نیشتمانسازی؛ خەرمانی دەسكەوتەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان- عێراق (1992-2018)
كتێب: نیشتمانسازی؛ خەرمانی دەسكەوتەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان-عێراق (1992-2018)، پرۆژەی سەنتەری دیراسات و توێژینەوە و ئەكادیمیای پارتی
ئامادەكردنی: د. حوسامەددین عەلی مەجید و پەرویز ڕەحیم قادر
چاپچانە: چاپخانەی ڕۆژهەڵات، 2018.
پێنووس 26, 09, 2018
یەكێك لە گەورەترین كێشەكانی هەرێمی كوردستان تاوەكوو ئێستا، بەردەستنەبوونی زانیاری و ئاماری ورد و باوەرپێكراو بووە لە كەرت و سێكتەرە جۆراوجۆرەكانی حكوومەت. گرنگیی ئەم بابەتەیش هەر لە پرسی شەفافییەت و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی تاوەكوو پلاندانان بۆ پەرەپێدان و گەشە لە بوارە خزمەتگوزاری و ژێرخانە پیشەسازی و ئابوورییەكان و بەم پێیەیش ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی بۆ ئەم بوارانەدا لەخۆ دەگرێت. خستنەڕووی ئەم بەرهەمە هەوڵێكی جددییە بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشایییە لە هەرێمی كوردستان. بۆیە ئەم كتێبە یارمەتیدەری هاووڵاتیان لە ئاگابوونیان بە پەرەسەندن و پێشكەوتنەكان و، هەروەها پاڵپشتیی سیاسەتداڕیژەران و توێژەران دەدات بۆ هەماهەنگیی نێوان كەرتە جۆراوجۆرەكان و دەستنیشانكردنی لاوازی و كەموكورییەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان و، بەم پێیەیش پێداچوونەوە بە خاڵە لاوازەكان و بەهێزكردن و بەره‌وپێشبردنی كەرتە بەهێزەكان بۆ گەشەپێدانی ئابووری و پەرەپێدان لە هەموو سێكتەرەكاندا. لێرەدا هەوڵ دەدەین پوختەیەك لە ئامانج و ئایدیای ئامادەكاران لە ڕێگەی گەڕانەوە بۆ پێشەكی و ناوەرۆكی ئەم بەرهەمە گرنگ و پێویستە بۆ كوردستان بخەینە ڕوو.
لە پێشەكیی كتێبەكەدا هاتووە: حكوومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992 لە لایەن ئەنجومەنی نیشتیمانیی کوردستانه‌وه دامەزراوە. ئه‌و ئه‌نجومه‌نه یەکەمین پەرلەمانی هەڵبژێردراو بووە بە شێوەیەکی دیموکراتی لە کوردستان و عێراق لە دوای دامەزراندنی ناوچەی دژەفڕین، بۆ پاراستنی هەرێمی کوردستان لە توندوتیژیيەکانی ڕژێمی بەعسی شۆڤینیى عێراق لە ساڵی 1991. حكوومەتی هەرێمی کوردستان شارەزایی و لێهاتووییی لە ماوەی کابینە یەک لە دوای یەکەکانيدا بەدەست هێناوە، بەتایبەتی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو لە ساڵی 2003دا. دوو ئيداره‌ی جیای حكوومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی 2006دا یەکیان گرته‌وه بۆ پێکهێنانی کابینەی پێنجەم، کە سەرۆکوەزیرانی ئێستا، ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی ڕابەرایەتیی دەکرد. کابینەی پێنجەم ڕێگەخۆشکەری چەندین پرۆژە و سیاسەتی بێهاوتا بووه، کە پێشتر بوونیان نەبووه وەک: دروستکردنی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی، گرتنه‌به‌رى سياسه‌تێكى ده‌ستپێشخه‌رانه له بوارى نه‌وت و گازدا، بنیاتنانەوەی ژێرخانی هەرێم، هەروەها پەرەپێدانی پەیوەندی لەگەڵ ئەندامانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بانگهێشتكردنی سەرمایە و وەبەر‌هێنانی نێودەوڵەتیی زیاتر بۆ پڕۆژەکانی ئابووری، دارايى و گەشتوگوزار.
کابینەی شەشەم، حەوتەم و هەشتەم (سەرەڕای قەیرانی ئابووری و بڕینی بەشە بوودجەی هەرێمی كوردستان لە لایەن حكوومەتی بەغداوە و جەنگی دژی داعش) چەندین دەستکەوتی ستراتیژييان بەدەست هێناوە، کە گرنگترینیان پەرەپێدانی چەندین کەرتی ناوخۆن وەك: نیشتەجێبوون، خوێندنی باڵا، پەرەپێدانی کەرتی نەوت و گاز و گەشەی خێرای وەبەر‌هێنانی دەرەکی. کابینەکانی پێشوو چەندین پێشکەوتنی بەرچاویان بەخۆوە بینیوە و خزمەتگوزاريیە سەرەتایییەکانيان بۆ هاووڵاتیان فەراهەم كردوون وه‌ك: دابینکردنی بڕێكى باشى کارەبا، پەرەپێدانی ژێرخان و چاکسازی لە کەرتی تەندروستی و پەروەردە، بەرزبوونەوەی بێوێنەى بەشی داهاتی تاکەکەس لە بەرهەمی خۆماڵيی گشتی و گەشەسەندنی ئاستی بژێوی ژیانى كوردستانيان.
هەروەها ئامادەكارانی ئەم كتێبە دەڵێن: ئامانجی ئەم كتێبە لە خستنەڕووی ئەم ئامار و زانیاریيانە ئەوەیە كە لە لایەك هەموو هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان ئاگاداری ڕاست و دروستی پلان و هەنگاوەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بن كه له بوارى ئاوەدانكردنەوەی كوردستاندا هه‌ڵێنراونه‌ته‌وه. سەرباری ئەوەیش، گرنگیی ئەو ئامار و زانیاریيانە ئەوەیە بە بەراوردێكی ساكار و سادە لە نێوان ئامار و زانیاریی ساڵەكانی دروستبوونی حكوومەتی هەرێمی كوردستان تاكوو ساڵی 2003، پاشان له 2003وه تا ئێستا، ئاستی ستەم و بێبەشكردنی گەلی كوردستان لە ڕابردوو بخرێتە ڕوو و، نیشان بدرێت كە له سايه‌ى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستاندا چ پێشكەوتن و گەشەسەندن و پەرەپێدانێكی پێوانەیی له بوار و كەرتە جۆراوجۆرەكانی ژیانی هاووڵاتیاندا و لە مەوادیەكی زەمەنیی كورتدا ڕووی داوه و بە چ شێوەیەك وێنە و سیمای ژیانی گشتی و تایبەتیی كوردستانى گۆڕیوە.
پرۆژەی ئەم كتێبە كە لە لایەن “سەنتەری دیراسات و توێژینەوە و ئەكادیمیای پارتی” ئامادە كراوە، بە “میتۆدی بەراوردكاری” هەوڵی داوە هەر لە سەرەتای دامەزراندنی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992 تاوەكوو ساڵی 2018، لە كەرتە جیاجیاكاندا بەراوردێك لە نێوان ئەم كەرتانە لەگەڵ پێش دامەزراندنی حكوومەتی هەرێمی كوردستان و پاشان گەشەسەندنە جۆراوجۆرەكان بەپێی ئامار و زانیارییەكان بخاتە ڕوو. بۆ ئەم مەبەستە دوو مامۆستای زانستە سیاسییەكان و ئامادەكارانی ئەم كتێبە (د. حیسامه‌دین عه‌لی گلی و پەرویز ڕەحیم قادر) هەوڵیان داوە كە پێشكەوتنەكان لە ڕێگەی خستنەڕووی ئامار و زانیارییەكانی هەرێمی كوردستان بەراورد بكەن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و، هەروەها پێوەر و ستاندارە نێودەوڵەتی و جیهانییەكان بۆ كەرتە جۆراوجۆرە خزمەتگوزارییەكان، وەكوو پیشەسازی و كشتوكاڵ و پەروەرەدە و تەندروستی و ڕۆشنبیری و ئاوەدانكردنەوە و شارەوانی و گەشتوگوزار و هتد. لێرەدا بەكورتی پوختەیەك لە دوو نموونە لە سێكتەرەكانی ئەم كتێبە لە كەرتی پەروەردە و تەندروستی دەخەینە ڕوو.
یەكەم: كەرتی پەروەردە
وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده به‌گوێره‌ی یاسای ژماره (4)ی ساڵی 1992ی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی هه‌رێمی كوردستان دروست بووه. له ساڵانی ڕابردوو، ئه‌م وه‌زاره‌ته چه‌ندین هه‌نگاوی گەورەی له بواری به‌ره‌وپێشبردنی په‌روه‌رده و فێركردن ناوه. بۆ نموونە، كاری سه‌ره‌كیی هه‌ر دوو كابینه‌ی یه‌كه‌م و دووه‌می حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بریتی بووه له به‌رده‌وامبوونی خوێندن و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی گونده‌كان له هه‌رێمی كوردستانى دوای كێشانه‌وه‌ی ده‌زگه ئیدارییه‌كانی ڕژێمی به‌عس له ساڵی 1991؛ به‌ڵام كاری هه‌ر دوو كابینه‌ی سێیه‌م و چواره‌م به هه‌ر دوو ئیداره‌ی هه‌ولێر و سلێمانی، بریتی بووه له ڕه‌خساندنی هه‌لی خوێندن بۆ هه‌موو منداڵێكى هه‌رێمی كوردستان، هەروەها گرنگیدان به هه‌ر دوو پرۆژه‌ی خوێندنی ته‌وزیمی و نه‌هێشتنی نه‌خوێنده‌واری. له سه‌رده‌می كابینه‌ی پێنجه‌مدا كاری سه‌ره‌كيی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، گۆڕانكارى بوو له سیسته‌می په‌روه‌رده و فێركردندا؛ گۆڕانكارى بوو له پرۆگرامی خوێندن. له كۆتاییی ساڵی 2009دا كە كابینه‌ی شه‌شه‌می حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستانى تێدا ده‌ستبه‌كار بوو، كاری سه‌ره‌كيی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده بریتی بوو له پێداچوونه‌وه به گۆڕانكاریى سیسته‌م و پرۆگرامی خوێندن و دانانی ستراتیژیی نیشتمانی بۆ په‌روه‌رده و فێركردن و ده‌ستنیشانكردنی كه‌موكوڕییه‌كانی بواری په‌روه‌رده و هه‌ڵمه‌تی نیشتمانی بۆ دروستكردنی بینای قوتابخانه و گرنگیدان به بواری خوێندنی پیشه‌یی. له كابینه‌ی حه‌وته‌می هه‌رێمی كوردستاندا وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده دڵنیاییی جۆریی خوێندنی كرده دروشمی سەرەكیی خۆی و، چه‌ندین هه‌نگاوی گرنگی بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خوێندن نا‌يه‌وه. لێرەوە چەند نموونەیەك لە ئامار و زانیارییەكانی كەرتی پەروەردە بە مەبەستی بەراوردكردنی پێشكەوتنەكان لەم كەرتەدا دەخەینە ڕوو.
لە ساڵی 1991دا ژمارەی مامۆستايان لە قۆناغی بنەڕەتی و دواناوەندی (21,389) مامۆستا بوو، بەڵام ئەم ژمارەیە له ساڵی خوێندنی 2003-2004دا گەیشتە (44,956) مامۆستا و، پاشان ساڵی 2016 ژمارەی مامۆستایان بووه (126,112). ئەم ئامارە دەربڕی ئەوەیە كە پەرەپێدان لە كەرتی پەروەردە و فێركردن، يه‌كێ بووه له‌و كه‌رتانه‌ى كه جێگەی بایەخی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بووە.
هەروەها ژمارەی بینای قوتابخانە لە نێوان ساڵانی 1991-1992دا لە هەرێمی كوردستان (842) قوتابخانە بووە، بەڵام له ساڵی 2003- 2004دا بە شێوەیەكی زۆر بەرچاو بەرز دەبێتەوە بۆ (2,972) قوتابخانە. پاشان بەرزترین ژمارەی دروستكردنی بینای قوتابخانە لە كوردستان تۆمار دەكرێت كە لە ساڵی خوێندنی 2015-2016دا بووە و، ژماره‌يان بووه به (5,275) قوتابخانە. جا ئەگەر ئەم ئامارانه لەگەڵ پارێزگه‌كانی تری عێراقدا بەراورد بكەین، دەبینین ئامارەكانی ڕاپۆرتی گەشەپێدانی مرۆییی وەزارەتی پلاندانانی عێراق كه له ساڵی 2014 دەرچووە، قووڵاییی قەیرانی پەروەردەی عێراق نمایش دەكات:
• پارێزگه‌كانی عێراق پێويستيان به (3762) قوتابخانه هه‌يه.
• دوو دەوامى و سێ دەوامى له (7111) قوتابخانه‌دا هه‌يه.
• (791) قوتابخانه به قوڕ دروست كراون. ئه‌مه‌یش مشتومڕێكی ئێگجار زۆری لەسەر ئاستی سیاسی و ڕاگەیاندن و وەزارەتی پەروەرده خۆى ناوه‌ته‌وه.
• زیادبوونی ڕێژەی ئه‌و قوتابخانانه‌ى كه به‌كه‌ڵكى خوێندن نايه‌ن و گونجاو نين بە هۆی خراپی و نيمچه‌داته‌پينى بيناكانيانه‌وه و، ژماره‌يان له ساڵی خوێندنی 2010- 2011دا (1972) قوتابخانه بووه.
بۆ شیكردنەوەی ئەم قەیرانه قووڵەی پەروەردەی عێراق، دەكرێت ئاماژە بۆ بەشە بوودجەی ساڵانەی پەروەرده و خوێندن بكه‌ين كه له (4%) تێپەڕ ناكات له تێكڕای بوودجەی گشتيى عێراق لە دوای ساڵی 2003وه، بەرانبەر به گرنگیدانێكی ئێكجار زۆر به هەر دوو كەرتی “بەرگری” و “ئاسایشی ناوخۆ” كه بەشە بوودجەكەيان دەگاته زیاتر له (50%) له بوودجەی گشتيى ساڵانەی عێراق. هەروەها دەكرێت بڵێین كە زیادبوونی بەشە بوودجەی خوێندن و پەروەرده له عێراق دوای ساڵی 2003، كاریگەرییەكی ئه‌وتۆی لەسەر باشتركردنی جۆر و ئاستی خوێندن بە بەراورد لەگەل جۆر و ئاستی خوێندن پێش ساڵی 2003 نەبووە، بەڵكوو دواكەوتنی عێراق خێراتر بووە؛ چونكه بەشه بوودجەی پەروەردە خۆى بە شێوەیەكی كارا و زانايانه بۆ ئەنجامدانی پرۆژەكانی پەروەرده و خوێندن بەپێی ستراتیژیی بەروەرده و خوێندنى حكوومەتی عێراق بەكار نه‌هێنراوه و ناهێنرێت.
دووەم: كەرتی تەندروستی
ئامانجی سەرەكیی ئەم كەرتە، پێشکه‌شکردنی چاودێريی ته‌ندروستی و شیکردنه‌وه‌ی په‌روه‌رده‌ی ته‌ندروستی و بڵاوکردنه‌وه‌ی هۆشیاریی ته‌ندروستی و ژینگه‌یی و دابینکردنی ده‌رمان و پێداویستییه‌کان و ئامێره‌کانی پزیشکيی پێویسته، بۆ پێشکه‌شکردنی خزمه‌تگوزاريی ته‌ندروستی و به‌رزکردنه‌وه‌ی ئاستی زانستيی کارمه‌ندان له که‌رتی ته‌ندروستی و په‌ره‌پێدانی خوێندنی پزیشکی و ته‌ندروستی و هاندانی توێژینه‌وه‌ی زانستی.
سیسته‌می ته‌ندروستی پشت به ته‌ندروستيی سه‌ره‌تایی ده‌به‌ستێت وه‌کوو بنکه‌یه‌کی سه‌ره‌کی و، خزمه‌تگوزاريی ته‌ندروستی دابین ده‌کات و پێداویستیی تاک و کۆمه‌ڵ به‌گوێره‌ى ستانداردى ته‌ندروستيی جیهانی و به‌پێی توانا ئاماده ده‌کات، له ڕێگه‌ی به‌رده‌وامبوون له پێشکه‌شکردنی خزمه‌تگوزاريی ته‌ندروستييه‌وه بۆ هه‌موو ئاستێک (یه‌که‌م و دووه‌م و سێیه‌م) به جۆرێکی به‌رز و کارکردنی به شێوازی ته‌واوکاری له نێوان هه‌ر دوو که‌رتی گشتی و تایبه‌تدا.
لەم بوارەدا، بەپێی داتا و ئامارەكانی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان و بە هۆی باشتربوونی بارودۆخی سیاسی و ئاسایش و ئابووری و خوشگوزەرانیی خەڵك لە پاش ساڵی 2003وە لە هەرێمی كوردستان، ڕێژەی هیوا بە ژیان كە یەكێكە لە پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی خوشگوزەرانی و پێشكەوتنی هه‌ر وڵاتێك بەرز بۆتەوە، بۆ نموونە لە ساڵی 2009دا لە هەرێمی كوردستان تێكرای ته‌مه‌ن (74.2) ساڵ بووه، بەڵام پێشبینی دەكرێت له ساڵى 2020دا بەرز بێتەوە و بگاتە (75.4) ساڵ بۆ هەر دوو ڕەگەزى نێر و مێ. سەرەڕای ئەوەیش تێبینی دەكرێت بەرزبوونەوەی هیوا به ژیان بۆ ڕەگەزی مێینە، كه له 2009دا (75.5) ساڵ بووه، له 2020دا ببێته (76.8) ساڵ. هه‌رچى ڕەگەزی نێرینەيه، تێبینی دەكرێت كە بەرزبوونەوەی پێشبینیی ژیان كه 72.8 ساڵ بووه له 2009دا، بگاتە (73.9) ساڵ له 2020دا. له بەرانبەردا، دەبینین نیشاندەر (ئيندێكس)ەكانی بارودۆخی كۆمەڵگه‌ی عێراق به گشتی كەمترن به بەراورد لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا. بۆ نموونه، دەبینین له عێراق تێكڕای پێشبینیی ژیان (69) ساڵ بووه له ساڵى 2011دا.
پێشكەوتنە تەندروستییەكان و هەڵمەتەكانی كوتان و پلانگه‌لى تەندروستی وایان كردووه، ژمارەی لەدایكبووان بە بەراورد بە ژمارەى مناڵانی لەبارچوو ئێكجار به‌رز بێته‌وه؛ هەروا ڕێژەی ژیان و مانەوەی مناڵان بە بەراورد لەگەڵ ڕابردوودا بگاتە بەرزترین ئاست. بۆ نموونە لە ساڵی 2010دا كۆی لەدایكبووانی منداڵانی تەندروست و ساغ لە هەرێمی كوردستان (138,393) منداڵ بووە، بەڵام (20,383) منداڵ بەنادروستی لەدایك بوون و مردوون یاخود نەژیاون. هەروەها پێشبینی دەكرێت تا ساڵی 2020 كۆی لەدایكبووان بەدروستی و بەزیندوویی بگاتە (148,169) منداڵ و، كۆی منداڵانی مردوو بگاتە (23,921) منداڵ. كەواتە پێشبینی دەكرێت كۆی لەدایكبووان (6) جار زیاتر بێت لە منداڵە مردووەكان. ئەم پێشاندەرە دەرخەری بەرزبوونەوەی پێوانەییی پێشكەوتنەكانە لە بواری چەندایەتی و چۆنایەتيی كەرتی تەندروستی لە هەرێمی كوردستاندا كە كاریگەريی لەسەر هەموو بوار و كەرتەكانی دیكەدا دەبێت. بۆ نموونە، لە كۆی هه‌ر 1000 منداڵى تازه له‌دايكبوودا، ژماره‌ى منداڵى نادروست و مردوو لەسەر ئاستی جیهانییشدا ده‌وروبه‌رى (40)ه، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ئەم ژماره‌يه (28)ه. بەڵام لە عێراق ژماره‌ى مردنی منداڵ دەگاته (32)، هەرچەنده مردنی منداڵ لەنێو منداڵه تازە لەدایكبووەكاندا له (37 بۆ 32) منداڵ دابەزيوه له هەر (1000) منداڵێكی تازە لەدایكبوو له نێوان ساڵانی (2007- 2011)دا.
حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە نێوان ساڵانی 1991 تا ساڵی 2017 گرنگیی تایبەتی بە كەرتی تەندروستی لە هەر دوو بواری تایبەت و گشتی داوە. دەكرێت لەم بوارەدا بەراوردێكی بەرچاو لە نێوان ساڵی 1991 و ئێستادا بكرێت. بۆ نموونە ژمارەی نەخۆشخانەكان، ساڵی 1991، (26) نەخۆشخانە بووە، بەڵام لە ساڵی 2017دا ئەم ژمارەیە بۆ (76) نەخۆشخانە زیادی كردووە. ژمارەی بنكه ته‌ندروستييه‌كان (PHCs) لە ساڵی 1991دا، (178) بنكه بووه و بۆ (961) بنكه بەرز بۆتەوە. ژمارەی قەرەوێڵەی نەخۆشخانەكان لە ساڵی 1991دا (3731) قه‌ره‌وێڵه بووە، بەڵام ئەم ژمارەیە لە ساڵی 2017دا دەگاتە (7805) قەرەوێڵە. لە لایەكی ترەوە، ژمارەی قه‌ره‌وێڵه‌كانی كەرتی تایبەت (15) قه‌ره‌وێڵه بووە لە ساڵی 1991دا، لە كاتێكدا له 2017دا بووه به (1158) قه‌ره‌وێڵه. سەرباری ئەوەیش، ژمارەی ژووری نەشتەرگەری، لە (45) ژووری نەشتەرگەرییه‌وه بۆ (240) ژووری نەشتەرگەری زیادی كردووە. هەروەها ساڵى 1991 ژماره‌ی پزیشكان (826) پزیشك بووه و، له 2017دا بووه‌ته (6693) پزیشك. بێجگە لەمانەیش ژمارەی پزیشكەكانی ددان لە ساڵی 1991دا (144) پزیشك بوون، بەڵام لە ساڵی 2017دا ئەم ژمارەیە بۆ (1701) پزیشكی ددان بەرز بۆتەوە. لە هەمان كاتدا ژمارەی دەرمانسازەكان لە ساڵی 1991دا (48) بووە، بەڵام ساڵی 2017 ژمارەی دەرمانسازەكان بووه‌ته (1035). جێگەی ئاماژەیە كە تاوەكوو ساڵی 1991 لە هەموو كوردستاندا تەنیا (1) نەخۆشخانەی 15 قه‌ره‌وێڵه‌ییی تایبەت هەبووه، بەڵام ساڵی 2018 ژمارەی نەخۆشخانە تایبەتییەكان لە هه‌رێمى كوردستاندا، بووه به (49) نەخۆشخانە.
سەبارەت بە نەخۆشخانە و سەنتەرە پسپۆرییەكان دەتوانین ئاماری گەشەكردنێكی سەرنجراكێش و جۆری بخەینە ڕوو؛ بەم واتایەى كە لە ساڵی 1991دا لە هەرێمی كوردستان هیچ سەنتەرێكی پسپۆری بوونی نەبووە، بەڵام ساڵی 2018 ئەم سەنتەرە پسپۆڕییانە ژمارەیان بەم شێوەیەیە: بۆ نموونە سەنتەرەكانی “چاندنی گورچیلە” و “سەنتەری شێرپەنجە” و “سەنتەری تەلاسیمیا” و “سەنتەری نەخۆشییەكانی شەكرە” و “سەنتەری شیانەوە” و “نەخۆشخانەی دەروونی” و “سەنتەری دڵ” لە پارێزگه‌كانی هەرێمی كوردستاندا دامه‌زراون و به‌سه‌ريه‌كه‌وه ژماره‌يان دەكاتە (21) سەنتەری پزیشكيی پسپۆریی حكوومی یاخود گشتی. لە لایەكی ترەوە، لە ساڵی 1991دا هیچ سەنتەرێكی نا-حكوومی لە كوردستاندا نەبووە، بەڵام ساڵی 2018 ژمارەی سەنتەرە تایبەتەكان بووه‌ته (68) سەنتەر.