نووسەر: Amir Daftari

گۆڤاری نیوزویکی ئەمریکی ڕۆژی هەینی ٦(ی حوزەیران) نووسیویەتی، لە کاتێکدا کە مانۆڕە سەربازییەکانی ئیسرائیل و چەقبەستووییی دیپلۆماسی و پێکدادانە بەوەکالەتەکان بەردەوامن، هۆشدارییە ڕاشکاوانە و ڕاستەوخۆکانی هەردوو لا ئاماژەن بۆ پەرەسەندنی مەترسیی جددی، بەتایبەتی لە ناوچەیەکدا کە لە ئێستاوە زۆر ناسەقامگیرە و لە چەندان شەڕدا تێوە گلاوە. گۆڤاری نیوزویک، بە ئاماژەدان بە پەرەسەندنی هەڕەشەکانی نێوان کۆماری ئیسلامی و ئیسرائیل، ئاماژەی بە پێنج هۆکار و نیشانە کردووە کە بەپێی گۆڤارەکە، ئەم دوو دوژمنە ناوچەیییە هەتا ئێستا زیاتر لە پێکدادانێكی ڕاستەوخۆ و ئاشکرا نزیک دەکاتەوە.

بەپێی ڕاپۆرتی نیوزویک، پێکدادانێکی هەمەلایەنە لە نێوان کۆماری ئیسلامی و ئیسرائیل، دەتوانێت سەقامگیریی ناسکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر تێک بدات و لێکەوتەی قورسی بۆ ئاسایشی جیهانی هەبێت. پێشکەوتنەکانی مووشەکیی ئێران و پێداگری لەسەر پیتاندنی یۆرانیۆم، لەگەڵ هێڵە سوورە ڕوونەکانی ئەمریکا و خاوبوونەوەی خێراییی دانوستانەکانی نێوان واشنتۆن و تاران، گرژییەکانی زیاتر کردووە. جه‌نگێکی لەم شێوەیە دەتوانێت بازاڕی نەوتی جیهانی تێک بدات و زلهێزەکانی جیهان بکێشێتە ناو ململانێکانەوە و قەیرانی ناوچەکە قووڵتر بکاتەوە. نیوزویک لە درێژەدا باس لە پێنج نیشانەی سەرەکی دەکات کە دەری دەخات دۆخەکە چەندە ناسکە و ئامادەیە بۆ تەقینەوە:

یەکەم:  هاوردەکردنی سووتەمەنیی مووشەکی لەلایەن ئێران

ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ ڕۆژی پێنجشەممە (٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٥) بە پشتبەستن بە سەرچاوەی نەناسراو لە ڕاپۆرتێکدا ڕای گەیاند کە، تاران لە نێوه‌ندی دانوستانە ئەتۆمییە گرژەکان لەگەڵ ئەمریکا، لە هەوڵی دووبارە بنیاتنانەوەی توانا سەربازییەکانیدایە و بە هەزاران تۆن کەرەستەی پێویستی بۆ بەرهەمهێنانی مووشەکی بالیستیک لە چینەوە هاوردە کردووە. بە گوێرەی ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ، ئەو بارانە بریتین لە پەرکلۆراتی ئەمۆنیۆم (Ammonium perchlorate) کە سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە بڕیارە لە چەند مانگی داهاتوودا بگاتە ئێران. پەرکلۆراتی ئامۆنیۆم پێکهاتەی سەرەکیی بەرهەمهێنانی سووتەمەنییە بۆ مووشەکی بالیستیکی ئێران. ڕۆژنامەکە لە ڕاپۆرتەکەیدا ده‌یشڵێت؛ پێ دەچێت بەشێک لەو ماددانە بۆ گرووپە میلیشیا هاوپەیمانەکانی کۆماری ئیسلامی لە ناوچەکە بنێردرێت- لەنێویاندا حووسییەکان لە یەمەن.

بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ، کۆماری ئیسلامی لە هەوڵی بەهێزکردنی هاوپەیمانانی ناوچەیی و بنیاتنانەوەی جبەخانەی مووشەکی لە نێوه‌ندی بەڕێوەچوونی دانوستانە ئەتۆمییەکان لەگەڵ ئیدارەی ئەمریکایە. لە هەمان کاتدا تاران بەردەوام بووە لە فراوانکردنی کۆگه‌کانی یۆرانیۆمی پیتێنراو بۆ ئاستی پلەی دروستکردنی چەک و، بەڕوونی ئەوەی خستۆتە ڕوو کە ئامادە نییە دانوستان لەسەر بەرنامە مووشەکییەکەی بکات. بە گوێرەی ڕاپۆرتی نیوزویک، ئەم هەنگاوە بەشێکە لە ستراتیژی ئێران بۆ بەهێزکردنی توانا مووشەکییەکانی و هاوپەیمانییە ناوچەیییەکانی، لە کاتێکدا تاران هێشتا ئامادە نییە بەرنامەی مووشەکیی خۆی لە دانوستانە ئەتۆمییەکان سنووردار بکات.

دووەم: ئامادەییی ئیسرائیل بۆ هێرشکردن

سوپای ئیسرائیل خۆی بۆ ئەگەری هێرشکردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران ئامادە دەکات؛ هەنگاوێک کە بەندە بە ئەنجامی دانوستانەکانی نێوان تاران و واشنتۆن. هێزی ئاسمانیی ئیسرائیل مانۆڕی بەرفراوان ئەنجام دەدات و بە ڕاهێنان بۆ هێرشێکی چەند ڕۆژە بۆ سەر ئامانجەکان لە ئێران، ئامادەکاری بۆ ئۆپەراسیۆنێکی لەو شێوەیە دەکات. بنیامین نه‌تانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل جەختی لە مافی بەرگریکردن لە خۆ کردەوە و هۆشداریی دا لەوەی کە هەر ڕێککەوتنێک، دەبێت بەتەواوی ڕێگری لە پیتاندنی یۆرانیۆم بکات لە ڕژێمی ئێران. هەرچەندە دۆناڵد ترەمپ لەم دوایییانەدا هۆشداریی دایە نه‌تانیاهۆ کە هێرشکردن لەم قۆناغەدا “نەگونجاو” دەبێت، بەڵام جەختی لەوە کردووەتەوە کە لە ئەگەری شکستی دانوستانەکان ڕەنگە پشتیوانی لە کردەوەی سەربازیی ئیسرائیل بکات. دوو بەرپرسی ئیسرائیل کە زانیاریی ڕاستەوخۆیان لەسەر دانوستانەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا هەیە، ڕۆژی پێنجشەممە (٥-٦-٢٠٢٥) بە “ماڵپەڕی ئاکسیۆس”یان ڕاگەیاندووە کە ئیسرائیل دڵنیاییی داوەتە کۆشکی سپی کە تەنیا لە حاڵەتێکدا هێرش دەکاتە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی کۆماری ئیسلامی، کە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا، بەو ئەنجامە بگات کە دانوستانەکان لەگەڵ ئێران شکستی هێناوە. ئەمە لە کاتێکدایە لە چەند هەفتەی ڕابردوودا ئیدارەی ترەمپ نیگەرانی ئەوە بووە کە ئیسرائیل ئامادەکاری بۆ هێرشکردنە سەر ئێران دەکات، لە كاتێكدا دانوستانەکان بەردەوامن. لە ئەنجامدا تره‌مپ لە ٢٧ی حوزەیران ڕای گەیاند کە هۆشداریی داوەتە بنیامین نه‌تانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، کە لە کاتی دانوستانەکاندا هیچ هەنگاوێکی سەربازی نەگرێتە بەر. بەڵام جەختی لەوە کردەوە کە دەتوانێت بە “پەیوەندییەکی تەلەفۆنی” بیرۆکەکەی بگۆڕێت ئەگەر بەو ئەنجامە بگات کە گفتوگۆکان هیچ ئەنجامێکیان نابێت.

سێیەم:  چالاکیی میلیشیا پرۆکسییەکان کە ئێران پشتیوانییان دەکات

گرژییەکان لە ڕێگەی گرووپە بەوەکالەتەکانی کۆماری ئیسلامییەوە بەرز بوونەتەوە. ڕۆژی ٤-٦-٢٠٢٥، ئیسرائیل بۆ یەکەم جار لە ماوەی نزیکەی مانگێکدا هێرشی ئاسمانیی كرده‌ سەر سووریا؛ ئەمەیش لە وەڵامی دوو مووشەک کە لە خاکی سووریاوە ئاراستە کرابوون. ئیسرائیل هێرشەکەی خستە ئەستۆی ئەحمەد ئەلشەرع، سەرۆکی کاتیی سووریا؛ هەرچەندە دیمەشق ئه‌وه‌ی ڕه‌ت كرده‌وه‌ ده‌ستی له‌مه‌دا هه‌بێت و تەنانەت زیانی گیانیی زۆری لە ئەنجامی هێرشەکانی ئیسرائیلدا ڕاگەیاند.

بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆیتەرز، بەرپرسێکی سووریا ئەو ئەگەرەی خستۆتە ڕوو که ئەو میلیشیایانەی ناوچەی قونەیتره که لەلایەن کۆماری ئیسلامییه‌وه‌ پاڵپشتی دەکرێن، هەوڵ دەدەن به ئیستفزازی ئیسرائیل ڕەوشەکه نائارام بکەن. لە هەمان کاتدا “حووسییەکانی یەمەن“یش مووشەکێکی بالیستیکیان ئاراستەی یافا لە ئیسرائیل کرد. پەرەسەندنی هەماهەنگیی نێوان گرووپەکان نیشانەی پەرەسەندنی مەترسیدارانەی گرژییەکانە لە دەرەوەی میحوەری سەرەکیی ئێران و ئیسرائیل. سەرچاوەیەکی ئەمنیی ئیسرائیل بە ئەلعەرەبییەی ڕاگەیاندووە، هێرشە مووشەکییەکەی ڕۆژی چوارشەممە (٤-٦-٢٠٢٥) بۆ سەر ئیسرائیل لە باشووری سووریاوە، پێشبینی دەکرا و جەختیشی لەوە کردەوە کە حکوومەتی ئێستای سووریا هیچ ڕۆڵێکی لە هێرشەکەدا نەبووە. ئەو سەرچاوەیە وتی: ئێران و حزبوڵڵای لوبنان و هێزەکانی لایەنگری بەشار ئەسەد هەوڵی تێکدانی سەقامگیریی سووریا دەدەن.

هاوکات، ڕۆژنامەی فاینانشیاڵ تایمز، لە ڕاپۆرتێکدا لە (2025/06/02)، ئاماژەی بەوە کردووە کە مەترسیی هێرشە نوێیەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران لە ئارادایە و، نووسیویەتی کە کۆماری ئیسلامی سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی خۆی سەرلەنوێ بنیات دەنێتەوە کە لە ساڵی ڕابردوودا بەهۆی هێرشەکانی ئیسرائیلەوە زیانیان بەرکەوتووە. بە گوێرەی ڕۆژنامەکە، وێڕای ئامادەکاریی سەربازی بۆ ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی هێرشەکانی ئیسرائیل یان ئەمریکا، لە ئەگەری بەبنبەستگەیشتنی دانوستانە ئەتۆمییەکان لەگەڵ ئەمریکا، حکوومەتی ئێران هەوڵی بەهێزکردنی تواناکانی بەرگریی ئاسمانی دەدات. جێگەی ئاماژەیە کە بەشێک لە پێشکەوتووترین سیستەمی مووشەکیی سەرزەوی بۆ ئاسمانی ئێران، لەوانەیش سیستەمی مەودای دووری ئێس ٣٠٠ی ڕووسی، دوای هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل لە مانگەکانی ئۆکتۆبەر و نیسانی ٢٠٢٤ لەناو چوون یان زیانێکی زۆریان پێ گەیشت. هاوکات لەگەڵ هێرشە سەرکەوتووەکانی ئیسرائیل بۆ سەر بریکارەکانی کۆماری ئیسلامی، لەوانیش حزبوڵڵای لوبنان و حووسییەکانی یەمەن، ئەم دۆخە یارمەتیدەر بووە بۆ دروستکردنی ئەو تێڕوانینەی کە ڕژێمی ئێران لە دەیەکانی ڕابردوودا هەرگیز بەم شێوەیە و تا ئەم ئاستە لە بەرامبەر هێرشی ئاسمانیدا لاواز نەبووە. بەڵام شارەزایان دەڵێن بەشێکی بەرچاو لە ژێرخانی بەرگریی ئاسمانیی ئێران هێشتا چالاک و کارایە یان لە چەند مانگی ڕابردوودا نۆژەن کراوەتەوە.

چوارەم: ململانێ سیاسییەکانی نەتانیاهۆ

نه‌تانیاهۆ لە ناوخۆدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی سیاسیی جددی بۆتەوه‌ و، هەر بۆیە ڕەنگە ناوبراو ئێران بە دەرفەتێک بۆ دروستکردنی کۆدەنگیی نیشتمانی و چەسپاندنی پێگەی خۆی بزانێت. نه‌تانیاهۆ هەڕەشەی ئێرانی وەک مەترسییەکی ماڵوێرانکەر خستۆتە ڕوو و بەجەختکردنەوە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی لە هەوڵی کۆکردنەوەی ڕای گشتیدایە. نه‌تانیاهۆ هەروەها ئاماژەی بەوە داوە کە ئێران ئێستا “بە شێوەیەکی بەرچاو پاشەکشەی کردووە” و “لە لاوازترین ئاستی خۆیدایە”، بۆیە ئیسرائیل ئەمە بە دەرفەت و کاتێکی گونجاو دەزانێت بۆ لێدان لە تاران، پێش ئەوەی کۆماری ئیسلامی جارێکی دیکە هێزی خۆی ڕێک بخاتەوە و بەدەست بهێنێتەوە.

پێنجەم:  پەراوێزکەوتنی ئیسرائیل

جه‌نگی غەززە ئیسرائیلی لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی زیاتر گۆشەگیر کردووە و پێگەی ئێرانی بەهێزتر کردووە. وڵاتانی عەرەبی کە پێشتر هەوڵیان دەدا پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بکەنەوە، پاشەکشەیان کردووە. ئوردن باڵیۆزی وڵاتەکەی بانگهێشت کردەوە، تورکیا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی پچڕاندووە و دانوستانەکانی ئیسرائیل لەگەڵ سعوودیا وەستاوە.

ڕۆژی ٤-٦-٢٠٢٥ لە کاتێکدا کە ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کە ١٤ ئەندامی، دەنگیان بە بڕیارنامەیەک دا کە داوای ئاگربەستی دەستبەجێ و بێمەرجی لە غەززە کرد، ئەمریکا ڤیتۆی لەسەر بڕیارنامەکە کرد. دۆرۆتی شیا، باڵیۆزی ئەمریکا بەوەکالەت لە نەتەوە یەکگرتووەکان پێش دەنگدانی ئەنجومەنی ئاسایش وتی: هەڵوێستی ئەمریکا هەمیشە ڕوون بووە؛ ئێمە پشتگیری لە هیچ بڕیارنامەیەک ناکەین کە حەماس ئیدانە نەکات و داوای داماڵینی چەک و دەرچوونی لە غەززە نەکات. هاوکات کۆماری ئیسلامی پێوەندیی ستراتیژیی خۆی لەگەڵ ڕووسیا و چین پتەوتر کردووە و خۆی وەک هێزێکی کارا لە هەمبەر ئیسرائیل لە ناوچەکەدا جێگیر کردووە. لەگەڵ دابەزینی پاڵپشتیی جیهانی بۆ ئیسرائیل و ناڕەزاییی هاوپەیمانانی ڕۆژاوا، تاران بوارێکی زیاتری هەیە بۆ مانۆڕکردن و، تەنانەت سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەکەی کەمتر هەست بە گوشار دەکات.

دواتر چی ڕوو دەدات؟

نیوزویک بەو ئەنجامە گەیشتووە کە پێ دەچێت هەفتەکانی داهاتوو گرژی و نائارامیی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. کاربەدەستانی ئیسرائیل بەڕوونی ئەوەیان ڕاگەیاندووە کە ئەگەر هەست بکەن ئێران لە “هێڵی سوور” نزیک دەبێتەوە، ڕەنگە بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ ئەمریکا هەنگاو بنێن. لە لایەکی دیکەوە تاران بەردەوامە لە پێداگری لەسەر “مافی مسۆگەر”ی خۆی بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم و، هۆشدارییشی داوە کە بەوپەڕی هێزەوە، وەڵامی هەر هێرشێک دەداتەوە و تۆڵە دەکاته‌وە.

سەرچاوە:

https://www.iranintl.com

ئامادەکردن و وەرگێڕانی: پێنووس

نوێنەرانی کۆماری ئیسلامی و ئیدارەی ترەمپ تا ئێستا پێنج خولی وتووێژیان لە مەسقەت و ڕۆما ئەنجام داوە و، هیچ ئەنجامێکی بەرجەستەیان نەبووە. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە دانوستانەکان لە ئێستادا لەسەر پیتاندنی یۆرانیۆم لە چەقبەستووییدان. تاران پێداگری لەسەر بەردەوامیی پیتاندن لەسەر خاکی ئێران دەکات، لە کاتێکدا ئیدارەی ترەمپ پێداگری لەسەر ڕاوەستانی پیتاندن دەکات. لە لایەکی دیکەوە ئاژانسی ڕۆیتەرز بە پشتبەستن بە دوو سەرچاوەی ئاگادار لەو بابەتە، ڕای گەیاندووە، ڕەنگە ئێران ڕازی بێت بە ڕاگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆم لە بەرامبەر ئازادکردنی سەروەت و سامانە دەستبەسەرداگیراوەکانی و، داننان بە مافی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ مەبەستی ئاشتییانە.

سەرچاوەکان ئاماژەیان بەوە کردووە، ئەگەر ئەمریکا مەرجەکانی تاران قبووڵ بکات، دەکرێت بەم زووانە “لێکتێگەیشتنێکی سیاسی” لەگەڵ واشنتۆن واژۆ بگات. یەکێک لە سەرچاوەکان ئاماژەی بەوەیش کرد، ئەو پرسە “هێشتا لە دانوستانەکان لەگەڵ ئەمریکادا نەخراوەتە ڕوو.” هەروەها ڕۆیتەرز بە پشتبەستن بە بەرپرسانی ئەمریکا نووسیویەتی، کە هێشتا پێشنیارێکی لەو شێوەیە نەکراوە.

بەڵام وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامی ئەم ڕاپۆرتەی ڕەت کردەوه. ئیسماعیل بەقایی، وێڕای جەختکردنەوە لەسەر بەردەوامیی پیتاندنی یۆرانیۆم، وتی: بانگەشە نوێیەکەی ئاژانسی ڕۆیتەرز، لە هەمان جۆری هەواڵەکانە کە پێشتر چەندان جار ڕەت کراوەتەوە و سەلمێنراوە کە درۆیە. ئاژانسی ڕۆیتەرز لە ڕاپۆرتێکدا بڵاوی کردبووەوه‌، لە چوارچێوەی ئەم ڕێککەوتنە سیاسییەدا کۆماری ئیسلامی پیتاندنی بۆ ماوەی ساڵێک ڕادەگرێت و، بەشێک لە یۆرانیۆمی پیتێنراوی خۆی دەنێرێتە دەرەوە یان دەیگۆڕێت بۆ سووتەمەنی بۆ بەکارهێنانی ئاشتییانە. بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕۆیتەرز، کاربەدەستانی کۆماری ئیسلامی دەیانەوێت ترامپ بەئاشکرا مافی ئێران بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم وەک ئەندامی پەیمانی قەدەغەی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی (NPT) بەفەرمی بناسێت و ڕەزامەندی لەسەر ئازادکردنی داهاتی نەوتی بلۆککراو- لەوانەیش شەش ملیار دۆلارەکەی لە قەتەر- پەسەند بکات.

بەڵام ڕۆژنامەی تایمزی ئیسرائیل دەنووسێت: هەر ڕێککەوتنێکی کاتی کە ڕێگە بە ئێران بدات بۆ چەند مانگێک یان ساڵانێک دامەزراوە ئەتۆمییەکانی بپارێزێت، گوماناوییە. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە لە ماوەی هەفتەی ڕابردوودا بەرپرسانی باڵای ئیسرائیل- لەوانە سەرۆکی ڕێکخراوی مۆساد- دوو جار لەگەڵ ستیڤ ڤیتکۆف، نوێنەری تایبەتی ئەمریکا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بەرپرسی دانوستانە ئەتۆمییەکانە لەگەڵ کۆماری ئیسلامی، کۆ بوونەتەوە.

لە کاتێکدا ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەمریکا نیگەرانە لە ئەگەری هێرشی ناهەماهەنگی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران، دەستەی سەرنووسەرانی ڕۆژنامەی “وۆڵ ستریت جۆرناڵ”، بنیامین نه‌تانیاهۆی بە لیڤەری دۆناڵد ترەمپ بۆ گوشارخستنە سەر کۆماری ئیسلامی وەسف کردووە و نووسیویەتی هەڕەشەی هێرشی ئیسرائیل بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی مەعقووڵ، پێویستە. هەروەها لە یاداشتەکەدا هاتووە، تا کۆماری ئیسلامی لە پیتاندنی یۆرانیۆم نەوەستێت، هەڕەشەی هێرشی ئیسرائیل هەر دەمێنێتەوە و تاران دەبێت ماڵاوایی لە پیتاندنی یۆرانیۆم بکات.

ڕۆژی ٢٨-٥-٢٠٢٥ لە وەڵامی پرسیارێکدا کە “ئایا ڕاستە کە ترەمپ هۆشداریی داوەتە ئیسرائیل کە خۆی لەو کارانە بپارێزێت کە دەتوانێت دانوستانە ئەتۆمییەکان لەگەڵ ئێران لە ڕێڕەو دەربهێنێت؟” سەرۆکی ئەمریکا وتی: باشە با ڕاستگۆ بم؛ بەڵێ ئەوەم کرد. پاشان ترەمپ خێرا ڕوونی کردەوە کە ئەمە هۆشدارییەکی ڕاستەقینە نەبوو. ترەمپ وتی بە بنیامین نه‌تانیاهۆی وتووە، “پێم وا نییە لە ئێستادا کارێکی گونجاو بێت کە هێرش بکرێتە سەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران” چونکە ئەمریکا و ئێران لە ڕێککەوتنێک نزیک بوونەتەوە. ترەمپ ئاماژەی بەوەیش کردووە، بێ گومان ئەوە دەتوانێت لە هەر ساتێکدا بگۆڕێت، بەڵام لە ئێستادا پێم وایە ئێرانییەکان دەیانەوێت ڕێککەوتنێک بکەن.

ده‌سته‌ی سەرنووسەری وۆڵ ستریت جۆرناڵ دەنووسێت: هەرچەندە ئەم وتەیەی ترەمپ دادپەروەرانەیە، بەڵام ئەمریکا هێشتا پێویستیی بە هەڕەشەی کردەوەی سەربازی هەیە بۆ ئەوەی ڕێککەوتنێکی شایستە بەدەست بهێنێت. بوونی نەتانیاهۆیەکی توند، بەربەست نییە لە بەردەم دیپلۆماسییەتی ئەمریکا، بەڵکوو ئەو باشترین ئامرازی دانوستانەکانی ترەمپە. ئێران دەبێ بزانێت کە مەترسیی هێرشی سەربازی تا ئەو کاتەی کە دەستبەرداری توانای پیتاندنی یۆرانیۆمی خۆی نەبێت- کە ڕێگەیەکە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی- دەمێنێتەوە. بەڵام ئەگەر تاران ئامادە نەبێت ئیمتیازێکی لەو شێوەیە بدات، پێویستە بزانێت کە ڕێگری لە ئیسڕائیل لە هەنگاونان بۆ هێرشی سەربازی بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران، مەحاڵ دەبێت.

جێگەی ئاماژەیە کە ترەمپ پێشتر ئەم هەڵوێستەی وەرگرتووە. کاتێک گۆڤاری تایم لە مانگی نیساندا پرسیاری لێ کرد کە ئایا نیگەرانە لەوەی نەتانیاهۆ ڕای کێشێتە ناو شەڕێک لەگەڵ ئێران؟ وتی “نا”. ترەمپ گوتیشی: “تۆ دەپرسیت ئایا په‌ڵكێشی ناو شەڕێکم ده‌كات و من بەدوودڵییەوە دەچمە ناو شەڕەکەوه‌؟ بەڵام ئەگەر ڕێککەوتنێک نەبێت، من یەکەم کەس دەبم کە دەستپێشخەر دەبم.” بۆیە باشترە ئێران ئەوە لەبیر نەکات.

بیرۆکەیەکی نوێ، کە ئەم جارەیان لە تارانەوە و لە ڕێگەی ڕۆیتەرزەوە ئاشکرا کراوە، ئەوەیە کە کۆماری ئیسلامیی ئێران ڕەنگە پیتاندنی یۆرانیۆم “بۆ ماوەیەکی کاتی” ڕابگرێت؛ بە مەرجێک ئەمریکا سەروەت و سامانی دەستبەسەرداگیراو (بلۆككراو)ی ئێران لە دەرەوە ئازاد بکات و مافی ئێران بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ مەبەستی ئاشتییانە و شارستانی بەفەرمی بناسێنێت و، ئەوەیش لە شێوەی “ڕێککەوتنی سیاسی” دەبێت کە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕێککەوتنێکی گشتگیرتر لە داهاتوودا. بەڵام تا ئەو کاتە ڕەنگە دەرفەتی لاوازیی ئێستای ئێران تێ پەڕیبێت و، ڕوون نییە کە ئایا ئێران ئیمتیازاتی ڕاستەقینە و بەردەوام دەدات یان نا.

دەستەی سەرنووسەری وۆڵ ستریت جۆرناڵ دەنووسێت: ڕێککەوتن لەسەر چوارچێوەیەکی سەرەتایی و ناپابەندکەر، تەنانەت بەبێ هەڵگرتنی فەرمیی سزاکان، دەتوانێت ئابووریی ئێران بەهێزتر بکاتەوە و بەرنامە ئەتۆمییەکەی لە گوشارە نێودەوڵەتییەکان بپارێزێت، لە کاتێکدا دانوستانە تەکنیکییەکان بەردەوامن. هەروەها ئێران دەتوانێت ئەم کاتە بۆ پێشخستنی لایەنەکانی دیکەی بەرنامە ئەتۆمییەکەی بقۆزێته‌وه‌. ئەمە هەمان ئەو یارییەیە کە تاران لە ساڵانی ٢٠٠٣-٢٠٠٥ ئەنجامی دا.  

لە لایەکی دیکەیشەوە، لە لاوازیی بیرۆکە نوێیەکەی ئێران گرنگتر، ئەو نیشانانەن کە دەری دەخات کۆماری ئیسلامیی ئێران لە هێڵە سوورەکانی پێشووی خۆی پاشەکشەی کردووە. بۆ نموونە؛ کۆماری ئیسلامی پێشتر دەیگوت هەرگیز لەگەڵ ترەمپ- بکوژەکەی قاسم سولەیمانی- دانوستان ناکەین، بەڵام ئێستا خەریکی دانوستانە. هەروەها پێشتر دەیگوت هەرگیز پیتاندنی یۆرانیۆم ڕاناگرێت، بەڵام ئێستا باس لە “وەستانێکی کاتی” دەکرێت.

ده‌سته‌ی سەرنووسەری وۆڵ ستریت جۆرناڵ دەنووسێت: ئەمە سەرەتایەکە. “بێهنام بن تالبلۆ” (بهنام بن ‌طالب‌لو) لە دامەزراوەی بەرگری لە دیموکراسییەکان (Foundation for Defense of Democracies) دەڵێت: ئێران لە مانگی نیسانی ٢٠٠٦ەوە بۆ یەک ڕۆژ لە ناوخۆدا پیتاندنی یۆرانیۆمی نەوەستاندووە. ئەگەر ئێستا ئەوە بکات، ئەوە نیشان دەدات کە دوای ئەوەی ئیسرائیل باشترین سیستەمە ئاسمانییەکانی بەرگری و دوو سوپای بەوەکالەتی لە ناوچەکەدا لەناو برد،  ئێران چەندە لە پێگە و بارودۆخێکی لاوازدایە.

ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ لە کۆتاییدا نووسیویەتی: دەکرێت لەوە تێ بگەین کە ترەمپ ئەگەر بتوانێت، دەیەوێت خۆی لە هێرشکردنە سەر ئێران بەدوور بگرێت، بەڵام ڕێکكەوتنێکی خراپ کە ڕێگە خۆش بکات بۆ ئایەتوڵڵاکان بۆ ئەوەی بۆمبی ئەتۆمی بەدەست بهێنن، دەتوانێت ئیسرائیل ناچار بکات هەنگاو بنێت. ئەوانەی دەیانەوێت خۆیان لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی بەدوور بگرن، پێویستە بە ئێران بڵێن ماڵاوایی لە پیتاندنی یۆرانیۆم بکەن.

هەموو ئەمانە لە کاتێکدایە کە “فۆکس نیوز” (foxnews)  بە پشتبەستن بە ڕاپۆرتێکی نوێی هەواڵگریی ٢١١ لاپەڕەیی کە لەلایەن کاربەدەستانی نەمسا کۆ کراوەتەوە، نووسیویەتی کۆماری ئیسلامی بەردەوامە لە پەرەپێدانی بەرنامەی “چالاک”ی چەکی ئەتۆمی، کە دەکرێت بۆ هەڵدانی مووشەکی دوورمەودا کەڵکی لێ وەربگیرێت. فۆکس نیوز دەنووسێت: ئەو زانیارییە سەرسوڕهێنەرانەی کە بەرپرسانی نەمسا کۆیان کردۆتەوە، پێچەوانەی هەڵسەنگاندنی دەزگه‌ی هەواڵگریی نیشتمانیی ئەمریکا (ODNI)ن. تولسی گابارد، بەڕێوەبەری هەواڵگریی نیشتمانیی ئەمریکا لە مانگی ئازاردا بە لێژنەی هەواڵگریی ئەنجومەنی پیرانی ڕاگەیاندووە، کۆمەڵگەی هەواڵگریی ئەمریکا “لەسەر ئەو بڕوایەیە کە ئێران پەرە بە چەکی ئەتۆمی نادات و، عەلی خامنەیی بەرنامەی چەکی ئەتۆمیی کە لە ساڵی ٢٠٠٣دا هەڵپەساردبوو، کارا نەکردۆتەوە.”

نووسینگەی فیدراڵی نەمسا بۆ پاراستنی دەستوور (the Directorate State Protection and Intelligence Service) – هاوتای FBI لە ئەمریکا – ڕۆژی ٢٦-٥-٢٠٢٥ لە ڕاپۆرتێکی هەواڵگریدا نووسیویەتی: کۆماری ئیسلامیی ئێران بە مەبەستی چەسپاندن و سەپاندنی فراوانخوازییە ناوچەیییەکانی خۆی، بە دوای مۆدێرنیزاسیۆنی سەربازیی تەواوەوەیە، لەوانەیش: بەدەستهێنانی چەکی ئەتۆمی، بۆ دوورخستنەوەی ڕژێم لە هێرش و بۆ فراوانکردن و چەسپاندنی هەژموونی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دوورتر لە ناوچەکەیش.

ڕاپۆرتی هەواڵگریی نەمسا دەڵێت: بەرنامەی پەرەپێدانی چەکی ئەتۆمیی کۆماری ئیسلامی گەیشتووەتە قۆناغێکی پێشکەوتوو؛ ئێرانیش جبەخانەی مووشەکی بالیستیکی پەرەسەندووی هەیە کە توانای هەڵگرتنی کڵاوەی ئەتۆمیی هەیە بۆ مەودای دوور. بەپێی بەڵگەنامەیەکی هەواڵگری کە لەلایەن فۆکس نیوز دیجیتاڵەوە بینراوە و پێداچوونەوەی بۆ کراوە، “ئێران بۆ دەربازبوون لە سزاکانی، تۆڕێکی ئاڵۆزی پەرە پێ داوە کە ڕووسیاش سوودی لێ وەرگرتووە.” دۆزینەوەکانی هەواڵگریی نەمسا دەتوانێ ببێتە هۆکارێکی نەخوازراو لە دانوستانەکانی ترامپ بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی ئەتۆمی لەگەڵ فەرمانڕەواکانی ئێران؛ بەو پێیەی داتاکانی ئەم ڕاپۆرتە دەری دەخەن کە ڕژێمی کۆماری ئیسلامیی ئێران دەستبەرداری هەوڵەکانی بۆ بەدەستهێنانی چەکی ئەتۆمی نابێت. بەرپرسێکی کۆشکی سپی لە وەڵامی ئەم ڕاپۆرتەی هەواڵگریی نەمسا بە کەناڵی فۆکس نیوز دیجیتاڵی وتووە: سەرۆک ترامپ پابەندە بە دڵنیابوون لەوەی کە ئێران هەرگیز چەکی ئەتۆمی یان توانای دروستکردنی چەکی ئەتۆمی بەدەست نەهێنێت.

لە ڕاپۆرتە ٢١١ لاپەڕەیییەکەی هەواڵگریی ناوخۆی نەمسادا کە باس لە مەترسییە جددییەکان بۆ سەر دیموکراسیی ئەو وڵاتە دەکات، ٩٩ جار باسی ئەو مەترسییە کراوە کە کۆماری ئیسلامیی ئێران وەک سپۆنسەری سەرەکیی تیرۆریزمی دەوڵەتی و بەرنامەی چەکی ئەتۆمیی نایاسایی، دروستی کردووە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە: “ڤیەننا میوانداریی یەکێک لە گەورەترین باڵیۆزخانەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ئەوروپا دەکات، کە لە بەرگی دیپلۆماتکاراندا، ستافی هەواڵگری دەشارێتەوە.” دەزگه‌ی هەواڵگریی نەمسا نووسیویەتی: دەزگه‌ی هەواڵگریی ئێران ئەزموونێكی باشی هەیە لە پەرەپێدان و جێبەجێکردنی ستراتیژییەکانی خۆدزینەوە لە سزاکان بۆ دابینکردنی کەرەستەی سەربازی، تەکنەلۆژیای هەستیار و کەرەستەی پەیوەندیدار بە چەکی کۆمەڵکوژی.

سەبارەت بە جیاوازیی هەڵسەنگاندنی نێوان فەرمانگەی هەواڵگریی نیشتمانیی ئەمریکا و ڕاپۆرتی هەواڵگریی نەمسا، دەیڤید ئۆلبرایت، زانای فیزیا و سەرۆکی پەیمانگه‌ی زانست و ئاسایشی نێودەوڵەتی لە واشنتۆن، بە فۆکس نیوز دیجیتاڵی ڕاگەیاند: ڕاپۆرتی Office of the Director of National” “Intelligenceی ئەمریکا لە ڕابردوودا گیری خواردووە و پاشماوەی هەڵسەنگاندنی هەواڵگریی نیشتمانیی ساڵی ٢٠٠٧ە کە لەسەر بنەمای زانیاریی نادروست پۆلێن نەکراوە. ئۆلبرایت دەڵێت: ڕاپۆرتی هەواڵگریی نەمسا بە شێوەیەکی بەرفراوان لەگەڵ هەڵسەنگاندنی ئەڵمانیا و بریتانیادا یەک دەگرێتەوە؛ هەردوو دەوڵەت لە ساڵی ٢٠٠٧ بە کۆمەڵگەی هەواڵگریی ئەمریکایان ڕاگەیاندووە کە هەڵسەنگاندنی ئەمریکا کە لە ساڵی ٢٠٠٣ پێی گەیشتبوو کە بەرنامەی چەکی ئەتۆمیی ئێران کۆتایی هاتووە، هەڵە بووە. دەیڤید ئۆلبرایت وتی: هەڵسەنگاندنی ئەڵمانیا لە سەرۆکی ئەو کاتەی BND (دەزگه‌ی هەواڵگریی فیدراڵی ئەڵمانیا) لە بنکەی واشنتۆنەوە هاتووە. دەیڤید ئۆلبرایت ئاماژەی بەوەیش کردووە، “زانیارییەکانی بریتانیا لە بەرپرسە باڵاکانی دامەزراوەی قەدەغەکردنی چەکی بریتانییەوە هاتووە کە لە ڕۆژی بڵاوبوونەوەی ڕاپۆرتەکەی (NIE) لە ساڵی 2007 نانم لەگەڵی دەخوارد، ئەو بەرپرسە ئەڵمانییە بە دەیڤید ئۆلبرایتی گوتبوو، ئەمریکا ئەو زانیارییانەی بەهەڵە لێک داوەتەوە کە لەبەردەستی هەموواندا بوو.” ئۆلبرایت وتی، دۆزینەوەکانی نەمسا سەبارەت بە بەدواداچوونی چالاکانەی تاران بۆ بەرنامەی چەکی ئەتۆمی، “پێ دەچێت بەتەواوی ڕوون بێت.”

جێگەی ئاماژەیە کە لە ساڵی ٢٠٢٣دا، فۆکس نیوز دیجیتاڵ لە ڕاپۆرتێکدا بڵاوی کردەوە، کۆمەڵەیەکی نوێ لە ڕاپۆرتە هەواڵگرییەکانی ئەوروپی نیشانیان دا کە کۆماری ئیسلامی هەوڵی شکاندن و دەربازبوونی لە سزاکانی ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپای داوە بۆ بەدەستهێنانی تەکنەلۆژیای بەرنامەی چەکی ئەتۆمی، بە ئامانجی تاقیکردنەوەی بۆمبی ئەتۆمی. فۆکس نیوز دەنووسێت: دەزگه‌ هەواڵگرییەکانی ئەوروپا بەڵگەیان لەسەر ئەوە هەیە کە تاران پێش ساڵی ٢٠١٥ و دوای واژۆکردنی ڕێککەوتنی ئەتۆمی (JCPOA)، بە شێوەیەکی نایاسایی لە بەدەستهێنانی تەکنەلۆژیا بۆ بەرنامەکانی چەکی ئەتۆمی و کیمیایی و بایۆلۆژی بەردەوام بووە. هەروەها ڕاپۆرتی دەزگه‌ی هەواڵگریی نەمسا ئاماژە بەوە دەکات کە کۆماری ئیسلامی چەک بۆ حەماس و حزبوڵڵا – کە لە لیستی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانی ئەمریکادان – هەروەها میلیشیاکانی سووریا دابین دەکات.

وەرگێڕ: پێنووس

شوێنی یەکەم گەشتی دەرەوەی سەرۆکی ئەمریکا، بڕیارێکی بەرچاوە و زۆر جار وەک نیشانە و هێمایەک بۆ ئەولەوییەتەکانی سیاسەتی دەرەوە سەیر دەکرێت. دۆناڵد ترەمپ لە مانگی ئایاری ٢٠١٧دا نەریتی سەرۆکە هاوچەرخەکانی ئەمریکای شکاند، چونکە زۆربەی کاتەکان کەنەدا، مەکسیک، یان ئەوروپا وەک یەکەم شوێنی مەبەستی گەشتکردنی سەرۆکەکانی ئەمریکا هەڵدەبژێردران. بەڵام ترەمپ لە بری ئەوە سعوودیای دەوڵەمەند بە نەوتی، وەک یەکەم شوێنی یەکەم خولی سەرۆکایەتییەکەی هەڵبژارد و دوای گەڕانەوەی مێژوویی بۆ کۆشکی سپی لە ٢٠٢٥، ئەم هەفتەیە (١٣-١٦ی ئایار) جارێکی دیکە بەرەو ناوچەی کەنداو گەڕایەوە.

ئەو سەفەرە کە وڵاتانی سعوودیا و قەتەر و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی لەخۆ دەگرێت، بڕیار بوو یەکەم گەشتی دەرەوەی ترەمپ بێت لە خولی دووەمیدا، بەڵام بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو مانگی ڕابردوو چووە ڤاتیکان بۆ بەشداریکردن لە پرسەی پاپا فڕانسیس. بەڵام ترەمپ جارێکی دیکە هه‌ر زوو دەیەوێت کاریگەریی خۆی لە ناوچەی کەنداودا نیشان بدات و، ئەمەیش دەتوانێت ئاماژەیەکمان پێ بدات سەبارەت بە بیرکردنەوەی خۆی.

عه‌بدوڵڵا باعبود، لێکۆڵەر و پسپۆڕی عومانی لە کاروباری کەنداو، بە “بی بی سی”ی ڕاگەیاند: “ترەمپ دەزانێت کە دروستکردنی پەیوەندیی پتەو لەگەڵ سەرکردەکانی کەنداو، دەتوانێت سوودی سیاسی و ئابووریی بەرچاو بهێنێتە ئاراوە؛ “چونکە ئەوان کاریگەریی ناوچەیی و جیهانییان هەیە و توانای وەبەرهێنانی یەکجار زۆریان لە ئەمریکا هەیە.”

گرێبەستی بازرگانیی گەورە

لە مانگی ئاداری ڕابردوودا، کاتێک ترەمپ پلانی سەرەتاییی خۆی ڕادەگەیەنێت، بەڕوونی ئەوەی خستە ڕوو کە ئەنجامدانی ڕێککەوتنی ئابووری لەگەڵ وڵاتانی دەوڵەمەندی عەرەبی، یەکێکە لە کارە لەپێشینەکانی و گوتی، ئەو بڕیارە دوای ئەوە هات کە بەڵێنی “سەدان ملیار دۆلار”ی  دراوە سەبارەت بە ڕێککەوتن لەگەڵ “کۆمپانیا ئەمریکییەکان کە كه‌لوپه‌ل و ئامێری پێویستی سعوودیا و وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرهەم دەهێنن”. عەبدوڵڵا باعبوود دەڵێت: بە لەبەرچاوگرتنی یەدەگی دارایی و سامانی نیشتمانی و توانای وەبەرهێنانی بەرفراوان، وڵاتانی کەنداو ڕۆڵێکی سەرەکی لە ئابووریی جیهانیدا دەگێڕن. ئاماژەی بەوەیش کرد، بە لەبەرچاوگرتنی ئاستەنگە ئابوورییە ناوخۆیییەکان، ترەمپ باش لە سوودەکانی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دەوڵەمەندی کەنداو تێ گەیشتووە.

لە ساڵی ٢٠١٧دا ترەمپ باسی لەو گرێبەستانە دەکرد بە بەهای زیاتر لە ٤٥٠ ملیار دۆلار – لەنێویاندا ١١٠ ملیار دۆلار لە فرۆشتنی ئامێرە سەربازییەکان. ئەم جارەیان بە بەڵێنی گرێبەستی قازانجدارتر، بووە مانشێتی ڕۆژنامەکان؛ بەو هیوایەی نزیکەی یەک تریلیۆن دۆلار وەبەرهێنان لە سعوودیاوە ڕابکێشێت. جگە لەوەیش کۆشکی سپی ڕای گەیاندووە، ئیمارات پابەند بووە بە دروستکردنی چوارچێوەیەک بۆ وەبەرهێنان بە بەهای 1.4 تریلیۆن دۆلار لە ئەمریکا لە ماوەی 10 ساڵدا.

حه‌سه‌ن منه‌یمنه‌، شرۆڤەکاری تایبەت بە کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمریکا لە واشنتۆن، بە “بی بی سی”ی ڕاگەیاندووە، ترەمپ دەیەوێت سوودێکی دەستبەجێ لەم گەشتە نیشان بدات. ئاماژەی بەوەیش کرد، سەرۆکی ئەمریکا دەیەوێت ئەم بەڵێنانە بۆ وەبەرهێنانە گەورەکان – بەتایبەت گرێبەستە سەربازییەکان – بە زووترین کات جێبەجێ بکرێن بۆ ئەوەی بتوانێت وەک بەڵگەیەک بۆ سەرکەوتنی سیاسەتە بازرگانییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دیکە بیخاتە ڕوو.

قەیرانەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

پلانەکانی دوای جەنگ بۆ غەززە و دانوستانەکانی تەواونەکراو لەگەڵ ئێران لە لووتکەی کارنامەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکادایە و هاوپەیمانەکانی ئەمریکا لە کەنداو دەتوانن لە هەردوو بوارەکەدا سوودیان هەبێت. دۆناڵد ترەمپ لە یەکەم ڕۆژەکانی خولی نوێی سەرۆکایەتییه‌كه‌یدا، جیهانی تووشی شۆک کرد و گوتی وڵاتەکەی دەیەوێت غەززە بکاتە “ڕیڤێرای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست”. پێشنیارەکەی بریتی بوو لە گواستنەوەی زۆربەی دانیشتووانی ناوچەکە، کە یەک ملیۆن و ٢٠٠ هەزار کەسە، کە بە وتەی خۆی دەتوانرێت لەلایەن “وڵاتانی دەوڵەمەندی دراوسێ”وە پارەدار بکرێت. ئەو پلانە لە ئاستی جیهانیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان ئیدانە کرا و پلانێکی جێگره‌وه‌ لەلایەن وڵاتانی عەرەبییەوە بۆ ئاوەدانکردنەوەی غەززە لە دوای جه‌نگه‌کە لەلایەن ئەمریکا و ئیسرائیلەوە ڕەت کرایەوە. عه‌بدوڵڵا باعبود ئاماژەی بەوەیش کرد كه‌، پێ دەچێت ترەمپ لەم گەشتەدا داوای پارە لە وڵاتانی کەنداو بکات بۆ هەر هەوڵێکی ئاوەدانکردنەوە لەو وڵاتە وێرانەدا (غەززە)، بەڵام ڕەنگە سەرنجی زیاتر لەسەر پرسە به‌په‌له‌ و دەستبەجێترەکان بێت. عه‌بدوڵڵا باعبود وتیشی: بۆ ئێستا چاوەڕوان دەکرێت ترەمپ هانی هاوپەیمانەکانی لە کەنداو بدات بۆ ئەوەی سەرەتا هاوکار بن لە کۆتاییهێنان بە ئازادکردنی ئەو بارمتانەی کە لە غەززەدا ماون. ئەمە ئەو ئامانجەیە کە لە ئێستادا ئەمریکا و وڵاتانی کەنداوی سەرقاڵ کردووە: قەتەر کە میوانداریی گەورەترین بنکەی ئاسمانیی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات، ڕۆڵێکی سەرەکیی بینیوە لە نێوەندگیریی ڕێککەوتنەکان سەبارەت بە ئازادکردنی بارمتەکان و ئاگربەست لە نێوان ئیسرائیل و حەماس.

ئەمریکا لەم دوایییانەدا بوونی سەربازیی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاد کردووە و پێگەکانی حووسییەکانی لە یەمەن بۆردوومان کردووە بۆ ڕێگریکردن لە هێرشکردنە سەر کەشتیوانی لە دەریای سوور. هەفتەیەک بەر لە سەردانەکەی تره‌مپ، عومان نێوەندگیری ئاگربەستی نێوان ئەمریکا و حووسییەکان بوو. منه‌یمنه‌ پێی وایە ڕەنگە ڕیاز پێش سەردانەکەی ترەمپ، ئەمریکای ڕازی کردبێت هێرشە ئاسمانییەکان ڕابگرێت.

ترەمپ بەجیا هەڕەشەی بۆردوومانی ئێرانی کردووە ئەگەر ئێران ڕێککەوتنی ئەتۆمی نەکات. ناوبراو لە مانگی ئازاردا بە فۆکس نیۆزی وتووە: “دوو ڕێگە هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئێران – سەربازی یان ڕێککەوتن.” هەروەها وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە بەیاننامەیەکدا لە ٣٠ی نیساندا ڕای گەیاند: ڕژێمی ئێران بەردەوامە لە ورووژاندنی ململانێکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێشخستنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی و پشتیوانی لە هاوبەش و بریکارە تیرۆریستییه‌كانی. بەڵام پێ دەچێت هەردوو لا حەزیان لە دوورکەوتنەوە لە شەڕ هەیە و عومانیش نێوەندگیریی وتووێژەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی تاران دەکات.

کاریگەریی کەنداو لە قەیرانە جیهانییەکان

سعوودیا ڕۆڵی ناوبژیوانێکی سەرەکیی لە نێوان ئەمریکا و ڕووسیا و ئۆکراینا گرتۆتە ئەستۆ. لە مانگی شوباتدا، کۆبوونەوەیەکی ئاستبەرزی نێوان ئەمریکا و ڕووسیا لە ڕیاز بەڕێوە چوو؛ لەو ماوەیەدا گفتوگۆکان بۆ کۆتاییهێنان بە جه‌نگی ئۆکراینا تاوتوێ کرا – بەبێ ئامادەبوونی ئۆکراینییەکان. ئەم دیدارە یەکەمین کۆبوونەوە بوو لە دوای لەشکرکێشییە بەرفراوانەکەی ڕووسیا لە ساڵی ٢٠٢٢ و، وەک نیشانەیەک بۆ کۆتاییهاتنی هەوڵە هاوبەشەکانی ڕۆژاوا بۆ گۆشەگیرکردنی مۆسکۆ سەیر دەکرا.

پاشان لە مانگی ئازاردا شانشینی سعوودیا میوانداریی شاندەکانی هەرسێ وڵاتی کرد لە خولی جیاجیا لە وتووێژەکان سەبارەت بە جه‌نگی ئۆکراینا. دیداری بەرپرسانی ئەمریکا و ئۆکراینا لە جددە، یەکەمین کۆبوونەوەی نێوان هەردوو لا بوو دوای ئەوەی لە کۆتاییی مانگی شوباتدا لە کۆشکی سپی لە نێوان ترەمپ و ڤۆلۆدیمیر زێلینسکی، سەرۆکی ئۆکراینادا شەڕێکی زارەکی ڕووی دا. دانوستانی دواتر لە ڕیاز کە لەلایەن ئۆکراینییەکانەوە بە “بەرهەمدار” وەسف دەکرێت، ڕەنگە یارمەتیدەر بووبێت بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی نێوان کیێڤ و واشنتۆن.

هەروەها سعوودیا و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی توانیویانە ڕێککەوتن بۆ ئاڵوگۆڕی دیلەکانی جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا بکەن. عه‌بدوڵڵا باعبود وتی: دەوڵەتانی کەنداو لە سایەی ڕۆڵی خۆیان لە ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانە ناوچەیی و جیهانییەکان، جگە لە توانای دارایی و یەدەگی بەرفراوانی نەوت و گازی سروشتی، کاریگەریی سیاسی و ئابوورییان بەدەست هێناوە. ئاماژە بەوەیش دەکات کە ڕکابەرەکانی ئەمریکا، لەوانەیش چین، له‌ گرنگیی ستراتیژیی ئەم ناوچەیە ئاگادارن، هەر بۆیە واشنتۆن هەوڵ دەدات پەیوەندییەکانی لەگەڵ سەرکردەکانی کەنداو بەهێزتر بکات.

دەرفەت و ئەگەری ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی سعوودیا لەگەڵ ئیسرائیل

لە یەکەم خولی سەرۆکایەتییه‌كه‌یدا، ترەمپ دەستکەوتێکی مێژووییی بەدەست هێنا بە نێوەندگیریی ڕێککەوتنەکانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئیسرائیل و چوار وڵاتی عەرەبی کە بریتین لە ئیمارات، بەحرێن، مەغریب و سوودان. لە کاتێکدا جه‌نگی بەردەوامی سوودان، کاریگەریی لەسەر دانوستانەکانی ئاساییکردنەوەی سوودان و ئیسرائیل هەبووە؛ بەڵام سێ وڵاتەکەی تر لەگەڵ میسر و ئوردن پەیوەندیی دیپلۆماسییان لەگەڵ ئیسرائیل دامەزراندووە.

سعوودیا، وڵاتێکە کە کاریگەرییەکی بەرچاوی لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا هەیە، هێشتا بەفەرمی دان بە دەوڵەتی ئیسرائیلدا نانێت. بەرپرسێکی باڵای سعوودیا ساڵی ڕابردوو بە “بی بی سی”ی ڕاگەیاندبوو، ڕێککەوتنی نێوان هەردوو لا “نزیکە”؛ پێش ئەوەی حەماس لە 7ی تشرینی یەکەمی 2023 هێرشەکەی بۆ سەر ئیسرائیل دەست پێ بکات. بەڵام دوای ئەوەی ترەمپ ئاماژەی بەوە دا کە ڕەنگە ڕیاز پێویستیی بە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی فەڵەستینی نەبێت وەک مەرجێک بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن، سعوودیا دووپاتی کردەوە کە “بەبێ دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستینی، هیچ پەیوەندییەکی دیپلۆماسیی لەگەڵ ئیسرائیل نابێت”. بۆیە چاودێران پێیان وایە ئەم پرسەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان، لە ئێستادا تا ڕاددەیەک هەستیارە بۆ سعوودیا. باعبود دەڵێت، لەگەڵ بەردەوامیی جه‌نگی غەززە، پێ دەچێت سعوودیا ئامادە نەبێت لە سەردانەکەی ترەمپدا باسی ئەو پرسە بکات. بەڵام توێژەرەکە پێشبینی دەکات سەرۆکی ئەمریکا لە دووەم خولی سەرۆکایەتییه‌كه‌یدا هەوڵی خۆی ده‌خاته‌ گه‌ڕ كه‌ له‌ نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی تری کەنداودا ڕێککەوتن بكرێت. گومانی تێدا نییە کە هەر ڕێککەوتنێک کە سعوودیا تێیدا بەشدار بێت، نوێنەرایەتیی گۆڕانکارییەکی گەورە دەکات لە ناوچەکەدا و لێکەوتەکانی دوورمەودا دەبن.

سەرچاوە:

https://www.bbc.com/arabic

https://www.bbc.com/persian

نووسەران: سەعید گۆلکار (Saeid Golkar) و کەسرا ئەعرابی (Kasra Aarabi)

وەرگێڕان: پێنووس

گۆڤاری فۆرن پۆلیسی لە وتارێکی شیکاریدا نووسیویەتی؛ “لایەنگرانی ئایدیۆلۆژیا و کەسانی وەفادار بە عەلی خامنەیی و سوپای پاسداران بەهۆی ئەوەی پێی دەڵێن “خیانەت” لە ئامانج و ئایدیاڵەکانیان، وردە وردە پشت لە کۆماری ئیسلامی دەکەن و بەم شێوەیەیش حکوومەت بەرەوڕووی پەرەسەندنی دووبەرەکیی هاوشێوەی داڕمانی وردە وردەی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سووریا دەبێتەوە”.

ئەم وتارە ئاماژەی بەوه کردووه که کۆماری ئیسلامی دوای 46 ساڵ له پێکهێنانی کۆماری ئیسلامی بۆ یەکەم جار لە بەردەم ئەو پرسیارەدایه: ئایا “ناوکی ڕەق” (hard base)ی لایەنگرانی، که ئامراز و لەشکری سەرکوتکردنی ئەو وڵاته پێک دەهێنن، ئەگەر جارێکی تر ناڕەزایەتییەکان له ئێران هەڵگیرسێتەوە، بەبێ مەرج لە بەرگریکردن لە حکوومەت بەردەوام دەبن؟ بە بڕوای نووسەرانی ئەم وتارە شیکارییە، پرسیاری وەک ئەمانە ترس و دڵەڕاوکێی لای ئۆلیگارشی (گرووپی دەسەڵاتدار)ی کۆماری ئیسلامی دروست کردووە، چونکە باش دەزانن کە هەمان بێهیوایی و دواجار وازهێنانی هێزە سەرکوتکەرەکانی دیکتاتۆریی ئەسەد، بووە هۆی داڕمانی ڕژێمی بەعس لە سووریا.

نووسەرانی وتارە شیکارییەکەی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی نووسیویانە؛ بۆ ماوەی زیاتر لە چوار دەیەیە کە کۆماری ئیسلامی بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆی پشتی بە گرووپە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکان بەستووە. دەزگەی ڕۆحانییە دەسەڵاتدارەکان کە لە شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩وە پشتیوانییەکی بەرچاوی چینە جیاوازەکانی بەدەست هێناوە، وردە وردە پشتیوانیی نزیکەی هەموو ئەو چینانەی لەدەست داوە کە ڕۆژێک بانگەشەی نوێنەرایەتیکردنیانی دەکرد.

لە ماوەی دەیەی یەکەمی شۆڕشدا بەهۆی جێبەجێکردنی سیاسەتە توندەکانی، کۆماری ئیسلامی وردە وردە پشتیوانیی چینی کۆمەڵایەتیی مۆدێرنی ئێرانی لەدەست دا. هەروەها جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق دەسەڵاتێکی بێوێنەی بە ڕۆحوڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی دا بۆ لەناوبردنی ئەو هێزە عەلمانییانەی کە یارمەتیدەر بوون لە ڕووخاندنی ڕژێمی پەهلەوی. بەڵام ئاڵوگۆڕی گەورە لە کۆمەڵگەی ئێران لە دەیەی دووەمی شۆڕشدا دەستی پێ کرد. ماندوێتی لە جەنگ و گەشەی دانیشتووانی گەنجی ئێران، لە لایەک بووە هۆی سەرهەڵدانی ڕەوتێکی نوێی عەلمانی و لیبرالیزم لەنێو چینی مامناوەندی ئێران و، لە لایەکی ترەوە سەرکوتی توندی حکوومەتی لێ کەوتەوە. ئەم سەرکوتکردنە لە ساڵی ٢٠٠٩ بەهۆی ساختەکاری لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و سەرکوتکردنی توندی ناڕەزایەتییەکانی دواتر، گەیشتە لووتکە و بەم پێیەیش حکوومەت هەموو پشتیوانییەکی چینی ناوەڕاستی لەدەست دا. کێشە ئابوورییەکان کە نزیکەی دە ساڵ دواتر ڕوویان دا، بۆ یەکەمین جار بووە هۆی کەمبوونەوەی پشتیوانی لە حکوومەت لەنێو چینی کرێکار و گوندنشیندا؛ هەمان ئەو چینەی کە ئایەتوڵڵا خومەینی هەمیشە بە “چینی چەوساوە” ناوی دەبرد و بنکەی نەریتیی لایەنگرانی کۆماری ئیسلامی بوو.

بێتواناییی حکوومەت لە دابینکردنی پێداویستییەکانی ڕۆژانەی ئێرانییەکان بەهۆی خراپ بەڕێوەبردنی حکوومەت و گەندەڵیی بەربڵاوی حکوومەت و، لە لایەکی دیکەیشەوە گوشارە ئابوورییەکان بەهۆی توندتربوونی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان ناڕەزایەتیی شەقامی لێ کەوتەوە. ئەم خۆپیشاندانانە لە ساڵانی ٢٠١٧ و ٢٠١٩ زیاتر سەریان هەڵدا و لەم ساڵانەدا چینی کرێکاری ئێران بوونە پێشەنگی خۆپیشاندانەکانی شارەکانی وەک مەشهەد و قوم کە حکوومەت بە قەڵای خۆی دەزانی. سەرکوتکردنی قورسی ئەم ناڕەزایەتییانە لەلایەن سوپای پاسداران و بەتایبەت لە مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٩ کە لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا هەزار و ٥٠٠ کەس کوژران، بزماری کۆتایی بوو لە تابووتی کۆماری ئیسلامی و، بووە هۆی ئەوەی چینی خوارەوە بۆ هەمیشە پشت لە سیستەمەکە بکەن.

لە ساڵی ٢٠١٩وە کە هاوکات بوو لەگەڵ چلەمین ساڵیادی ئینقلابی ئیسلامی، بنکەی لایەنگرانی کۆماری ئیسلامی بەتەواوی پشتی بە بازنەیەکی تەسک و توندڕەوی ئایدیۆلۆژی بەستووە. ئەم چینە کۆمەڵایەتییە کە بە بنکە جەماوەرییە جێگیرەکەی ڕژێم یاخود “ناوکی ڕەق” ناسراوە، بە هۆکاری ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی، پشتیوانی لە کۆماری ئیسلامی دەکات. پشتیوانیی ئەم ناوکە ڕەقە (بنکە جەماوەرییە) لەسەر سەپاندنی سیاسەتی توندی ئیسلامی لەلایەن حکوومەتەوە لە ناوخۆ و دەرەوە دامەزراوە کە ئەوان بە “دادپەروەریی ئیسلامی” دەزانن. ئەم سیاسەتانە بریتین لە: پۆلیسی ئەخلاق (گشت ارشاد) لە ئێران، پشتیوانی لە “میحوەری خۆڕاگری” (بەرەی موقاوەمە) و هێزە نوێنەرایەتییەکان، سیاسەتی دژایەتیکردنی جوولەکەکان و دروشمی لەناوبردنی ئیسرائیل، دژایەتیی توندی ئەمریکا و هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی چەکی ئەتۆمی، کە پایە سەرەکییە ئایدیۆلۆژییەکانی شۆڕشی ئیسلامی پێک دەهێنن.

نووسەرانی وتارە شیکارییەکەی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی پێیان وایە، کۆماری ئیسلامی لە ماوەی چوار دەیەدا، بۆ زیاتر پتەوکردنی ئەم بناغەیە، کە لە بەرامبەر بەشە گەورەکەی کۆمەڵگەی ئێراندا کە بە “نا-خودی” (outsiders) ناوی دەبات، کۆمەڵگەیەکی “خودی” (insider)ی بنیات ناوە. ئەم کەسە خودی یاخود ناوخۆیییانە پایە سەرەکییەکانی حکوومەت و دەوڵەت پێک دەهێنن و، لە پشتیوانیی دارایی بەهرەمەندن و لە بەرامبەردا پابەندبوونی ئایدیۆلۆژیی خۆیان لە ڕێگەی کردارەکانی وەک ئامادەبوونی خۆبەخشانە لە گردبوونەوەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانی حکوومەتدا نیشان دەدەن. هەروەها هێزە خۆبەخشەکان وەک پاسەوانی حیجاب کار دەکەن و لە کاتی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکاندا بۆ سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران دێنە سەر شەقامەکان. هەرچەندە لەسەر ژمارەی ئەو کەسانەی کە ئەم ناوکە ڕەقە پێک دەهێنن، هیچ ئامارێکی فەرمی نییە، بەڵام گۆڤاری فۆرن پۆلیسی بە ئاماژەدان بە خەمڵاندنەکان، پێی وایە کە ئەم پێکهاتەیە لە هەشت ملیۆن کەس زیاتر نییە و، نووسیویەتی: “ئەم ژمارەیە کە نزیکەی لەسەدا ١٠ی دانیشتووانی ئێرانە، پێ دەچێت ئەو کەسانە بن کە خۆبەخشانە لە بری ڤاکسینی پەسەندکراوی نێودەوڵەتی ئەو ڤاکسینەی کۆڤید-١٩یان وەرگرتووە کە لەلایەن سوپای پاسدارانەوە بەرهەم هێنراوە.”

لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هەندێ شت ڕووی داوە کە کەسانی جێگەی متمانە (خودی) بە “خیانەت”یان زانیوە و، بەم پێیەیش ئەو بنکە جەماوەرییەیان لەرزۆک کردووە کە ئایەتوڵڵا خامنەیی و سەرکردە باڵاکانی سوپای پاسداران هەمیشە بە بنکەی جەماوەری “گوێڕایەڵی بێمێشك” تەماشایان کردوون. لێکترازانەکان دوای مردنی لەناکاوی ئیبراهیم ڕەئیسی، سێزدەیەمین سەرۆککۆماری ئێران سەریان هەڵداوە؛ کەسێک کە بنکەی دەنگەکانی و حکوومەتەکەی بەتەواوی هەر لەسەر ئەم بنکەی وەفادارانی ئایدیۆلۆژی بۆ کۆماری ئیسلامی دامەزرابوو و لێیەوە سەرچاوەی گرتبوو. بۆیە دوای مردنی ڕەئیسی پێشبینی دەکرا کە سەعید جەلیلی، کە کەسایەتییەکی توندڕەو بوو، لە شوێنی ئەو دابنرێت. ئەم پێشبینییە بێبنەما نەبوو، چونکە خامنەیی لە ساڵی ٢٠١٩وە پلانی “پاککردنەوە” (purification)ی ئایدیۆلۆژی بە ئامانجی بەهێزکردنی نەوەی نوێی توندڕەوەکانی دەست پێ کردبوو. بەڵام پێ دەچێت ئەم جارە خامنەیی و سەرکردەکانی سوپای پاسداران بۆ پێشگرتن لە هەڵبژاردنی جەلیلی دەستوەردانیان کرد و لە بری ئەوە “مەسعوود پزیشکیان”ی چاکسازیخوازیان وەک سەرۆککۆمار دانا.

نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی نووسیویانە کە ئەم بڕیارە لە لایەک بەهۆی خراپیی ئەدای تەکنۆکراتە ئایدیۆلۆژییەکانی ئیدارەی سەرۆککۆمار ڕەئیسییەوە بووە کە قەیرانەکانی ئێرانی گەورەتر کردبوو و، لە لایەکی دیکەیشەوە هاوتەریب بووە لەگەڵ ئامادەکارییەکان بۆ گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ کۆشکی سپی و سەپاندنی “ئەوپەڕی گوشار” بەسەر ئێراندا.

 شرۆڤەکارانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی پێیان وایە ئایەتوڵڵا خامنەیی ئەوەی لێک داوەتەوە کە سەرۆکێکی بەڕواڵەت ڕیفۆرمخواز، دەتوانێت هێزی ڕۆژاوا لە دژی تاران دابەش بکات. بەڵام ئەم بڕیارە کاردانەوەی بەرفراوانی لایەنگرانی توندڕەوی حکوومەتی لێ کەوتەوە، کە سەرۆکایەتیی پزیشکیانیان بە خیانەتێکی ئایدیۆلۆژی لە بەڵێنی درێژەدان بە ڕێبازی ئیبراهیم ڕەئیسی دەزانی.

ئەم کاردانەوانە تا ئەو ڕاددەیە بەردەوام بوو کە تەنانەت هەندێک گومانیان دروست کرد کە هەلیکۆپتەرەکەی ڕەئیسی بەئەنقەست لەلایەن هەندێک کەسی ناو ڕژێمەوە خراوەتە خوارەوە. بەڵام ئەم هەستەی “خیانەت” ڕۆژ بە ڕۆژ خراپتر دەبوو، چونکە بە بڕوای نووسەرانی بابەتەکە، گورزی گەورەی دواتر کاتێک بوو کە ئایەتوڵڵا خامنەیی گڵۆپی سەوزی بۆ مەسعوود پزیشکیان هەڵکرد بۆ ئەوەی کە محەممەد جەواد زەریف، وەزیری پێشووی دەرەوە وەک جێگری سەرۆککۆمار بۆ کاروباری ستراتیژی دەستنیشان بکات. لەم پەیوەندییەدا، نووسەران دەڵێن کە بۆ ماوەی هەشت ساڵ خامنەیی و سوپای پاسداران، لایەنگرانی وەفاداری خۆیان بۆ هێرشکردنە سەر زەریف و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی شەڕی دەروونی دژی زەریف کۆ کردبووەوە. زەریفیان بە “سیخوڕ و خیانەتکاری ڕژێمی ئەمریکا” دەزانی و تەنانەت تۆمەتباری دەکەن بە سووکایەتیکردن بە قاسم سولەیمانی، فەرماندەی کوژراوی سوپای قودس.

ئەم لێکترازان و دابەشبوونە ناوخۆیییانە کاتێک توندتر بوو کە ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی لە سەردەمی خامنەیی دەستێوەردانی کرد بۆ دواخستنی جێبەجێکردنی یاسایەکی توندڕەوانە کە بە یاسای “عفاف و حجاب” ناسراوە. ئەم بڕیارە بووە هۆی ئەوەی کە ناوکی ڕەقی لایەنگرانی حکوومەت بەئاشکرا هێرش بکەنە سەر ڕێبەرایەتیی کۆماری ئیسلامی و تۆمەتبارکردنی بە وازهێنان لە یەکێک لە پایە سەرەکییەکانی ئینقلابی ئیسلامی، واتە حیجابی ناچاری و زۆرەملێ.

بێزاریی ناوکی ڕەقی لایەنگرانی حکوومەت تەنیا لە پرسە ناوخۆیییەکانی ئێراندا سنووردار نەبوو، بەڵکوو ئیسرائیل بە نەهێشتنی سەرکردە و هێزە سەرەکییەکانی حەماس و حزبوڵڵا و ئەوەی پێی دەوترێت “میحوەری بەرخۆدان”، ئەندامانی ئەم بنکە جەماوەرییەی پاڵپشتیکار لە ڕژێمی کۆماری ئیسلامیی زۆر تووڕە کرد. ئەوان بەئاشکرا دەستیان کرد بە پرسیارکردن لە پابەندبوونی ئایدیۆلۆژیی سوپای پاسداران و دوودڵیی ڕێبەرایەتیی ئێران لە هێرشکردنە سەر ئیسرائیل و، دەیانگوت هەندێک کەس لەناو سیستەمەکەدا هاوکاریی دەزگەی هەواڵگریی ئیسرائیل دەکەن. تەنانەت کاتێک لە ڕووداوێکی بێوێنەدا سوپای پاسداران هێرشی ڕاستەوخۆی بۆ سەر ئیسرائیل دەست پێ کرد، ناکاریگەریی ئەو مووشەک و درۆنانەی کە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی هەمیشە شانازییان پێوە دەکرد، ئەو ناوکە ڕەقەی حکوومەتی بێهیوا کرد کە هەمیشە باوەڕیان بە پڕوپاگەندەی حکوومەت سەبارەت بە تواناکانی سوپای پاسداران هەبوو.

نووسەرانی وتارە شیکارییەکەی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی دەڵێن، ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد کە زیاتر لە هەزار کیلۆمەتر لە ئێرانەوە دوورە، دوا لێدان بوو لەم ناوکە ڕەقە. کەوتنی ئەسەد جارێکی دیکە تووڕەییی بەرامبەر خامنەیی و سوپای پاسداران هەڵگیرساند. بۆ ئەم بنکەی لایەنگرانە کە زۆرێک لە ئەندامەکانی خۆبەخشانە لە سووریا دژی گرووپە سەلەفی-جیهادییەکان شەڕیان کردبوو و خوێنیان ڕشتبوو، بڕیاری خامنەیی بۆ وەستان و سەیرکردنی کەوتنی سووریا بۆ دەست یاخیبووان بە سەرۆکایەتیی دەستەی تەحریر شام وەک خیانەتێکی دیکە سەیر دەکرا؛ چونکە ئەم بنکەیەی لایەنگرانی ڕژێم بەردەوام پێیان دەگوترا کە پاراستنی سووریا تەنیا بە مانای پشتیوانیکردن لە ئەسەد نییە، بەڵکوو بە مانای پاراستنی ئیسلامی شیعە و “بەرگریکردن لە مەزارگە” پیرۆزەکان دێت.

هەروەها دوای بێهیوابوون لە دۆخی سووریا و هۆكارەكانی ترەوە، بنكەی جەماوەریی توندڕەوی لایەنگرانی كۆماری ئیسلامی لەوە تووڕە بوون كە خامنەیی گوتی، ڕەنگە بچێتە دانوستان لەگەڵ ترامپ-  ئەو کەسەی فەرمانی کوشتنی “سولەیمانی”ی دەرکرد. لە دوای مردنی  قاسم سولەیمانییەوە، خامنەیی و فەرماندەکانی سوپای پاسداران سوێندیان خواردووە بە تیرۆرکردنی ترەمپ و هەموو ئەوانەی دەستیان لە هێرشەکەدا هەبووە، تۆڵەی توند بکەنەوە. بۆیە ئەگەری ئەوەی کە حکوومەت تەنانەت بیر لە تەوقەکردن لەگەڵ بکوژەکەی سولەیمانی بکاتەوە، ئەم بنکە جەماوەرییەی زیاتر تووڕە کردووە.

پێ دەچێت لاوازبوون و هەڵوەرانی بنکەی جەماوەریی پشتیوانی ئایدیۆلۆژیای کۆماری ئیسلامی، کاریگەریی قووڵی لەسەر سیستەمەکە هەبێت. خامنەیی و سوپای پاسداران بەتەواوی ئاگادارن کە، زیاتر لە هەر گرووپێکی دیمۆگرافیای دیکەی ئێران، لەدەستدانی ئەو لایەنگرە سەرسەختانە، مانەوە و بوونی کۆماری ئیسلامی دەخاتە مەترسییەوە، چونکە ئەندامانی ئەم بنکە بچووکە بەڵام ئایدیۆلۆژی و توندڕەوانە، ئەو هێزە پێک دەهێنن کە هەر کاتێک ناڕەزایەتی لە دژی حکوومەت سەر هەڵبدات، ئێرانییەکان سەرکوت دەکەن.

نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی بە خستنەڕووی ئەم پاشخانانە ئاماژە بەوە دەدەن کە خامنەیی و سوپای پاسداران دەرفەتێکی زۆریان لەدەست نەداوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانە بنەڕەتییە؛ هەرچەندە بژاردەی سنوورداریان هەیە. کۆماری ئیسلامی بۆ وەرگرتنەوەی ڕەزامەندی و پشتیوانیی ئەم بنکەیە هیچ بژاردەیەکی تری نییە جگە لە زیندووکردنەوەی سیاسەتە ئایدیۆلۆژییەکانی لە ناوخۆ و دەرەوەی ئێران. بێ گومان ئایەتوڵڵا خامنەیی دەزانێت کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوارێکی کەمی بۆ مانۆڕکردن دەبێت، چونکە ئیدارەی نوێی ترەمپ هیچ کاتێکی بەفیڕۆ نەداوە لە سەپاندنی ئەوپەڕی گوشار لەسەر تاران و سنووردارکردنی توانای داراییی ئێران بۆ پارەدارکردنی میلیشیاکانی سەر بەو وڵاتە.

هەروەها بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل بەڕوونی ئەوەی خستە ڕوو کە ئیسرائیل دەستەوەستان نابێت و ڕێگە نادات تاران ئەو گرووپانە چەکدار بکاتەوە کە لە دوای هێرشەکەی حەوتی ئۆکتۆبەر بەکۆمەڵ شەڕیان لەگەڵدا ڕاگەیاندووە. بژاردە سنووردارەکانی ئایەتوڵڵا خامنەیی بۆ دابینکردنی داخوازییەکانی بنکە جەماوەرییە پشتیوانیکەرەکەی لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا، ئەوە دەردەخات کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە هەوڵی قەرەبووکردنەوەی ئەو داواکاری و  پێداویستییانە دەدات لە ئاستی ناوخۆدا. تەنانەت پێ دەچێت زەریف و عەبدولناسر هیممەتی، وەزیری کاروباری ئابووری و داراییی حکوومەتی پزیشکیان، یەکەمین قوربانیی ئەو هەوڵانە بووبن. گۆڤاری فۆرن پۆلیسی نووسیویەتی، پێ ناچێت دەستلەکارکێشانەوەی زەریف بەبێ پشتیوانیی خامنەیی و سەرکردەکانی سوپای پاسداران ڕووی بدایە، چونکە باش دەزانن کە لادانی زەریف قەرەبووی سەرمایە لەدەستچووەکەیان دەکاتەوە.

بە هەمان شێوە، ئایەتوڵڵا خامنەیی، لە وتارەکەی ئەم دوایییەیدا، بەپێچەوانەی ئاماژە سەرەتایییەکانی، دانوستانەکانی لەگەڵ ترامپ ڕەت کردەوە، بەڵام تەنیا ئەم کردەوانە بەس نابن بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانیی ئەم بنکە جەماوەرییەی کۆماری ئیسلامی. لە ناوخۆشدا ئایەتوڵڵا خامنەیی دەبێت سیاسەتە ئایدیۆلۆژییە ئیسلامییەکان چڕتر بکاتەوە بۆ ئەوەی بنکەی جەماوەریی پشتیوانی خۆی بەدەست بهێنێتەوە. بێ گومان ئەمە یارییەکی مەترسیدارە بۆ ئەو، چونکە کاردانەوەی نەرێنیی بەشێکی فراوانتری هاووڵاتیانی ئێرانی لێ دەکەوێتەوە و ئەگەری سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتیی شەقام لە دژی حکوومەت زیاد دەکات.

نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی پێیان وایە کە لێرەدایە کە پارادۆکسی بەردەم  ئایەتوڵڵا خامنەیی ڕوون دەبێتەوە: “ئەگەر سیاسەتە ئایدیۆلۆژییەکان شل بکاتەوە، لەوانەیە بنكەی سەركوتكەری جەماوەری خۆی لەدەست بدات و ئەگەر ئەو سیاسەتانە چڕتر بکاتەوە، ئەگەری ناڕەزایەتیی فراوانتر زیاتر دەبێت.”

لە کۆتاییدا، بەپێی شیکاریی نووسەرانی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی، هەردوو سیناریۆ هەڕەشەیەکی بنەڕەتی بۆ سەر کۆماری ئیسلامی دروست دەکەن و، دەشێت ببێتە هۆی دووبارەبوونەوەی چارەنووسی ئەسەد بۆ ئایەتوڵڵا خامنەیی.

سەرچاوە:

https://www.iranintl.com

وەرگێڕان: پێنووس

کۆتاییی ڕژێمی بەشار ئەسەد کە هەڵهاتنی بۆ ڕووسیا لە ٨-١٢-٢٠٢٤، بوو بە هێمای ڕووخانی ڕێژێمەکەی، گفتوگۆی بەرفراوانی سەبارەت بە دەرەنجامە سیاسی و جیۆپۆلیتیکییەکانی ئەم ڕووداوە هێناوەتە ئاراوە، وەک دابەزینی متمانە و نفووزی کۆماری ئیسلامی لە ئێران لە ناوچەکەدا. بەڵام لێکەوتە ئابوورییەکانی ئەم کەوتنە بۆ حکوومەتی ئێران، کەمتر نەبوون لە دەرەنجامە سیاسییەکانی. بۆ ئەوەی لە دەرەنجامە ئابوورییە جیاوازەکانی ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا تێ بگەین، ئاماژە بە دوو خاڵی سەرەکی دەکەین:

یەکەم: وەبەرهێنانە چەند ملیارد دۆلارییەکانی کۆماری ئیسلامی لە سووریا لەسەر بنەمای هەڵوێستی “دژەزایۆنیستی و دژەڕۆژاوایی” و بۆ بەهێزکردنی پێگەی سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو و، هیچ پەیوەندییەکی بە قازانجی ئابوورییەوە نەبوو. بە واتایەکی تر حکوومەتی ئێران، سەرچاوە نەتەوەیییەکانی وڵاتەکەی کە لە سەردەمی سەختی بارودۆخی ئابووریدا بەهای زیاتری هەیە، بۆ پشتیوانی لە تەماحە ئایدیۆلۆژییەکان بەكار هێنا و ئێرانییەکانی لە توانای ئابووریی خۆیان بێبەش کرد.

دووەم: لەگەڵ ڕووخانی ئەسەد هەموو ئەو وەبەرهێنانانە لەدەست چوون. ئەو بنکە سەربازی و پڕۆژەکانی وزە و ژێرخانی ئایینی و تۆڕە بازرگانییانەی کە بە سەرچاوەکانی نفووزی ئێران دروست کرابوون، کەوتنە دەستی ئەو کەسانەی کە لە ڕووی ئایینی و سیاسییەوە هاوبەشی کۆماری ئیسلامی نین و، پێ دەچێت لەگەڵ کۆماری ئیسلامیدا لە ململانێدا بن. ئەم خەسارە، دۆخی ئابووریی ئێرانییەکان، کە پێشتر بەدەست قەیرانی دابەزینی هێزی کڕینەوە دەیانناڵاند، سەختتر دەکات. تەنانەت سندووقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی باس لەوە دەکەن کە ئابووریی ئێران لە ساڵی ٢٠٢٣دا بە ڕێژەی ٣.٥% بچووک بووەوە و هەڵاوسانیش بە ڕێژەی ٥٠% زیادی کردووە.

 ئەم نووسینە باس لە لایەنی ئابووریی شکستی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە سووریا دەکات کە کەمتر باسی لێوە دەکرێت.

ژێرخانی سەربازیی کۆماری ئیسلامی، لە دەستی هێزە ئیسلامییە ڕکابەرەکاندایە

نووسینگەی لێکۆڵینەوەی کۆنگرێسی ئەمریکا و دامەزراوەی توێژینەوەی ئاشتیی نێودەوڵەتیی ستۆکهۆڵم (SIPRI) بەپێی ڕاپۆرتێکیان ئەوە دەخەنە ڕوو کە لە سەرەتای جەنگی ناوخۆی سووریا لە ساڵی ٢٠١١ تا ٢٠٢٣ کۆماری ئیسلامی لە نێوان ٣٠ بۆ ٣٥ ملیار دۆلاری بۆ ژێرخانی سەربازی و لۆجستی، مەشق و ڕاهێنانی هێزەکان و جێگیرکردنی ڕاوێژکارە سەربازییەکانی لە سووریا خەرج کردووە.

 نموونەی ئەوەیش بنکەی دێرەزوورە کە لە ساڵی ٢٠١٣ بە تێچووی نزیکەی ٢٥٠ ملیۆن دۆلار بۆ هەڵگرتنی مووشەک و نیشتەجێکردنی 1500 سەرباز و ڕاوێژکاری ئێرانی دروست کراوە. هەروەها لە ساڵی ٢٠١٥ سەنتەری لۆجستیکی لازقییەی دامەزراندووە، بە تێچووی ١٨٠ ملیۆن دۆلار بۆ کۆگە و تونێلی ژێرزەوی و گواستنەوەی چەکی سەربازی.

هەروەها بنکەی ئاسمانیی T-4 نموونەیەکی دیکەیە کە کۆماری ئیسلامی لە ساڵی 2017 دامەزراوەیەکی بۆ جێگیرکردنی سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی ڕووسیا و ئێران و بینای ژێرزەمینیی بۆ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان (درۆن) و مووشەک لە نزیک پالمیرا لە پارێزگای حومس بە تێچووی 400 ملیۆن دۆلار دامەزراند.

ناوەندی لێکۆڵینەوەی ستراتیژی و نێودەوڵەتی ( (CSIS و ئینستیتیۆتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕاپۆرتێکیان لەسەر کۆماری ئیسلامی باس لەوە دەکەن کە ئێران حەوت بنکەی ئاسمانی و 15 کۆگەی مووشەک و 22 ناوەندی فەرماندەیی و 85 کیلۆمەتر تونێلی ژێرزەمینیی لە سووریا دروست کردووە. بەڵام ئەم ژێرخان و بنکە سەربازییانە، دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا، جێ هێڵدران یان کەوتنە دەستی حاکمە نوێیەکان کە ڕوانگەی سیاسی و بەتایبەتی ئایینیی سوننەیان  جیاوازە لە ڕژێمی شیعەی ڕژێمی ئێران و، لە ڕاستیدا دوژمنی یەکترین. تێچووی لەدەستدانی ئەو پارانە بارگرانییەکی قورسە لەسەر ئابووریی ئێران، کە ناتوانێت زۆرێک لە پێداویستییەکانی هاووڵاتیانی دابین بکات.

دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نەرمی مەزارگە ئایینییەکان

بەپێی ڕاپۆرتی دامەزراوەی ئوراسیا، لە نێوان ساڵانی 2012 تا 2022، کۆماری ئیسلامی نزیکەی دوو ملیار دۆلاری بۆ نۆژەنکردنەوە و پاراستنی شوێنە ئایینییەکانی شیعە لە سووریا خەرج کردووە. ئەمەیش بەشێکە لە ستراتیژیی ئێران کە ئامانج لێی فراوانکردنی هێزی نەرم و دروستکردنی کاریگەریی ئایدیۆلۆژیی شیعەگەرییە لە ناوچەکەدا کە مەزارەکان هێمای ئەم هێزە نەرمەن. لە نێوان ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨ کۆماری ئیسلامی و بەتایبەت بارەگای خاتەمولئەنبیای سوپای پاسدارانی ئینقلابی ئیسلامی و کۆمیتەی فریاگوزاریی ئیمام لە ئاوەدانکردنەوەی مەزارگەی “سەیدە زەینەب” و “سەیدە ڕوقەیە” لە دیمەشق، چالاکانە لە دروستکردنی میوانخانە و پەرەپێدانی گەشتیاریی ئایینی، بەشدارییان کرد.

بە بڕوای شیعەکان، “زەینەب”، خوشکی ئیمامی سێهەمیان، لە ڕووداوی کەربەلادا ئامادە بووە و “ڕوقەیە”، کچی ئەم ئیمامە، لە ڕووداوی کەربەلادا تەمەنی تەنیا سێ بۆ چوار ساڵ بووە، پاشان بەدیل گیراوە و لە دیمەشق کۆچی دواییی کردووە.

لەسەر دەستپێشخەری و حیسابی کۆماری ئیسلامی، هۆتێلی زەینەب پاڵاس لە ساڵی ٢٠١٦ لە تەنیشت مەزارگەی سەیدە زەینەب کرایەوە. ئینستیتیۆتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕای گەیاندووە، تێچووی دروستکردنی ئەم هۆتێلە کە ١٥٠ ژوور و شوێنی نوێژ و خزمەتگوزارۆی خواردنی تێدایە، نزیکەی ٣٥ ملیۆن دۆلارە. کۆماری ئیسلامی بۆ ماوەی چەند ساڵێک داهاتی لە گەشتوگوزاری حاجیانی ئەو دوو مەزارگەیەوە دەست دەکەوت و، هەروەها پەرەی بە ئایدیۆلۆژیای شیعەگەراییی خۆی داوە. بەڵام لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد، وەبەرهێنانەکانی کۆماری ئیسلامی لە بواری گەشتیاریی ئایینی لە سووریا کەوتە مەترسییەوە. دەسەڵاتی سیاسیی نوێ لە سووریا سوننەیە و ئەگەر دوژمن نەبێت، ئەوە لەگەڵ سیمبولەکانی شیعەدا یەک ناگرێتەوە؛ هەر بۆیە ئەگەر مەزارگە شیعەکان داش نەخات، پارەیان بۆ خەرج ناکات. بەم شێوەیه کۆماری ئیسلامی نەک تەنیا سەرچاوەیەکی داهاتی لەدەست دا، بەڵکوو لەم تەنیایییەی خۆیدا، ئامرازی هێزی نەرمی خۆی لەدەست دا.

وازهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی کۆماری ئیسلامی لە سووریا

لە ڕابردوودا کۆمپانیاکانی سەر بە سوپای پاسدارانی ئینقلابی ئیسلامی و نووسینگەی ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران، ملیاران دۆلاریان لە کەرتە سەرەکییەکانی سووریا وەکوو وزە و ئاوەدانکردنەوەی شارەکان وەبەرهێنان کردووە و نفووزی ئابووری و سیاسیی خۆیان فراوانتر کرد. دامەزراوەی نیشتەجێکردنی شۆڕشی ئیسلامی کە لە ساڵی ١٩٧٩ بە سەرپەرشتیی ئایەتوڵڵا ڕۆحوڵڵا خومەینی بە ئامانجی دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی گونجاو بۆ هاووڵاتیانی ئێران دامەزرا و تا ئێستایش لەژێر چاودێریی ڕێبەری کۆماری ئیسلامیدایە، وەبەرهێنانێکی زۆری لە ئاوەدانکردنەوەی شاری حەلەب لە سووریا کردووە. جێگەی ئاماژەیە کە هێزی ئاسمانیی سووریا بە پاڵپشتیی هێزەکانی ڕووسیا لە نێوان ساڵانی 2012 بۆ 2016 بە شێوەیەکی بەرفراوان شارەکەیان بۆردوومان و وێران کرد بۆ ئەوەی لە دەستی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا دەری بهێنن. بانکی ناوەندیی سووریا لە ڕاپۆرتێکیدا دەڵێت کە لە نێوان ساڵانی ٢٠١٦ بۆ ٢٠٢١ دامەزراوەی نیشتەجێبوونی شۆڕشی ئیسلامی تا یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری بۆ ئاوەدانکردنەوەی گەڕەکە نیشتەجێبووەکانی شاری حەلەب خەرج کردووە.

لە پرۆژەیەکی دیکەدا دامەزراوەی بیناسازیی خاتەمولئەنبیا، کە گەورەترین کۆمپانیای ئەندازیاریی شارستانیی سوپای پاسدارانە، بەشداریی کردووە لە ئاوەدانکردنەوەی چەندان ڕێگەی ستراتیژی وەک ڕێگەی سەرەکیی حومس- دیمەشق بە تێچووی ٥٠٠ ملیۆن دۆلار. هەروەها کۆمپانیایەکی دیکەی سەر بە سوپای پاسداران، کۆمپانیای پیشەسازیی دەریاییی سەدرای ئێران (شرکت صنعتی دریایی صدرا)، لە نێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠٢٠ زیاتر لە یەک ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلاری بۆ نۆژەنکردنەوەی بەندەری تەرتووس وەبەرهێنان کردووە.

وەبەرهێنانێکی دیکەی ئێران لە گەورە پڕۆژەی ڕێڕەوی گازی ئێران – عێراق- سووریا بوو کە لە ساڵی ٢٠١٣ بە تێچووی مەزەندەکراوی هەشت ملیار دۆلار بۆ گەیاندنی سەرچاوەی وزەی ئێران بۆ دەریای ناوەڕاست دەستی پێ کرد، بەڵام بەپێی ئامارەکانی کۆمەڵەی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم پرۆژەیە لە ساڵی ٢٠٢٢ وەستێنرا.

ڕاستییەكەی، مەبەست لەم وەبەرهێنانانە تەنیا بیناسازی نەبووە، بەڵکوو پتەوکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ سووریا و فراوانکردنی نفووزی کۆماری ئیسلامی بوو لەم ناوچە سەرەکییەدا. بەڵام دوا بە دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد و ئەگەری نزیکبوونەوەی دەسەڵاتدارە نوێیەکانی سووریا لە وڵاتانی ڕکابەری کۆماری ئیسلامی، بەردەوامیی ئەم وەبەرهێنانانە کەوتۆتە مەترسییەوە. بەپێی ڕاپۆرتی “ئابووریی سووریا 2024″، هێزە تازەپێگەیشتووەکانی سووریا بە دوای گفتوگۆ و ڕاوێژن لەگەڵ کۆمەڵە پیشەسازییەکانی تورکیا و سعوودیا بۆ بەڕێوەبردنی بەندەری تەرتووس.

لەدەستدانی بازاڕی ستراتژیی کۆماری ئیسلامی لە سووریا

بەپێی ئاماری ئیدارەی ئاماری بازرگانیی تاران، ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان کۆماری ئیسلامیی ئێران و سووریا لە ساڵی ٢٠١٠دا گەیشتە بەرزترین ئاستی مێژووییی خۆی کە ٤٧٥ ملیۆن دۆلار بووە. سووریا بازاڕێکی گرنگ بوو بۆ کاڵای ئێرانی وەک قوماش و کەرەستەی کارەبایی و بەرهەمە خۆراکییەکان، بەتایبەتی کە ڕێگەی بە کاڵا ئێرانییەکان دەدا سزا نێودەوڵەتییەکان بشکێنن و بچنە ناو بازاڕەکانی دیکەی ناوچەکە. کۆمپانیا سوورییەکان وەک نێوەندگیر، بەرهەمە ئێرانییەکانیان بۆ لوبنان یان تەنانەت وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هەناردە دەکرد. ئەم جووڵە ئاڵۆز بوو، بەڵام داهاتی بۆ کۆماری ئیسلامی دەستەبەر دەکرد.

ناوەندی لێکۆڵینەوەی ئابووری و بازرگانیی تاران لە ڕاپۆرتێکدا باس لەوە دەکات کە لە ساڵی 2012 نزیکەی 15%ی هەناردەی بەرهەمهێنراوی ئێران بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سووریاوە ترانزێت کراوە. بەڵام ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤دا، ئەگەری گواستنەوەی کاڵا و دەربازبوون لە گەمارۆکانی سەر کۆماری ئیسلامی کۆتایی پێ دێنێت. ماڵپەڕی “چاودێریی ئابووریی سووریا” پێشبینی دەکات کە ڕێککەوتنە بازرگانییەکانی نێوان تاران و دیمەشق بە زیانی کۆمپانیا ئێرانییەکان لەدەست بدرێن یان پێداچوونەوەیان بۆ دەکرێت. وەزارەتی ئاماری بازرگانیی تاران مەزەندە دەکات کە زیانی کۆمپانیا ئێرانییەکان لە گۆڕانکارییە بازرگانییەکانی ڕژێمی نوێی سووریا دەگاتە ٣٠٠ میلیۆن دۆلار.

ڕێکخراوی پیشەسازی و کانگەکانی ئێران ڕاپۆرتێکی بڵاو کردەوە و ئاماژەی بەوە داوە کە کەرتی قوماشی ئەو وڵاتە، بە لەدەستدانی بازاڕی سووریا، ناچار دەبێت لە نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٥دا لانی کەم ١٢% بەرهەمی خۆی کەم بکاتەوە.

داخستنی بازاڕی سووریا تەنیا لەدەستدانی بازاڕێک نییە بۆ هەناردەکردن، بەڵکوو زنجیرەی دابینکردنی کاڵای پێویستی ئابووریی ئێران تێک دەدات. ماڵپەڕی “چاودێریی بازرگانیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست” پێشبینی دەکات کە بەڕێوەبردنی بەندەری لازقییە، کە بەندەری ترانزێتی کاڵا ئێرانییەکان بووە، بە کۆمپانیا تورکی یان سعوودییەکان بسپێردرێت. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، توانای کۆماری ئیسلامی بۆ دەربازبوون لە گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان لەچاو پێشوو زۆر کەمتر دەبێت. دەرەنجامەکەیشی ئەوەیە کە دەستی کۆماری ئیسلامی لە بازرگانیدا زیاتر سنووردار دەبێت و ناچار دەبێت زیاتر پشت بە هاوبەشە بازرگانییەکانی وەک چین ببەستێت و مل بە مەرجەکانیان بدات.

گوشاری كەمەرشکێن بۆ سەر سیستەمی بانکیی کۆماری ئیسلامی

بانکی ناوەندیی ئێران لە ڕاپۆرتێکیدا دەڵێت کە بانکەکان و دامەزراوە دارایییەکانی کۆماری ئیسلامی بە زیاتر لە پێنج ملیار دۆلار قەرزی کەڵەکەبوو، ڕۆڵی سەرەكییان لە دابینکردنی داراییی پڕۆژەکان لە سووریا بینیوە، بۆ نموونە:

“بانک سپە” کە لە ساڵی ١٩٢٥ دامەزراوە، دامەزراوەی داراییی هێزە چەکدارەکانی ئێران بووە و ئەمڕۆ لەژێر کاریگەریی سوپای پاسداراندایە. ئەم بانکە تا بڕی یەک ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلار پارەدارکردنی پڕۆژەکانی وزەی لە سووریادا گرتە ئەستۆ.

بانکی نیشتمانی (بانک ملی) کە لە ساڵی ١٩٢٨ دامەزراوە و گەورەترین بانکی بازرگانیی ئێران بووە، بڕی ٨٥٠ ملیۆن دۆلاری بۆ پڕۆژەکانی کشتوکاڵی و پیشەسازی لە سووریا تەرخان کردووە.

بانکی هەناردەکردن (بانک صادرات) لە ساڵی ١٩٥٢ دامەزراوە و بانکێکی سەر بە دەوڵەتە و بە شێوەیەکی بەرفراوان پارەی پڕۆژەکانی دەرەوەی وڵات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت لە سووریا دابین کردووە.

لە کۆتاییدا بانکی هاوبەشی سووریا و ئێران کە لە ساڵی ٢٠١٠ بۆ ئاسانکاریی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات دامەزرا، کریدتێکی گەورەی بە پڕۆژەکانی سووریا داوە. لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد،  چۆنێتیی گەڕانەوەی ئەو قەرزانە چیتر ڕوون نییە. قەرزوەرگرە سەرەکییەکان وەک وەزارەتی وزە و وەزارەتی گواستنەوە و دەزگەی کارەبای گشتی لە حکوومەتێکدا بوون کە ئێستا نەماوە. بانکی ناوەندیی ئێران زیانەکانی بەهۆی نەدانەوەی ئەو قەرزانە بە سێ لەسەدی بەرهەمی ناوخۆییی ئێران (GDP) دەخەمڵێنێت.

دەرەنجام: داهاتوویەکی ناڕوون بۆ ئابوورییەکی داڕماو

هەرەسهێنانی ڕژێمی بنەماڵەی ئەسەد نەک هەر تاکە هاوپەیمانی جیۆستراتیژیی لە کۆماری ئیسلامی وەرگرت، بەڵکوو خەسارێکی گەورەی ئابووریی بەسەر کۆماری ئیسلامیدا سەپاند و ئەگەری دەستکەوتی داهاتی لە سەردەمی سزاکان نەهێشت. لە لایەکی دیکەیشەوە، کۆماری ئیسلامی نەک هەر پێگەی ستراتژییەکەی خۆی وەک شیعە لە ناوچەکەدا لەدەست دا، بەڵکوو بەو زیانە ئابوورییەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، ناتوانێت جارێکی دیکە “میحوەری موقاوەمە” (کۆماری ئیسلامی – سووریا – حزبوڵڵای لوبنان) بنیات بنێتەوە.

تاکە دەرفەتێک کە بۆ ئێران و سووریا و هەر وڵاتێکی دیکەی ناوچەکە ماوەتەوە، گواستنەوەیە بۆ ئابوورییەکی بازاڕتەوەر و لەم چوارچێوەیەدا پاراستنی خاوەندارێتیی تایبەت، داهێنان، ئازادیی کار و بازرگانیی ئازاد لەگەڵ جیهاندا. وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەتوانن بە دروستکردنی بازاڕێکی هاوبەش ئالنگارییەکانی خۆیان بکەنە دەرفەت و، پەرەپێدان و پێشکەوتن و خۆشگوزەرانیی بەردەوامی هاووڵاتیان فراوان بکەن. تەنیا ئابوورییەک لەسەر بنەمای بازاڕی ئازاد دەتوانێت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاوەدان بکاتەوە و ئاشتی و خۆشگوزەرانی بۆ هەمووان بێنێتە دی.

سەرچاوە:

https://www.radiofarda.com

“قەیرانەکانی ئەفغانستان و سووریا دەری دەخەن، کە پشتبەستنی زۆر بە زلهێزە دەرەکییەکان، لاوازی لە بەهێزکردنی توانا ناوخۆیییەکان، بێمتمانەییی خەڵک بە حکوومەت و، وەرینی مۆڕاڵی سەربازی، هۆکاری سەرەکین بۆ ڕووخانی حکوومەتەکان.“

وەرگێڕان: پێنووس

ڕووخانی دوو سیستەمی کۆماری لە ئەفغانستان و  سووریا لێکچوون و جیاوازیشیان هەیە کە وانەی بۆ داهاتوو دەبێت. لە جەنگی تالیبان لە دژی کۆماری ئەفغانستان، تالیبان سەرەتا سەرنجی لەسەر گرتنی شارۆچکەکان بوو، پاشان بە دەسەڵاتی زیاتر بەرەو شارە گەورەکان و دواجار پایتەخت پێشڕەویی کرد. دواتر توانییان بە کەڵکوەرگرتن لە تاکتیکەکانی وەک گەمارۆدانی وردە وردە و دروستکردنی تیرۆر و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، هێز و دەسەڵاتی خۆیان زیاد بکەن.

لە  سووریا نەیارانی بەشار ئەسەد هاوشێوەی “دەستەی تەحریر شام” لە ناوچە گوندنشین و سنوورییەکانەوە دەستیان بە پێشڕەوی کرد. ئەم گرووپانە تاکتیکی هاوشێوەی تالیبانیان بەکار هێنا: دەستبەسەرداگرتنی ناوچە کەمدانیشتووەکان و پاشان بەکارهێنانی ئەو ناوچانە وەک بنکە بۆ هێرشکردنە سەر شارە گەورەکان. هەردوو گرووپی یاخیبوو هەوڵیان دا کۆنترۆڵی جوگرافی بەدەست بهێنن، چونکە دەیانزانی کۆنتڕۆڵکردنی پارچە خاکێک ئامرازێکی سەرەکییە بۆ گوشارخستنە سەر حکوومەتی ناوەندی.

یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ڕووخانی کۆماری ئەفغانستان، پشتبەستنی زۆری بە هاوکارییەکانی ڕۆژاوا و بەتایبەت ئەمریکا بوو. واشنتۆن بەشێکی زۆری بوودجەی سەربازی و مەدەنیی ئەفغانستانی دابین دەکرد؛ ئەم وابەستەیییە بەهێزە، بووە هۆی ئەوەی حکوومەتی ئەفغانستان خۆی لە بەهێزکردنی توانای ناوخۆیی، خۆی بەدوور بگرێت و لەگەڵ کەمبوونەوەی پشتیوانیی ئەمریکا لە دوای ڕێککەوتنی دۆحە، بناغەکانی بەخێرایی داڕما.

لە  سووریا، ڕژێمی بەشار ئەسەد زۆر پشتی بە هاوکارییەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران و ڕووسیا بەستبوو. مۆسکۆ و تاران بە شێوەی سەربازی و دارایی و بەوەکالەت یارمەتیی مانەوەی ڕژێمی ئەسەدیان دا. بەڵام زۆر پشتبەستن بەم هاوکارییانە، بووە هۆی ئەوەی سوپای سووریا توانای بنیاتنانەوە و چاکسازیی ناوخۆیی لەدەست بدات. کاتێک هاوکارییەکانی ڕووسیا و ئێران کەم بووەوە، پێشڕەویی ئۆپۆزیسیۆن خێراتر بوو. ئەمەیش ئەوە دەردەخات کە پشتبەستنی زۆر بە پشتیوانیی دەرەکی، بەبێ بنیاتنانی توانای ناوخۆیی، دەبێتە لاوازییەکی ستراتیژی.

یەکێک لە هۆکارە هاوبەشەکانی ڕووخان لە هەردوو وڵاتدا، وەرینی مۆڕاڵی سەربازەکان و خەڵک بوو. لە ئەفغانستان ڕووخانی یەک لە دوای یەک لە شارەکان و شکست لە کۆنترۆڵکردنەوەی ئەو ناوچانە، بووە هۆی ئەوەی هێزە سەربازییەکان ڕۆحی بەرنگاربوونەوە و بەرخۆدانی خۆیان لەدەست بدەن. زۆرێک لە سەربازەکان ڕیزەکانی سوپایان بەجێهێشت، چونکە بینیان حکوومەت ئیرادە و توانای ئەوەی نییە بە جددی ڕووبەڕووی تالیبان ببێتەوە. لە  سووریاش، شکستە یەک لە دوای یەکەکانی سوپا و شکست لە کۆنترۆڵکردنی جوگرافیای ئەو وڵاتە بەتەواوەتی، مۆڕاڵی هێزەکانی ئەسەدی لاواز کرد. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە تەنانەت هەندێک لە سەربازەکان ڕەتیانکردووەتەوە شەڕ بکەن، چونکە هیچ هیوایەکی سەرکەوتنیان نەبووە. ئەم پرسە لەگەڵ کەمبوونەوەی پشتیوانی دەرەکی، بووە هۆی کەمبوونەوەی بەرگریی سوپای  سووریا بە شێوەیەکی بەرچاو.

لە لایەکی دیکەوە، جەنگی دەروونی و پڕوپاگەندەی میدیایی، یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی تالیبان و ئۆپۆزیسیۆنی بەشار ئەسەد بوو. تالیبان بە کەڵکوەرگرتن لە ئامرازە سادەکانی ڕاگەیاندن و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان سەرکەوتنەکانی خۆیان گەورەتر کرد و هەوڵی لاوازکردنی ورەی هێزەکانی حکوومەتیان دا. بڵاوکردنەوەی هەواڵی پێشڕەوی و سەرکەوتن و لە هەندێک حاڵەتدا زانیاریی ناڕاست، یەکێک بوو لە تەکنیکە سەرەکییەکانی تالیبان.

لە  سووریا نەیارانی ئەسەد، بەتایبەت دەستەی تەحریر شام، بە کەڵکوەرگرتن لە میدیای جیهانی و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پڕوپاگەندەی بەرفراوانیان دژ بە ڕژێمی ئەسەد دەست پێ کرد. هەروەها هەوڵیان دا لە ڕێگەی ڕاکێشانی پشتیوانیی نێودەوڵەتی و پیشاندانی سەرکەوتن و پێشڕەوییەکانیان لە بەرەی جەنگ، پشتیوانیی زیاتر لە وڵاتانی دەرەوە بەدەست بهێنن. ئەم پڕوپاگەندەیە لە هەندێک حاڵەتدا سەرکەوتوو بوو و توانیی سەرنجی جیهانی بۆ قەیرانی  سووریا ڕابکێشێت.

یەکێک لە خاڵە هاوبەشەکانی ڕووخانی ئەو دوو ڕژێمە، هەڵهاتنی سەرکردەکانیان بوو. لە ئەفغانستان ئەشرەف غەنی، سەرۆکی پێشووی ئەفغانستان، لە مانگی ئابی ٢٠٢١ بەخێرایی وڵاتەکەی بەجێ هێشت و پەنای بۆ ئۆزبەکستان برد. ئەم کارە ڕێگەی بە تالیبان دا بەئاسانی بچێتە ناو کۆشکی سەرۆکایەتی و دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت. هەڵاتنی غەنی، هێمای لاوازیی حکوومەتی کۆماری ئەفغانستان بوو و نیشانی دا کە تەنانەت دەسەڵاتی باڵای جێبەجێکاری ئەو وڵاتەیش هیچ ئومێدێکی بە مانەوە و خۆڕاگری نییە. لە سووریاش هەواڵەکان باس لەوە دەکەن کە بنەماڵەی بەشار ئەسەد پەنایان بۆ ڕووسیا بردووە و خۆی دیار نەماوە و، ئەمەیش سەختیی قەیرانی سووریا دەردەخات (تێبینی: ئەم وتارە پێش هەواڵی پەنابەرایەتیی بەشار ئەسەد بۆ ڕووسیا نووسراوە).

بۆ هەردوو وڵات، دەوڵەتانی ناوچەکە ڕۆڵێکی سەرەکییان بینی لە دیاریکردنی چارەنووسی حکوومەت و یاخیبووان. تالیبان بە کەڵکوەرگرتن لە پشتیوانیی پاکستان، قەتەر، ئێران و تەنانەت ڕووسیا و چین، توانیی گوشاری زیاتر بخاتە سەر حکوومەتی کۆماری وڵاتەکەی. ئەو پاڵپشتییانەیش بریتی بوون لە دابینکردنی مافی پەنابەری و سەرچاوەی دارایی و هاوکاریی دیپلۆماسی. لە  سووریا نەیارانی ئەسەد سوودمەند بوون لە پاڵپشتیی وڵاتانی نەیار، وەکوو: ئێران و ڕووسیا. ئەم پاڵپشتییانە بریتی بوون لە دابینکردنی چەک و مەشقی سەربازی و پاڵپشتیی دارایی. کێبڕکێی زلهێزه ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، بووه هۆی ئەوەی جەنگی هەردوو وڵات ئاڵۆزتر بێت.

قەیرانەکانی ئەفغانستان و  سووریا دەری دەخەن کە پشتبەستنی زۆر بە زلهێزە دەرەکییەکان، لاوازی لە بەهێزکردنی توانا ناوخۆیییەکان، بێمتمانەییی خەڵک بە حکوومەت و وەرینی مۆڕاڵی سەربازی، هۆکاری سەرەکین بۆ ڕووخانی حکوومەتەکان. ڕۆڵی پڕوپاگەندە و شەڕی میدیایی لە لاوازکردنی حکوومەتەکان و بەهێزکردنی یاخیبووانیشدا، نابێ پشتگوێ بخرێت. هەرچەندە بارودۆخی ئەو دوو وڵاتە لە زۆر ڕووەوە جیاوازن، بەڵام لێکچوونەکانیان دەتوانێت وانەی بەنرخ بن بۆ حکوومەتەکانی دیکە، کە ڕووبەڕووی هەڕەشەی هاوشێوە دەبنەوە.

قەیرانەکانی ئەفغانستان و  سووریا هێمای ئاڵۆزیی جەنگی مۆدێرنن، کە هێزی سەربازی تاکە هۆکاری یەکلاکەرەوە نییە. فاکتەرە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و میدیایییەکان ڕۆڵێکی بەرچاو لە دیاریکردنی چارەنووسی حکوومەتەکان دەگێڕن. بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی ئەم سیناریۆیانە، پێویستە حکوومەتەکان گرنگییەکی تایبەت بە بنیاتنانی توانا ناوخۆیییەکان و بەهێزکردنی متمانەی گشتی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دەسەڵاتە دەرەکییەکان بدەن.

سەرچاوە:

https://www.independentpersian.com