.

Kordnajad, Hosain, (2022) Kurdistan Regional Government’s Economic Policy, Department of Coordination and Follow-up. In Kurdish.

Kuper, Jessica (1987), Political science and political Theory, Rutledge& Kegan Paul.

Movatheqhi, Seyyed Ahmed, “Peace-oriented development and its pillars”, (Tehran: Politics Quarterly, Journal of Faculty of Law and Political Sciences of Tehran University, No 2, 2021). In Persian.

North, D. C. (1990), “Institutions, Institutional Change and Economic Performance”, Cambridge, MA.

Rodric, D. (2000). “Institutions for High-Quality Growth: What They are and How to Acquire Them”. NBER Working Paper, No. 7540, PP. 1-50.

Sareeolqalam, Mahmoud, (1396) Development, the Third World and the International System, (Tehran: Safir Publishing, 1375).In Persian.

Sareeolqalam, Mahmoud, Obstacles to the Realization of Peace, (Tehran: Lecture, 2018). In Persian.

Sen, Amartya (1999). Development as freedom, New York: Oxford University Press.

Tilahun, Temesgen (2015); “Johan Galtung’s Concept of Positive and Negative Peace in the Contemporary Ethiopia: An Appraisal”, International Journal of Political Science and Development, Vol. 3(6), June.

Waters. Malcom, Globalization (London) Routledge, 1995.

نووسەران: تەحسین تەها و قەرەنی قادری

ڕاستە ڕۆڵ و گرنگیى زمان و پێداچوونەوەى زمانەوانى لە هەرێمى کوردستان لەچاو ساڵانى ڕابردوو تا ڕاددەیەک پەرەسەندن و گۆڕانکاریى بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام بە گوێرەى پێویست و لە ئاستى پێویستدا نەبووە، چونکە زۆریى دەزگەکانى ڕاگەیاندن و چاپ و بڵاوکردنەوە، هەروەها جیاوازی لە ڕێنووس و خاڵبەندى و یەکدەستنەبوونى ڕێنووس و جۆرى هەڵەچنى و پێداچوونەوە لەو دەزگەیانەدا، واى کردووە کە ئێمە لەگەڵ کێشەى “فرەڕێنووسى” و “فرەهەڵەچنى” و “فرەپێداچوونەوە“دا بەرەوڕوو بینەوە. پێویستە زیاتر کار بکرێت و هەوڵ بدرێت بۆ چارەسەرکردنى ئەم کێشەیە، لەبەر ئەوەى کە زمان نەک تەنیا ئامرازێکە بۆ تێگەیشتن و پەیوەندیى نێوان مرۆڤەکان، بەڵکوو بۆ ئێمەى کورد، ئامانجیشە؛ ئاخر زیاتر لە هەموو فاکتەرەکانى تر، ئەوە زمانە کە ئێمەى وەکوو “نەتەوە“یەک پاراستووە و زیاتر بەهۆى زمانەوە ناسنامەمان پارێزراوە و هەین. تەنانەت باس لەوەیش دەکرێت، کە کورد “نەتەوەیەکی زمانی“یە.

گرنگی و ڕۆڵى پێداچوونەوەى زمانەوانى

گەر زمان هۆکار و ئامرازێک بێت بۆ لێکتێگەیشتن و پەیوەندیى نێوان مرۆڤەکان و نەتەوەکانى جیهان، کەواتە ئەو شتانەیش لە زماندا گرنگن کە وەک ڕێگەیەک و ئامرازێکى زانستى، دەبنە هۆى ئەوەى مرۆڤەکان “بەدروستى” و “بێگرێوگۆڵ” و “ڕوون” لێک تێک بگەن و تەمومژاوی و لێڵییەکان نەمێنن. واتە گەر بنووسین بەڵام دروست و بەپێى ڕێزمان و یاسا و ڕێساکانى زمان نەنووسین، ئەوا بێ گومان خوێنەر لێمان تێ ناگات و تووشى سەرلێشێوان و تێنەگەیشتن و ناڕوونى دەبێت لە تێکستەکاندا. ئەمەیش واتە ئامانجەکە، کە لێکتێگەیشتن و ڕوون و ڕەوانییە، ناپێکرێت و کێشە دروست دەبێت. گرنگیى پێداچوونەوەى زمانەوانى لاى هەموو نەتەوەکان و وڵاتان و لەناو هەموو زمانەکاندا شتێکى دیارە و نکۆڵیى لێ ناکرێ.  بۆیە باسی سەرەکیی ئەم وتارە، دەور و گرنگیی پێداچوونەوەی زمانەوانییە لە کەرەسەکانی ڕاگەیاندن، هەروەها چۆن بە ڕێگەی پێداچوونەوە و هەڵەچنییەوە ئاستی زمان لە کەرەسەکانی ڕاگەیاندندا بەرز دەبێتەوە و ڕێنووسێکی یەکدەست، بەڵام گشتگیر چێ دەبێت.

پێداچوونەوەى زمانەوانى

پێداچوونەوەى زمانەوانى پڕۆسەیەکى گشتگیر و فراوان و هەمەلایەنە، کەچى زۆر كەس هەست بە گرنگییەکەى ناکەن لە نووسیندا و، وا دەزانن پێداچوونەوە واتە “هەڵەچنیی تێکستەکان لە ڕووى ڕێنووسەوە.” بەڵام پێویستە بڵێین کە ئەمە ڕاست نییە و پێداچوونەوەى زمانەوانى، شتێکى سەرترە لەمانە و جگە لە ڕێنووس و شتەکانى ترى پەیوەست بە ڕێنووس، دەپڕژێتە سەر ناوەڕۆکى بابەتە نووسراوەکان و دروستى و نادروستییان لە ڕووى زانستى و زانیارییەکانەوە.

پێداچوونەوەى زمانەوانى وا لە تێکستەکە دەکات کە بابەتەکە بەجوانى و بەبێ هەڵەى زمانەوانییەوە بگاتە بەر دیدى خوێنەر. پێداچوونەوە تەنیا کێشانى هێڵێکى سوور نییە لەژێر وشە یان ڕستەیەکدا، بەڵکوو لەوە زیاترە. دەکرێ بڵیین پڕۆسەى پێداچوونەوە بریتییە لە هەڵەچنى، ڕاستکردنەوە، لەڕەندەدانی ڕستە و پەرەگرافی ناڕوون، ڕێکخستنى وشە و ڕستەکان و دانان و گۆڕینى وشەى دروستتر و گونجاوتر و دڵنیابوونەوە لە ڕاستى و دروستى و زانستیبوون و بێهەڵەبوونى بابەتەکە و ئاسانترکردن و ڕەوانکردنى نووسینەکە. ئەمەیش بۆ ئەوەى خوێنەر ماندوو و شەکەت و بێزار نەبێت و تا کۆتاییى بابەتەکە بەتاسە و بەپەرۆشەوە بخوێنێتەوە و پشتڕاستیش بێت کە زانیارییەکان و ناوەڕۆکى بابەتەکە ڕاستن و دەتوانێ پشتیان پێ ببەستێ.

ئەگەر نووسەر خۆی بەرپرسە لە بەرامبەر ناوەڕۆکی وتارەکەیدا، بەڵام دەزگەیەکی ڕاگەیاندن و، هەروەها “پێداچۆرەوە” (ئێدیتەر) بەرپرسن لە پاراستنی ناوەڕۆکی وتارەکە. بۆیە “پێداچۆرەوە” ئەرک و بەرپرسیارێتییەکی قورسی لەسەر شانە، چونکە کاری ئەو (پێداچوونەوەی زمانەوانی و هەڵەچنی)، دوایین وێستگەیە بۆ بڵاوکردنەوەی وتار یان وتارەکان. لەبەر گرنگیی زمان و چێکردنی پەیوەندی بە هاووڵاتیانەوە لە ڕێگەی وتارێکی پوخت و ڕەوان، کە زانیاری بە خوێنەر دەدات، دەبێ پێداچوونەوە و هەڵەچنی بە شێوەیەکی پیشەیییانە بەڕێوە بچێت تا ئاستی بەهێزیی وتار و زمانی نووسینەکە بەرز بێتەوە. تا ڕاددە و ئاستی پێداچوونەوە و هەڵەچنییەکە بەرزتر بێت، ئاستی وتارەکەیش بەرز دەبێتەوە و، هەر بەو پێیەیش ڕێنووسی یەکدەست پێک دێت و پەرە دەگرێت.

کارى پێداچۆرەوە (ئێدیتەر)ى زمانەوانى

ئەوى کارى پێداچوونەوەى زمانەوانى دەکات دەبێ کۆمەڵێک تایبەتمەندیى هەبێت ئەگەرنا، ناتوانێ بابەتێکى ڕێک و ڕەوان و ڕوون ڕادەستى خوێنەر بکا. بۆیە پێداچۆرەوەیەكی زمانەوانیى پڕۆفێشناڵ و تایبەتمەند، ئەم تایبەتمەندییانەى هەیە:

• ناوەڕۆک ڕاست دەکاتەوە و باشترى دەکات.
• هەڵەچنى و ڕاستکردنەوەکان و ڕاسپاردەکانى پێداچۆرەوە، ناوەڕۆکى ماندووکەر دەگەشێنێتەوە و ڕۆحى دەکاتەوە بەر. ڕاستییەکەى، نووسین پێویستى بە پێداچوونەوە هەیە. ئەوى پێداچوونەوە دەکات، بە چاوێکى گشتى و لە سەرەوەڕا سەیرى نووسینەکە و کەموکوڕییەکانى دەکات و هەوڵ دەدات شتێکى پوخت و جوان و ڕەوانى لێ دەرچێت.
• ئەوى پێداچوونەوە دەکا، دەبێ بەتواناتر و زیرەکتر و زاناتر بێت لە نووسەرەکە، چونکە دەبێ بابەتەکە شى بکاتەوە و شەنوکەوى بکات و چۆنى ڕاستەڕێى بکاتەوە. گومانى تێدا نییە کە نووسەر هەم لە ڕووى ڕوخسار و ڕواڵەتى بابەتەکەوە و هەم لە ڕووى ناوەڕۆکەوە تووشى هەڵە و چەوتى دەبێت، بۆیە ئەوە ئەرکی پێداچۆرەوە (ئێدیتەر)ە کە یارمەتیی نووسەر بدات و، لەسەر بنەمای سێ کۆڵەکەی سەرەکی، واتە ڕەواننووسی، تێگەیاندن و کارتێکەری، بابەتەکە بە خوێنەر بگەیەنێت.
• ئەوى کارى پێداچوونەوە دەکا، دەبێ داهێنانى هەبێت و وردبین بێت و کارامەیییەکانى نووسینى هەبێت بۆ ئەوەى کوالێتى و چۆنێتیى نووسینەکان بەرز بکاتەوە.
• “هەڵەچنى”یش یەکێکە لە بەشە هەرە گرنگەکانى پێداچوونەوەى زمانەوانى؛ واتە هەڵەچنى-سەرەڕای گرنگییەكە- بەتەنیا بەس نییە بۆ ئەوەى بابەتێک بەبێ کەموکوڕى بیدەیتە دەست خوێنەر، بەڵکوو بەشێکە لە پێداچوونەوە. هەڵەچنى واتە ڕاستکردنەوەى وشەکان و دڵنیابوونەوە لە دروستیى ڕێنووس و خاڵبەندى و وردەكاریی تری پەیوەست بە ڕێنووس و هتد.
• پێداچۆرەوە، پێویستە ئەوەندە زانیاری و زانستى لا بێت، کە نەهێڵێ زانیاریى هەڵە بگاتە خوێنەر. ڕەنگە وشەیەک نووسرابێت بەڵام مەبەستەکەى نەگەیەنێت یان هەر لە بنەڕەتدا وشەکە یان زانیارییەکە ڕاست نەبێت و خوێنەر لاى خۆیەوە بەڕاست وەرى بگرێت؛ لێرەدا گرنگیى پێداچوونەوە زیاتر بەدەردەکەوێت چونکە خوێنەر زانیارییەکى تەواو و دروست وەردەگرێت.
• دەبێ دڵنیا بێتەوە کە ژمارەکان، یان ناوى کەسەکان و شوێنەکان و وڵاتان و… لە نووسینەکەدا ڕاست بن یاخود گەر هەڵە بوون، ڕاستیان بکاتەوە.
• لە ڕووى ڕێزمانییەوە دەبێ لێهاتوو و لێزان بێت.
• ڕستەسازى، پەرەگرافبەندى، ڕێکخستنى سەرەبابەتەکان، نەهێشتنى پارادۆکس (لێکدژى)یەکان لە ناوەڕۆکدا، ڕێکخستنى خشتە و پێنوێنەکان، زیادکردنى پەراوێزەکان، سڕینەوەى وشەى بێگانە و نامۆ و…، لە تایبەتمەندییەکانى ترى کارى پێداچوونەوەن.

بەگشتى وەک لە سەرەوە ئاماژەمان بۆ کرد، کارى پێداچوونەوەى زمانەوانى، کارێکى گشتگیرە و هەموو ئەو لایەنانە دەگرێتەوە، کە پێویستن بۆ بەدەستەوەدانى نووسین یان بابەتێکى بێکەموکوڕی و جوان و ڕێکوپێک و سەرنجڕاکێش و، بێ گومان زانستى و دروست.

شوشتنەوەى وتار

دەبێ پێداچۆرەوە (ئێدیتەر) به‌شێنه‌یییەوە به زمانی نووسین و ڕێزمان، ناوه‌ڕۆکی وتار، بژارکردن، ده‌ربڕینی په‌یام و خاڵبه‌ندیدا بچێته‌وه‌. هەروەها شوشتنەوەی وتار بریتییە لە لابردنى وشە زیادەکان، وشە نامۆ و هەڵەکان، ڕەوانترکردنى وشە و ڕستەکان. شوشتنەوەى وتار واتە پاککردنەوە و خاوێنکردنەوەى وشە و نووسین لە شتى ناڕێک و نادروست، کورتکردنەوەی ڕستەی درێژ (شکاندنی ڕستە) بۆ ڕستەی کورت و ڕەوان، یان سڕینەوەی ڕستەی هاوشێوە یان ئەوەتا تا ڕاددەیەک وێکچوو لە وتارەکەدا. له‌م قۆناغه‌ی کۆتاییدا، که کورت و چڕکردنه‌وه‌ی وتاره‌، ده‌بێ گرنگی به پاراویی زمان و ساده‌بوونی وتار بدرێت و بەوردی کاری له‌سه‌ر بکرێت، تا خوێنه‌ر بتوانێت بەسانایی له ناوه‌ڕۆکی په‌یامه‌که بگات.

جیاوازیى هەڵەچنى و پێداچوونەوە

ڕوون و ئاشکرایە کە هەڵەچنى بەشێکە لە پڕۆسەى هەمەلایەنەى پێداچوونەوەى زمانەوانى. نابێت ئەم دوو وشەیە لە برى یەکترى بەکار بهێنین و بە یەک شت دایان بنێین، چونکە ئەم دووە جیاوازییان هەیە؛ وێڕاى ئەوەى پەیوەندییەکى زۆریشیان پێکەوە هەیە و پێکەوەبەستراون. هەڵەچنى بریتییە لە: تاوتوێکردنى نووسینێک، کتێبێک، بەڵگەنامەیەک و… لە ڕووى کەموکوڕی و کێماسیى وەک وردنەبوون لە ڕێزماندا، هەڵەى ڕێنووسى (دروستنووسین)، پێکهاتە و فۆرمى ڕستە و شتى لەم بابەتە. کاتێ کەسێک هەڵەچنى دەکا، هەوڵ دەدات گشت کێشە و کەموکوڕییەکانى نووسین، ڕێزمان و ڕێنووس بدۆزێتەوە و ڕاستیان کاتەوە. شکى تێدا نییە کە کارى هەڵەچنى لە جۆرى خۆیدا و لە شوێنى خۆیدا، کارێکى پڕبەها و بەنرخ و پێویست و گرنگە و، ئەوەى هەڵەچنى دەکات، دەبێ لە ڕووى یاسا و ڕێساکانى زمانەوە کەسێکى شارەزا و پسپۆڕ بێت. زۆر گرنگە نووسینێک بە فڵتەرى هەڵەچنێکى زیرەکدا تێ پەڕێت و هەڵە و چەوتییەکانى ڕاست بکاتەوە و وشەکان و شێوازى نووسینیان یەکدەست بکات. ڕاستییەکەی هەڵەچنەکان شتگەلێک و هەڵەگەلێک دەبینن کەوا خەڵکى ئاسایى و ناپسپۆڕ نایبینن و هەستى پێ ناکەن.

گەر بێینە سەر باسى پێداچوونەوەى زمانەوانى، یەکەم شت ئەوەیە کە بڵێین زۆر فراوانتر و گەورەترە لە هەڵەچنى؛ دەکرێ بڵێین هەڵەچنى بەشێکە لە پێداچوونەوە- هەرچەندە بەشێکى بنەڕەتی و گرنگیشە. پێداچوونەوە وەک پەکێجێک وایە؛ گەورەتر و هەمەلایەنتر و خۆسەپێنترە لە هەڵەچنى؛ بە مانای ئەوەی كە پێداچۆرەوە دەسەڵات و سەڵاحییەتی زانستی و پسپۆڕییانەی ئەوەی هەیە، كە دەست لە وشە بە وشە و ڕستە بە ڕستەی بابەتەكە وەربدات و هەر وشەیەك یان هەر شوێنێك پێویستی بە جێگۆڕكێ و ڕاستكردنەوە هەبوو، بیگۆڕێت و ڕاستی بكاتەوە. ڕەنگە هەڵەچن كارەكەی ئاسانتر یاخود دیارتر و ڕوونتر بێت و پەیوەندیی بە شتێكی تایبەتەوە-ڕێزمان و بەتایبەت ڕێنووس- هەبێت و دەسەڵاتەكەی سنووردارتر بێت، بەڵام پێداچۆرەوە مافی دەستێوەردانی گشتیی بابەتەكەی هەیە، بە لایەنی زمانەوانی و زانستیشەوە. ئەو تەنیا بە ڕاستکردنەوەى وشە و ڕستەکان لە ڕووى ڕێنووسەوە قەناعەت ناکا، بەڵکوو دەیەوێ بابەتەکە و نووسینەکە لە هەموو ڕوویەکەوە- نەک تەنیا لایەنێک و ڕووێک- بخاتە بەر نەشتەرى هەڵسەنگاندن و نرخاندنى خۆى. حەز دەکات نووسینەکە بەتەواوى تاوتوێ بکات و هەڵی سەنگێنێ. ئەم هەڵسەنگاندن و تاوتوێکردنە بە ماناى ئەوەیە کە نووسینەکە دەبێ لە ڕووى ئەو وشانەى کە بەکار هاتوون، ڕەگەزەکانى زمان، ستراکچەر (پێکهاتە)ى گشتى، کوالێتیى ناوەڕۆک، هەروەها گواستنەوەى بیرۆکە و پەیام و زانیارییەکانەوە سەرنجیان لێ بدرێ و ڕاستى و دروستییان پشتڕاست بکرێتەوە.

هەڵەچنەکان هیچ شتێک ناخەنە سەر ناوەڕۆک، بەڵام ئەوانەى پێداچوونەوە دەکەن، بەپێى پێویست شتى بۆ کەم و زیاد دەکەن و ناهێڵن نووسینەکە بەسەقەتى و ناتەواوى و هەڵەوە بگاتە خوێنەر. پێداچۆرەوە ناهێڵێ وشەى دووبارە لە نووسیندا بمێنێتەوە و، ڕستەكان و پەرەگرافەکان و سەرەبابەتەکان ڕێک دەخاتەوە؛ ئەمە سەرباری سەرجەم لایەنەكانی تری بابەتەكە. ئەو چەندان جار بە بابەتەکەدا دەچێتەوە و سەیرى دەکاتەوە تا دڵنیا بێتەوە لەوەى کە هەم لە ڕووى ڕێزمانى و ڕێنووس و سینتاکسەوە و هەمیش لە ڕووى ڕاستى و دروستى و لە ڕووى زانستییەوە ناوەڕۆکەکە تەواوە.

پسپۆڕی پێداچوونەوە وا دەکات کە خوێنەر پەیامەکە باشتر و ڕوونتر وەرگرێ و پەیوەندییەکى باشتر لەگەڵ بابەتەکە ساز بکات و باشتر لێى تێ بگات. هەڵبەت دەکرێ بڵێین هەر جۆرە نووسینێکى تایبەت و جیاواز، پێویستى بە پێداچوونەوەیەکى جیاواز هەیە؛ بۆ نموونە گرێبەستێک یان بەڵگەنامەیەکى یاسایى یان سیاسى یان…، هەر کامەیان پێویستى بە پسپۆڕێکى خۆى هەیە و، ناکرێ کەسێک کە زانستى یاساییى نەبێت، خۆى بکاتە هەڵەچن و پێداچۆرەوەى یاسایى! بۆیە بۆ ئەوەى پەیامەکە و مەبەستەکە بەدروستى بگاتە خوێنەر، پێویستە هەر نووسینێکی تایبەت لەلایەن پسپۆڕ و شارەزایەکى ئەو بوارەوە بخرێتە بەر هەڵسەنگاندن و پێداچوونەوە. مەبەست لێرەدا ئەوەیە كە بۆ نموونە؛ پێداچۆرەوەیەكی ئەدەبی، جیاوازە لە پێداچۆرەوەیەكی بواری پزیشكی و هتد.

پێداچوونەوەى تێکست و کتێبە وەرگێردراوەکان

لە پێداچوونەوەى نووسینە وەرگێڕدراوەکان، هەموو ئەو کارانەى لەسەر بابەتە نووسراوەکان پیادە دەکرێن، لەسەر نووسینە وەرگێڕدراوەکانیش بە هەمان شێوە پیادە دەکرێن. بەڵام جیاوازییەکە ئەوەیە کە هێشتا کارى زیاتر لەسەر وەرگێڕانەکان ئەنجام دەدرێ، چونکە جگە لە پێداچوونەوەى زمانەوانى بەگشتى، پێویستە ئەوى پێیدا دەچێتەوە، لە ڕووى ڕاستى و دروستیى وەرگێڕانەوە و لە ڕووى “ئەمانەتى وەرگێڕان”یشەوە کارى لەسەر بکات. ئەو دەبێ نووسینى “لێوەرگێڕدراو” و “بۆوەرگێڕدراو” لەگەڵ یەکدا بەراورد بکات.

ئەوى پێداچوونەوە بۆ وەرگێڕانەکان دەکات، دەبێ زۆر وریا و زیرەک و شارەزا بێت؛ ئاخر ئەو دەبێ لە هەردوو زمانەکە شارەزا بێت و تێ بکۆشێت کە هەڵەکانى وەرگێڕەکە ڕاست بکاتەوە و، لە ڕێى ئەو نووسینانەوە زانیارى و بابەتى هەڵە دەرخواردى خوێنەر نەدرێت و ئەمانەتى وەرگێڕان بپارێزرێ.

یەکدەستکردنى ڕێنووس

کێشەى هەرە سەرەکیى ئێمە لە هەرێمى کوردستان بەگشتى و لە دەزگەکانى ڕاگەیاندن و دەزگەکانى چاپ و بڵاوکردنەوە بەتایبەتى ئەوەیە کە هێشتا “ڕێنووس” (املاء)یەکى یەکدەست و هاوشێوەمان نییە. هەر کەسەو لە مەیدانى نووسین و ڕێنووسدا بۆ خۆى لێ دەخوڕێ و باکیشى بەوە نییە کە ئەوى دی چۆن و بە چ شێوازێک دەنووسێت!

گەر سەیرى دەزگەکانى ڕاگەیاندن بکەین لە هەرێمى کوردستان، دەبینین کە هەر دەزگەیەک و هەر دامەزراوەیەکى میدیایى، ڕێنووسێکى جیاوازى هەیە بۆ خۆى! ئەمە لە ڕووى زمانەوانییەوە و لە ڕووى یاسا و ڕێساى زمانەوە لە وڵاتێکدا، کارەساتە! تاکە شوێنێکى فەرمى کە هەمانە و ڕێنووسێکى ئامادە کردووە، “ئەکادیمیاى کوردی”یە، کە ئەویش ساڵانێکە ڕێنووسەکەى ئەپدێیت نەکردۆتەوە. گەرچى تا ڕاددەیەکى زۆر ڕێنووسێکى باشیان نووسیوە و نزیکە لە شتێكی مەعقووڵ و ستاندارد، بەڵام زۆربەى دەزگەکانى ڕاگەیاندنى هەرێمى کوردستان پێڕەویی لێ ناکەن، یاخود پێڕەوى لە هەندێ شتى دەکەن و لە هەندێ شتیش نا. بەنیسبەت ئێمەوە وەکوو “ماڵپەڕی پێنووس“، پابەندین بە ڕێنووسى “ئەکادیمیاى کوردی” وەک بەرزترین دامەزراوەی فەرمیى زمانى کوردى. تا ئێستایش ئێمە هەر بەو ڕێنووسەوە دەنووسین.

شتێکى زۆر پێویستە کە هەموو زمانەوانان و پسپۆڕان و خاوەنئەزموونەکانى بوارى زمانەوانى، هەوڵى خۆیان بخەنە گەڕ بۆ ئەوەى بتوانن ڕێنووسێکى یەکدەست ئامادە بکەن و هەموویشیان پێیەوە پابەند بن. لە هەموو وڵاتانى جیهان کاتێ ئەکادیمیاى زمان بڕیارێک لەسەر زمان دەدات یان وشەیەکى نوێ دەردەچوێنێت، هەموو دامودەزگەکانى ڕاگەیاندن و… پێیەوە پابەند دەبن و بەو جۆرە دەنووسن، چونکە حکوومەت لە پشت ئەکادیمیایە و بەسەریاندا دەسەپێنێ. پێویستە لە کوردستانیش ئەکادیمیاى کوردى ئەو ڕۆڵەى پێ بدرێ و ئەو شوێنگەیەى هەبێت و حکوومەت پشتگیریى لێ بکات و لە ڕووى داراییشەوە سپۆنسەرییان بکرێت تا بتوانن داهێنان بکەن و کاروبارى زمانەوانى بەڕێکوپێکى و زانستییانە بەڕێوە بەرن. بۆ یەکدەستکردنى ڕێنووس، پێویست بە ئەکادیمیایەکى بەهێز و تۆکمە و ئۆرگانیزەکراو هەیە.  

گرنگیی زمانەوانی بەگشتی بۆ نووسەران

نووسەران دەتوانن شتی باش بنووسن و ناوەڕۆكێكی پڕبایەخ ڕادەستی خوێنەران بكەن، بەڵام مەرج نییە شارەزای هەموو وردەكارییەكانی زمانەوانی بن. بۆیە دەبێ كەسێك هەبێت ڕۆڵی پێداچوونەوە و هەڵەچنی بگێڕێت تا نووسینی نووسەران لە هەڵەی زانستی و ڕێزمانی و زمانەوانی بە شێوەیەكی گشتی خاوێن بكرێتەوە.

ئەوەی لێرەدا پێویستە تۆزێك بپڕژێینە سەری، ئەوەیە كە نووسەرانی بەڕێز دەبێ لانی كەم لە بواری ڕێنووس تا ڕاددەیەك شارەزا بن، چونكە ئەوەی كە بە بابەتەكەیدا دەچێتەوە، سەرەڕای هەڵەچنی و ڕاستكردنەوەی هەڵەی ڕێنووسی، بەڵام زیاتر ئاگای لە ڕاستی و دروستی و ڕوونی و ڕەوانیی نووسینەكە و ناوەڕۆك و ناواخنی نووسینەكەیە. ئەگەر نووسەر خۆی ڕێنووس بزانێت، لە ئەرك و ماندووبوونی پێداچۆرەوە كەم دەكاتەوە و وا دەكات ئەم، زیاتر خۆی بە كوالێتی و چۆنێتی و دۆخی ناوەڕۆكەوە خەریك دەكات نەك بە هەڵەی ڕێنووسی.

كاری پێداچوونەوەی زمانەوانی، كارێكی پسپۆڕانە و هەمەلایەنە و گشتگیرە. كارێكە پەیوەندیی بە ورد و دروشتی نووسینەكانەوە هەیە. تەنیا سەرقاڵی ڕاستكردنەوەی هەڵەی ڕێنووس و… نابێت و تێ دەكۆشێت كە لە كۆتاییدا بابەت و نووسینێكی پوخت و جوان و داماڵڕاو لە هەڵە و چەوتیی زمانەوانی و زانستی دەربچوێنێت و بیداتە بەردەست. تەنانەت پێویستە لە ڕووی ڕێڕەو و ئاراستەی مەنتقییەوە بابەتەكە ڕاستەڕێ بكاتەوە. دەبێ وا بكات كە خوێنەر لە كاتی خوێندنەوەدا قەت هەست بە ماندووبوون و بێزاری نەكات و دڵنیا بێتەوە لەوەی ئەم بابەتەی كە دەخوێنێتەوە، لە هەموو ڕوویەكەوە شیاوی متمانەیە و ڕاستێتی (مصداقیة)ی هەیە.

بێ گومان خوێنەری جددی و زیرەك هەن كە ئەگەر نووسینێك بەهەڵەشەیی و هەڕەمەكی پێداچوونەوەی بۆ كرابێت، پەی پێ دەبەن و دواتر متمانە بە نووسەرەكە یان ئەو دەزگەیەی بابەتەكە یان كتێبەكەی بۆ چاپ كردووە یاخود دابەزاندووە، ناكەنەوە و ئەمەیش خەسار و زیانێكی بەرچاوە و ڕەنگە قەرەبوو نەكرێتەوە. كەواتە هەم لەسەر نووسەر و هەمیش لەسەر ئەو دەزگەیە یان ئەو شوێنەی بابەتەكانی تێدا بڵاو دەكرێتەوە، پێویستە كە زۆر بەجددی و شێلگیرانە كار لەسەر لایەنی زانستی و زمانەوانی بكەن.

بینا و کۆڵەکەکانی وتار

جیا لە پرسی پێداچوونەوە و هەڵەچنی، کە کۆڵەکەی ڕاستنووسی و ڕەواننووسین و یارمەتیی خوێنەر دەدات کە لە وتارێک بگات، هەروەها ستانداردی نووسینیش هاوکات ئەو دەرفەتە دەگونجێنێت کە پەیامی وتارنووس وەربگیرێت. بۆیە پێداچوونەوەی زمانەوانی و هەڵەچنی لەگەڵ ستانداردی وتارنووسین یان پۆلێنکردنی فکر و مەبەست لە نووسیندا، تەواوكەری یەكترین.

ستانداری وتارنووسین یان پۆلێنکردنی بابەتی نووسین لە وتاردا لەسەر بنەمای “سەردێڕ” (Title)، “ده‌سپێک یان سه‌ره‌تا‌” (Preamble –Ingress) و “تێکستی جووڵاو یان تێکستی نان”  (Flowing text) بەڕێوە دەچێت. هەرسێ چەمکی سەردێڕ، دەسپێک و تێکستی بزوێن (جووڵاو) ئەرکێکی تایبەت بە خۆیان لەسەر شانە. بوونی ئەم ستانداردە هەم شارەزاییی نووسەر پێشان دەدات، هەمیش ئاسانکارییە بۆ تێگەیشتن لە بابەتێک، چونکە نووسین بەبێ ڕەچاوکردنی بنەما، بینا و کۆڵەکەکانی نووسینی وتار، تێگەیشتن لە ڕاددەبەدەر قورس دەکات و هەمیش کاری پێداچۆرەوە (ئێدیتەر)ى زمانەوانی زۆر قورس و ئاڵۆز دەکات و تەنانەت لەوانەیە وتارێک بەبێ ڕەچاوکردنی ستانداردی نووسین بڵاو نەکرێتەوە. بۆیە هاوکات کە وتارێک دەبێ پێداچوونەوەی زانستی و زمانەوانی و هەڵەچنیی بۆ بکرێت، هەروەها پێویستە ڕەچاوی ستانداری نووسین (پۆلێنکردنی بابەت لەسەر بنەمای لێکجیاکردنەوەی وتار بەپێی سەردێڕ، دەسپێک و تێکستی جووڵاو)یش بکات و، دەبێ ئەو سێ ئامانجەیش (ڕەواننووسی، تێگەیاندن و کارتێکەری) بپێکێت.

کۆی ئەمانەیە کە پرسی پەیوەندیکردن ((communicationی سەرکەوتوو دێننە گۆڕێ و، ڕێک ئاستبەرزی لە هونەری پەیوەندیکردن لەگەڵ خوێنەردا چێ دەکەن. بۆیە گەیاندنی پەیامێکی ڕوون و ڕەوان، هەنگاوی یەکەمە کە دەرگە بەڕووی تێگەیشتن و گفتوگۆدا دەکاتەوە. بۆیە دەبێ دەقێکی باش بە زمانێکی ڕەوان و بێگرێ، زانیاری بە خوێنەر بدات. ڕێک لێرەدایە کە زمان هەم ئامرازە و هەمیش ئامانج؛ ئەمەیش هێز و دەسەڵات بۆ وشە دروست دەکات. لە وەها دۆخێکدا نووسین حەز لە خوێنەردا دروست دەکات و تا کۆتاییی نووسین لەگەڵ نووسەردا هاوسەفەر دەبێت و ئاستی زمانی کوردییش بە ڕێنووسێکی یەکدەست و ڕەوان بەرز دەکاتەوە.

سەرچاوەکان:

http://diyako.yageyziman.com

https://norrlandswebbyra.se/korrekturlasa-text

Siv Strömquist, Konsten att tala och skriva

Marika Tandefelt, Konsten att skriva

https://journalyab.com/

د. پەرویز ڕەحیم قادر/ دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان-لێکۆڵینەوەکانی ئاسایشی نیشتمانی/مامۆستای زانکۆ

لە کاردانەوە بەرامبەر هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر کونسوڵخانەی ئێران لە دیمەشق کە بووە هۆی کوژرانی چەند فەرماندەیەکی باڵای سوپای پاسداران، ئێران لە خاکەکەیەوە هێرشی سەربازیی ڕاستەوخۆی کردە سەر ئیسرائیل. هەرچەندە هێرشەکەی ئێران پێناسە و ڕەگەزی جەنگی ڕاستەوخۆی لەخۆ نەگرتبوو و زیانێکی ئەوتۆی بە ئیسرائیل نەگەیاند، بەڵام بەو پێیەی ئەم هێرشە یەکەمین ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆی ئێران و ئیسرائیل بوو، وەرچەرخانێکی سیاسییە کە لێکەوتەی ستراتیژیی زۆری هەیە. لە لایەکی تریشەوە، هەرچەندە تا ئێستا دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل بەرپرسیارێتیی هێرشەکەی ١٩-٤-٢٠٢٤ی بۆ سەر “بنکەی سەربازیی ئیسفەهان”یان لە ئەستۆ نەگرتووە، ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز بە پشتبەستن بە وێنەی مانگە دەستکردەکان بڵاوی کردەوە، هێرشەکەی ئیسرائیل بۆ سەر بنکەی “هشتم شکاری” لە ئیسفەهان بەشێکی گرنگی سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی ئێرانی (کە لە سیستەمی بەرگریی ئێس-٣٠٠ پێک هاتووە) لەناو بردووە یان زیانێکی زۆری پێ گەیاندووە و، پێ دەچێت بەشەکانی دیکەی بنکەکە زیانیان بەرنەکەوتووە و، تەنانەت فڕۆکەخانەی تەنیشتی زیانی پێ نەگەیشتووە.

کەناڵی “کان“ی ئیسرائیل بڵاوی کردەوە، تەلئەبیب لە هێرشەکەی سەر ئیسفەهان، مووشەکێکی دوورهاوێژی هایپەرسۆنیکی بەکار هێناوە کە لەم وڵاتە دروست کراوە بە ناوی Rampage. زانیارییە بەردەستەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە مووشەکی Rampage لەلایەن کۆمپانیای ئیسرائیلیی ئایرۆسپەیس ئیندستریز (Israel Aerospace Industries) دروست کراوە و بە شێوەیەک دروست کراوە کە لە دژی ئامانجەکانی وەک؛ ناوەندەکانی پەیوەندی و فەرماندەیی، بنکەی هێزی ئاسمانی، ناوەندە ئەمنییەکان و ژێرخانی ئابووری بەکار بهێنرێت. مووشەکەکە کێشی نیو تەنە، وەک چەکێکی وردی هێرشبەری ئاسمانی بۆ زەوی وەسف دەکرێت کە توانای خۆدزینەوە لە ڕادارەکانی هەیە. مووشەکی Rampage دەتوانێت بە خێراییی 1250 میل (٢٠١٢ کم) لە کاتژمێرێکدا بفڕێت و مەودای 190 میل (306 کم/کاتژمێر)ی هەیە.

 لێرەدا پرسیار دروست دەبێت کە بۆچی ئیسرائیل ئەم شوێنەی هەڵبژاردووە و ئامانج و پەیامەکانی چین؟ هەروەها ئەم هێرشە سنووردارە کە تاوەکوو ئێستا ئیسرائیل بەرپرسیارێتییەکەی لە ئەستۆ نەگرتووە ئایا تەنیا وەڵامی هێرشی مووشەکی و درۆنیی (١٤-٤-٢٠٢٤) ئێران بوو بۆ سەر ئیسرائیل یاخود هاوکێشە سەربازی و جیۆسیاسییەکان دەگۆڕێت؟

بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی لە وتووێژێکدا لەگەڵ کەناڵی هەواڵیی “دۆیچەڤێلێ”ی ئەڵمانی لە ڕێکەوتی ٢٣-٤-٢٠٢٤ ڕای گەیاند کە کۆماری ئیسلامی دەتوانێت لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا یۆرانیۆمی پیتێنراوی پێویست بەدەست بهێنێت کە بتوانێت  ٧ بۆمبی ئەتۆمی دروست بکات. یەکێک لە فەرماندە باڵاکانی سوپای پاسداران و بەرپرسی پاراستن و ئاسایشی دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران “احمد حق طلب“، لەم دوایییانەدا ئاماژەی بەوە كرد، ئەگەر ئیسرائیل هێرش بکاتە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی وڵاتەکەی، ئەگەری پێداچوونەوە بە دۆکترین و سیاسەتە ئەتۆمییەکانی پێشووتری ئێران دەتوانرێت بیری لێ بکرێتەوە. ئەم لێدوانە لە کاتێکدایە ئایەتوڵڵا خامنەیی، ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵانی ٢٠٠٠دا ڕای گەیاندبوو کە ئێران “بە دوای بۆمبی ئەتۆمیدا ناگەڕێت”، چونکە “ئیسلام ڕێگەی پێ نادات.”

بەم شێوەیە بۆ یەکەم جارە بەرپرسێکی باڵای سەربازیی ئێران باس لە گۆڕینی ستراتیژیی ئەتۆمیی ئێران و هەڕەشەی بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی دەکات لە وەڵامی نیگەرانییەکان سەبارەت بە ئەگەری هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر شوێنە ئەتۆمییەکانی ئەو وڵاتە. ئەم لێدوانانە ڕۆژێک پێش زنجیرەیەک تەقینەوە لە نزیک بنکەیەکی سەربازی لە پارێزگای ئیسفەهان لە بەیانیی ڕۆژی ١٩-٤-٢٠٢٤ ڕوویان داوە. ئیسفەهان کە ئامانجی ئەم هێرشە سنووردارەیە، یەکێکە لەو پارێزگا سەرەکییانەی کە “پێگەی ئەتۆمیی نەتەنز”، کە ناوەند و دڵی بەرنامەی پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێرانە، تێیدا هەڵکەوتووە.

بەپێی دوایین ڕاپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی، یەدەگی یۆرانیۆمی پیتێندراوی ئێران لە ناوەڕاستی مانگی ٢- ساڵی ٢٠٢٤ گەیشتووەتە زیاتر لە پێنج هەزار و 525 کیلۆگرام، کە نزیکەی یەک تۆن زیاترە لەو بڕەی کە سێ مانگ لەمەوبەر ڕاگەیەندرابوو (4 هەزار و 487 کیلۆگرام). ئەم ژمارانە بە شێوەیەکی بەرچاو لەو ٣٠٠ کیلۆیە زیاترە کە بەپێی ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکەی ساڵی ٢٠١٥ ڕێگەپێدراوە کە چالاکییە ئەتۆمییەکانی تارانی سنووردار کرد لە بەرامبەر هەڵگرتنی سزا نێودەوڵەتییەکان. بەپێی ڕاپۆرتەکە ئێران لەو مانگەدا نزیکەی 121.5 کیلۆگرام یۆرانیۆمی پیتێنراوی 60%ی بەرهەم هێناوە. لە کاتێکدا رێژەی پیتاندنی 90% پێویستە بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی، بەڵام کاریگەریی ئەم سنووربەزاندن و چالاکییانە ئەوەیە کە ئێران ئێستا دەتوانێت تەنیا لە ماوەی یەک هەفتەدا یۆرانیۆمی پێویست بۆ چەک (WGU) بەرهەم بهێنێت کە بتوانێت یەک بۆمبی ئەتۆمی (یان حەوت بۆمب لە مانگێکدا) دروست بکات. بە واتایەکی تر ئێران دەتوانێت ماددەی پێویست بەرهەم بهێنێت کە بۆمبێک دروست بکات پێش ئەوەی پشکنەرەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی ئاگادار ببنەوە.

بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەم هۆکارانە، واتە قەبارەی یەدەگی یۆرانیۆمی ئێران، پێشکەوتنی ئێران لە پیتاندن، کەمبوونەوەی هاوکاری لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی، هەروەها ئەو چالاکییە سەربازییانەی کە ئێران پێشتر ئەنجامی داوە، ئەگەر ئێران بڕیار بدات هەنگاو بە ئاراستەی بەرهەمهێنانی چەک هەڵبگرێت، ئەوە ڕەنگە ئەمریکا و ئەکتەرەکانی دیکە کاتێکی تەواویان لەبەردەست نەبێت بۆ ئەوەی ڕێگری بکەن لە پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی چەکی ئەتۆمی لەلایەن ئێرانەوە.

هەموو ئەمانە لە کاتێکدایە کە ئیسرائیل خۆی لە جەنگێکی وجوودیدا لەگەڵ ئێران دەبینێتەوە؛ جەنگێک کە تا ئێستا لە هێرشی شاراوە و ئەلیکترۆنی بۆ سەر بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران و کوشتنی زانا ئەتۆمییەکان و لێدان لە ژێرخانی سەربازی و هەواڵگریی ئێراندا خۆی دەرخستووە. لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەزموونی ڕابردووی ئیسرائیل لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم پرسە دەری دەخات، کاتێک سەرکردەکانی ئیسرائیل هەست دەکەن مانەوەی وڵاتەکەیان لە مەترسیدایە، تاکلایەنە مامەڵە دەکەن، بۆ نموونە: هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٨١ و سووریا لە ساڵی ٢٠٠٧. ئەوەی کە جێگەی هەڵوەستەلەسەرکردنە ئەوەیە کە بەپێی سەرچاوە هەواڵگرییەکانی ئەمریکا، ئێران هاوکاریی ئیسرائیلی کردووە لە لێدان لە بنکە ئەتۆمییەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٨١ و ئیسرائیلییەکان بەپێی نەخشە و زانیاریی ئێرانییەکان ئەم هێرشەیان ئەنجام داوە. ئەم جارەیش، هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر بنکەی هەشتەمی ئاسمانی لە ئەسفەهان ئاماژەیە بۆ دڵەڕاوکێکانی ئیسرائیل سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران؛ هەرچەندە ئەکتەرەکان و سەردەمەکان جیاوازە و بەم پێیەیش هاوکێشەکان ئاڵۆزتر، بەڵام پرسەکە بۆ ئیسرائیل هەمان پرس و مەترسییە.

بۆچی حزبوڵڵای لوبنانی لەم پێکدادانە ڕاستەوخۆیانەدا تێوە نەگڵاوە؟

کۆماری ئیسلامیی ئێران هەوڵ دەدات ئەزموونی مەترسیداری هێرشی سەربازیی ئەمریکا بۆ سەر ئەو وڵاتە لە ڕێگەی پەیڕەوکردنی جەنگی بەنوێنەرایەتییەوە (Proxy War) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووبارە نەبێتەوە. ئێران لە ڕێگەی “حرب غير متكافئة”-Asymmetric warfare یاخود جەنگی ناهاوسەنگ لە زۆنە خۆڵەمێشییەکانی (Grey-zone) لە ناوچەکەدا دەتوانێت لە ڕێگەی هێزە پرۆکسییەکانییەوە جەنگی بەنوێنەرایەتی (Proxy war) لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و تەنانەت ئەمریکا بەڕێوە بەرێت، چونکە ئێران بۆ دەربازبوون لە تەنیایییە ستراتیژییەکەی  (Strategic Loneliness)، پێوستی بە ئەکتەرە نادەوڵەتەکانە. لەم نێوەندەیشدا، حزبوڵڵای لوبنان وەک گرنگترین هێزی بەوەکالەتی ئێران لە ناوچەکەدا لە نزیکەی ٢٠ بۆ ٥٠ هەزار هێزی شەڕکەر پێک دێت، کە خاوەن جبەخانەی بەهێزی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان (درۆن)ی هێرشبەر، چەکی سووک، تۆپخانە، تانک و مووشەکی پێشکەوتووی هێرشبەرە. چەکدارە بەئەزموونەکانی ئەم گرووپە دوایین جار لە ساڵی 2006 جەنگێکی کوشندەیان لە دژی ئیسرائیل بەرپا کرد کە ماوەی ٣٣ ڕۆژی خایاند؛ لەو کاتەوە توانای شەڕکردنیان لە ماوەی دە ساڵ هەوڵدان بۆ پاراستنی حکوومەتی بەشار ئەسەد لە سەردەمی جەنگی ناوخۆی سووریادا بەرزتر کردووەتەوە.

ئەوەی جێگەی سەرنجە، لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣، بە گوێرەی زانیارییەکانی سەرچاوە خۆجێیییەکان، نزیکەی 260 چەکداری حزبوڵڵای لوبنان لە پێکدادانەکان لەگەڵ ئیسرائیل کوژراون. ئەمەیش زیاترە لە ژمارەی کوژراوانی ئەو گرووپە لە جەنگی ساڵی 2006 لەگەڵ ئیسرائیل.

حزبوڵڵا پێش ئەوەی قۆڵێکی سوپای پاسداران بێت، هێشتا بە یەکەم و گرنگترین بەشی کاریگەری سیاسەتی ڕێگریکەرانە (وەستێنەرانە)ی ئێران دادەنرێت. ئەم گرووپە کە خاوەن یەدەگی 100 هەزار یان زیاتری مووشەکە، بە دووەم توانای هێرشبەرانەی ئێران هەژمار دەکرێت. ئەگەر ئیسرائیل یان ئەمریکا بیانەوێت هێرش بکەنە سەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران، ئەوە جبەخانەی حزبوڵڵا گورزێکی وێرانکەر لە ناوەندەکانی دانیشتووانی ئیسرائیل دەوەشێنێت. سەرکردەکانی ئێران چەندە پێداگری لەسەر لەناوبردنی ئیسرائیل دەکەن، زیاتر لەوەیش خەمی مانەوەی ڕژێمەکەیانە و، نایانەوێت تواناى ڕێگریکەرانە و بەرپەرچدانەوەی خۆیان کە لە حزبوڵڵادا وەبەرهێنانیان کردووە، لەدەست بدەن. ئەگەر ئێران حزبوڵڵاى ڕاگرتووە، بەهۆی ئەوەوە بووە کە ئەمریکاش هەمان شتی لەگەڵ ئیسرائیلدا کردووە.

هەر بۆیە بە بەشدارینەکردن یان وردتر بڵێین بەشدارپێنەکردنی حزبوڵڵای لوبنان لەم پێکدادانانەی نێوان ئێران و ئیسرائیل، ئەوە زیاتر ڕوون بووەوە کە هەر کاتێک حزبوڵڵای لوبنان-هاوکات لەگەڵ ئێران- بەشداریی کرد لە هێرشکردنە سەر ئیسرائیل، ئەوە جەنگێکی بەرفراوانی ناوچەیی بە ناوەندێتیی ئێران و ئیسرائیل لە ناوچەکەدا دروست دەبێت، چونکە حزبوڵڵا بۆ ئێران وەکوو ڕاگەیاندنی خاوەندارێتیی چەکی ئەتۆمی، یەکلاکەرەوەیە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، حزبوڵڵای لوبنان وەکوو چەکی ئەتۆمی بۆ ئێران بە دوایین کارت لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکاندا هەژمار دەکرێت. هەر بۆیە ئەگەر ئێران بڕیاری جەنگی لەگەڵ ئیسرائیل دابایە، ئەوە بە بەشداریکردنی حزبوڵڵا لە هێرشی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل دەیتوانی جەنگێکی هەرێمایەتی لە ناوچەکە بخوڵقێنێت کە ئەمریکاش ناچار دەبوو بەشداریی تێدا بکات.

بە دیوێکی دیکەیشدا، هەر کات ئیسرائیل هێرشی کردە سەر حزبوڵڵای لوبنان، ئەوە ئێران هەست بەوە دەکات کە پاش کۆتاییهاتنی جەنگ، ئێران دەکرێتە ئامانج. هەر بۆیە ئەوەی کە هیچ کام لەلایەنەکانی ململانێکان ئارەزووی بەشداریکردنی حزبوڵڵای لوبنانیان نەبوو کە بەهێزترین هێزی بەوەکالەتی ئێرانە لە ناوچەکەدا، یەکێک بوو لە گرنگترین بڕیارەکان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ململانێیەک کە دەکرا بگۆڕێت بۆ گرژییەکی کۆنترۆڵنەکراو؛ بەڵام ئێران و ئیسرائیل ڕایان گەیاندووە ئێستا نایانەوێت.

بۆچی ئێرانییەکان پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە لە دەرەوەی سنوور هێرش نەکراوەتە سەر ئێران؟

پاش ئەوەی لە ڕێکەوتی ١٩-٤-٢٠٢٤ دەنگی تەقینەوەیەکی قورس لە ئاسمانی شاری ئیسفەهان لە ناوەڕاستی ئێران بیسترا و دوای ئەوە میدیاکان سەبارەت بەو دەنگە بڵاویان کردەوە کە ئیسرائیل ئەم هێرشەی ئەنجام داوە، بەڵام ئێرانییەکان ئەمەیان ڕەت کردەوە. حوسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی هەواڵی ئێن بی سی ڕۆژی شەممە ١ی ئایار وتی: “ئەوەی بەیانیی هەینی [لە ئیسفەهان] ڕووی دا هێرش نەبووە.” ناوبراو سەبارەت بەو چەکانەی کە لە هێرشەکەی سەر ئیسفەهان بەکار هێنراون وتی، ئەو چەکانە “فڕۆکەی بێفڕۆکەوان نەبوون”، بەڵکوو زیاتر لەو یارییانە دەچوو کە منداڵەکانمان یارییان پێ دەکەن.”  هەروەها ڕای گەیاند: ئێران هیچ پلانێکی نییە بۆ وەڵامدانەوەی، مەگەر ئیسرائیل هێرشێکی گەورە و بەرچاو ئەنجام بدات.

هەروەها عەبدوڵڕەحیم مووسەوی، فەرماندەی گشتیی سوپای کۆماری ئیسلامیی ئێران، لە وەڵامی پرسیارێکدا کە لە دوای هێرشی ئیسرائیل، کاردانەوەی ئێران چی دەبێت، وتی: پێشتر کاردانەوەی ئێرانتان بینیوە. تەنانەت سکرتاریەتی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی ڕای گەیاند: تا ئێستا هیچ هێرشێکی دەرەکی بۆ سەر وڵات ڕووی نەداوە. ئەمە لە کاتێکدایە کە دوای هێرشی بەرفراوانی کۆماری ئیسلامی لە ڕێکەوتی ١٤-٤-٢٠٢٤ بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و مووشەکی کرووز و بالیستی (١٨٥ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و ٣٦ مووشەکی کروز و زیاتر لە ١١٠ مووشەکی بالستی) بۆ سەر ئیسرائیل، هەڕەشەکانی بەرپرسانی دوو وڵات لە دژی یەکتر بەردەوام بووە و بەرپرسێکی ئیسرائیلیش بەڵێنی دا کە ئەم وڵاتە وەڵامی هێرشی کۆماری ئیسلامی دەداتەوە.

کرۆکی بابەتەکە ئەوەیە کە بەرپرسانی ئێرانی پێش تەقینەوە یاخود هێرشەکەی سەر بنکە ئاسمانییەکەی ئیسفەهان ڕایان گەیاندبوو کە بەتوندی وەڵامی ئیسرائیل دەدەنەوە، بۆ نموونە؛ سەرۆکی ئەرکانی گشتیی هێزە چەکدارەکان رای گەیاند: بە بۆچوونی ئێمە ئۆپەراسیۆنەکە کۆتایی هاتووە، بەڵام هێزە چەکدارەکان لە ئامادەباشیدان و ئەگەر پێویست بکات ڕێوشوێن دەگرینە بەر. ئەگەر ڕژێمی زایۆنیستی وەڵام بداتەوە، ئۆپەراسیۆنی داهاتوومان زۆر گەورەتر دەبێت. لە لایەکی تریشەوە و جگە لە کەسە سەربازییەکان سەرۆکی پەرلەمانی ئێران، قالیباف رای گەیاندبوو: ئەگەر هەڵەیەکی دیکە لەلایەن ڕژێمی زایۆنیستی یان هاوپەیمانەکانییەوە بکرێت، وەڵامی داڕێژراوی ئێران توندتر دەبێت. هەروەها وەزیری دەرەوەی ئێران رای گەیاندبوو: کۆماری ئیسلامیی ئێران توندتر وەڵامی هەر حیساباتێکی هەڵەی ڕژێمی زایۆنی دەداتەوە. تەنانەت نوێنەرایەتیی کۆماری ئیسلامی لە نەتەوە یەکگرتووەکان بەیاننامەیەکی بڵاو کردەوە و هەڕەشەی ئەوەی کرد کە ئەگەر ئیسرائیل “هەڵەیەکی دیکە بکات، وەڵامی کۆماری ئیسلامی بە شێوەیەکی بەرچاو توندتر دەبێت.”

بۆیە پێداگری و ئینکارکردنی ئێرانییەکان کە هیچ هێرشێک نەکراوە کە لە دەرەوەی سنوورەکان بێت، دەتوانێت ئەو مەترسییە لە ئێرانییەکان دوور بخاتەوە کە لە ئەگەری هێرشی دووبارە و وەڵامدانەوەی ئیسرائیل دێتە ئاراوە. چونکە ئێرانییەکان بەڵێنیان دابوو کە ئەگەر ئیسرائیل هێرش بکاتە سەر ئێران، ئەوە زۆر توندتر لە هێرشەکەی جاری پێشوو، هێرش دەکەنە سەر ئیسرائیل و تەنانەت چەکی نوێتر و کاریگەرتریش بەکار دێنن. بەم پێیەیش، ئێرانییەکان بۆ ئەوەی ناچار بە وەڵامدانەوە نەبن، هەم زیانەکانیان زۆر بچووک نیشان دا و هەمیش ئەوەیان ڕەت کردەوە کە هێرشی دەرەکی کرابێتە سەر بنکە و دامەزراوە سەربازییەکانی ئێران. ڕاستییەكەی، هەر وەڵامدانەوەیەکی ڕاستەوخۆی ئێرانییەکان وەکوو ئەوەی کە پێش تەقینەوە یان هێرشەکەی ئیسفەهان بانگەشەیان بۆ دەکرد، دەیتوانی پێی ئەمریکا بکێشێتە ناو پێکدادان یاخود وەڵامدانەوەیە و، ئەمەیش هەر ئەو پرسە بوو کە ستراتیژیستە ئێرانییەکان هۆشدارییان دەدایە بەرپرسانی ئێرانی کە ئەمە تەڵەی ناتانیاهۆیە بۆ ڕاکێشانی ئەمریکا بۆ ناو جەنگ و لێدان لە بنکە و دامەزراوە ئەتۆمی و مووشەکییەکانی ئێران و، لەم ڕێگەیشەوە ئیسرائیل بەتەواوی بەسەر ئێراندا زاڵ دەبێت و بەرەی موقاوەمە تووشی شکستێكی قورس دەبێت.

لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ئێرانییەکان بە پێداگری لەسەر ئەوەی کە هێڕش نەکراوە و تەنیا چەند درۆنێکی بچووک بووە، خۆیان لە جەنگ دوور خستەوە، چونکە دەزانن لە ئەگەری دووبارەکردنەوەی هێڕشێکی هاوشێوەی هێرشە مووشەکییەکەی سەر ئیسرائیل، ئەوە چیتر ناتوانن ئاسایشی سەربازی و ناوخۆییی دامەزراوە و بنکە ئەتۆمی و سەربازی و مووشەکییەکانیان بپارێزن. هەر بۆیە بۆ یەکەمین جار  و بەر لە وەڵامی ئیسرائیل (هەرچەندە ئیسرائیل تاوەکوو ئەم ساتەوەختە هیچ ڕاگەیەندراوێکی لەم بارەیەوە بڵاو نەکردۆتەوە و هیچ بەرپرسییارێتییەکی لە ئەستۆ نەگرتووە) هەڕەشەی پێداچوونەوە بە دۆکترینی ئەتۆمی و بەرگریی خۆیان کرد.

لێرەدا بۆ ئەوەی ڕوون بکرێتەوە بۆچی ئەم هێرشە کاریگەرە، پێویستە ئەوە بخرێتە ڕوو کە بەئامانجکردنی ئەم بنکەیە لە ئێران لەلایەن ئیسرائیلەوە چ ئامانجێکی سیاسی و سەربازی دەپێکێت؟

نیویۆرک تایمز دەڵێت: وردبینیی ئەم هێرشە لە قووڵایی خاکی ئێران، لە کاتێکدا چەند شوێنێکی هەستیاری دیکە لە دەوروبەری هەن، ئەو بڕوایە دروست دەکات، کە ئیسرائیل بە ڕوونی ئەو شوێنەی هەڵبژاردووە بۆ هێرشکردنە سەر ئەم سیستەمە بەرگرییە.

لێردا پێویستە گرنگیی بنکەی “هشتم شکاری”ی ئیسفەهان بزانین بۆ ئەوەی وەڵامی ئەوە بدرێتەوە کە چی وا دەکات ببێتە ئامانجی هێرشی ئیسرائیل؟

بنکەی “هشتم شکاری”ی سوپا کە بە بنکەی “شەهید عەباس بابایی” ناسراوە، دەکەوێتە باکووری ڕۆژهەڵاتی شاری ئیسفەهان و نزیک فڕۆکەخانەی سەرەکیی ئەم شارە. ئەم بنکەیە یەکێکە لە 17 بنکەی ئاسمانیی چالاکی سوپای کۆماری ئیسلامی کە بەهۆی هەڵکەوتەی لە یەکێک لە ناوەڕاستترین ناوچەکانی ئێران بە “دڵی بەرگریی ئاسمانی وڵات” ناسراوە. لە بنکەی “هشتم شکاری” یان “شەهید بابایی”، سێ کەتیبەی شەڕکەر و دوو کەتیبەی مەشق و ڕاهێنان لە کەتیبەکانی هێزی ئاسمانیی سوپای کۆماری ئیسلامی، جێگیرن، لەوانەیش: کەتیبەی ٨١ی فڕۆکەی جەنگیی ئێف-١٤، کەتیبەی شەڕکەری ٣٥ی سیخۆ و کەتیبەی شەڕکەری ئێف-٧. لە ڕاستیدا بەشێک لە ستراتیژیترین فڕۆکە شەڕکەرەکانی سوپا، واتا شەڕکەرەکانی ئێف ١٤ لەم بنکەیەدا هەڵکەوتوون و ئەگەر لەبیرمان بێت ئێران لە هێرشێکی مووشەکیدا بۆ سەر ئیسرائیل بنکەیەکی شەڕکەری ئێف ٣٥ی کردبووە ئامانج. هەر بۆیە هێرشکردنە سەر ئەم بنکەیە دەتوانێت وەکوو کردەوەیەکی تۆڵەسەندنەوەی ئیسرائیل وێنا بکرێت.

 لە هەمان کاتدا، لە ئیسفەهان دوو لە شوێنە سەرەکییە ئەتۆمییەکانی ئێران هەڵکەوتووە، کە بریتین لە ناوەندی پیتاندنی نەتەنز و ناوەندی پرۆسێسکردنی یۆرانیۆمی ئیسفەهان و، بوونی ئەم دوو ناوەندە ئەتۆمییە، گرنگیی ستراتیژیی بنکەی “هشتم شکاری” یان شەهید بابایی زیاتر دەکات. ئیسفەهان لە هەموو ڕوویەکەوە ناوچەیەکی هەستیارە. جگە لە ناوەندە ئەتۆمییەکان، بنکەی ئاسمانیی هەشتەمی سوپا و بنکەی هێزی ئاسمانیی بەدر لە ئیسفەهان هەڵکەوتوون. هەروەها ناوەندی لێکۆڵینەوەی “هوافضای شاهد”ی سوپای پاسداران لە شاری ئیسفەهان، ئەو ناوەندەیە کە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شاهد-136ی تێدا دروست دەکرێت و پێشتریش ئەگەر لەبیرمان بێت هێرشی کراوەتە سەر. چەندان شوێنی پیشەسازیی بەرگری لە ئیسفەهان هەڵکەوتوون، هەروەها بنکە مووشەکییەکانی سوپای پاسداران لە باشوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئیسفەهان هەڵکەوتوون.

هەندێک لە چاودێرانی سیاسی نیگەران بوون لەوەی هێرشێکی لەو شێوەیە بەرەو جەنگێکی ناوچەییی فراوانتر پەرە بسێنێت. ڕاپۆرتی نیویۆرک تایمز بە گێڕانەوە لە سەرچاوە ئێرانییەکەیەوە دەڵێت: “بێدەنگیی ئیسرائیل سەبارەت بەم هێرشە، ڕێگە بە تاران دەدات وەک هێرشە نهێنییەکانی پێشوو لە جەنگی سێبەردا مامەڵە لەگەڵ ئەم هێرشەدا بکات و “ئەم هێرشانەیش وەڵامدانەوەی دەستبەجێی پێویست نەبێت.” هەر بۆیە بەپێی وتەی شارەزایانی ئەمنی، ئەو هێرشە بە جۆرێک ئەنجام دراوە کە ئێران بتوانێت بەرپرسیارێتیی وەڵامدانەوەی نەکەوێتە ئەستۆ.

 پاش نیشاندانی گرنگیی ئەو شوێنەی کە کراوەتە ئامانج، ستراتیژیی نوێی ئیسرائیل لە بەرامبەر ستراتیژیی نوێی ئێران لە هێرشکردنی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئیسرائیل باشتر دەردەکەوێت، کە دەتوانین بەم شێوەیە پۆلینیان بکەین:

یەکەم: ترسی ئیسرائیل لە بەئەتۆمیبوونی ئێران

ئیسرائیل لەم ڕێگەیەوە پەیامی دایە ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی، هەروەها ئەمریکا و وڵاتانی ٤+١ و پاش هەموویان ئێران کە ئەگەر کۆماری ئیسلامی بڕیار بدات بەرەو بەئەتۆمیبوون بچێت، ئەوە زۆر بەسانایی توانای هەیە کە بیکاتە ئامانج. هەر بۆیە بەپێی ڕاپۆرتێکی شیکاریی ئۆرشەلیم پۆست پەیامی ئیسرائیل لە هێرشکردنە نزیک یەکێک لە دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێرانەوە ئەوە بووە کە دەمانتوانی لەمە خراپتر و توندتر مامەڵە بکەین. سەرچاوەکانی ئۆرشەلیم پۆست جەختیان لەوە کردەوە: پەیامەکە ڕوون بوو؛ ئەم جارە هێرشمان نەکردە سەر شوێنە ئەتۆمییەکانتان، بەڵام دەکرا هەر لە نزیک ئەم شوێنە هێرشێکی خراپتر (جددیتر) ئەنجام بدەین. سەرچاوەکان بە ڕۆژنامەی ئۆرشەلیم پۆستیان ڕاگەیاندووە، هێرشەکە بۆ سەر ئێران لە ئیسفەهان کە سەرچاوەکان لە ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمزدا هێرشەکەیان گەڕاندەوە بۆ ئیسرائیل، بەشێک لە بنکەیەکی ئاسمانی لە تەنیشت دامەزراوەیەکی ئەتۆمیی  کردۆتە ئامانج. بە واتایەکی تر، هێرش بۆ سەر ئیسفەهان بۆ زیانگەیاندن بە ئێران نەبووە، بەڵکوو بۆ ئەوە بووە کە ڕوونتر بێتەوە کە شوێنە ئەتۆمییەکانی ئەو وڵاتە چەندە بێبەرگرین و بەسانایی دەتوانرێت بکرێنە ئامانج.

لەمەیش گرنگتر، ئیسرائیل بە هێرشنەکردنە سەر بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران، لەم قۆناغەدا، ئێرانی لەوە پاشگەز کردەوە کە بەرەو دروستکردنی چەکی ئەتۆمی بڕوات؛ چونکە پێ دەچێت ئێران ئەگەر هەست بە مەترسی بکات کە چیتر لە بەرامبەر ئیسرائیل پارێزراو نییە و ئیسرائیل بنکە ئەتۆمییەکانی خاپوور دەکات، ئەوە لە بنکە نهێنییەکانی هەوڵ دەدات چەکی ئەتۆمی دروست بکات. هەر بۆیە ئیسرائیل لانی کەم لە ئێستادا ڕێگری لەم کارەی ئێران کرد و بۆیە لە ڕاستیدا، لە پاڵ هۆکارەکانی دیکەی وەکوو؛ گوشاری ئەمریکا و ئامادەنەبوونی ئیسرائیل بەبێ پشتیوانیی ئەمریکا بۆ ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگێکی فرەبەرەیی لە سنوورەکانی ئیسرائیل، ئەم هۆکارە سەرەکیترین هۆکار بوو کە هێرشەکەی ئیسرائیلی سنووردار کرد.

دووەم: نیشاندانی توانای ئیسرائیل بۆ لەناوبردنی سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی ئێران

 بەپێی زانیارییەکان، ئێران لانی کەم 42 لانچەری دوورمەودای زەمینی بۆ ئاسمانی هەیە، لەوانە 32 لانچەری هەڵگری ئێس 300 کە لەلایەن ڕووسیا دروست کراون، کە لە ساڵی 2016دا دەستیان کەوتووە. بەڵام لە ساڵی ٢٠١٨دا، فڕۆکەوانە ئیسرائیلییەکان بە مەبەستی مەشقکردن لە خۆدزینەوە لە سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی S-300 گەشتیان کردووە بۆ ئۆکراینا. یەکێک لە یەکەمین سیستەمە بەرگرییەکانی ئێران ناوی “سوم خرداد”ە، کە بەپێی زانیارییەکان لە ساڵی 2019دا لە دژی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئەمریکیی “گڵۆباڵ هۆک” لە ئاسمانی کەنداو بەکار هێنراوە. وەشانی نوێکراوی “سوم خرداد” واتە “١٥ خرداد” لە ساڵی 2019 پەردەی لەسەر لا درا و ئێستا لەژێر فەرماندەییی هێزە نوخبەکانی سوپای پاسداراندایە. ئێران بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەم چەکە دەتوانێت لە مەودای ٧٥ کیلۆمەتر شەڕ لەگەڵ فڕۆکە جەنگییەکانی دوژمن بکات. هەروەها لە ساڵی ٢٠٢٢ ئێران پەردەی لەسەر وەشانێکی نوێکراوی سیستەمی بەرگریی مووشەکیی ١٥ خورداد لا دا بە ناوی “صیاد تاکتیکی”. ئێران دەڵێت مەودای ئەم سیستەمە 120 کم و سیستەمی مووشەکیی کورتمەودا پاڵپشتیی لێ دەکات. هەروەها ئێران لە مانگی شوباتدا پەردەی لەسەر دوو سیستەمی بەرگریی دیکە لا دا بە ناوەکانی “آرمان” و “آذرخش”، بەڵام هێشتا ڕوون نییە کە ئایا ئەو سیستەمانە کار دەکەن یان نا. بە گوێرەی زانیارییەکان، سیستەمی بەرگریی موشەکیی “آرمان” توانای ئەوەی هەیە لە یەک کاتدا شەش مووشەکی بالیستی لە مەودای 120 بۆ 180 کم بهاوێژێت؛ هاوکات دەوترێت سیستەمی بەرگریی “آذرخش”، توانای لەناوبردنی ئامانجە نزمەکانی هەیە لە مەودای 50 کم.  

هەر بۆیە ئیسرائیل بنکەیەکی بەرگریی ئاسمانیی دەستنیشان کرد کە ئەرکی، پاراستنی ئاسایشی گرنگترین دامەزراوەی پیتاندنی یۆرانیۆمە لە ئێران (نەتەنز)، بەم پێیەیش نیشانی دا کە ئەم سیستەمە پێشکەوتووە ناتوانێت خۆی لە هێرشی ئیسرائیل بپارێزێت. بەم پێیەیش چۆن دەتوانێت ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئێران بپارێزێت؟

سێیەم: زیندووکردنەوەی توانا و سیاسەتی DETERRENCEی ئیسرائیل

دوو بەرپرسی ڕۆژاوایی بە “ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز”یان گوتووە کە “ئیسرائیل پلانی پێشووی خۆی بۆ هێرشێکی بەرفراوان بۆ سەر ئێران هەڵوەشاندەوە” و لە شوێنیدا پلانێکی داناوە کە “مەبەستی ناردنی پەیامێکی بێدەنگ، بەڵام بەهێز بووە بە ئامانجی کۆتاییهێنان بە سووڕی تۆڵەسەندنەوە.” ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز لە ڕاپۆرتێکدا نووسیویەتی ئەو مووشەکەی کە لە کاتی هێرشی ئیسرائیلدا ئاراستەی بەرگریی ئاسمانیی ئیسفەهان کراوە، تەکنەلۆژیایەکی هەبووە کە وای کردووە ئەم چەکە لە سیستەمی بەرگریی ڕاداری ئێران بشاردرێتەوە. لەم ڕاپۆرتەدا بە پشتبەستن بە دوو بەرپرسی ئێرانی باس لەوە کراوە کە ڕۆژی ١٩-٤-٢٠٢٤ کۆماری ئیسلامی نەیتوانی ئەو دزەکردنە بۆ ناو ئاسمانی وڵاتەکەی، لەوانەیش هاتنەناوەوەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، مووشەک یان فڕۆکە دەستنیشان بکات. میدیاکانی ئەمریکا ڕۆژی هێرشەکە ڕایان گەیاند، ئەو تەقینەوەیەی کە بۆ هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران دەگەڕێتەوە، زیاتر لە چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی بچووک بووە کە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بانگەشەی بۆ دەکەن. هەروەها لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە هێرشەکە بەئەنقەست بۆ ئەوە دانراوە کە پەیامێک بنێرێت سەبارەت بەوەی کە چۆن هێرشێکی فراوانتر دەتوانێت ڕوو بدات. ئەم سەرچاوانە دەشڵێن: ئەم هێرشە بە شێوەیەک ڕێک خرابوو کە ئێران، لە داهاتوودا، پێش ئەوەی ڕاستەوخۆ هێرش بکاتە سەر ئیسرائیل، بیر لە دەرەنجامەکانی کارەکانی بکاتەوە.

جگە لەوانەیش ئەم هێرشەی ئیسرائیل لە ڕێگەی فڕۆکە ئێف-٣٥ (ئەم وڵاتە خاوەنی 39 فڕۆکەی جەنگیی F-35ە کە زۆرترین ژمارەی ئەو فڕۆکانەیە کە دەوڵەتێک لە جیهاندا خاوەندارێتی بکات) پەیامێکی ڕوون و ڕاستەوخۆ بوو بۆ  خودی سەرکردە باڵاکان و بەتایبەتی ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامی کە لە ئەگەری هێرشی یەکلاکەرەوە و وجوودی بۆ سەر ئیسرائیل، ئەوە گیانیان پارێزراو نییە؛ چونکە چەندان ساڵە ئیسرائیل بەرپرسانی باڵای ئێرانی لەناو خاکی ئێران دەکوژێت، بەڵام ئەمە یەکەم جارە کە ئەو مەترسییە دروست ببێت کە لەوانەیە ئەم جارە لە ڕێگەی هێرشی مووشەکی یان فڕۆکەوە و تەنانەت لە دەرەوەی سنوورەکان ئەم کارە ئەنجام بدات بەبێ ئەوەی ئێران بتوانێت شوێنپێی مووشەک و هێرشەکان دەستنیشان بکات. بۆیە بەئامانجگرتن و پێکانی خودی سیستەمە بەرگرییەکە، گەورەترین دڵەڕاوکێیی ئاسایشی و سەربازی بۆ بەپرسانی باڵای سیاسی و سەربازیی ئێران دروست دەکات.

چوارەم: هۆشدارییەکانی ئەمریکا و ڕازیکردنی هاوپەیمانان و پاراستنی هاوسۆزی لەگەڵ ئیسرائیل بۆ داهاتوو

پاش هێرشی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل و بەهێزبوونی ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگێکی بەرفراوانی ناوچەیی، پرسی مرۆییی غەززە بۆ ماوەیەک پشتگوێ خرا و ئەمەیش گوشارەکانی سەر ئیسرائیلی کەم کردەوە و هاوسۆزی و تەنانەت پشتیوانییەکی نێودەوڵەتیی وڵاتانی ڕۆژاوایی بۆ پاراستنی ئیسرائیل هاتە ئاراوە کە لە شەوی هێڕشی ئێران بەپراکتیکی بینرا، بەڵام هەموو وڵاتان و بەتایبەتی ئەمریکا داوایان لە ئیسرائیل کرد کە ئەم بەرگرییە و نەبوونی زیان، بە سەرکەوتن هەژمار بکات و هێرش نەکاتە سەر ئێران. هەر بۆیە ئیسرائیلییەکان بۆ ئەوەی کە هەم وەڵامێکی کاریگەر و شوێندانەر بە ئێران بدەنەوە و هەمیش ئەم پشتیوانی و هاوسۆزییە نەوەستێنن، بڕیاریان دا کە هێرشەکەیان سنووردار، بەڵام کاریگەر بێت.

لە لایەکی تریشەوە، هەڵگیرسانی جەنگێک لەگەڵ ئێران لە کاتێکدا کە چەند مانگێکی کەم بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی کۆماری لە ئەمریکا ماوە، پشتیوانیی ئیدارەی ئەمریکای نابێت، کە بۆ هەر سەرکەوتنێکی سیاسی و سەربازی بۆ ئیسرائیل ئەم پشتیوانییە، گرنگ و هەستیار و یەکلاکەرەوەیە.

هەروەها بەپێی راپۆرتێکی ڕۆیتەرز، بەهۆی قەیرانی ئۆکراینا و بارگرژییەکان لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لەگەڵ چین، هێزەکانی ئەمریکا ئامادە نین بۆ ململانێیەکی گەورە و درێژخایەن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی ئێران و ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگێکی لەناکاو، پێویستیان بە تەرخانکردنی سەرچاوەی زیاتر هەیە.

پێنجەم: گرنگیدان بە هەڕەشە هەنووکەیی و ئەولەوییەتە ئاسایشییەکانی کابینەی ناتانیاهۆ

بۆ ئیسرائیل یەکلاییکردنەوەی پرسی حەماس و ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکانی حزبوڵڵای لوبنان کە خاوەن سەدان ڕۆکێت و مووشەکی کورتمەودایە و دەتوانێت زیانی جددی بە دامەزراوە و بنکە و شارەکانی ئیسرائیل بگەیەنێت، ئەولەوییەتی سەرەکیی سەربازی و ئاسایشی ئیسرائیلە و لەم قۆناغەدا هەڕەشەکانی ئێران نییە، چونکە ئێران دەری خست ناتوانێت ڕاستەوخۆ زیان لە ئیسرائیل بدات و هاوپەیمانەکان و بەتایبەتی ئەمریکا بەرگری لە ئاسایشی ئیسرائیل دەکەن. لە هەمان کاتیشدا لە ئاستی ناوخۆیی، هێشتنەوەی پرسی غەززە و حەماس بەکراوەیی، یارمەتیی ناتانیاهۆ نادات. لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لە تەلئەبیب، نەتانیاهۆ ڕای گەیاند، شەڕی بزووتنەوەی حەماس “بەردەوام دەبێت تاوەکوو هەموو ئامانجەکان لە هەموو بەرەکاندا بەدی دەهێنرێن.” نەتانیاهۆ بەڵێنی دا، سەرکەوتن چەند مانگێکی دەوێت، بەڵام ئێمە بڕیارمان داوە بەدەستی بهێنین. نەتانیاهۆ جەختی لەوە کردەوە: حکوومەتی ژێر سەرکردایەتیی من بە هیچ شتێک کەمتر لە سەرکەوتنی تەواو ڕازی نابێت. ئەمەیش نیشان دەدات کە بۆ کابینەی ناتانیاهۆ، هەروەها ڕای گشتیی ناوخۆی ئیسرائیلییەکان و لایەنە سیاسییەکان، ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشە هەنووکەیییەکان و یەکلاییکردنەوەی پرسی بارمتەکان و بەتایبەتی داهاتووی مەترسییەکانی حەماس و حزبوڵڵای لوبنان ئەولەوییەتی ئاسایشی ئیسرائیلن، بەڵام بەئەتۆمیبوونی ئێران، هەڕەشەیەکی وجوودییە بۆ ئیسرائیل کە تەنانەت ئەمریکا و ئەوروپییەکانیش ناتوانن قبووڵی بکەن، هەر بۆیە ئەم هێرشە بۆ ئەو پرسە دیزاین کرابوو.  

لە لایەکی تریشەوە، ناتانیاهۆ بۆ ڕازیکردنی کۆمەڵگەی ئیسرائیل و بەدەستهێنانی پشتیوانیی سیاسییان، پێویستیی بە سەرکەوتن لەم جەنگەی ئێستا هەیە کە لە ئەگەری کردنەوەی بەرەیەکی دیکە لەگەڵ ئێران و بەبێ پشتیوانیی ئەمریکا، ئەستەمە بێتە دی. هەر بۆیە ناتانیاهۆ هەم کابینە توندڕەوەکەی و هەمیش لایەنە میانڕەوەکانی لە یەک کاتدا بەم هێرشە سنووردار بەڵام کاریگەرە ڕازی کردووە. جگە لەمانەیش، ناتانیاهۆ بۆ بەردەوامیی خۆی ناچار بووە کە ڕای گشتی لەبەرچاو بگرێت چونکە بەپێی دوایین ڕاپرسییەکان تەنیا ١٥% لە ئیسرائیلییەکان پشتوانی لە مانەوەی ناتانیاهۆ لە دەسەڵات، لە پاش جەنگی غەززە دەکەن.

• کۆبەند

ڕاستییەکەی، بەشداریی ئەمریکا، فەڕەنسا، بریتانیا و تەنانەت ئۆردن لە بەرگریکردن لە ئیسرائیل لە هەمبەر هێرشی مووشەکیی ئێران، بە مەبەستی ڕێگریکردن بوو لە سەرهەڵدانی جەنگێکی فراوانی هەرێمایەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چونکە ئەگەر ئیسرائیل زیانی پێ گەیشتبا، ئەوە بەدڵنیایییەوە هێرشی بەرفراوانی دەکردە سەر ئێران و، ئەو کاتە ئەمریکاش ناچار دەبوو لە جەنگێکی نەخوازراودا تێوە بگڵێت. هەر بۆیە هەم ئێران و هەمیش ئەمریکا بۆ دوورکەوتنەوە لە جەنگ هەماهەنگییان ئەنجام دا و لە بەرامبەریشدا ئیسرائیل لەژێر گوشاری ئەمریکا بە هێرشێکی سنووردار، بەڵام  شوێندانەر و کاریگەر لە ڕووی سەربازی و سیاسییەوە لەم قۆناغەدا ڕازی بوو.

ئەم هێرشە سنووردارەی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران، بە وەرچەرخان لە سیاسەتی بەرگریی ئیسرائیل دادەنرێت، چونکە پێش ئەوەی پەیام بنێرێت بۆ ئێرانییەکان، ئەوە پەیامی بۆ ئەوروپا، ئەمریکا، چین و ڕووسیا نارد، کە ئەگەر ڕێگری لە هێرشەکانی ڕاستەوخۆی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، هەروەها بەئەتۆمیبوونی ئێران نەكەن- کە بۆ ئیسرائیل هەڕەشەیەکی وجوودییە- ئەوە ئیسرائیل دەتوانێت و توانای ئەوەی هەیە کە ڕاستەوخۆ بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران بکاتە ئامانج. جگە لەوەیش ئیسرائیل لە ئێستادا یارییەکی گەورەی سیاسیی لەگەڵ ئەمریکا و ئەوروپا کردووە کە ئابڵووقە و گوشارە دیپلۆماسییەکانیان لەسەر ئێران بەرز بکەنەوە و بەپێچەوانەوە، گوشارەکانی لەسەر ئیسرائیل سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە نزیک و بەردەستەکان (وەکوو حەماس و تەنانەت حزبوڵڵا) کەم بکرێتەوە.

ئیسرائیل بۆ لێدان لە پرۆکسییەکانی ئێران و فراوانخوازییەکانی ئێران لە ناوچەکە لە دۆکترینی مابام (MABAM) یاخود ناسراو بە Campaign between the Wars کەڵکی وەرگرتووە و دۆکترینی ناسراو بە Dahiya Doctrine کە لە پاش جەنگی ساڵی ٢٠٠٦ لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان گرتییە بەر، لە دژی حەماس و لەوانەیە لە داهاتوودا لە دژی حزبوڵڵا بگرێتە بەر، هەروەها دۆکترینی هەشتپێ (Octopus Doctrine) بۆ ڕێگریکردن لە بەئەتۆمیبوونی ئێران گیراوەتە بەر، پێکەوە بەردەوام دەبن و بە ڕەواندنەوەی هەڕەشە نزیک و سنوورییەکان، خۆی بۆ ئاستێکی بەرزتر لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئێران ئامادە دەکات.

سیاسەتی نەریتیی ئیسرائیل لە بواری ئاسایشی نەتەوەیی و بەرگری بەم شێوەیە بووە کە هەڕەشەکان بەیەکجاری لەناو ناچن و هەر قۆناغێک ئامادەکارییە بۆ قۆناغێکی بەرزتری پێکدادان و بارگرژی. بەکورتی ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران و پرۆکسییەکانی لە ڕێگەی ستراتیژیی کوشتن بە هەزار برینی چەقۆ (death by a thousand knife wounds) تاوەکوو ئێستا شکستی خواردووە یان لە باشترین حاڵەتدا ئەنجامەکەی ڕوون نییە کە بتوانێت مەترسییەکانی ئێران لەسەر ئیسرائیل بڕەوێنێتەوە. هەر بۆیە باس لەوە دەکرێت کە ئیسرائیل لە پاش هێرشی ڕاستەوخۆی ئێران بۆ سەر ئەم وڵاتە، پێویستی بە ستراتیژییەکی نوێی بەرگری و دۆكترینێکی جیاوازی سەربازی هەیە. هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە کە ئیسرائیل هێرشە نهێنی و پێشدەستانەکانی لە ناوخۆی ئێران و دژی پرۆکسییەکانی چڕتر بکاتەوە. بە شێوەیەکی گشتی تاوەکوو پرسی ئەتۆمی و مەترسیی پرۆکسییەکانی ئێران بەردەوام بن، ئەوە ئەگەری پێکدادان و جەنگی نێوان ئیسرائیل و ئێران بەناڕاستەوخۆ (جەنگی سێبەر) و تەنانەت ڕاستەوخۆ (وەکوو ئەم جارە) بەردەوام و لە ئارادایە.

سەبارەت بە ئێرانیش، پێشبینی دەکرێت بەهۆی گۆڕانی هاوکێشەکان لە ناوچەکەدا، هەر کات لەمە زیاتر هەست بە مەترسیی ژیانی بکات، ئەوە بەبێ دوودڵی ڕادەگەیەنێت کە خاوەن توانای ئەتۆمییە لە بواری سەربازیدا و، ئەو کاتە کۆی هاوکێشەکان لە ناوچەکەدا گۆڕانی بەسەردا دێت. لە لایەکی تریشەوە، هێرشی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل ئەو قازانجەی بۆ ئیسرائیل هەبوو، کە نیشان بدات ئەگەر ئێران ببێتە خاوەن چەکی ئەتۆمی، چەندە دەتوانێت بۆ وڵاتانی ناوچەکە و ئەوروپییەکان و ئاسایشی جیهان مەترسیدار بێت.

د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

پێشەکی

لە دوای ٢٠٠٣ تا ئێستا وەک نەریتێکی لێ هاتووە، كە هەر سەرۆکێکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەبێت دوای دەستبەکاربوونی- ئەگەر بۆ جارێکیش بێت- دەرگەی کۆشکی سپیی بەسەردا بکرێتەوە. ئەمە بۆ ئێرانیش وایە کە هەر زوو دوای دەسبەکاربوونی سەرۆکەکانی عێراق پێش هەموو شوێنێک سەردانی تاران دەکەن، بەڵام جیاوازییەکە ئەوەیە کە دەرگەی کۆشکی سپی بەقەد دەرگەی تاران بەسەر سەرکردە سیاسییەکان و سەرۆکوەزیرانی عێراقدا کراوە نییە، چونکە هەمیشە هەلومەرجی سیاسی، داواکاری، حساباتی ناوخۆیی و هەرێمی ئاراستەی دەکەن. “سوودانی”یش وەک زۆربەی سەرۆکوەزیرانی تری عێراقی دوای ٢٠٠٣ دوای چەند جارێک دواکەوتنی سەردانەکەی، بەڵام دواجار لە ١٥ی نیساندا دەرگەی کۆشکی سپیی بەڕوودا کرایەوە.

چەند هۆکارێک هەن کە وا دەکات ئەم سەردانەی سوودانی گرنگ و تایبەت بێت، بەڵام لەبەر دوو هۆکار ئەم سەردانەیان تا ڕاددەیەک جیاوازە لە سەردانی سەرۆکەکانی پێشوو: یەکەم، سوودانی دەیەوێت پەیوەندییەکانی ئەمریکا و عێراق بگوازێتەوە بۆ قۆناغێکی نوێ؛ دووەم، سوودانی دەیەوێت ئەم سەردانەی بۆ دەسکەوتی سیاسیی خۆی لە ناوخۆی عێراقدا بەکار بهێنێت، کە دوور نییە دواجار کاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق و ململانێ ناوخۆیییەکانی نێوماڵی شیعەیش جێ بهێڵێت.

• هەڵکشانی کاراکتەری سیاسیی سوودانی

سوودانی بە شاندێکی گەورە و فرەپسپۆری، سەردانی ئەمریکای کردووە، کە بە بەراورد بە سەردانی سەرۆکەکانی پێش خۆی لە ڕووی ژمارە و پسپۆڕییەوە فراونترینە. شاندەکەی سوودانی لە ١٣٦ کەس پێک دێت؛ شەش کەرتی گرنگی حکوومەتی لەخۆ گرتووە کە ڕوانگەیەکی پڕۆفیشناڵانەتری داوەتە سەردانەکەی سوودانی. ئەم سەردانەی سوودانی تا ئێستا (18) یاداشتی لێكتێگه‌یشتن له ‌نێوان كه‌رتی حكوومی و تایبه‌تی عێراق و كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كانی لێ کەوتۆتەوە؛ زۆرینه‌ی یاداشته‌كان له‌ بواری په‌ره‌پێدانی كه‌رتی نه‌وت و غازدان. كۆمپانیای “كار”یش كه‌ كۆمپانیایه‌كی كوردییه‌ و خاوه‌نی 40%ی بۆڕیی نه‌وتی كوردستانه، (4) یاداشتی له‌گه‌ڵ كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كان له ‌بواری په‌ره‌پێدانی كێڵگه‌كانی نه‌وت واژۆ کردووە. چاوەڕێ دەکرێت لەسەر ئاستی ئەمنی، ئابووری، زانستی، وەبەرهێنان و چاکسازیی بانکییش ڕێککەوتنی هاوشێوە هەبێت.

بێجگە لەوە، شاندەکە لیژنەکانی سەرپەرشتیکردن و چاودێریکردنی جۆری ئەو ڕێککەوتنانەیشی کە لە واشنتۆن واژۆ دەکرێن، لەخۆ دەگرێت، بۆ ئەوەی کاتێک ئەنجومەنی نوێنەران دواتر پەسەندیان دەکات ئاسان و ڕوون بن. ئامانجێکی سەرەکیی ئەم سەردانەی سوودانی ئەوەیە کە یەکەمین کۆبوونەوەی لیژنەی باڵای هەماهەنگی HCC))ی هاوبەش لە نێوان ئەمریکا و عێراق بە ئامانجی بەردەوامبوون لە چالاککردنی ڕێککەوتنی چوارچێوەی ستراتیژی، بواری  وزە، هاوکاریی بانکی و دارایی، گواستنەوە، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، گەڕاندنەوەی پارەکانی عێراق و کەرتی بازرگانی، هەروەها بوارەکانی پەروەردە و ڕۆشنبیری ئەنجام بدات. مەبەستیشی ئەوەیە کە پرسی کشانەوە یان ڕێکخستنەوەی هێزەکانی ئەمریکا بەو لیژنەیە بسپێرێت و، بیگۆڕێت بۆ ئەرکێکی ناسەربازی. خۆیشی لە سەردانەکەی لە دیمانەیەکدا وتی: “ئەمریکا هێزی سەربازیی لە عێراقدا نییە تا بکشێتەوە.” ئینجا سەردانەکەی سوودانی چەندان دیداری لەگەڵ زانکۆکان و دەزگەکانی ڕاگەیاندن و ناوەندەکانی توێژینەوەی لەخۆ گرتووە، نەک هەر ئەوە بەڵکوو لەگەڵ دیاسپۆرای عێراقیش لە ئەمریکا دیداری هەبووە. ئەمەیش دەکرێت وەک ئامادەکارییەک بێت بۆ کەسایەتیی سیاسیی سوودانی و هاتنەناو کایەی پڕۆسەی سیاسیی عێراق بە قەبارەیەکی گەورەتر لەو قەبارە سیاسییەی کە ئێستا هەیەتی. 

بەدەستهێنانی پاڵپشتیی بەردەوامی ئەمریکا بۆ گەشەی ئابووریی عێراق، دەکرێت ئەو دەروازەیە بێت کە سوودانی دەیەوێت لە ئاییندەدا بتوانێت بەهێزتر لە پڕۆسەی سیاسیی عێراقدا دەرکەوێت. بۆ ئەمەیش هەنگاوی سەرەتا ئەوەیە کە سوودانی، عێراق لەو فۆڕمە کلاسیکییە سیاسییەی  گۆڕەپانی ململانێی هەمیشەییی نێوان ئەمریکا و ئێران ڕزگار بکات. بەڵام سوودانی ئەم پرسە لە کاتێکدا دەورووژێنێت کە ڕەخنەی دژە-ئەمریکا لە عێراق لە لووتکەدایە، بەتایبەت لە دژی هەڵمەتی سەربازیی ئیسرائیل لە غەززە. بەڵام پاڵپشتیکردنی ئەمریکا لە بەرقەراربوونی ئاگربەست لە غەززە دیسان لە بەرژەوەندیی سەردانەکەی سوودانیدایە. بۆیە دەتوانین بێژین کە ئامانجەکانی سوودانی لەم سەردانەدا، دژبەر نین لەگەڵ ئامانجەکانی ئیدارەی بایدن. سوودانی دەیەوێت ئەمریکا تەنیا لە چاویلکەی سیاسەتی ئێرانەوە سەیری عێراق نەکات، بەڵکوو ڕوانگەیەکی گشتگیر و دامەزراوەیی پەیڕەو بکات (٣٦٠ پلە) کە لایەنە ناسەربازییەکانی وەک بازرگانی، پەروەردە، وزە و کەشوهەوایش بگرێتەوە.

لە بەرامبەریشدا سەرۆک بایدن پێویستی بە کۆنگرێس و پاڵپشتیی خاڵکی ئەمریکا دەبێت، كە قەناعەتیان پێ بکات کە پاڵپشتیی ئەمریکا لە سوودانی، پەیوەستە بە لەبەرچاوگرتنی کاریگەریی پەرەسەندنی ئێران و گەندەڵیی بەربڵاو لە عێراق و ئامادەبوونی بەغدا بۆ دابینکردنی ژینگەیەکی سەلامەت بۆ هێز و کۆمپانیا ئەمریکییەکان. بۆ نموونە بایدن نەیدەتوانی پێشوازی لە سوودانی بکات ئەگەر پڕۆکسییەکانی ئێران بەردەوام بوونایە لە هێرشکردنە سەر هێزەکانی ئەمریکا. بەڵام هێشتا ئەم گرووپانە خاکی عێراق بەکار دەهێنن بۆ هێرشکردنە سەر هاوبەشەکانی دیکەی ئەمریکا، لەوانەیش ئیسرائیل، بۆیە هێشتا کاری زۆر ماوە کە هەر یەکە لە بایدن و سوودانی ئەنجامی بدەن تا بتوانن ئەو زەمینە لەبارە دروست بکەن، کە فۆڕمێکی تازە دابڕێژنەوە بۆ پەیوەندییەکانی هەردوو لا. بە واتەیەکی تر ئایا ئەمریکا ئەو متمانەیەی بە سوودانی هەیە کە بتوانێت کاری لەگەڵدا بکات و لە ڕووی سیاسییشەوە لە ئاییندەدا پاڵپشتیی بکات؟ لەوانەیە هێشتا زوو بێت بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە، بەڵام بەدڵنیایییەوە سوودانی بە دوای ئەو متمانەیەی ئەمریکییەکاندا دەگەڕێت و ئێستایش لە هەر کاتێک زیاتر پێویستیی پێیە.

لای ئەمریکا و ئەوانی تریش پێگەی سیاسی و هەژموونی هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەسەر حکوومەتەکەی سوودانی وای کردووە گومان لەوە بکرێت کە سوودانی بتوانێت سیاسەتێکی هاوسەنگ لە نێوان ئێران و ئەمریکادا پەیڕەو بکات. سوودانی تا ئێستا ئامرازی گوشاری پێویستی لەبەردەستدا نییه کە بتوانێت ئەو هاوسەنگییە دروست بکات، بەتایبەت لە بەرامبەر لایەنگرانی هەژموونی ئێران لە عێراقدا؛ کەچی لە بەرامبەردا هەر یەکە لە ئێران و ئەمریکا کارتی گوشاری زۆریان لەبەردەستە لەسەر حکوومەتەکەی سوودانی، کە دەتوانێت گوشارێکی گەورە لەسەر هەر حکوومەتێکی عێراقی دروست بکات.

• دۆسیەی سەربازی و ئەمنی

 یەکێک لە سەرەکیترین هەروەها سەختترین پرسەکانی ئەو سەردانەی سوودانی بۆ ئەمریکا، یەکلاییکردنەوەی چەند پرسێکی ئەمنی و سەربازییە، بەتایبەت پرسی ڕێکخستنەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کە دەکرێت خاڵی بەهێز و لاوازی سەردانەکەی سوودانی بێت لە یەک کاتدا. دیارە سوودانی ئامانجی گواستنەوەی پەیوەندییەکانی ئەمریکایە لەبەر ڕۆشناییی ڕێککەوتنی چوارچێوەی ستراتیژی کە لە ٢٠٠٨ لە نێوان عێراق و ئەمریکا پەسەند کراوە وەک میکانیزمێک بۆ ڕێکخستنی پەیوەندیی سەربازی و ئەمنی لە نێوان هەردوو لادا. واتە گواستنەوەی پەیوەندییە ئەمنی و سەربازییەکان کە نوێنەرایەتیی شێوازی ئێستای پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات دەکات بۆ بوارێکی فراوانتر، لەوانەیش هاوکاری لە بوارەکانی وزە، گەشتیاری، ڕۆشنبیری، کشتوکاڵ و وەبەرهێنان.

هەرچەندە سوودانی چەند جارێک وتوویەتی کە عێراق کێشەی سوپا و دەزگە ئەمنییەکانی نەماوە، بەتایبەت مەترسیی سەرهەڵدانەوەی داعش، بەڵام ئەمریکییەکان هێشتا نیگەرانی مەترسیی داعشن لە عێراق، بەتایبەت ئەوان وردتر ئاگاداری دامەزراوەی سەربازیی عێراقن. ئەلینا ڕۆمانۆفسکی، باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق چەند هەفتەیەک پێش سەردانەکەی سوودانی جەختی لەسەر ئەوە کردەوە. مەترسیی ئەمریکا تەنیا لە ترسی سەرهەڵدانەوەی داعش نییە، بەڵکوو لە ترسی مامەڵەکردنی سوپا و هێزەکانی حەشدیشە لەگەڵ داعش؛ بە جۆرێک کە ببێتە هۆی سەرهەڵدانەوەی چەکداریی تائیفی لە عێراق و دواتریش تەشەنە بکات بۆ وڵاتانی دراوسێ.

ئەمە جگە لەوەی مەترسی هەیە ئەگەر ئامادەبوونی سەربازیی ئەمریکا کۆتایی بێت، کاریگەرییە سیاسییەکەیشی زۆر لاواز بێت. ئەمەمان لە کاتی هاتنی داعش لە ٢٠١٤ەوە بینی، كە بوونی سەربازیی ئەمریکا دەتوانێت ببێتە هۆی پەرەپێدانی توانای پیشەییی دامەزراوەی سەربازی و ئەمنی لە عێراق کە لە دەرەوەی سیاسەت بمێننەوە. بەغدا توانا و هاوسەنگییەکی لەرزۆکی هەیە لەو بوارەدا، ئەمە جگە لەوەی بەشێکی زۆری گرووپ و هێزی چەکدار هەن کە لەژێر کۆنترۆڵی دامەزراوەی سەربازی و سوپای عێراق نین. بۆیە ئەمریکا لە ڕێگەی پەیوەندیی سیاسی و ئەمنی لەگەڵ دەزگە ئەمنییەکانی عێراق، دەیەوێت ئەو هاوسەنگییە بپارێزێت و ڕێگە نەدات گرووپە چەکدارەکانی ئێران کۆنترۆڵی ئەو دوو دامەزراوەیە بکەن. واژۆکردنی گرێبەستی سەربازی بە بڕی 550 ملیۆن دۆلار لەلایەن وەزارەتی بەرگریی ئەمریکاوە، دەکرێت بچێتە خزمەت ئەو ئامانجەوە؛ ئەمە بێجگە لەوەی کە ئەمریکا زیاتر لە 3.5 ملیار دۆلاری بۆ بنیاتنانەوەی هێزەکانی ئاسایشی عێراق تەرخان کردووە. ئەمریکا پێداویستییە گرنگەکانی وەکوو چەکی پێشکەوتووی فڕۆکەی ئێف 16 و زرێپۆشی جەنگیی ئەبرامز و، هەروەها ڕاهێنانی پیشەیی بۆ بەهێزکردنی هێزەکانی ئاسایشی عێراق پێشکێش دەکات.

• زاڵکردنی پەیوەندیی ئابووری بەسەر پەیوەندیی سیاسی و سەربازی

شارەوا نییە کە ئابووریی عێراق ئابوورییەکی سەقامگیر نییە، چونکە ٩٠٪ی داهاتی حکوومەت سەرچاوەکەی لە “فرۆشتنی نەوت”ەوەیە، بە جۆرێک ئەگەر نرخی نەوەت بگاتە ٦٠ دۆلار ئەوا ئابووریی عێراق تووشی کێشەیەکی گەورە دەبێت. بۆیە لەم ڕووەوە عێراق پێویستیی زۆری بە ئەمریکا هەیە. ئەمریکا هێشتا گەورەترین کۆمەکبەخش و پاڵپشتی عێراقە. لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا، ئاژانسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ هاوکاریی نێودەوڵەتی(USAID)  زیاتر لە 11 ملیار دۆلاری ئەمریکیی وەک کۆمەکی گەشەپێدان بۆ باشترکردنی کۆمەڵگەی عێراقی پێشکێش کردووە بۆ هاوکاریکردنی عێراق کە بووەتە هۆی دامەزراندنی سەدان بزنس و دروستکردنی هەزاران هەلی کار و بنیاتنانی 150 قوتابخانەی نوێ و 25 بنکەی خزمەتگوزاریی تەندروستی و 130 پڕۆژەی ئاو. لە ساڵی 2014وە ئەمریکا زیاتر لە 3.6 ملیار دۆلاری دابین کردووە بۆ پاڵپشتیکردنی ئاوارە عێراقییەکان و پەنابەرانی کەمدەرامەت لە بوارەکانی چاودێریی تەندروستی و دەرمان و ئاوی پاکی خواردنەوە و ئاوەڕۆی باشتر. لە ساڵی 2017وە ئەمریکا بە بڕی157 ملیۆن دۆلاری ئەمریکی خەرجی لە پڕۆژەکانی دابینکردنی ئاوی خواردنەوە کردووە بۆ زیاتر لە 12 ملیۆن عێراقی.

ئەمریکییەکان لە ڕاستیدا گلەییی زۆریان هەیە کە ئەوان وەک پێویست لە وەبەرهێنان و گەشەکردنی ئابووریی عێراق سوودمەند نین؛ واشنتۆن لە ٢٠١٤ تا ئێستا زیاتر لە 3.5 ملیار دۆلاری تەنیا وەک هاوکاریی مرۆیی پێشکێش بە عێراق کردووە. باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق لە نووسینێکدا ئاماژەی بەوە دا: “بێ گومان وڵاتانی دیکەیش هەن لە دەرگەی عێراق دەدەن و بانگەشەی جێگرەوەی ئەمریکا دەکەن، بەڵام من نابینم هیچ یەکێکیان ئەوەندەی ئەمریکا کۆمەکی دارایی و هاوکاریی مرۆیییان پێشکێش بە عێراق کردبێت.” کەچی ئەوانەی سوودمەندی زیاترن لە ئابووریی عێراق، نەیارانی ئەمریکان وەک چین و ڕووسیا و ئێران. بۆیە سوودانی دەیەوێت لەم سەردانەدا جۆرێک لە هاوسەنگیی ئابووری لەگەڵ ئەمریکییەکان دروست بکات کە جێگەی ڕەزامەندیی ئەمریکا بێت؛ لە لایەکی تریش پەیوەندیی ئەمریکا و عێراق تەنیا لە ڕوانگەی سەربازییەوە سەیر نەکرێت. بۆیە ناکرێت ئەمریکییەکان پارە لە عێراق سەرف بکەن و داهاتەکەیشی بۆ نەیارانی ئەمریکا بێت.

کاتێک ئەمریکییەکان باسی عێراق دەکەن سەرنجی زۆربەی خەڵکی عێراق لەسەر نەوتە، بەڵام لە تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل، کە گەورەترین کۆمپانیای نەوتی ئەمریکایە، لە عێراق دەرچوو و، کۆمپانیای پتڕۆ چاینای چینی جێگەی گرتەوە. ئەم ڕۆیشتنەی ئێکسۆن مۆبیل چاوەڕوانیی کۆمپانیاکانی دیکەی ئەمریکا بۆ کارکردن لە عێراق کەم دەکاتەوە. سوودانی لە سەردانەکەیدا دەیەوێت بە هاندانی کۆمپانیا ئەمریکییەکان و ڕاکێشانیان بۆ عێراق ئەم کەلێنە ئابوورییەوە پڕ بکاتەوە.

بازرگانیی ئەمریکا و عێراق ڕوو لە گەشەکردنە. لە ساڵی ٢٠٢٢دا ئەمریکا 897 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردە کردووە، کە بەرهەمی سەرەکی، ئۆتۆمبێل بووە. عێراقیش لە بەرامبەردا 10.3 ملیار دۆلار کاڵای هەناردەی ئەمریکا کردووە کە زۆربەی نەوتی خاو بووە. سەرەکیترین پڕۆژەی ئابووریی حکوومەتەکەی سوودانی بریتییە لە ڕێگەی گەشەپێدان کە تێچووی ١٧ ملیار دۆلارە، بەڵام کۆمپانیا ئەمریکییەکان کەمترین بەشدارییان لەم پرۆژە زەبەلاحەدا هەیە.

هەر بۆیە سوودانی لە سەردانەکەیدا بەشێكی زۆری بۆ دیداری لەگەڵ وەزیرانی دەرەوە و بەرگری و گەنجینەی ئەمریکا، هەروەها ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی و ژووری بازرگانیی ئەمریکا و بەرپرسانی باڵای کۆمپانیا نەوتی و پیشەسازییەکان تەرخان کردووە. گرنگیدان بە ڕەخساندنی دەرفەت بە کۆمپانیا گەورەکانی ئەمریکا کە بتوانن لە پڕۆژە گەورەکانی گەشەپێدانی ستراتیژی لە عێراق بەشداری بکەن، جا چ لە ڕێڕەوی گەشەپێدان بێت یان بە شێوەیەکی تر، بەتایبەت لە بوارەکانی وزەی نوێبووەوە، غاز، تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی، پڕۆژە فیدراڵییەکان، بوارەکانی گواستنەوە، پەیوەندییەکان، کشتوکاڵ، خوێندنی باڵا و وەبەرهێنان لە سەرچاوە سروشتییەکان و…، ئامانجی سەردانەکەی سوودانین.

لە ڕاستیدا لایەنی ئابووری (وەبەرهێنان، گەشەپێدان و دارایی) “بۆ یەکەم جارە لەم فۆرمە فراوانەی ڕێککەوتنی چوارچێوەی ستراتیژیدا چالاک دەکرێت بۆ ئەوەی لەگەڵ داتا و بەرنامەی حکوومەتدا بگونجێت، کە بتوانێت خزمەت بە بەرژەوەندی و سەقامگیری و خۆشگوزەرانیی ئابووریی عێراق بکات.”

پرسێکی تر کە ئەمریکا و ئیدارەی بایدن لەبارەی ئابووریی عێراقەوە بە گرنگی دەزانن، ڕێگریکردنە لە ئێران کە بتوانێت سیستەمی داراییی عێراق بۆ خۆڕزگارکردن لە سزاکانی ئەمریکا بەکار بهێنێت. بۆیە دەستڕاگەیشتن بە پارەکانی عێراق لە ئەمریکا سنووردار دەکات بۆ نەهێشتنی “سپیکردنەوەی پارە”، کە تا ئێستا لە بەرژەوەندیی ئێران و سوریادا بووە. هەر بۆیە یەدەگی فیدراڵیی ئەمریکا سنووردارکردنی توندی بۆ گواستنەوەی دۆلاری نێودەوڵەتی بەسەر بانکە بازرگانییەکانی عێراقدا سەپاندووە. واشنتۆن داوای لە بەغدا کردووە چاکسازی لە سیستەمی داراییی خۆیدا بکات بۆ ئەوەی ئێران سوودی لێ وەرنەگرێت. دیارترین چاکسازییە پێویستەکان بریتین لە: باشترکردنی چاودێریی گواستنەوەی دراو، ڕێگریکردن لە دابینکردنی داراییی میلیشیاکانی سەر بە ئێران و بەرزکردنەوەی شەفافییەت لە سیستەمی ئابووریدا. حکوومەتی عێراق بەڵێنی داوە ئەو چاکسازییانە جێبەجێ بکات، بەڵام تا ئێستا پێشکەوتنێکی کەم بەدی هاتووە.

ئەمریکا گوشار دەخاتە سەر حکوومەتی بەغدا کە بە زووترین کات هەنگاو بنێت، بەتایبەت لە بواری دابینکردنی کارەبا کە پشت بە ئوردن و وڵاتانی کەنداو ببەستێت نەک تەنیا ئێران. لەم ڕووەوە سەردانەکەی سوودانی بەرهەمدار بووە، دامەزراوەی داراییی گەشەپێدانی نێودەوڵەتیی ئەمریکا (مؤسسة التمويل الدولية للتنمية) ڕەزامەند بووە کە بە بەهای 50 ملیۆن دۆلار قەرزێک بدات بۆ پاڵپشتیکردنی پەرەپێدانی بزنسی تایبەتی لە عێراق. ئەم قەرزە لەلایەن ئاژانسی ئەمریکا بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی بۆ بانکی نیشتمانیی عێراق ئاسانکاریی زۆری بۆ دەکرێت لە کاتی دانەوەی، وەک پشتگیرییەک لە پێدانی قەرز بە کۆمپانیا بچووک و مامناوەندەکان. بەردەوامیی ئەو هەوڵانەی ئەمریکا و حکوومەتەکەی سوودانی ئەگەر بەربەستی بۆ دروست نەکرێت، دەکرێت ڕەنگدانەوەی دیاری هەبێت لە ژینگەی وەبەرەهێنان و بووژانەوەی ئابووریی عێراق.

• پرسی ئێران و میلیشیاکان

پرسی ئێران و پرۆکسییەکانی، خاڵێکی لاوازی ئەجێندای سەردانی سوودانین بۆ ئەمریکا. تا پێش جەنگی غەززە ئەم هێزانە زیاتر لە 170 هێرشیان بۆ سەر بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لە عێراق و سووریا ئەنجام دا، ئەمریکاش بەردەوام وەڵامی داوەتەوە. ئەمە تەریقبوونەوە (ئیحراجی)یەکی زۆری بۆ حکوومەتەکەی سوودانی دروست کردبوو. ئەمریکا دەزانێت کە لەو بوارەدا دەستی سوودانی زۆر کراوە نییە تا بتوانێت سنوورێک بۆ ئەو هێزانە دابنێت، بەڵام دەیانەوێت لە ڕێگەی بەهێزکردنی دامەزراوە ئەمنی و سەربازییەکان و بەهێزکردنی سیستەمی بانکییەوە ئەو هەژموونەی ئێران و میلیشیاکان کۆنترۆڵ بکەن. ئەمریکییەکان بۆ لێدان و لاوازکردنی میلیشیاکان پشت بە خۆیان دەبەستن نەک حکوومەتەکەی سوودانی. محەممەد شیاع سوودانی بەختی هەبوو کە هێرشەکانی میلیشیاکان وەستان و جەنگی ئێران و ئیسرائیلیش لەوە زیاتر تەشەنەی نەکرد، ئەگینا سەردانی سوودانی زیاتر دوا دەکەوت و ئەو گرنگییەی پێ نەدەدرا.

پرسێکی تر لە سەردانەکەی سوودانی بۆ ئەمریکا، کە بە ئەگەری زۆر باس دەکرێت، پرسی ڕفاندنی “ئەلیزابێس تسورکۆڤ”ە کە خوێندکاری دکتۆرایە لە زانکۆی پرینستۆن لە ئەمریکا؛ بە پاسپۆرتە ڕووسییەکەیەوە هاتۆتە ناو عێراق و ئاشکرای نەکردووە کە هاووڵاتیینامەی ئیسرائیلییشی هەیە و پێشتریش لەگەڵ هێزە دێرینەکانی بەرگریی ئیسرائیل کاری کردووە. تسورکۆڤ لە ساڵی ٢٠٢٣ لەلایەن کەتائیبی حزبوڵڵایەوە لەناو بەغدا ڕفێندرا. بنەماڵەی تسورکۆڤ دەیانەوێت ئیدارەی بایدن، عێراق وەک سپۆنسەری دەوڵەتی تیرۆر دەستنیشان بکات بەهۆی ئەوەی نەیتوانیوە ئازادکردنی مسۆگەر بکات.

هەرچەندە سوودانی پێش دەستبەکاربوونی، سەروکاری زۆر لەگەڵ دۆسیەی ئاسایشی نیشتمانیی عێراق نەبووە، بەڵام بەباشی لە ئاڵنگارییە ئەمنی و سەربازییەکانی عێراق تێ دەگات و، هەوڵ دەدات هاوسەنگی لە نێوان تاران و واشنتۆندا بکات. بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە سوودانی وەک سەرۆکەکانی پێش خۆی زیادەڕۆییی لە دابینکردنی سەرچاوەکانی داهات بۆ هێزەکانی حەشدی شەعبی و هاوپەیمانی ئێران لەسەر حیسابی هێزە ئەمنییەکانی عێراق نەکرد، هەرچەندە هەردوو قەوارەکە بەفەرمی لەژێر دەسەڵاتی ئەودان. بۆ ئەم مەبەستە سوودانی هەوڵی داوە هێزەکانی حەشد لەناو سوپا و دەزگە سەربازییەکانی عێراقدا جێگە بکاتەوە.

ئەوەی لەم قۆناغەدا بایدن لە سوودانیی دەوێت ئەوەیە کە جەخت لەسەر پابەندبوونی حکوومەتەکەی بکاتەوە بۆ پاراستنی هاووڵاتیانی ئەمریکی، لەوانە: پاراستنی باڵیۆزخانەی واشنتۆن لە بەغدا و دروستکردنی کەشێکی سەلامەت بۆ ڕاوێژکارە سەربازییەکانی ئەمریکا و هێزەکانی هاوپەیمانان. جگە لەوەیش پێ دەچێت سوودانی جەخت لەسەر هاوکاریی حکوومەتەکەی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وزە (وەک تۆتال و جەنەراڵ ئەلیکتریک) و تۆڕەکانی وزەی ناوچەکە بکاتەوە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی عێراق بە هاوردەکردنی کارەبا و گازی سروشتیی ئێران. ئەمانە ئەو میکانیزمانەن کە دواجار لە ڕوانگەی ئەمریکاوە دەبنە هۆکاری دوورخستنەوەی عێراق لە ئێران و میلیشیاکانی، بەتایبەت لە ڕێگەی دەستپێشخەرییەکانی گەنجینەی ئەمریکا و یەدەگی فیدراڵی بە ئامانجی چاکسازی لە کەرتی دارایی و کەمکردنەوەی ڕۆیشتنی نایاساییی دۆلار بۆ ئێران.

• پرسی مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا

زۆربەی سەرۆکوەزیرەكانی عێراق کە لە دوای ٢٠٠٣ هاتوون، داواکاریی ئەوەیان هەبووە کە سوپای ئەمریکا، عێراق بەجێ بهێڵێ. ئیبراهیم جەعفەری، یەکەمین بانگەوازی ئاشکرای کرد بۆ کشانەوەی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٥، دواتر نووری مالیکی لە ساڵی ٢٠٠٨، عادل عەبدولمەهدی لە ساڵی ٢٠٢٠ و محەمەد شیاع سوودانییش کە ئێستا لە پۆستەکەیدایە، هەموویان داواکاریی کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکایان کردووە؛ بەڵام ڕاستییەكەی، کەسیان داواکاریی خۆیان نەبووە بەڵکوو لەژێر گوشاری گرووپ و میلیشیا عێراقییەکان بووە، کە پاڵیان بە سەرکردە سیاسییەکانەوە ناوە داوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا بکەن.

هەرچەندە دانوستانە دووقۆڵییەکانی ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوو، بوونی سەربازیی ئەمریکای لە عێراقدا بە شێوەیەکی بەرچاو کەم کردووەتەوە، چونکە لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە، ١٧٠ هەزار سەربازی ئەمریکی لە عێراق جێگیر بوون وەک بەشێک لە بەرەنگاربوونەوەی “قاعیدە” و پشتگیریکردنی هێزە چەکدارەکانی عێراق، کە هێشتا لە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەدا بوون دوای ئەوەی ئەمریکا هێزی پۆلیس و سوپای وڵاتەکەی لە ساڵی ٢٠٠٣ هەڵوەشاندەوە. سەرۆک باراک ئۆباما تا کۆتاییی ساڵی ٢٠١١ سەرجەم سەربازەکانی ئەمریکای کشاندەوە، بەڵام سێ ساڵ دواتر لەسەر داواکاریی عێراق ٣ هەزار سەربازیان ناردەوە بۆ شەڕکردن لە دژی داعش لە ٢٠١٤ کە تا ئێستایش هەر لە عێراقن. ئەمڕۆ ئەمریکا بە دوو هەزار و پێنج سەد سەرباز لە عێراقە. ئێستا ئەو مەترسییەی کە قاعیدە و داعش لە عێراقدا دروستی دەکەن، بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کردووە و کردەوەی توندوتیژیی گەورەی دەگمەنەیش کەمی کردووە، ئەمەیش بوونی هێزەکانی ئەمریکا کەم دەکاتەوە.

هەڵبەتە سەرەڕای داواکارییەکانی عێراق بۆ دەرچوونی هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا، بەڵام دوو هۆکار وا دەکەن کە ئەمریکییەکان لەمساڵدا هیچ پلانێكیان بۆ جێهێشتن یان سنووردارکردنی هێزەکانیان لە عێراقدا نەبێت: یەکەم، لە هەڵبژاردنەکانی نۆڤەمبەری سەرۆکایەتیی ئەمریکا، بایدن نایەوێت لەو ماوەیەدا هیچ بڕیارێکی زۆر گرنگ لەو بارەیەوە بدات؛ دوومیش تا ململانێی ئێران و ئیسرائیل توند بێت لە ناوچەکەدا، ئەمریکا عێراق جێ ناهێڵێت. بەتایبەت کە ئەمریکا ڕۆڵی هەبوو لە بەرپەرچدانەوی هێرشەکانی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل لە ١٣ی نیسان، کە وای کرد ئەمریکا هەست بە گرنگیی مانەوەیان بکەن لە عێراق، بەتایبەت لە ڕێگەی بەکارهێنانی سیستەمی بەرگریی ئەمریکا (MIM-104 Patriot missile defense system) لە هەرێمی کوردستان؛ هەرچەندە هێشتا زانیاریی تەواو نییە لەم بارەیەوە.

پرسێکی تر ئەوەیە کە داواکاریی دەرکردنی هێزەکانی ئەمریکا تا ئێستا زیاتر داواکاریی هێزەکانی نزیک لە ئێرانە؛ نە کورد و نە سوننە سەرەڕای هەڵوێستە فەرمییەکانیان، بەڵام ترسیان لە ڕۆیشتنی ئەمریکا هەیە. بێجگە لەوە وڵاتانی وەک تورکیا و ئوردن و کەنداویش مەترسییان هەیە لە کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق. بەڵام بەگشتی ڕوانگەیەک هەیە لە ئەمریکا کە لەگەڵ پێداچوونەوەدایە بە بوونی هێزە سەربازەکانی ئەمریکا لە عێراق، بەتایبەت کە وای دەبینن تێچووی زیاترە لە دەسکەوت. بۆ نموونە دەیڤد شەنکەر لە ڕاپۆرتێکدا وای دەبینێت کە جێهێشتنی عێراق بۆ ئەمریکا باشترین سیناریۆیە (Leaving Iraq May Be Washington’s Wisest Choice)، چونکە ئەمریکا بارگرانیی زۆری لەسەر لا دەچێت و دەتوانێت باشتر یارمەتیی عێراق بدات؛ ئەوکات بە “پێشێلکردنی سەروەریی عێراق”یش تاوانبار ناکرێت؛ چونکە دەرکەوتووە کە کێشەکە پەیوەندیی بە خودی ئامادەبوونی سەربازیی ئەمریکاوە نییە، بەڵکوو پەیوەندیی بەوەوە هەیە کە ئەو بە “عەقڵییەتی قەڵا” ناوی دەبات، واتە بەکارهێنانی هێزی دیپلۆماسی بۆ خۆپاراستنی سەربازی، کە ئەمەیش تێچووی زۆر بەسەر دیپلۆماسییەتی ئەمریکا لە سەرانسەری جیهاندا دەسەپێنێت؛ بۆ نموونە تێچووی کارەکانی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغدا ساڵانە نزیکەی یەک ملیار دۆلارە، چونکە باڵیۆزخانەکە وەک قەڵایەکی سەربازی وایە بۆ پاراستنی هێزەکانی ئەمریکا و، فرەئەرکە.

ئەم ڕوانگەیە وای دەبینێت کە گواستنەوەی زۆرینەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، دەتوانێت پێگەی واشنتۆن لە چاوی حکوومەتی عێراقی و باڵادەستیی ئێران باشتر بکات- بەتایبەت ئەگەر هێزەکان لە هەرێمی کوردستان بمێننەوە، کە دژایەتیی بوونی ئەمریکا ناکرێت. چونکە کاتێک واشنتۆن لە نیگەرانییەکانی پاراستنی هێزەکانی ڕزگاری دەبێت، مەودای زیاتری دەبێت بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ عێراق سەبارەت بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران، پێشێلکردنی سزاکان و گەندەڵیی سەرکردە عێراقییەکان. لە کاتێکدا سەقامگیری و سەروەریی عێراق وەک ئەولەوییەتێك بۆ ئەمریکا دەمێنێتەوە، واشنتۆن ناچار دەبێت پشت بە ئامرازەکانی تری دەسەڵاتی نیشتمانی ببەستێت – بەتایبەتی کاریگەریی ئابووری – ئەگەر بیەوێت لە قۆناغی داهاتوودا پاڵپشتیی بەرژەوەندییەکانی لە عێراق بکات.

قۆناغ بە قۆناغ کۆتاییهێنان یان کەمکردنەوەی بوونی هێزەکانی ئەمریکا بە مانای کۆتاییهاتنی جەنگی سەربازیی ئەمریکا لە عێراق و کشانەوەی ئەمریکا لە ناوچەکە، یان ڕازیبوون بە هەژموونی ئێران لە ناوچەکەدا نییە. وەک پێشتریش ئاماژەمان پێ دا، سوودانی لەم سەردانەیدا گفتوگۆ لەسەر پرسی کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا ناکات و ئەمەی جێ هێشتووە بۆ لیژنەی هەماهەنگیی سەربازیی باڵای نێوان هەردوو وڵات کە پێداچوونەوە بە ئەرکی هێزەکانی ئەمریکا بکەن. بەڵام دوای سەردانەکەی سوودانی چ گەرەنتییەک هەیە ئەم پرسە دیسان نەکرێتە کارتێکی گوشار و دژی سوودانی بەکار نەیەت- بەتایبەت زۆر هێزی سیاسی هەن کە دڵخۆش نین بە دەسکەوتەکانی سەردانەکەی سوودانی بۆ ئەمریکا و هەڵکشانی پێگەی سیاسیی سوودانی لە عێراقدا؟

• هەرێمی کوردستان لە کوێی سەردانەکەی سوودانیدا بوو؟

ئەم سەردانەی سوودانی چەند بۆ عێراق و خودی کەسایەتیی سیاسیی سەرۆکوەزیرانی عێراق گرنگ بوو، ئەوەندەیش بۆ هەرێمی کوردستان گرنگ بوو. هەرێمی کوردستان لە ڕاستیدا ئامادەباشیی زۆری هەبوو لە چاوپێکەوتنە فەرمییەکانی  سوودانی و شاندەکەی لەگەڵ سەرۆک بایدن و وەزارەتی دەرەوە و وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا؛ ئەو لێدوانە فەرمییانەی کۆشکی سپی و وەزارەتی دەرەوەش بەڵگەی ئەو پێگە گرنگەن کە هەرێمی کوردستان لە ڕوانگەی واشنتۆن لە پرسی عێراقدا هەیەتی. هەڵبەتە سوودانی پێشوەختە دەیزانی کە دەبێت بە دەستێکی پڕەوە بچێتە واشنتۆن و بەتایبەت لەگەڵ هەرێمی کوردستانەوە، هەر بۆیە بەشێک لە کێشەکانی مووچە و پرسی بوودجەیش نیمچەڕێکكەوتنێکی لەسەر کرابوو پێش دەسپێکی سەردانەکەی سوودانی بۆ کۆشکی سپی.

یەکێک لە پرسە هەرە سەرەکییەکان، “پرسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان” بوو، کە تەوەرێکی سەرەکی بوو لە سەردانەکەدا. لە کۆبوونەوەی نێوان شاندی عێراق و وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بەڕوونی باس لە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان کراوە. وەزیری دەرەوەی ئەمریکا داوای لە شاندەکە کردووە، هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەست پێ بکاتەوە. ئەنتۆنى بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا داوای کرد هەناردەى نەوتى هەرێمى کوردستان دەست پێ بکاتەوە؛ بۆیە زۆری نەبرد وەزیری نەوتی عێراق  وتی “ئێمە بەفەرمی داوامان لە هەرێمی کوردستان کردووە  بۆ ئەم مەبەستە هاوکاریمان بکات.” ئەوە کاریگەریى لەسەر کارکردنى کۆمپانیاکانى بوارى نەوت دەبێت لە هەرێمى کوردستان و عێراق. دوای سەردانەکەی سوودانی پێ دەچێت پێشکەوتنی بەرچاو ڕوو بدات و ئەو پرسە چارەسەر بکرێت، بەتایبەت کە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا (٢٢ نیسان) ئەردۆغان بەنیازە سەردانی عێراق و هەرێمی کوردستان بکات، کە تەکانێکی تر دەدات بە چارەسەکردنی کێشەی ڕاگرتنی نەوتی هەرێمی کوردستان. ئەمە دواجار کاریگەریی لەسەر پەسندکردنی پرۆژەیاسای بوودجەیش دەبێت کە بەنیازن لە چەند مانگی داهاتوودا بیخەنە بەردەم پەرلەمان، چونکە ئەوکات هەرێمی کوردستان داهاتێکی دەبێت کە دەتوانێت لەگەڵ بەغدا سەودای پێ بکات، نەک بە دەستی بەتاڵەوە بەشدار بێت.

ئەمریکییەکان لەوە تێ گەیشتوون کە بەردەوامیی کێشەکانی بەغدا و هەولێر دواجار سەر دەکێشن بۆ ناسەقامگیریی سیاسی لە عێراق و لێکەوتەیشیان دەبێت لەسەر ئاڵۆزبوونی ململانیێ نێوان لایەنە سیاسییەکانی عێراق، چونکە ئەمە وا دەکات هەندێک لە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم بە دوای هاوپەیمانی تردا بگەڕێن بۆ سووککردنی گوشارەکانی بەغدا؛ ئینجا ئەم گەڕانە چ لە ناوخۆی عێراق بێت یان دەستبردن بۆ هاوکاریی وڵاتانی هەرێمی، کە لە هەردوو دۆخدا پرۆسەی سیاسیی عێراق ئاڵۆز دەکات.

لەم سەردانەی سوودانیدا دەرکەوت کە بەغدا ناتوانێت بە ئارەزووی خۆی بەردەوام بێت لە پەراوێزخستنی هەرێمی کوردستان، بەتایبەت کە لە ساڵی ٢٠٢٢وە بەغدا لە ڕێگەی بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵییەوە هەوڵی کۆنترۆڵکردن و لەقاڵبدانی هەرێمی کوردستان دەدا. واشنتۆن گوشاری دیپلۆماسیی خستووەتە سەر هەولێر و بەغدا بۆ ئەوەی بگەنە ڕێککەوتنێک کە ڕۆیشتنی نەوت لە ڕێگەی تورکیاوە دەست پێ بکاتەوە، نەک تەنیا لەبەر ئەوەی ئەو نەوتە ڕێژەی 0.5%ی دابینکردنی نەوتی جیهانی پێک دەهێنێت بەڵکوو ئەو چەقبەستوویییە بەردەوامە بۆتە هۆکارێک بۆ ئاسایینەبوونەوەی پەیوەندییەکانی  هەولێر و بەغدا. ئەمەیش ڕاستییەکەی، کێشە بۆ ئامانجە ئەمنییەکانی ئەمریکا لە عێراقدا دروست دەکات.

هەرچەندە نابێت ئەو ڕوانگەیەیش نادیدە بگرین، کە ئەم سەردانەی سوودانی دەکرێت ببێتە هۆکارێکیش کە دوای ماوەیەکی کورت بەغدا دەست بە گوشارەکانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان بکاتەوە، بەتایبەت کە لەم سەردانەدا بەغدا چەندان ڕێکكەوتنی لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکییەکان کردووە بۆ کڕینی چەک  و نۆژەنکردنەوەی توانای سەربازی و ئەمنی و ژێرخانی عێراق. ئەم دۆخە دەبێت مایەی خێر بێت بۆ هەرێمی کوردستانیش، بەڵام لە وڵاتێکی وەک عێراقدا کە هێز تەنیا لە دەستی حکوومەتدا نییە، دەکرێت دەرەنجامی پێچەوانەی هەبێت. لە چەند ساڵی ڕابردوودا، بەتایبەت دوای ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، ئەم کاریگەرییە بەئاشکرا لەسەر پەیوەندیی هەرێمی کوردستان و بەغدا هەبووە، کە تا ئێستایش بەردەوامیی هەیە. بەڵام ڕاستییەکەی سیناریۆی بەهێز ئەوەیە کە دوای ئەم سەردانە قۆناغێکی سەقامگیر لە پەیوەندییەکانی هەرێمی و کوردستان و بەغدا دروست بێت، بەتایبەت دوای ئەوەی کە نوخبەی سیاسیی عێراق و ئاراستەی لەقاڵبدانی هەرێمی کوردستان بۆیان دەرکەوت کە ئەم سیاسەتەیان ناتوانێت لە عێراقدا سەرکەوتوو بێت.  

قەرەنی قادری

لە جیهانی ئەمڕۆدا، هەڵبژاردن لە هەردوو سیستەمی “دیکتاتۆری” و “دیموکراتی”دا بەڕێوە دەچێت، بەڵام ئەوە خاڵی هاوبەشی ئەوان نییە؛ پێناسە و تایبەتمەندییەکانی هەڵبژاردنە، کە دیواری چین لە نێوان ئەم دوو سیستەمەدا هەڵدەچنێت.

دیموکراسی بەبێ هەڵبژاردن، هیچ مانایەک نادات. هۆکارەکەیشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە حکوومەتێکی دیموکراتیک، دەبێ بنەماکەی لەسەر ویست و دەنگی هاووڵاتیانەوە بنیات بنێت. هەڵبژاردن مافی هاووڵاتیانە، هەروەها هەر بە ڕێگەی هەڵبژاردنەوەیە کە دەسەڵات لە کەشوهەوایەکی ئاشتییانە و هێمنانەدا دەستاودەست دەکرێت. ڕێک لەبەر ئەم مافە، نابێت پرسی هەڵبژاردن لە بارمتەی حزبە سیاسییەکاندا بێت؛ ئەوە دەبێ مافی پەرلەمان بێت، کە کات و شێوازی هەڵبژاردن بخاتە ناو چوارچێوەیەکی یاسایییەوە و کاتی هەڵبژاردنیش دیاری بکات. لەبەر ئەوە، هەڵبژاردن بەشێکە لە دیموکراسی و، لێی جیا ناکرێتەوە. هەر لەم ڕوانگەیەوە، هەڵبژاردن تاکتیک نییە، چونکە لە سیستەمێکی دیموکراتیدا هاووڵاتیان بە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە پرسی دەسەڵات و کێشەکان یەکلا دەکەنەوە.

هەڵبژاردن ڕێککەوتنێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابوورییە لە نێوان حزبە سیاسییەکان و هاووڵاتیاندا، کە کێ و کام حزبی سیاسی دەتوانێت زیاترین ئاوەدانی، پێشکەوتن و خزمەتگوزاری و خۆشبژی پێشکەش بە هاووڵاتیان بکات. بۆیە ئەوە ئەرکی حکوومەتە کە لە خزمەتی هاووڵاتیانیدا بێت و، حکوومەتیش بۆی نییە منەت بەسەر هاووڵاتیاندا بکات، یان ئەوەتا هاووڵاتی ناچار بکرێت کە سوپاسی حکوومەت بکات. ئەمانە پڕەنسیپی ژیانن و لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا خۆیان بەباشی دەردەخەن و دەبنە پێوەر و پرسی ڕۆژ.

دەنگ لە بەرامبەر خزمەتگوازی، گەشە و پێشکەوتنی کۆمەڵگە، ئەمانە دەبێ کاکڵی پرسی هەڵبژاردن بن. پێویستە ئەمە بەدامەزراوەیی بکرێت: “دەنگت پێ دەدەم، لە بەرامبەردا خزمەتگوزاری و ئاوەدانیم لێت دەوێت.” ڕێک لێرەدایە کە ئەم بەدامەزراوەییکردنە کۆتایی بە “ڕەوایەتیی شۆڕشگێڕی” (مشروعیت انقلابی/ الشرعية الثورية/Revolutionary legitimacy) دێنێت. ئەمەیش ڕێک بۆ بنەمایەکی زۆر سەرەتایی و سەرەکی دەگەڕێتەوە، ئەویش چونکە هەڵبژاردن ڕووی لە داهاتووە و لەو وەڵامانە دەگەڕێت کە چۆن دەبێ داهاتووی لەسەر ڕۆ بنێن، بەڵام “ڕەوایەتیی شۆڕشگێڕی” ڕووی لە ڕابردووە و بە ڕابردووەوە دەژیت. لە هەڵبژاردن و دیموکراسیدا، کام حزب چەندە خەباتی کردووە و چەندە ماندوو بووە، نە گرنگە و نە پێوەر، بەڵکوو گرنگ ئەوەیە کە حزبێکی سیاسی لە هەڵبژاردن و بۆ حوکمرانی، چیی پێیە تا بە هاووڵاتیانی بدات.

لە سیستەمی دیکتاتۆرییشدا هەڵبژاردن بەڕێوە دەچێت، ئەویش تەنیا بۆ ئەوەیە کە هەم وەڵامێک بێت بۆ دەرەوە و هەمیش بەرهەڵستکارانی پێ بێدەنگ بکەن؛ هەروەها بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دەستکاریکردنی سندووقەکانی دەنگدانەوە متمانە وەرگرنەوە. بۆیە لە دیکتاتۆریدا هەڵبژاردن بە پێوەرە دیموکراتییەکان، کە ئامانجەکەی جێگۆرکێی ئاشتییانەی دەسەڵاتە لە کۆمەڵگەدا، بەڕێوە ناچێت، بەڵام دوو شت گرنگە بۆ دیکتاتۆرەکان: یەكەم ئەوەیە، کە چۆن بەپێی ویست و خواستی خۆیان چوار ساڵ جارێک هاووڵاتیان بۆ سەر سندووقەکانی دەنگدان ڕاکێش بکەن، دووەم هەنگاویش ئەوەیە کە هەر خۆیان دەنگەکان دەژمێرن. دەنگدان بۆ ئەوان گرنگە، بەڵام لەو گرنگتر ژماردنی دەنگەکانە. واتە “ئەوانەی کە دەنگ دەدەن، بڕیاردەر نین، بەڵکوو بڕیاری کۆتایی لای ئەوانەیە کە دەنگەکان دەژمێرن“؛ بۆیە ڕێک دوای تەواوبوونی هەڵبژاردن جارێکی تر هاووڵاتیان ڕەوانەی ماڵەوە- تا چوار ساڵی دیکە خانەنشین- دەکرێن و، لە هەموو شتێکیان دادەبڕێنن. لە جیهانی ئەمڕۆدا، سیستەمی دیکتاتۆری هەڵبژاردنی قبووڵە، بەڵام ناوەڕۆکەکەی لێ بەتاڵ دەکات.

هەڵبژاردن لە سیستەمی دیکتاتۆریدا، لە کۆڵانێکی بنبەست دەچێت کە هەر جارەی دوای هەڵبژاردن دەبێ هاووڵاتیان بگەڕێنەوە سەر خاڵی سەرەتا، چونکە لەو سیستەمەدا هەمیشە هەڵبژاردن لە نێوان دوو بەدیلی خراپ و خراپتردایە.

پێوەرەکانی هەڵبژاردنی کاریگەر، بڕیاردەر و دادپەروەرانە

ئەزموونی زیاتر لە ٢٥٠٠ ساڵەی دیموکراسی و ڕەوتی ئاڵۆز و گەشەسەندووی هەڵبژاردن، ئەوەمان پێ دەڵێت، كه‌ ئەم دوو چەمکە (دیموکراسی و هەڵبژاردن) پێکەوە جێبەجێ دەکرێن و گەشە دەستێنن. ئەزموونی ئەو وڵاتانەی کە لەسەر بنەمای دیموکراتیک دروست کراون و هەڵبژاردنەکانیش لە وادەی خۆیاندا بەڕێوە دەچن و دەوڵەمەند دەکرێن، هەروەها گەڵاڵەکردنی هزری هەڵبژاردن کە لەلایەن دامەزراوە جیهانییەکانەوە پوختە کراوە، باس لەوە دەکەن هەڵبژاردنێکی “ئازاد، بێگەرد و دادپەروەرانە”، لانی کەم بەپێی (٧) پێوەر بەڕێوە دەچێت:

١- وادەی هەڵبژاردن: ئەوەیان ڕێککەوتنە کە هەڵبژاردنەکان لە نێوان ٢، ٤، یان ٦ ساڵدا بەڕێوە بچێت. بەپێی یاسا، ئەم کاتانە دەستنیشان دەکرێن و هاووڵاتیان ڕوو لە سندووقەکانی دەنگدان دەکەن و، دەسەڵات دەستاودەست دەکرێت.

٢- هەڵبژاردن، دەبێ گشتی و بە ئامار بێت: تۆماری دەنگدەران لەگەڵ ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە بواری یاسایییەوە مافی دەنگدانیان هەیە، ڕێک بێت. گشت ئەندامانی کۆمەڵگە، کە ده‌گه‌نه تەمەنی یاساییی دەنگدان، دەبێ مافی دەنگدانیان پارێزراو بێت. هیچ تاک، یان گرووپی کۆمەڵایەتی، ئایینی و نەتەوەیی، نابێت پەراوێز بخرێت؛ تەنانەت سندووقەکانی دەنگدان، دەبێت بچنە زیندانەکانیشەوە.

٣- هەڵبژاردن، دەبێ بێگەرد بێت: واتە، ئه‌نجامی هەڵبژاردنەکان لەگەڵ تۆماری دەنگدەران یەک بگرێتەوە. بەو مانایەی کە ئەو دەنگانەی، هاووڵاتیان خستوویانەتە ناو سندووقەکانی دەنگدانەوە، دەبێ لەگەڵ تۆماری دەنگدەران و ڕێژەی بەشداربووان لە هەر ناوچە و بازنەیەکی هەڵبژاردندا یەک بگرێتەوە. دەسکارینەکردنی دەنگی ناو سندووقەکان، یەکێکە لە پێناسە سەرەکییەکانی هەڵبژاردنی بێگەرد.

٤- هەڵبژاردن، دەبێت ئازاد بێت: هەموو حزب و ڕێکخراو و گرووپە سیاسییەکان، هەروەها پێکهاتە ئایینی و نەتەوەیییەکان بە بیروڕای جیاوازیانەوە، مافی بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردن (خۆپاڵاوتن و دەنگدان)دا هەبێت. هەروەها ئەم گرووپانە، بە نوێنەرانی ژن و پیاویانەوە و بە لیستی خۆیانەوە بۆیان هەبێت خۆیان بۆ پۆستە هەستیار و بڕیاردەرەکان (سەرۆککۆمار، سەرۆکوەزیران، سەرۆکی پەرلەمان و…) کاندید بکەن.

٥- هەڵبژاردن، دەبێت دادپەروەرانە بێت: پێویستە دەرفەتی یاسایی بۆ پرۆپاگەندە لە گشت بوارەکانی وەکوو خۆپێشاندان، کۆڕ و کۆبوونەوە، ئەنجامدان و بڵاوکردنەوەی ڕاپرسی و، هەروەها باس و لێدوان لەسەر کاندید و بەرنامەکان لە کەرەسەکانی ڕاگەیاندندا، بڕه‌خسێنرێت. دادپەروەرانەبوون، ئەو مانایەیش دەبەخشێت کە حزب و لایەنە سیاسییەکان بواری ئەوەیان هەبێت تا بیروڕای خۆیان بەتێروتەسەلی بە هاووڵاتیان بگەیەنن.

٦- سەربەخۆیی و بێلایەنیی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن: بۆ ئەوەی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن بتوانێت بە شێوەیەکی سەربەخۆ کار بکات تا ئاکامێکی جێی ڕەزامەندیی گشتی بێنێتە دی، دەبێ سەربەخۆ و بێلایەن بێت. حکوومەت و دامودەزگه‌کانی، نابێت دەست لە کاروباری کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن وەربدەن. کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، دەبێ بەرپرسی کاروباری تۆماری دەنگدەران، ناونووسکردنی حزب و لایەنه‌ سیاسییەکان بۆ دەنگدان و خۆپاڵاوتن بێت؛ هەروەها بە ڕێگەی ئەو کۆمیسیۆنەوە یاسا و ڕێساکانی هەڵبژاردن و بانگەشەکەی، بە ڕای گشتی ڕادەگەیه‌نرێت. ئەو کۆمیسیۆنە، دەبێت جێی متمانەی گشت حزب و لایەنە سیاسییەکان بێت و، دڵنیاییی هەڵبژاردنێکی پاک، بێگەرد و دادپەروەرانەیش بە هاووڵاتیان بدات، چونکە ئەوە سەرەکیترین ئەرکی کۆمیسیۆنە.

٧- ئازادیی دەستاودەستکردنی زانیاری لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا: بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بتوانن لە پرۆسەیەکی دادپەروەرانەدا بڕیار بدەن، دەبێ زانیاریی تێروتەسەڵیان لەسەر پاڵێوراوان، پلان و بەرنامەی ئەوانەوە پێ بگات. ئەمەیش تەنیا بە ڕێگەی ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتییەوە دەکرێت. لە جیهانی ئەمڕۆدا، هەڵبژاردن بەبێ ئامرازی ڕاگەیاندن هیچ مانایەکی نییە. ئاسایشی کارکردن بۆ کەرەسەکانی ڕاگەیاندن و ڕاگەیاندنکاران، بە گشت ڕەنگ و چەشنەکانیەوە، دەبێ لەلایەن یاساوە دابین بکرێت و، حکوومەتیش دەبێ پارێزگارییان لێ بکات. پێویستە ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن، ڕۆژی هەڵبژاردن و کاتی لێکجیاکردنەوەی دەنگەکاندا سەردانی هەموو کەلێن و قوژبنێک بکات بۆ ئەوەی هاووڵاتیان ئاگاداری ڕەوتی هەڵبژاردن بن، هەروەها خێرا لاری، فرتوفێل و ساختەکارییەکان لەقاو بدات. شک لەوەدا نییە کە ئەم کارەی ڕاگەیاندنەکان باشترین یارمەتی و دڵنیایییە بۆ هاووڵاتیان، کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و حزب و لایەنە سیاسییەکان. ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی، هێز و دەسەڵاتی هەیە.

هەڵبژاردن ئەو كاتە جێی متمانە دەبێت، کە سێ چەمکی ئازاد، بێگەرد و دادپەروەرانە لەخۆ بگرێت. ئەم سێ واتایە، کۆ و بنەمای هەڵبژاردنێکی دیموکراتیکن و، دەتوانن بە شێوەیەکی هێمنانە دەسەڵات دەستاودەست بکەن. ڕێکخستنی دیموکراسی، هەڵبژاردن و دەستاودەستکردنی زانیاری، دەبێ بە ڕێگەی یاساوە بێت؛ ئەمەیش مانای سەروەریی یاسا دەگەیه‌نێت.

گرنگیی چاودێرە ناوخۆیی و بیانییەکان لە پرۆسەی هەڵبژاردندا

لە هەڵبژاردندا، چوار هاوکێشەی ناوخۆیی (هاووڵاتیان، حزبە سیاسییەکان، ڕاگەیاندن و کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن) تەواوکەری یەکترین. بەڵام لە جیهانی ئەمڕۆدا، هاوکێشەیەکی جیهانییش (چاودێرە بیانییەکان) تێکەڵ بەو پرۆسەیە بووە و، هەڵبژاردنە ناوخۆیییەکان بە ڕەوتی هەڵبژاردنی نێودەوڵەتییه‌وه‌ گرێ دەدات و، بە نۆرەی خۆی دەوڵەمەندی دەکات.

چاودێرە نێودەوڵەتییەکان لە بواری هەڵبژاردندا، بە “چاوی جیهان“یش ناویان دەرکردووە، کە بە وردبینی و لێهاتووییی خۆیانەوە بانگەشە، هەڵبژاردن و ئاکامەکانی دەخەنە ژێر چاودێریی خۆیانەوە. چاودێرە نێودەوڵەتییەکان، هاوکات کە لە نزیکەوە ئاگاداری پرۆسەی هەڵبژاردن دەبن، دۆخی سیاسی و ئاستی دیموکراسی، هەروەها فرتوفێڵ و ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکاندا بە ڕای گشتی ڕادەگەیه‌نن؛ کە ئەمەیش یەکێکە لە میکانیزمەکانی دڵنیایی لە هەڵبژاردن.

متمانەی هاووڵاتیان لە ڕۆژی دەنگدان و دڵنیایییان سەبارەت بە چارەنووسی دەنگەکانیان، کە یەکلاکەرەوەی هەڵبژاردنن، مەرجی سەرەکییە لە هەڵبژاردنێکی دیموکراتیکدا. ئەو چاودێرانە ئەو ڕۆڵه‌ گرنگەیش دەگێڕن، کە جەخت لە پاکی و دڵنیاییی هاووڵاتیان سەبارەت بە دەنگەکانیان بکەنەوە، یان ئەوەی کە پێچەوانەکەی ڕوو دەدات. چاودێرە نێودەوڵەتییەکانیش کە دەبنە هاوکێشەی پێنجەم، تێکەڵ بە پرۆسەی هەڵبژاردن و دیموکراسی دەبنەوە، هەروەها میکانیزمێکی گونجاویشن بۆ ئەوەی ئاستی پاکی و بێگەردیی هەڵبژاردن پیشانی خه‌ڵكی جیهان بده‌ن.

سەرچاوەکان:

https://europarlamentti.info/pe/

https://aceproject.org/main/english/lf/lf22.htm

http://archive.ipu.org/cnl-e/154-free.htm