کاریگەریی هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغان وەک سەرۆککۆمار لەسەر سیاسەتی تورکیا لە هەمبەر عێراق و هەرێمی کوردستان

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

هێندەى نەمابوو بوودجە ئەردۆغانمان لەبیر بباتەوە!

بوودجەى پێشنیارکراوى ساڵانى 2023 – 2025ى عێراق چەندان وانە و پەندى فێر کردین؛ بێ گومان ئەگەر ئەوانە بەهەند وەربگرین و لێیان سوودمەند بین. بەڵام مەخابن بەشی ئەوەندەیش لایەنمان هەیە کە مەبەستیانە پەند وەرنەگرن، بەڵکوو بیکەنە گوشار بەسەر حکوومەتى هەرێمی کوردستان و گەلی کوردستان، تا خۆیان دەست بەو ڕایەڵەوە بگرن و تا بەردەوام ببن و تێدا نەچن. هەر بۆیە بەپوختى دەتوانین ئەو وانانە بخەینە ڕوو:

فێری کردین کە تا کام ئاست دوژمنان و ناحەزانى قەوارەى هەرێم لە دەرفەت دەگەڕێن، تا لەناوى بەرن و نەیهێڵن؛ بەڵام لە ڕێى هێزەوە نا، ئەم جارە بە شەڕى دامەزراوەکان و داڕشتنى دەقی یاسایی، ئەگەرچی لەگەڵ دەستووریش پێچەوانە بن.
فێری کردین کە دادگەى فیدراڵی، شوێنى دەستوورى گرتۆتەوە و لەژێر چەپۆک و ویستى ئێراندایە لە ڕێگەى لایەن و میلیشیا چەکدارییەکانییەوە.
فێری کردین ئەوەى کە ڕەواجی نییە و پێوەى پابەند نابن، دەستوورە و تەنانەت هەندێ لە بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵی تایبەت بە بوودجە کە پەرلەمان بۆى نییە دەستکاریى ئەو پڕۆژەبوودجەیە بکات کە لە حکوومەتەوە بۆى ڕەوانە دەکرێت؛ بۆ نموونە بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵی لەو بارەیەوە ژمارە: 12/2012، 21/2015، 35/2021؛ کە هەموویان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە پەرلەمان مافی دەستکاریکردنى نییە، بێجگە لە کەمکردنەوە یان زۆرکردنى بڕە پارەکە نەبێت.
فێری کردین کە ڕێکكەوتنەکان لەگەڵ ئەواندا تەنیا بۆ دروستکردنى هاوکێشە سیاسییەکان و پێکهێنانى حکوومەت بوو، نەک لە پێناو ڕاستەڕێکردنى سیاسەتى گشتیى وڵات؛ هەر بۆیە پێوەى پابەند نەبوون و نەتوانرا تەنانەت لە لیژنەى داراییی پەرلەمان تێ پەڕێندرێ.
فێری کردین کە ئێمە ڕێکكەوتن لەگەڵ چەند لایەنێک دەکەین؛ هەر ئەوان ململانێکە دەگوازنەوە بۆ سەر ئاستى پەرلەمان بۆ ئەوەى شایستە دەستوورییەکانمان جێبەجێ نەکەن و چەند کەسێک دژى هەرێم قوت دەکەنەوە. بەڵام سەیر لەوەدایە ئەوەى کە ئێمە ڕێکكەوتنمان لەگەڵ کردوون، خۆیان دەکەنە نێوەندگیر و ناوبژیوان، بەڵام ئەوەیان بیر چۆتەوە کە خودى ئەوانەى لە پەرلەمانن، ئەندامانى پەرلەمانى سەر بە لایەنەکانى ناو هاوپەیمانیى ئیدارەى دەوڵەتن. هەر بۆیە ئەو ئەندام پەرلەمانانە، بوێرانە دەیانوت ئەو ڕێککەوتننامەیە لەگەڵ حکوومەت کراوە نەک پەرلەمان!
فێری کردین کە چەند مەبەستیانە ڕایەڵەکانمان لەگەڵ جیهانى دەرەوە، بەتایبەت تورکیا، ئەوروپا و ئەمریکا، نەهێڵن؛ كە ئەویش لە دۆسیەى نەوتەوە دەستیان پێ کرد.
فێری کردین کە تا ئێستایش هەر بە چاوى پارێزگابوون لە عێراق دەیانەوێ مامەڵەمان لەگەڵدا بکەن. یەکێک لە لایەنەکانى خۆیشمان ئەو مەبەستەى بۆ ئەنجام دان، بەڵام هەوڵەکە پووچەڵ کرایەوە، كەچی وەک گرفتێکی کارگێڕی لەسەر ئاستى هەرێم هەر چەسپاندیان؛ ئەویش بۆ بەهێزکردنى یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان لە پرۆسەى سیاسیی هەرێم. وانەکەیش ئەوەیە کە سەپاندیان بۆ پشتیوانیى یەکێتى دژ بە پارتى: ئەگەر لە کوردستان بە مەرجی من سیاسەت نەکرێ، بیانوو بەو بڕگەیە دێنمەوە و خۆم لە قەوارەى هەرێم بەتەواوى جیا دەکەمەوە!
فێری کردین ئەوەى کە سەرکردایەتیى کورد، بەتایبەت بەڕێز “کاک مەسعوود” و “مام جەلال”، لە ساڵی (1998)ەوە هەوڵیان بۆ دا، تا دوو زۆنەکە بکەنەوە بە یەک و یەک حکوومەت لە هەرێم هەبێ و پرسی کورد لە عێراق دووچارى پاشەکشە نەبێت، ئەم جارە بەتۆبزی و بە هەوڵی یەکێتیى نیشتمانى لەلایەن پەرلەمانى عێراقییەوە بەفەرمی کرایەوە بە دوو زۆن؛ ئەویش نەک وەک یەکەیەکی کارگێڕی، بەڵکوو ئێستا زۆنی سلێمانى وەک هەرێمێکی فیدراڵی وایە لەناو خودى هەرێمی کوردستاندا. ئەمەیش تەواو دژى ئەو چەمکەیە کە لە پڕۆژەى دەستوورى هەرێمی کوردستاندا چەسپابوو و هەمووان لەسەرى کۆک بوون، کە هیچ هەرێمێک لەناو هەرێمی کوردستان پەسەند نییە. بەڵکوو لەوەیش زیاتر، ئێستا پارێزگاى سلێمانى وەک “ناگۆرنۆ قەرەباغ”ی سەردەمی یەکێتیی سۆڤییەت وایە کە ڕاستەوخۆ سەر بە کرملنە. ئەوە ڕاستییەکەیە. لە ڕۆژانى داهاتوویش ئەوە دەبینین کە جیاوازییە سیاسییەکانى نێوان یەکێتى و پارتى لەسەر هاوکێشەکانى پرۆسەى سیاسی لە هەرێم، چۆن “بە بیانووى نادادپەروەریى ئابوورییەوە” ناوزەد دەکرێن.
فێری کردین کە بوودجە پڕۆژەیەکی ئابوورى و خەرجى و گەشەپێدان نییە بەتەنیا، بەڵکوو پرۆژەیەکی سیاسییە و، دەبێ کورد باشتر خۆى بۆ ئامادە بکات و پێشوەختە بیری لێ بکاتەوە و لێکۆڵینەوەى لەسەر بکات. پێویستە سەنتەرى لێکۆڵینەوە بۆ گرفتەکانى لەگەڵ بەغدا دامەزرێنێ و، ئەوانە کارى تێدا بکەن کە لە هاوکێشەکان تێ دەگەن. پسپۆران دەبێ باشتر کۆمەکى فراکسیۆنە کوردییەکان بکەن.
فێری کردین تەواوى بڕگەکانى ناو بوودجە وەک “تەڵە” دانراون تا بکرێنە بیانوو دژمان. هەر بۆیە بۆ نەدانى پاساو بەوان، وا باشترە زۆر بەجددى پێوەى پابەند بین؛ بەتایبەت ئێستا لەناو بوودجەدا گرفتى دووزۆنى بەفەرمی کراوە.

بەڵام لە لایەکی ترەوە بوودجە ئەردۆغان و هەڵبژاردنى تورکیاى بەبیر هێناینەوە، ئەویش لەم بوارانەدا:

هەرچەندە ئێمە لە ڕووى پرسی نەتەوەیی و ستراتیژییەوە زۆر لە توركیا سوودمەند بووین- لەگەڵ زۆرێک لە تێبینییە ئابوورى و سیاسی و ئەمنییەکان لەمەڕ ئەو پەیوەندییەى هەرێم و تورکیا- بەڵام لەو ساتەوەى کە ئێمە پەیوەندیی سیاسی و ئابووریمان هەیە لەگەڵ ئەو وڵاتە، تا کام ئاست پرسی نەتەوەییی کورد لە عێراق چۆتە پێش و چەند بەئاسانی گەیشتووینەتە ناوەندەکانى دروستکردنی بڕیار لە ئەوروپا و جیهان؟ تەواوى وەڵامى پرسیارەکانیش ئەرێنین. پێش ئەوەى پەیوەندییەکانمان لەگەڵ تورکیا پتەو بێت، لە ساڵی 2001 تەنیا 59 کۆمپانیاى بیانی هەبوون، بەڵام ئێستا لە هەرێم زیاتر لە 29947 کۆمپانیا بەگشتى هەیە، کە لەوانە زیاتر لە 3190 بیانین. کەواتە جیاوازییەکى بێشومار هەیە لە نێوان ژمارە 59 و 3190؛ كە ئەویش دواى پەیوەندیی ئەرێنی بوو لەگەڵ تورکیاى سەردەمی داد و گەشەپێدان.
تا چەند توانیومانە لەمەڕ ئەو پەیوەندییانە بونیادی هەرێم پتەو بکەین، بەتایبەت کەرەسە و کاڵا و ڕێگەوبان و خانووبەرە؟ ئەویش بەڕێژەیی کراوە، لەگەڵ بوونى چەندان تێبینی لەو بارەیەوە.
بە بوودجەى ئەم جارەوە، بۆمان دەرکەوت کە چەند مەبەستیانە ئەو ڕایەڵە دەرەکییە لە نێوان هەرێم و جیهانى دەرەوە نەهێڵن. بۆ ئەو مەبەستەیش لە دۆسیەى نەوتەوە دەستیان پێ کرد و، بە نهێشتنى کۆمپانیاکان کە گرێبەستیان لەگەڵ هەرێم هەیە کۆتاییی پێ دێنن.
زۆر مەبەستیانە نەوتى هەرێم هەر لە بنەڕەتەوە هەناردە نەکرێ؛ بەمەیش پەیوەندیی ستراتیژیى هەرێم و تورکیا زەرەرى زۆرى بەردەکەوێ.
زۆر هەوڵ درا ئەو پەیوەندییە ستراتیژییە ئابوورییەى لە بوارى وزەدا هەیە لە نێوان هەرێم و تورکیا، کەمبەها بکەن، ئەویش لە ڕێگەی کەمکردنەوە و تایبەتكردن و سنوورداركردنی بەرهەمی نەوت تەنیا لە بیرەکانى سنوورى هەرێمی کوردستان و دەرکردنى ناوچە کوردستانییەکان لێی. بەمەیش بەرهەمی هەرێم لە نەوت بۆ نزیکەى 180 هەزار بەرمیل دادەبەزی. ئەوەى ئێستایش کە ڕەزامەندییان داوە، تا پرۆژەیاساى نەوت و غاز بڕ دەکات و لێی پەشیمان دەبنەوە.
زۆر مەبەستیانە کۆمپانیا تورکییەکان لەقاڵب بدرێن و دەرفەتى گەورە بۆ ئەوانى تر لە کۆمپانیا ئێرانی و ڕووسییەکان بکەنەوە.

ئایا دواى دەرچوونەوەى ئەردۆغان، عێراقییەکان دەتوانن بە دروستکردنى پشتێنەی ئەمنى و مەزهەبی، دژى تورکیا بوەستنەوە؟

بێ گومان نەخێر. بارودۆخی عێراق لە ئێستا و داهاتوودا ئەو پێگە و بونیادەى نییە کە ببێتە هەڕەشە بۆ سەر تورکیا، بەڵکوو بڕیارى سیاسیی عێراق هەمیشە لەژێر ڕەحمەت و هەژموونى تورکیادایە لە زۆر بواردا و، تەنانەت ئێرانیش ناتوانێ ڕکابەریى بکات.

عێراق و تورکیا لە مەوداى پەیوەندییەکى لەرزۆکدان

لە شنگال، زیاتر لە 35 هەزار حەشدی شیعیی ئێزیدی بە ناوى “یەپەژە”وە هەن، کە پەکەکەن و لەلایەن حەشدەوە مانگانە زیاتر لە ملیۆنێک دینار مووچەیانە. هەروەها لە دەشتى نەینەوا بەنیازن زۆنێکی شیعی دروست بکەن تا دەگاتە سنوورى پارێزگاى کەرکووک. لە کەرکووک- گەرچی کارتى تورکمان لە چنگ تورکیا دەرهات و هیچ کاریگەرییان نەماوە بە بەراورد لەگەڵ سەردەمى کوردی لەو پارێزگایە- زیاتر لە سێ بۆ چوار لیواى حەشدی شیعی هەن و هەژموونیان تا پردەکەى شارۆچکەى پردێ هاتووە؛ ئەمە بێجگە لە ناوچەکانى ترى پارێزگاى سلێمانى و تەنانەت خودى زۆنى سەوزیش هەر لەو مەودا سیاسییەدا دەخولێتەوە. کەواتە ئەم ململانێیە مێژوویییە و بەو زووانە کۆتایی نایەت، بەڵام ئایا کارتە کاریگەرەکان لاى کام لە لایەنەکانە: تورکیا یان عێراق؟ بێ گومان عێراق هیچ کارتێکی کاریگەرى بەرامبەر بە تورکیا نییە، تەنانەت بە “پەکەکە”یشەوە.

پەیوەندییەکانى عێراق و تورکیا بەهۆى تێکەڵبوونى ئێران بە هاوکێشەکانەوە ڕوخسارى مەزهەبییشیان وەرگرتووە؛ ئەو ململانێیەیش لەو هۆکارە هەرگیز بەتاڵ نابێتەوە. دواى ئەوەى ئەردۆغانیش دەرچۆتەوە، دەستێوەردانەکان لە عێراق زیاتر دەبن. ئەردۆغان بەتەواوى بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ عێراقدا دەچێتەوە؛ خاڵی دەستپێکیش بە ڕێکكەوتننامەى هەناردەکردنى نەوت لە تورکیاوە دەست پێ دەکات. ئەو زانیارییەیش دروستە کە تورکیا و عێراق لە ساڵی 2008ەوە “ئەنجومەنى هاریکاریى ستراتیژی”یان هەیە لەسەر ئاستى بەرز و، ساڵی 2009 لە سەردەمى بەڕێز مام جەلال- کە ئەوکات سەرۆکی عێراق بوو- 48 ڕێکكەوتننامە لە نێوان عێراق و تورکیا مۆر کران و، ساڵی 2014 لێکتێگەیشتنێکیان دەربارەى ئاو واژۆ کردووە کە لە 12 ماددە پێک دێ. ئەمانە و چەندانى تریش، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کە ئایا پەیوەندییەکان بەرەوپێش چوون؟ وەڵامەکە “نەخێر”ە، چونکە ئەو لێکنزیکبوونەوەیەى ساڵی 2008 زیاتر دژ بە هەرێمی کوردستان بوو، بەڵام دواتر نەک تورکیا دژایەتیى هەرێمی نەکرد، بەڵکوو لەگەڵیدا ڕێک كەوت و سەرۆکوەزیرانى تورکیاى ئەوکات، ئەردۆغان، سەردانی هەرێمیشى کرد.

ئەو دۆسیانەى کە بەردەوام پەیوەندییەکان لەرزۆک دەکەن:

گەرچی بەرژەوەندیى هاوبەش و هاوکاریى ئابوورى و ئاڵوگۆڕی بازرگانى لە نێوان هەردوو وڵات (توركیا و عێراق) لە تەشەنەدایە، بەڵام پارسەنگەکەى بە لاى تورکیادا شکاوەتەوە، چونکە عێراق لەو پێگەیەدا نییە کە ڕکابەریى تورکیا بکات. ساڵی 2022 ئاڵوگۆڕی بازرگانیى نێوان هەردوو وڵات 15 ملیارى تێ پەڕاند؛ زیاتر لە 1500 کۆمپانیاى تورکی لە عێراق هەن؛ عێراقییەکان بەردەوامن لە سەردانیکردنى تورکیا؛ تەنانەت لە ساڵی 2022 لە کۆى 45 ملیۆن گەشتیار، 2.6%یان عێراقی بوون. عێراقییەکان زیاتر لە 47 هەزار موڵکیان لەو وڵاتە هەیە. بە گوتەى سەرۆکی پیشەسازانی عێراق، لە 90%ی براندە بازرگانییەکانى بازاڕی عێراق، تورکییە.

هەڵبژاردنەکان زیاتر لەسەر سێ ئاست کاریگەریى جددى لەسەر پەیوەندییەکانى نێوان هەردوو لا دروست دەکات، بەتایبەت دواى دەرچوونەوەى ئەردۆغان بۆ پۆستى سەرۆککۆمار و بەدەستهێنانى زۆرینەى کورسییەکان لەسەر ئاستى پەرلەمان: ئاسایش و ئابوورى و ئاو، کە بۆ وڵاتێکی وەک عێراق لەپێشینەى گرفت و قەیرانەکانى ئێستاى، ئابوورى و ئاوە، چونکە هەر ئەو دوانە کاریگەرى لەسەر ئاسایشی وڵاتەکە دادەنێن. تورکیاش تا ڕاددەیەکی زۆر دەتوانێ كۆنترۆڵیان بكات و دروستکەران و بکەران و داڕێژەرانى بڕیارى سیاسی لە عیراق لە چوارچێوەیەکدا لەقاڵب بدات، بەڵام ئەو قەیرانە لەپێشینانەى نێوان هەردوو لا زیاتر ئەمانەى خوارەوەن:

پەکەکە، کە بابەتێکی ئاسایشی نەتەوەیییە بۆ تورکیا و هیچ سازشێکی لەسەر ناکات، ئەگەر تەواوى ئاوى فورات و دیجلەى گرتبێتەوە دژ بە عێراق، لاى ئاسایییە. لەلایەن عێراقیشەوە نەک هەر سنوورێکیان بۆ دانەنراوە، بەڵکوو لە چەندان شوێن لە شنگال و مەخموور، کراونەتە هێزی نیزامی و لەلایەن حکوومەتى عێراقییەوە مووچەیان وەک سەربازێکی فەرمیی عێراقی بۆ دابین کراوە و لە یاساى بوودجەى عێراقی 2023 – 2025 جێی بۆ کراوەتەوە.
تورکیا پەیوەندییەكی ئاسایی و ستراتیژیی پتەوى لەگەڵ هەرێمی کوردستان هەیە، کە تەنانەت دواى دەرکردنى چەندان بڕیار دژى هەرێم لە دۆسیەى هەناردەکردنى نەوت لە تورکیاوە، هیچ گوێی بەو بڕیارانە نەدا؛ ئەدی بۆ هەناردەکردنى نەوت دەست پێ ناکاتەوە؟ ئەمە بابەتێکی ئابوورى یان هونەرى نییە. وەزیرى سامانە سروشتییەکانى تورکیا هەر لە سەرەتاوە دواى 25ی ئازار ئەوەى ڕاگەیاند، کە تورکیا پەلەى نییە و لە بابەتەکە دەکۆڵێتەوە. کەواتە بابەتەکە بۆتە هەڵوێستگرتن بەرامبەر حکوومەتى عێراق و پێداچوونەوە بە ڕێکكەوتنى هەناردەکردنى نەوت لە تورکیاوە، دواتریش گەیاندنى پەیامێک بۆ عێراق کە ناوەڕۆکەکەى ئەوەیە: ئەوە منم کە بڕیار دەدەم بە پلەى یەکەم، نەک تۆ!

عێراق، تورکیا بەوە تاوانبار دەکات کە زیاتر لە 7 هەزار ئەفسەرى تورکی لە ڕووبەرى 100کم2 لەناو خاکی عێراق هەن: 11 بنکەى سەربازی و 19 بارەگاى سەر بەو بنکانە و 4 بارەگاى میت.

هەژموونى ئێران لەناو عێراق، یەکێکە لە بابەتە سەرەکییەکان، کە هەردوو وڵات (ئێران و تورکیا) ڕکابەری دەکەن لەسەری. هەر بۆیە تورکیا بایەخێکی تایبەت بە هەرێمی کوردستان و سوننە دەدات.
ئاسایشی سەر سنوورەکان؛ ئەمە ئەو گرفتەیە کە تورکیا عێراقی پێ تاوانبار دەکات، بەوەى عێراق ئەوەندەى مەبەستیەتى ئاسایشی سنوورەکان بۆ ئێران دابین بکات، بۆ تورکیا ئەو کارە ناکات. تورکیا 367 کم سنوورى لەگەڵ عێراق هەیە و هەمووى دەکەوێتە نێوان هەرێم و تورکیا. ئەوەى کە بە هەرێم دەکرێ لەو ناوچانە، بە حکوومەتى عێراقى ناکرێت.
هاتنی تورکیا بۆ ناو خاکی عێراق و دەستێوەردانەكانی؛ کە هەندێ جار تا قووڵاییی 200 کم دێتە ناو خاکی عێراق.

ئەوەى کە عێراق لە ماوەى پێنج ساڵی داهاتوودا دەبێ بیکاتە بەرنامە لە پەیوەندییەکانى لەگەڵ تورکیا، کەمکردنەوەى قەیرانەکانە و جەختکردنەوەیە لەسەر بەرژەوەندییە هاوبەشەکان و، هەرێمی کوردستانیش وەک ڕایەڵى ئەرێنیی نێوان هەردوو لا بهێڵێتەوە، دەنا بۆشایی لەسەر زۆر ئاست لە نێوان تورکیا و عێراق دروست دەبێت، کە بە هەرێم نەبێ، بە هیچ لایەنێکی تر پڕ نابێتەوە. حکوومەتەکانى بەغداش دەبێ ئەو ڕاستییە تێ بگەن کە تواناى ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ ئەردۆغان نییە، چونکە هەر ئەوە كۆنترۆڵی سەرەداوى هاوکێشەکان دەکات لەگەڵ عێراق.

ئاییندەى پەیوەندییەکانى تورکیا و هەرێم بەکوێ دەگات؟ ئایا تورکیا دەستبەردارى هەرێم دەبێت؟

ئاماژەکان بەو ئاڕاستەیەدا نین کە تورکیا دەستبەردارى هەرێم ببێ. بۆ ئەو مەبەستەیش دەتوانین ئاماژە بە چەند ڕەهەندێک بکەین:

تاکە دەروازەى ئاسایی و هێور بەڕووی عێراقدا لەلایەن تورکیاوە، هەرێمی کوردستانە بۆ پەیوەندییە سیاسی و ئابوورى و بازرگانییەکان؛ کە ئێستا تەواوى ئەو بازرگانییە 15 ملیارییەى ساڵی پار بۆ عێراق لە هەرێمی کوردستانەوەیە. ئەگەر ئەو دەروازەیە نەمێنێ، یان قەوارەى هەرێمی کوردستان لاواز ببێ، بێ گومان حەشدی شیعی شوێنگرەوە دەبێ. ئەمەیش لە بەرژەوەندیى تورکیا نییە.
هەرێمی کوردستان تا هەنووکە ڕەهەندە ئەرێنییەکەى عێراقە لاى وڵاتانى ئەوروپا و ئەمریکا. ئەمەیش ڕایەڵێکی ترى باشە بۆ تورکیا، کە خۆى لەناو ئەو مەدارى سیاسەتەدایە کە بایەخ بە هەرێم دەدەن، تایبەتتر ئێستا ئەمەریکا زۆر پێداگری دەکات لەسەر هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێم لە رێگەى تورکیاوەو کار ئاسانیش بۆ هەردوو وڵاتى عیراق و تورکیا دەکات، لە ڕاستیشدا ئەو پەیامەى ئەمەریکا زیاتر بۆ تورکیایە کە بڕیارى هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێم لە ڕێگەى وڵاتەکەیەوە بداتەوە.
هەرێمی کوردستان پشتێنەیەکی جیاکەرەوەى باش و ئەرێنییە بۆ توركیا، کە لە بەریەککەوتنى لەگەڵ ئێران و ملیشیاکانى لە عێراق دەیپارێزێ؛ ئەگەر ئەو پشتێنەیە نەبێ، بەریەککەوتنەکە دەبێتە دیفاکتۆ و، دوور نییە لە ئاییندەدا بەرەو عەلەوییەکانى تورکیاش سەر بکێشێ.
ئەگەر هەرێمی کوردستان نەبێ، ئەو بۆشایییە ئەمنییەى سەر سنوورى لەگەڵ عێراق، دووچارى ئاشوب و پشێوی دەبێ، کە درێژییەکەى (367 کم)ە.
سوودمەندبوونى تورکیا لە ڕووی داهاتى کرێی هەناردەکردنى نەوتى هەرێم کە ساڵانە زیاتر لە 159 ملیۆن و 140 هەزار دۆلار دەبێ؛ ئەمە بێجگە لەوەى کە هەندێ پێداویستى لە بوارى وزە و نەوت هەر لە ڕێگەى هەرێمەوە بۆى دابین دەبێ؛ ئەمە بێجگە لەوەیش کە وابەستەیییەکی ستراتیژى لە نێوان هەردوو لا دێتە ئاراوە.
هەرێم هاوبەشێکی ستراتیژیى ئەرێنی و باشە بۆ بەستنەوەى نەوت و غازی هەرێم بە ئەوروپا.
نزیکەى 42.35%ی ژمارەى کۆمپانیا بیانییەکان لە هەرێم، هی تورکیان؛ کە ژمارەیان لە 1350 کۆمپانیا زیاترە.
وەبەرهێنانى کۆمپانیا تورکییەکان لە بوارى وزە و نەوت پێگەیەکی گرنگیان هەیە، بەتایبەت کێنەڵ ئێنێرجی و بیت أویل. کێنەڵ ئێنێرجی لە 8 کێڵگەى نەوتى لە هەرێم کار دەکات: تاوگێ، بیر بەهر، دهۆک، بناوێ، تەقتەق، میران، چیا سورخ، بلکانە، کە پشکی وەبەرهێنانى ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە بریتییە لە 43.5%؛ لە 40.37% بۆ کێنەڵ ئێنێرجی و 3.13% بۆ بیت ئۆویل.
حزبی داد و گەشەپێدان لەگەڵ مانەوەى حکوومەتى هەرێمە. لە هەستیارترین هەڵوێستى هەرێم، ئەوان هەڵوێستى توندیان بەرامبەر هەرێم وەرنەگرت. ئەگەرچی ڕەخنە و نیگەرانیی زۆریان دا، بەتایبەت لە ڕیفراندۆمی ساڵی 2017، کە ئێرانییەکان تەواوى دەرگەکانیان بەڕووماندا داخست، بەڵام ئەوان نەک هەر دەروازەکانیان دانەخست، بەڵکوو ڕێگەیشیان خۆش کرد تا سەرۆکوەزیران و جێگرەکەى، خۆیان بگەیەننە ئەوروپا و گەمارۆکەى عێراق لەسەر هەرێم بشکێنن. هەر بۆیە تورکیا پێویستى بە مانەوەى هەرێم هەیە و دەستبەردارى نابێت. ئەمەیش تەنیا مەبەست بوارى ئابوورى نییە، بەڵکوو ڕەهەندێکی زیندووى ستراتیژییەتى تورکیایە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست.
هەرێم دەبێتە جۆرێک لە هەوێن بۆ چارەسەرى پرسی کورد لە تورکیا، بەتایبەت لە ڕێگەى “پارتى دیموکراتى کوردستان”ەوە. هەر بۆیە ئێستا ئەو تروسکایییە بەدەرکەوتووە و، دەبێ کورد لە باکوورى کوردستان بیقۆزنەوە؛ بەتایبەت کاتێک ئەردۆغان ڕای گەیاند کە هەموار لە هەندێ بوارى دەستووریدا دەکەنەوە. بۆ ئەو مەبەستەیش، دەبێ هەرێمی کوردستان، بەتایبەت پارتى دیموکراتى کوردستان، ڕۆڵی تەواو بگێڕن. بارودۆخى عێراق بە پەیامى سیاسی و چاکسازی و نیشتمانپەروەرییەوە ڕانەگیراوە، بەڵکوو بەو بوودجە زەبەلاحەوە ڕاگیراوە کە خەزێنەى عێراق بەتاڵ دەبێتەوە، خۆ ئەگەر نرخی نەوتیش زۆر دابەزێ، ئەوە کارەساتێکە ئەوسەرى دیار نییە،
چاودێرانی ئابوورییش وای بۆ دەچن کە بوارى جێبەجێکردنى زۆر زەحمەتە و، هەر بوودجە خۆى خوڵقێنەرى چەندان قەیرانە لە عێراق. ڕاپۆرتە ڕۆژاوایییەکانیش ئاماژە بەوە دەدەن، کە بارودۆخی عێراق لەسەر تەقینەوە و خلۆربوونەوەیە. عەشیرەتەکانى حەوت پارێزگاى ناوەڕاست و باشووریش داواى گەڕانەوەى “سەدر” دەکەن؛ ئایا بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکان دەگەڕێتەوە؟ هەندێ ئاماژە لەو بارەیەوە هەن، تایبەت بابەتى دواکەوتنى بۆدجە دەرفەتى بۆ چوارچێوەى هەماهەنگى کەمکردۆتەوە تا خزمەتگوزارى پێشکەش بکات و گۆڕانکارییەک لە واقعی سیاسی و ئابورى و کۆمەڵایەتى عیراق دروست بکات، تا پێگەى جەماوەرى لەبەرانبەر صەدر بەهێز بکات، هەر بۆیە دواخستنى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى عیراق یەکێکە لە بژاردە گەرمەکانى هەنوکە، بۆ ئەو مەبەستەش چوارچێوەى هەماهەنگى لە مشتومڕدایەو یەکهەڵوێست نین، لەو حاڵەتەشدا جێبەجێکردنى شایستە داراییەکانى هەرێم لە بۆدجەدا دووچارى تەنگژە دەبێتەوە.

کەواتە بۆ تورکیا پشتبەستن بە بەغدا کارێکی ئاسان نییە؛ دەستبەردانیش لە عێراق قورسترە؛ بەڵام دەستگرتن بە مانەوەى هەرێمەوە، ئەوە ئەو کارەیە کە تورکیا مەبەستیەتی و کەمترین زەرەر دەکات.

ڕێگەى ئاوریشم بۆ تورکیا تەنیا لە بوارى ئابوورى، کاریگەرى لەسەر هەرێم دروست دەکات. بەڵام خودی بابەتەکە ئاییندەى ڕۆشن نییە؛ جێبەجێکردنیشی کارێکی ئاسان نییە. ئەو خەونەى کە بەغدا پێوەى دەبینێ كە ڕۆژهەڵات و ئەوروپا بەیەکەوە ببەستێتەوە، لە وڵاتێکی ناسەقامگیردا ئاسان نییە. هەر بۆیە لەو حاڵەتە ناسەقامگیرییەیشدا هەر “هەولێر” بە چەقی بازرگانى و بەڕێوەبردنى بەرژەوەندیى وڵاتان لە عێراق دەمێنێتەوە؛ هەروەک چۆن ئێستا زۆربەى کۆمپانیاکان لە هەولێرەوە کارەکانیان لە تەواوى عێراق بەڕێوە دەبەن، بەتایبەتتر تەنانەت لە هەرێمیش بارەگاى سەرەکیی کۆمپانیاکان نزیکەى لە 98%ی لە پایتەختى هەرێمن.

کەواتە ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە ئەردۆغان وا بەئاسانی دەستبەردارى هەرێمی کوردستان نابێت، بەڵکوو لە ڕێگەى کونسوڵی تورکیا لە هەولێر لەسەر ئاستى مەیدانى و لە سەرەوەیش لەسەر ئاستى سەرۆکایەتیى هەرێم و خودی ئەردۆغان، پەیوەندییەکان بەردەوام دەبن. هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێمیش دەست پێ دەکاتەوە، بەڵام بە ڕێوشوێنى کارگێڕی و سیاسی و ئابوورى و هونەریى نوێ، کە ڕێگەخۆشکەر دەبن بۆ ڕێکكەوتننامەى نوێ سەبارەت بە هەناردەکردنى نەوتى عێراق لە تورکیاوە بۆ جیهان، تەواوى پەیوەندییە ئابوورى و ئەمنییەکانیش لەگەڵ هەرێم بەردەوام دەبن، چونکە سوودەکانى هەرێم بۆ تورکیا، زۆر زیاترن لە زەرەرەکانى.

کورد دەبێ چی بکات؟

پاراستنى پەیوەندییە ئەرێنییەکانى لەگەڵ تورکیا و پەرەپێدانیان.
مانەوەى هەرێم لە كایەی ستراتیژییەتى تورکیا و پاراستنى بەرژەوەندییەکانى ئەو وڵاتە.
هەوڵدان بۆ هەناردەکردنەوەى نەوتى هەرێم لە ڕێگەى تورکیاوە؛ چونکە زیاتر، هێشتنەوەى ڕایەڵی پشتیوانیى دەرەکیی هەرێمە بە دونیاى پێشکەوتوو. هەر لەو ڕێگەیەیشەوە کۆمپانیاکان لە هەرێم دوور ناکەونەوە و تورکیاش زیاتر وابەستەى هەرێم دەبێت.
بینینی ڕۆڵی ئەرێنی بۆ چارەسەرکردنى پرسی کورد لە باکووری کوردستان؛ تایبەت کە ئێستا حکوومەتەکەى ئەردۆغان مەبەستیەتى هەموارێک لە دەستووردا بکات.
ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمی کوردستان لە نێوان کانوونى یەکەمى 2023 تا نەورۆزی 2024.
هێشتنەوى وابەستەییی سیاسی لە هەرێمی کوردستان و تەباییی حزبە سیاسییەکان؛ ئەمەیش بەوە دەکرێ کە دەبێ سەرۆکایەتیى هەرێم، ڕۆڵی مەرجەعییەتبوونى خۆى بگێڕێ.
خۆئامادەکردنى پێشوەختە بۆ هاوکێشە سیاسییە نوێیەکان لەسەر ئاستى عێراق و هەرێم لەسەر هەردوو ئاستى سەربازی و سیاسی؛ چونکە لە قۆناغی دووەم دواى پەسەندی بوودجە، ناحەزان زیاتر لە هەرێم نزیک دەبنەوە.
ڕاگرتنى هەموو هەڵمەتەکانى ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیا لە دژی یەكتر؛ بەڵکوو جەخت لەسەر ئەوە بکرێتەوە کە چۆن ئەو دۆخە هەستیار و مەترسییەى کە دووچارى هەرێم بۆتەوە، ئیدارە بدرێ.