مێژووی ئاڵا و به‌یداخ
ناوی کتێب: مێژووی ئاڵا و به‌یداخ
نووسه‌ران: هانس ڕایشهارت و هاری د. شۆردێل
وه‌رگێڕانی بۆ فارسی: بێهرووز به‌یزایی
وه‌رگێڕانی بۆ کوردی: سووسه‌ن محه‌ممه‌د میرخان
به‌رواردکردن و پێداچوونه‌وه‌ی: قه‌ره‌نی قادری
دیزاینی به‌رگ و ناوه‌وه: عه‌زیز عه‌بدولخالق
چاپخانەی ڕۆژهەڵات
مێژووی ئاڵا و به‌یداخ
پێشه‌کیی نووسه‌ران
هه‌زاران ساڵ به‌ر له ئێستا، به‌یداخ و ئاڵاکان له‌گه‌ڵ مێژوو، به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ مێژووی جه‌نگه‌کانی مرۆڤایه‌تیدا پەیوەندییه‌كی نه‌پچڕاویان هه‌بووه و، له هه‌ر ڕووداوێكی مێژووییی گه‌وره كه له ڕابردوودا ڕووی داوه، به‌یداخ و ئاڵاكان به‌رده‌وام به‌رچاو بوونه. كاتێك كه سێزار سنووری گرمانیای به‌زاند، لیژیۆنی ئه‌و، “ویكسیلیۆم”ی له پێشەوەی خۆی به‌رز كردبووه‌وه، كه شێوه‌ی سه‌ره‌تاییی ئاڵاكانی ئه‌مڕۆ بوو.
شه‌ڕكه‌ره خاچییه‌کان به دوای به‌یداخێکدا كه له لایه‌ن “پاپا”وه پیرۆز کرابوو، چوونه ناو وڵاتی پیرۆزه‌وه (قودس). ئه‌و كاته‌ی كه ناپلیۆن له جه‌نگ له‌گه‌ڵ ڕووسیا، پرۆس، بریتانیا، سوید و نه‌مسا (یه‌كێتیی نوێ یان یه‌کێتیی نەتەوەكان)دا بوو، له “لایپزیگ”دا به‌ته‌واوه‌تی تێک شکا. یه‌كێك له گه‌وره‌ترین دڵه‌ڕاوكێكانی ئه‌وه بوو، كه چۆن بەیداخه‌که‌ی خۆی بپارێزێت و به‌سه‌لامه‌تی بۆ پاریسی بگه‌ڕێنێته‌وه.
له سه‌رده‌می ئاشتییشدا، ڕووداوه گرنگه‌كان به‌بێ بوونی به‌یداخ و ئاڵاكان ڕوویان نه‌ده‌دا. ئاڵاکان له پێشه‌وه‌ی سوڵتان و شاکان بوون و له كاتی ڕێوڕه‌سمی ناشتن و شاردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌رداره مه‌زنه‌کان، ته‌رمیان به ئاڵاكان داده‌پۆشران. کاتێک که له شوێنێکی گۆی زه‌وی، وڵات یان دوورگه‌یه‌کی نوێ ده‌دۆزرایه‌وه، داگیرکه‌ران وه‌کوو یه‌که‌مین و گرینگترین هێما بۆ داگیرکردن و خاوه‌ندارێتی، ئاڵای وڵاتی خۆیان له‌و شوێنه‌دا بەرز ده‌کرده‌وه. له سه‌رده‌می ئێستایشدا، كاتێ كه كۆمه‌ڵه خه‌ڵكێکی تووڕه و ناڕازی ده‌یانه‌وێت بێزاریی خۆیان به‌رامبه‌ر وڵات، حزب یان ڕێكخراوێك پیشان بده‌ن، به‌یداخ و ئاڵاكانیان ده‌سووتێنن.
ئه‌م كتێبه له كۆمه‌ڵێك “بۆچی” و “چۆن”ی مێژووی به‌یداخ و ئاڵاكان ده‌کۆڵێته‌وه. به ڕێگه‌ی ئه‌م كتێبه‌وه خوێنه‌ری گه‌نج تێ ده‌گات، که چۆن ئاڵا نه‌ته‌وه‌یییه‌كان، له ڕووی شکڵ و ڕه‌نگه‌وه، کارتێکه‌ریی مێژووی وڵاته‌كانیان له‌سه‌ر بووه. له لایه‌كی تره‌وه، ئه‌وان چۆن كارتێكه‌رییان له‌سه‌ر ڕه‌وتی ڕووداوه‌كان بووه، یان به واتایه‌كی تر، مێژوویان دروست كردووه.
پێشه‌کیی وه‌رگێڕ
گرنگیی ئه‌م کتێبه له‌وه‌دایه، که نووسه‌ران چوونه‌ته ناو ناخی مێژووه‌وه و هه‌وڵیان داوه، که به به‌ڵگه‌وه وڵامی هه‌ندێک پرسیار سه‌باره‌ت به سه‌رهه‌ڵدانی به‌یداخ و ئاڵاکان بدۆزنه‌وه. گرنگییه‌کی تری کتێبه‌که باسی پێکهاته‌ی ئاڵا، ڕه‌نگ و قه‌باره‌یان ده‌کات، هه‌روه‌ها ئاڵا و به‌یداخیان له ڕه‌وتی مێژوودا داوه‌ته به‌ر باس، که چۆن پێک هاتوون و به هۆی ڕووداوه سیاسی و مێژوویییه‌کانه‌وه ئاڵوگۆڕیان به‌سه‌ردا هاتووه.
ئاڵاکان هه‌ر له سه‌ره‌تادا فۆرم و پێکهاته‌ی چه‌قبه‌ستوویان نه‌بووه، به‌ڵکوو خێرا دۆخی سیاسی و جوگرافی کاریان تێدا کردووه و فۆرمێکی تریان به‌خۆوه گرتووه.
ئه‌م کتێبه زانیاریی باش سه‌باره‌ت به ئاڵا و ئاڵاناسی ده‌داته خوێنه‌ر. کتێبی “مێژووی ئاڵا و به‌یداخ” ده‌توانێت بۆ قوتابخانه‌کانی هه‌رێمی کوردستان گه‌لێک به‌سوود بێت، ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وانه‌یش که به دوای زانیاریی گشتییشدا ده‌گه‌ڕێن. له‌به‌ر گرنگیی کتێبه‌که که په‌یوه‌ندیی به ئاڵای وڵاتانه‌وه هه‌یه، بڕیارم دا “پێناسه‌ی ئاڵای نەته‌وه‌ییی کوردستان”یش بخه‌مه ناو کتێبه‌که‌وه.
سووسه‌ن محه‌مه‌د میرخان
پێرست
پێشه‌كیی نووسه‌ران …………………………………………………………….. 8
پێشه‌كیی وه‌رگێڕ …………………………………………………………………. 9
چۆن به‌یداخ و ئاڵاكان هاتوونه‌ته دی؟ …………………………………………….. 11
بۆچی به‌یداخیان به‌کار ده‌هێنا؟ …………………………………………………….. 11
پێشه‌نگیی ئاڵا و به‌یداخه‌کان چی بوو؟ …………………………………………….. 12
وێكسیلیۆم چییه؟ …………………………………………………………………… 14
به‌یداخ وه‌کوو ئاڵای سه‌ربازی، چۆن گه‌یشته ئه‌ورووپا؟ ……………………………. 15
جیاوازیی نێوان به‌یداخ و ئاڵا له چیدایه؟ …………………………………………….. 17
چ جۆره ئاڵا، بوونیان هه‌یه؟ …………………………………………………………. 19
كه‌ی و چۆن ئاڵاكان هه‌ڵده‌درێن؟ ……………………………………………………… 21
گرنگترین ئاڵای په‌یوه‌ندیكردن له که‌شتییه‌کاندا ……………………………………….. 21
ئه‌ڵمانیا: پێنج ئاڵا له سه‌د ساڵدا ………………………………………………………… 22
ئاڵای ئه‌ڵمانیا له چ ڕه‌نگێك پێك هاتووه؟ ……………………………………………….. 23
یه‌كه‌مین جار چ كاتێك ڕه‌نگه‌كانی ڕه‌ش، سوور و زێڕین له ئاڵای ئه‌ڵمانیادا له‌دایک بوون؟ …. 24
یه‌كه‌مین ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی ئه‌ڵمانیا چی بوو؟ ………………………………………………….. 26
كه‌ی ئه‌ڵمانیا دوو ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی هه‌بوو؟ …………………………………………………….. 28
بریتانیای گه‌وره: له سێ ئاڵا یه‌كێك دروست بكه ………………………………………… 31
كام ئاڵا له‌گه‌ڵ ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی بریتانیادا یه‌كیان گرته‌وه؟ ……………………………………… 31
خاچی ئه‌ندریاس چ ڕووداوێكمان به‌بیر دێنێته‌وه؟ …………………………………………………. 32
خاچی پاتریك چۆن چووه ناو ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی بریتانیاوه؟ ……………………………………. 34
دانمارك: خاچێك له ئاسمانه‌وه كه‌وته خوار ………………………………………………. 36
ئاڵای دانمارك «دانبرووگ» له‌سه‌ر بنه‌مای چ ئه‌فسانه‌یه‌كه‌وه هاتۆته كایه‌وه؟ ….. 36
ناوی «دانبرووگ» له كوێوه هاتووه؟ …………………………………………………………………….. 37
بۆچی سێ تاجی ئاڵای دانبرووگ هه‌ڵگیران؟ ………………………………………………………………. 38
فه‌ڕه‌نسا: ڕێگایه‌كی درێژ بۆ «تریكۆلۆرێ» ………………………………………………….. 40
بۆچی ئاڵای فه‌ره‌نسا به «تریكۆلۆرێ» ناودێر كراوه؟ ………………………………………….. 41
یه‌كه‌مین ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی فه‌ره‌نسا چۆن بووه؟ ……………………………………………………….. 40
سویسرا: جووتیاران له به‌رامبه‌ر شه‌ڕکه‌راندا …………………………………………… 44
به‌یداخی شویتسه‌كان به چ شێوه‌یه‌ك بوو؟ …………………………………………………………….. 44
بۆچی سه‌ربازه به‌كرێگیراوه سویسرییه‌کان له هه‌موو جێگه‌یه‌كدا لایه‌نگریان هه‌بوو؟ …….. 46
ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا: بۆ هه‌ر ویلایه‌تێك، ئه‌ستێره‌یه‌ك ………….. 48
جه‌نگی سه‌ربه‌خۆیی له کوێوه ده‌ستی پێ كرد؟ …………………………………………………….. 48
بۆچی شۆڕشگێڕه‌كان ئاڵای کۆمپانیایه‌کی بازرگانییان بۆ خۆیان هه‌ڵبژارد؟ ………………….. 49
ئاڵای ئه‌ستێره‌دار چۆن پێک هات؟ ……………………………………………………………………………… 51
بۆچی بریتانییه‌کان یه‌كێك له دوورگه هۆڵه‌ندییه‌کانی‌كارائیبیان داگیر كرد؟ …………… 52
كه‌نه‌دا: سه‌د ساڵ پێکدادان له‌سه‌ر ئاڵا ………………………………………………………….. 54
بۆچی له كه‌نه‌دا له‌سه‌ر ئاڵا پێکدادان ڕووی دا؟ …………………………………………………….. 54
بۆچی ژماره‌یه‌کی زۆر له كه‌نه‌دییه‌كان ئاڵایه‌كی نوێیان ده‌ویست؟ …………………………. 55
ڕه‌نگه‌كانی ئاڵای كه‌نه‌دا چ مانایه‌كیان هه‌یه؟ ………………………………………………………….. 56
مه‌كزیك: خواوه‌ندێك ڕێگه‌یه‌کی پیشان دا ………………………………………………………. 58
چۆن ئازته‌که‌کان شوێنی پایته‌ختی خۆیان دۆزییه‌وه؟ ……………………………………………… 58
بۆچی كاكتۆس و هه‌ڵۆ قه‌ده‌غه کران؟ ……………………………………………………………………… 59
بۆچی ماكسیمیلیانی نه‌مساوی، بوو به ئیمپراتۆری مه‌كزیك؟ ……………………………………….. 59
توركیا: خه‌ونێك هه‌ڕه‌شه‌ی له ئه‌ورووپا ده‌كرد …………………………………………… 63
كه‌وانه‌ی مانگی ئاڵای توركیا چ مانایه‌كی هه‌یه؟ …………………………………………… 63
پێناسه‌ی ئاڵای نه‌ته‌وه‌ییی كوردستان ……………………………………………………………. 65
ڕه‌نگه‌كان ………………………………………………………………………………………. 65
دروشمی نه‌ته‌وه‌یی: ……………………………………………………………………………… 66
چۆنیه‌تیی پێكهاته‌ی ڕه‌نگه‌كان: ………………………………………………………………. 67
وڵاته سه‌ربه‌خۆکانی جیهان ……………………………………………………… 68
ئاسیا ……………………………………………………………………………………………………………………….. 69
ئه‌فریقا …………………………………………………………………………………………………………………….. 73
ئه‌مریكا …………………………………………………………………………………………………………………….. 77
ئه‌ورووپا …………………………………………………………………………………………………………………… 80
هێما و ئاڵاكانی كۆماری ئه‌ڵمانیای فیدراڵ و ویلایه‌ته‌كانی ………………………………….. 84
ئوسترالیا و زه‌ریاکان (ئوقیانووسیه) ……………………………………………………………………. 85