10, 12, 2020
ناوی كتێب: هونەری جەنگ
نووسینی: سوون تزوو
وەرگێڕانی بۆ فارسی: “دکتر محمد هادی مؤذن جامی” به ناوی “آیین و قواعد رزم سون تزو”
وەرگێڕانی له فارسییەوە بۆ كوردی: قەرەنی قادری
پێداچوونەوە و بەراوردكردن: تەحسین تەها
نەخشەسازیی بەرگ و ناوەوە: کاوە فاروق
له بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی كتێبخانە گشتییەكان/ هەرێمی کوردستان ژمارەی سپاردنی (٢١٠ )ی پێ دراوە.
چاپی یەکەم: ساڵی ٢٠١٥
چاپی دووەم: چاپخانەی ڕۆژهەڵات- هەولێر – ساڵی ٢٠٢٠
پێڕست
پێشەکی …………………………………………..
بەشی یەکەم: لێکدانەوه و داڕشتنی پلان …………………………………………
بەشی دووەم: هەڵگیرساندنی جەنگ ……………………………………………….
بەشی سێیەم: گەڵاڵه و تەگبیری هێرشبردن ……………………………………
بەشی چوارەم: ڕێکخستن و ئامادەکاری ………………………………………..
بەشی پێنجەم: هێز و وزە ………………………………………………………………
بەشی شەشەم: خاڵه لاواز و بەهێزە‌كان ………………………………………..
بەشی حەوتەم: کرده سەربازییەکان ………………………………………………
بەشی هەشتەم: فرەجۆریی تاکتیکەکان (نۆ گۆڕاو) ………………………..
بەشی نۆیەم: پێشڕەویی لەشکر (سەربازان) ………………………………….
بەشی دەیەم: تایبەتمەندی و شێوەکانی زەوی (تۆپۆگرافی) ……………..
بەشی یازدەیەم: جۆرەکانی زەوی (نۆ گۆڕەپان) ……………………………
بەشی دوازدەیەم: هێرش به ئاگر …………………………………………………..
بەشی سێزدەیەم: به‌كارهێنانی سیخوڕان ………………………………..
پێشەکی:
جەنگ له ڕەوتی مێژوودا، بەردەوام کێشه و ماڵوێرانیی بە دوای خۆیدا هێناوه. دەوڵەتان هاتن و چوون، سنووری جوگرافیی دەیان وڵات به هۆی جه‌نگەوە هەڵوەشێندرانەوه و، دەیان خاك و وڵاتیش داگیر کران، هەروەها چه‌ند “وڵات” و “دەوڵەت”ێكیش بنیات نران. له پاڵ ئەمەیشدا، توێژەران و کارناسانی سەربازی له ڕەوتی ژیانی مرۆڤدا بیریان لەوە کردۆتەوە، که چۆن کۆتایی به جەنگ بێنن. هەندێکیش جەختیان لەوە کردۆتەوە، که چۆن بە ڕێگەی جەنگەوه هاوکێشەکان بگۆڕن و، بەردەوام خەنجەر و شمشێریان بەڕووتی بەدەستەوه بووه.
“کاڕڵ ڤۆن كلاوزفيتز” (١٧٨٠-١٨٣١) فەرماندە و بیرمه‌ندی سەربازی سەبارەت به جەنگ دەڵێت: “جەنگ کردەوەیەکه لەسەر بنەمای هێز، تا دوژمنانمان ناچار بکەین مل به داخوازییەکانمان بدەن.” هەندێک له کارناسانی کاروباری جەنگ دەڵێن: “هەر له سەرەتای سەرهەڵدانی دەوڵەتەوه، که بۆ نزیکەی ٥ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوه، چالاکیی سەربازی له زۆربەی ناوچەکانی جیهاندا هه‌بووه.” کانۆی ئەندرسۆن دەڵێت: “له ٣٥٠٠ ساڵ بەر له زایین تا کۆتایییەکانی سەدەی بیستەم، نزیکه‌ی ١٤ هەزار و ٥٠٠ جەنگ ڕوویان داوه و، نزیکه‌ی ٣ ملیارد و نیو کەس گیانیان لەدەست داوه. تەنیا ٣٠٠ ساڵ له مێژووی مرۆڤدا، ئاشتی به‌رقه‌رار بووه.”
گەورەترین جەنگ که له مێژوودا ڕووی داوه، کۆمەڵه جەنگێک بووه که به “جەنگی سەد ساڵه” ناوی دەرکردووه؛ ئەو جەنگەی که له ساڵی ١٣٣٧ تا ساڵی ١٤٥٣ زایینی، له نێوان فەڕەنسا و بریتانیادا ڕووی دا. ئەو جەنگه ئەوەنده درێژخایەن بوو، که فەڕەنسا و بریتانیا هەر یەکە‌ی لەو ماوەیەدا، پێنج پاشای بەخۆیەوه بینی. کورتترین جەنگیش له مێژووی جیهان له نێوان “بریتانیا” و “زەنگبار”دا ڕووی دا؛ دەگوترێت “له ٣٨ تا ٤٥ خولەکی خایاندووه.” بریتانیا به “کەڵکوەرگرتن له کەرەسه و دەرفەتەکانی، هەروەها به سوودوە‌رگرتن له خیانەتی هەندێک له زە‌نگبارییەکان”، دەستی بەسەر ئەو وڵاته ئەفریقییە‌دا گرت.
بەڵام شارە‌زا و لێهاتوویە‌کی وەکوو “سوون تزوو” (٥٤٤-٤٩٦ پ. ز) سەرەڕای ئەوەی که له مەیدانی جەنگ و گەڵاڵەکردنی هزری جەنگیدا بەتوانا بووه، بیری لەوه کردۆتەوه که چۆن خۆی له شەڕی درێژخایەن بپارێزێت، یان تەنانەت چۆن بتوانێت بەبێ شەڕ، شارێک بگرێت. لەو بوارەدا فە‌لسە‌فه، یەکێک بووه له بنەماکانی کار و نووسینی ئەو. سوون تزوو، گەورەترین کارناسی کاروباری سەربازی بوو له سەردەمی حوکمڕانیی بنەماڵەی بەهار و پاییز له “چین”.
مامۆستا تزوو به هۆی لێهاتووییی خۆی و کۆکردنەوەی ئەزموونی پێشینانی خۆی له جەنگدا و، لەژێر کاریگەریی فکری یەکەمین فەیلە‌سووفی چین “لائۆ زی” (٦٠٤ – ٥٣١ پ. ز)، که بنیاتنەری فەلسەفەی “تائۆئیزم” واته “ڕێوشوێن”ه، هەروەها له سەردەمی “کۆنفۆشیۆس” (٥٥١-٤٧٩)یشدا ژیاوه، توانی “هونەری جەنگ” بنووسێت. ناوبانگی سوون تزوو له کاتی خۆیدا لە‌وەوە دەستی پێ کرد که به لەشکرێکی ٣٠ هەزار کەسی، که ئەوکات فەرماندە‌ی گشتیی هێزەکانی پاشا “وۆ” بوو، توانی لە‌شکری ٢٠٠ هەزار کە‌سیی سوپای وڵاتی “چوو” تێک بشکێنێت.
مامۆستا سوون تزوو له مێژووی “چین”دا به “کەسایەتیی پیرۆزی سەربازی” باسی لێوه دەکرێت. تزوو له “هونەری جەنگ”دا، “یاسای گشتی و تاکتیکی سەربازی” گەڵاڵه دەکات. بنەمای کاری سوون تزوو، خوێندنەوه و ناسینه. بۆ خوێندنەوەی دوژمن “هێرش بۆ سەر فکرەکانی ببه.” خاڵه لاواز و بەهێزەکانی خۆت و دوژمنت بناسه، له بنەما سەرەکییەکانی ئەم کتێبە‌یه، که بەوردی باسیان لێوە دەکات. بۆیه بەڕوونی دەڵێت: “نە‌ناسینی دوژمن و نە‌ناسینی خۆت، دەبێته هۆی شکست له هەر جەنگێکدا.” یان “ئەگەر دوژمنە‌کە‌ت باش بناسی، ئەوه باش شەڕ دەکه‌یت و تووشی شکست نابیت.” بۆ خۆناسین و ناسینی دوژمن، سوون تزوو ڕوو له بۆچوونەکانی “لائۆ زی” دەکات و، هەر لەسەر بنەمای هزره فە‌لسەفییە‌کانی ئە‌وە‌وه، دەچێته ناو ناخی هێزەکانی خۆی و دوژمنە‌کانییەوه.
فەلسەفەی تائۆ، بەتەواوی یارمە‌تیدەری “سوون تزوو” بووه بۆ داڕشتنی ستراتیژی و تاکتیکی جەنگ؛ ناسینی هاوکێشەکان، داڕشتنی ستراتیژی، دەسپێکردنی جەنگ، ئاکامی جەنگ و له کۆتاییدا، سەرکەوتن بە کە‌مترین تێچوو له مەیدانی جەنگدا. بۆیه: “داگیرکردنی وڵاتێک بەبێ شەڕ و بەدیلگرتنی دوژمن بەبێ کوشتنی”، به لووتکەی سەرکەوتن دادە‌نێت.
“هونەری جەنگ” تەنیا باس له ستراتیژی و تاکتیکی جەنگ (تاکتیکی ئە‌ڵماسی، تاکتیک بەبێ کەموکورتی، وەکوو ئە‌ڵماسی بێغە‌ش) ناکات، بەڵکوو ڕێکوپێکی و دیسیپلینی ئاسنین له کاری ڕۆژانه، له “هونەری جەنگ”دا بەرچاوه. بەشێکی دیکەی ئەم کتێبه باس له پە‌یوە‌ندیی گورجوگۆڵی نێوان فەرمانڕەوا و فەرمانده، فەرمانده و سوپا دەکات و زۆر گرینگیی پێ دراوه. وێدە‌چێت لەژێر تیشکی بۆچوونەکانی “سوون تزوو” سەبارەت به ڕۆڵی فەرمانده له شەڕدا بێت، که “ژۆرژ بێنیامین کلێمانسۆ” (١٨٤١-١٩٢٩) سیاسە‌توانی فەڕەنسی دەڵێت: “جەنگ لەوه گرینگتره که بەدە‌ست سەربازانی بسپێری”، چونکه ستراتیژی دەبێ بە‌رژە‌وە‌ندیی گشتیی وڵات دابین بکات.
بە‌م حاڵە‌وه، ئەو دە‌رفە‌تەیشی بۆ فەرمانده هێشتۆتە‌وه، که بەتەواوی ملکەچی فە‌رمانە‌کانی فەرمانڕەوا نە‌بێت. هۆکاری ئە‌مه‌یشی بۆ ئاڵوگۆڕی بەردەوام له ژیاندا گەڕاندۆتەوه، که دەبێ فەرمانده بەگوێرە‌ی ئاڵوگۆڕی مەیدانی ڕەفتار بکات. هەر لەبەر ئەوە‌یه مامۆستا تزوو دەڵێت: “له جەنگدا، دوو جار تاکتیکێک بەکار مە‌هێنه.” چونکه هەر دۆخێك خوێندنەوەی تایبە‌ت به خۆی و تاکتیکی گونجاوی دەوێت.
بەشی کۆتاییی کتێبەکه پە‌یوە‌ندیی به زانیاریی تایبە‌تە‌وه هەیه، که ئە‌ویش دەبێت به ڕێگەی سیخوڕانەوه (جۆرەکانی سیخوڕ) مسۆگەر بکرێت، تا بتوانرێت زانیاریی زۆر ورد و جێی متمانه بەدە‌ست بهێنرێت. گەرچی کتێبەکه ناوی “هونەری جەنگ”ه، بەڵام له کاروباری بازرگانی و ئابوورییشدا سوود لەم کتێبه وەردەگیرێت.
مرۆڤ، عه‌‌‌قڵ و کە‌رە‌سە‌ی جەنگ، تە‌وەری نووسینە‌کە‌ی “مامۆستا تزوو”وه. بۆیە ڕاشکاوانە و بوێرانە پێی وایە باشترین ستراتیژی ئەوەیە کە: “شارێک بەبێ جەنگ و به کە‌مترین تێچوو بگریت.” هەر له‌و باره‌یه‌وه زۆر بەڕوونی دەڵێت: “شەڕکەرێکی لێهاتوو و شارە‌زا له کاروباری سەربازیدا، سەربازەکانی دوژمن بەبێ شەڕ ناچار به خۆبەدەستەوە‌دان دەکات و بەبێ گەمارۆ شارە‌کانیان داگیر دەکات و، بەبێ ئەوەی حکوومە‌تە‌کانیان تووشی شەڕ بکات (جەنگێکی درێژخایەنی سەربازی) دەیانڕووخێنێت.” زانیاری، خوێندنەوه، لێکدانەوه، ناسینی خاڵه لاواز و بەهێزەکانی خۆت و دوژمن، وشیاری، لێبڕاوی و دیسیپلین، ئەو چەمکه گرینگانەن، که سەرکەوتن مسۆگەر دەکەن.
پێویسته ئاماژه بە‌وه بدرێت که له ئێران، کتێبی “هونەری جەنگ” لە‌لایە‌ن چەند کە‌سێكەوه کراوەته فارسی، بەڵام من وە‌رگێڕانەکەی “دکتر محمد هادی مؤذن جامی” به ناوی “آیین و قواعد رزم سوون تزو”م هەڵبژارد. هۆکارە‌کە‌یشی بۆ ئەوە دەگەڕێته‌وه، که “لە‌گەڵ دە‌قه چینییەکە‌دا بەراوردی کردووه.”
شتێکی تریش که له کارە‌کەی “دکتر محمد هادی”دا سەرنجی منی ڕاکێشا ئەوه بوو، له هەندێک شوێندا بۆ تێگەییشتنی زیاتر له پەیامەکەی “سوون تزوو”، کەڵکی له کاری چەند وەرگێڕێکی ئینگلیزیزمان وە‌رگرتووە و له پە‌راوێزی هەندێک لاپەڕە‌دا نووسیونی. منیش لەو شوێنانەی که تووشی ڕستەی قورس و تا ڕاددەیە‌ک ناڕوون دە‌بووم، له وەرگێڕانی تێکستەکەدا پەنام بۆ دەبردن.
ئە‌رکی قورسی بەراوردکردن و پێداچوونە‌ی ئەم وە‌رگێڕانه، کاری کاکه “تەحسین تەها بەهائەددین”ه، که به سەرنج و تێبینییه وردە‌کانییە‌وه، هاوکارم بوو. بەڵام هەر خۆم بە‌رپرسی کەموکورتییەکانی ئەم وەرگێڕانەم.
کورتەیەک لە چەند بەشی کتێبەکە
بەشی یەکەم
لێکدانەوه و داڕشتنی پلان
میلیتاریزم [سەربازیگە‌ری] (و شێوازی شەڕکردن)، گرینگییە‌کی ژیانی و فره زۆری بۆ وڵات هەیه. ئەوه چە‌قی سەرەکیی مە‌رگ و ژیانه و ڕێگە‌یە‌که له نێوان مانەوه و له‌نێوچووندا و، دەبێ به‌وردی تاوتوێ بکرێت تا هیچ شتێک فەرامۆش نە‌کرێت. لەبەر ئەوه، لەسەر بنەمای پێنچ هۆکار، لێکی بدە‌نە‌وه. لەسەر بنەمای لێکدانەوه، بەراوردکردن و بارودۆخیان، به‌وردی ئه‌مانه بخوێننە‌وه. ئەم هۆکارانه بریتین له: یەکەم: تائۆ (ڕێوشوێن)، دووەم: ئاسمان. سێیەم: زەوی. چوارەم: فەرمانده. پێنجەم: یاسا و ڕێسا.
بەشی دووەم
هەڵگیرساندنی جەنگ
دەبێ ئەوه بزانین، که شەڕ به مەرجێك بایه‌خی هه‌یه كه به سه‌ركه‌وتن كۆتایی بێت، بەڵام ئەگەر کاتی سەرکەوتنه‌كه زۆر درێژه بكێشێ، چەکەکان کول (و بێكه‌ڵك) و سەربازان دڵسارد (و ناڕازی و دواجار بێهیوا و زۆر ماندوو) دەبنەوه. (له ئەنجامدا) کاتی هێرش بۆ سەر شار هێزیان نییه، یان تووشی شکست دەبن. درێژه‌كێشانی جه‌نگ، هیچ سوودێكی نییه بۆ وڵات.
بە درێژخایەنبوونی جەنگ و کەمیی سەرچاوەكانی وڵات، کاتێک که چەکەکان لەکار دەکەون و، وره دادەبەزێت و هێزی ئێوە کەم دەبێتەوە و خەزێنه بەتاڵ دەبێت، حوکمڕانانی تری خۆجێیی، دەرفەتەکه دەقۆزنەوه و کەڵک له بێهێزی و تەنگه‌تاویتان وەردەگرن و له دژی ئێوه دەجووڵێنەوه. پاشان، هیچ کەسێک، چەنده زانا و عاقڵیش بێت، ناتوانێت ڕێ لەو ئاکام و ئەنجامانەی که دواتر ڕوو دەدەن، بگرێت.
لەبەر ئەوه، ئەگەر ئێمه سەبارەت به پەلە و هه‌ڵه‌شه‌ییی ناعاقڵانه له شەڕ شتێکمان بیستبێت، بەڵام هەرگیز شایەتی زیرەکی له دواکەوتن و گنخاندنی ئۆپەراسیۆن نەبووینه (واته کردەوەیەکی سەربازی و وشیارانه و لێهاتووانه، نابێت زۆر بخایەنێت). بۆیه درێژه‌كێشانی جه‌نگ، هیچ سوودێكی نییه بۆ وڵات.
بەشی سێیەم
گەڵاڵه و تەگبیری هێرشبردن
سەد سەرکەوتن له سەد شەڕدا، لووتکەی باڵادەستی و سه‌رتری نییه؛ لووتکەی باڵادەستیی سەربازی، تێکشکاندنی بەرگریی دوژمنه بەبێ شەڕ. بەو هۆیەوه، باشترین و گرینگترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی، بریتییه له بنبڕکردن (و هێرش بۆ سەر بنەمای جەنگ، یانی) گەڵاڵه و ڕێوشوێن (و ستراتیژیی دوژمن). دوای ئەوه (باشترین شێواز)، دابڕدابڕكردنی هێزەکانی دوژمن و ڕێگەگرتنه له یەکگرتنەوەیان. دوایی، هێرشكردنه بۆ سەر سوپای دوژمن له مەیدانی شەڕدا و، (دواجار خراپترین شێواز)، هێرشبردن و گەمارۆدانی ئەو شارانەیه که كه‌لوو [بورج] و شووره [و چه‌په‌ر]یان هەیه.
بەشی چوارەم
ڕێکخستن و ئامادەکاری
شەڕکەره لێهاتووەکانی سەردەمی کۆن، كه‌سانێك بوون که نه‌ك تەنیا سەر دەکەوتن، بەڵکوو بەسانایی سەرکەوتنیان مسۆگەر دەکرد، بەڵام ئەوه، نه‌ده‌بووه هۆی ناوبانگیان به ژیری، وشیاری، ئازایه‌تی و بەتوانایی. ئەوان بەبێ هەڵه له شەڕدا سەر دەکەوتن و، بێ شک هەڵەنەکردنیش سەرکەوتنی بەدوادا دێت. هەر لەبەر ئەوه، مانای لێزانی، سەرکەوتنه بەسەر ئەو دوژمنەدا که پێشوه‌خته شكستی هێناوه. بۆیه شەڕکەری لێهاتوو، خۆی دەخاته دۆخێکەوه که شکست ببێته مەحاڵ و، دەرفەتێک و چرکەیەکیش بۆ شکستپێهێنانی دوژمن لەکیس نادات.
بۆیه له شەڕدا، فەرماندەیەکی (ستراتیژیست و) براوه، تەنیا خوازیاری ئەو شەڕەیه که پێشوه‌خته سەرکەوتنی تێدا مسۆگەر کردووه. بەپێچەوانەوه، کەسێک که پێشوه‌خته شکستی هەڵبژاردووه، سەرەتا شەڕ دەکات و دواتر به دوای سه‌ركه‌وتندا وێڵ ده‌بێت.
