گۆڕانکاری و مەترسییەکانی کەشوهەوا، وڵاتانی جیهان و هەرێمی کوردستانی لە “ئیمارات” کۆ کردەوە
خانەی هزریی کوردستان
لە ٣٠-١١-٢٠٢٣ تا ١٢-١٢-٢٠٢٣دا، کۆنفرانسی “کۆپ ٢٨” (cop28/ Conference of the Parties)ی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە گۆڕانى كه‌شوهه‌وا و مەترسییەکانی، لە ئیمارات بەڕێوە دەچێت. هەر لەو کۆنفرانسە جیهانییەدا باس لە پلان و ڕێکاری ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی ئەو ئاڵوگۆڕە لەسەر ئاستی ناوچە و جیهان دەکرێت. سووتەمەنیی پاشماوە بەبەردبووەکان (Fossil Fuel) هۆکاری سەرەکیی گۆڕانی کەشوهەوایە، چونکە لە کاتی سووتاندنی، دەبنە هۆکاری دەردانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن. ئەم کۆنفرانسە جیهانییە بۆ سەرکردەکان، سیاسەتوانان، پسپۆڕان و کۆمەڵێک لایەنی پەیوەندیداری دیکە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر قەیرانی کەشوهەوا لەسەر ئاستی جیهانی، گرینگە؛ هەروەها بەشداریی دامەزراوە ژینگەیییەکان، گرووپە کۆمەڵایەتی و توێژینەوەیییه‌کان، بازرگانی و کۆمەڵە ئایینییەکانیش لەو کۆنفرانسەدا گرینگیی خۆی هه‌یه. لە بواری كەشوهەوادا گرینگترین و كاریگەرترین كۆنفرانسە لەسەر ئاستی جیهان و، چەندان ڕەهەندی جیاواز لەخۆ دەگرێت. بەشداریكردن تێیدا لە ڕووی ڕۆڵوەرگرتن لە پاراستنی كەشوهەوا، هەروەها پەیوەندی بە هاوکێشە ناوچەیی و جیهانییەکانەوە، خاڵێكی گرینگ و ستراتیژییە.
کۆنفرانسی “کۆپ ٢٨” ئەم ئامانجانە دەخاتە ڕوو:
١- کارکردنی خێرا بۆ بەکارهێنانی وزەی پاک بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی گەرمخانەییی گازە پیسکەرەکان پێش ساڵی ٢٠٣٠.
٢- گواستنەوەی سەرچاوە دارایییەکان بۆ پاڵپشتیکردنی کردەوە ژینگەیییەکان لە وڵاتانی دەوڵەمەندەوە بۆ وڵاتانی هەژار و دۆزینەوەی ڕێگەی نوێ بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتوو.
٣- جەختکردنەوە لەسەر مرۆڤ و سروشت.
٤- کۆپ ٢٨ ببێت بە “کارامەترین” کۆنفرانسی تایبەت بە گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و ژینگە.
بەشداریی هەرێمی کوردستان و دەرفەتەکانی ئەو کۆنفرانسە
هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لەم چەند ساڵەی دواییدا، ڕووبەڕووی گوشارێكی بێوینە بۆتەوە بۆ ئەوەی قەوارە دەستوورییەكەی تووشی کێشە ببێت، ئەم هەڕەشە و گوشارانە تا ئەمڕۆیش بەردەوامن. لە كاتێكی ئاوا بانگهێشتكردنی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەكی فەرمی بۆ كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتیی نەتەوە یەكگرتووەكان، پەیامێكی پشتگیری و مەعنەوی و وزەبەخشه بۆ هەرێمی كوردستان؛ هەروەها بانگهێشتكردنی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان بۆ كۆنفرانسێكی جیهانی، پەیامی بەخشینی شەرعییەتی نێودەوڵەتییە بە دامەزراوە گرینگەكانی هەرێمی كوردستان. ئەمەیش خاڵێكی زۆر گرینگ و جەوهەرییە.
ئەو کۆنفرانسە، مینبەرێکی دیکەى جیهانییە، کە هەرێمی کوردستان بەجددی و لەسەر ئاستى سەرۆکی هەرێم و سەرۆکوەزیران بانگهێشت کراوە. ئەمەیش خوێندنەوەیەکی ستراتیژیى نێودەوڵەتى و ناوچەیییە کە هەرێمی کوردستان وەک بکەرێکی ئەکتیڤ ئەژمار کراوە، کە دەتوانێ ڕۆڵی کاریگەر ببینێ؛ هەروەها دەرفەتێکی دیکەیە کە هاتۆتە پێش بۆ جووڵەى دیپلۆماسی تا هەرێمی کوردستان بتوانێ پەیام و نیگەرانى و داخوازییەکانى خۆى بگەیەنێتە سەران و ڕێکخراوە جیهانییه‌كان. گرینگییەکی تر ئەوەیە، بەشداریی هەرێمی کوردستان نەک لەلایەن دەوڵەتى خانەخوێوە، بەڵکوو لەلایەن پاشاى دەوڵەتێکى کاریگەرى جیهانیشەوە بانگهێشت کراوە، کە شانشینی بریتانیایە. ئەمەیش خواستى بەشداربوونى هەرێمى زیاتر کردووە.
نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان و شا چارلزى سێيه‌م، شاى شانشينى يه‌كگرتووی بریتانیا. دوبەی کۆنفرانسی جیهانیی “COP28” ٣٠-١١-٢٠٢٣
ئەو کۆنفرانسانە دەرفەتێکی دیپلۆماتییە کە هەرێمی کوردستان دەتوانێت وەکوو ئەکتەرێکی نادەوڵەتی بەشدار بێت، چونکە لە زۆربەی بوارە باڵا و هەستیارەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی هێشتا ئەکتەرە دەوڵەتییەکان زاڵن؛ بەڵام ئەمڕۆ بەهۆی گۆڕانکارییەکان و هاتنەئارای پرس و کێشەی نوێوه، ڕۆڵی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان بەرز بۆتەوە. هەرێمی کوردستانیش وەکوو بکەرێک لە چوارچێوەی عێراق و تەنانەت ناوچەکەدا دەتوانێت لەم بۆنەیەدا هەم بەشداری لە پرسێکی گرینگی وەکوو ژینگە و گۆڕانی کەشوهەوادا بکات، هەمیش سوود لە ئەزموون و ڕێگەچارە نێودەوڵەتییەکان وەربگرێت؛ چونکە عێراق و هەرێمی کورستانیش، بەدەر نین لەم گۆڕانکارییە ژینگەیییانە و بەپێی ڕاپۆرت و توێژینەوەکان، گۆڕانی کەشوهەوا کاریگەریی گەورەی کۆمەڵایەتی، ئابووری، ژینگەیی و تەنانەت ئاسایشی و سیاسیی لەسەر عێراق دەبێت.
لە عێراقەوە چوار شاند چوونەتە دوبەی بۆ بەشداریکردن لەو کۆنفرانسەدا: دووان لە هەرێم و دووان لە بەغدا؛ هەردووکیان مەبەستیانە پەیامى ڕاستەقینەى هەرێمی کوردستان و عێراق بگەیەنن. بۆیە دەرفەتێکی دیکەیە بۆ هەرێمی کوردستان کە دەتوانێت جۆرێکى تر لە دیپلۆماسییەت پەیدا بکات، ئەویش دیپلۆماسیی ژینگەیە کە ئێستا لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى زەمینەسازیی باشی بۆ دەکرێ و، لەسەر ئاستى عێراقیش بۆتە پێویستییەکى ستراتیژى، چونکە داهاتووی ئەو وڵاتە بەهۆى گۆڕانکارییە ژینگەیییەکانەوە لە بەردەم مەترسیى جددیدایە.
ئامادەییی هەرێمی کوردستان لەو کۆنفرانسە جیهانییەدا زۆر گرینگە، چونکە ئەمە خەسڵەت و دیدێکی جیهانی لە بواری سیاسی و دیپلۆماسی دەداتە هەرێمی کوردستان، کە هاوشانی دەوڵەتان بەشێک بێت لە سیسته‌می هەرێمی و نێودەوڵەتی؛ بەتایبەت كه لە ئێستادا “دیپلۆماسیی ژینگە” بەشێکی چالاکی بواری سیاسی، مرۆیی و ئابوورییە لە جیهاندا. ڕاستە لەوانەیە هەرێمی کوردستان لەو پێگە بەهێزەدا نەبێت کە بتوانێت کاریگەریی بەسەر کێشەکانی گۆڕانی پلەی گەرمیی کەشوهەوادا هەبێت، بەڵام هەرێمی کوردستان (بەرپرسە باڵاکانی) بە شێوەیەکی فەرمی لەلایەن کۆڕبەندێکی جیهانییەوە بانگهێشت کراوە، کە باس لە پێگەی سیاسی و سەنگی هەرێمی کوردستان دەکات. هەرێمی كوردستان هەرچەندە وڵاتیكی پێشەسازی نییە كە بەهۆی كارپێكردنی كارگەكانییەوە زیان بە كەشوهەوا بگەیه‌نێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا بە هۆكاری جیاوازەوە ڕووبەڕووی گرفتی گۆڕانكاریی كەشوهەوا بۆتەوە؛ بەڵام بەدەر نییە لە مەترسیی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا. كۆمه‌ڵێك كێشەی ژینگەیی لە هەرێمی كوردستان هەن، كە پێویستیان بە چارەسەر و گرتنه‌بەری ڕێوشوێنی تایبەت هەیە.
لە ڕووە ئابوورییەكەیشەوە ئەو كۆنفرانسە گرینگە، ئەویش لە ڕێگەی سوودوەرگرتن لە پرۆگرامەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، چونكە بەشێك لەو وڵاتانەی كە لە كۆنفرانسەكەدا بەشدارن، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەی گۆڕانكاریی كەشوهەوا يارمەتیی دارایی پێشكەش دەكەن. لە یەكەم ڕۆژی كۆنفرانسی “COP28″ی نەتەوە یەكگرتووەكان سەبارەت بە كەشوهەوا، بڕیار درا بە چالاككردنی “سندووقی زیانەكان” بۆ ئەو وڵاتانەی، كە بەهۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا زۆرترین زیانیان بەردەكەوێت، کە لە بنەڕەتدا ئەو سندووقە لە كۆنفرانسی “COP27” لە شەرم شێخی میسر بڕیاری لەبارەوە درابوو و، ئەمساڵیش نزیكەی زیاتر لە (300) ملیۆن دۆلاری ئەمریكی بۆ ئەم مەبەستە كۆ كراوەتەوە. عێراقیش بەهۆی ئەوەی یەكێكە لەو وڵاتانەی كە ڕووبەڕووی گۆڕانكارییەكی سەختی كەشوهەوا بۆتەوە، دەتوانێ سوود لەم یارمەتییانە ببینێت. ئەمەیش دەرفەتێكە بۆ هەرێمی كوردستان کە لەم چوارچێوەیەدا کەڵک لەو یارمەتییانە وەربگرێت؛ چونكە بەشێكی ئەو گرفتە ژینگەیییانەی كە ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان بوونەتەوە، لەوانەیە هەرێم نەتوانێ خۆی بەتەنیا چارەسەریان بکات، بۆیە پێویستیی بە یارمەتییە نێودەوڵەتییەكانە. لەبەر ئەوە “COP28” دەرفەتێكی باشە بۆ هەرێمی کوردستان، بۆ ئەوەی سوود لە توانای دارایی، ئەزموون و هەوڵ و كۆششی وڵاتانی جیهان وەربگرێت.
لێکەوتەکانی ئەم کۆنفرانسە لە ڕووی سیاسی، ئابووری و ژینگەیییەوە بۆ هەرێمی کوردستان
هەرێمی کوردستان دەتوانێت لەو دەرفەتەدا ڕاستەوخۆ پەیوەندی له‌گه‌ڵ ڕێکخراو و دەوڵەتانی بەشدار لە کۆنفرانسەکەدا ببه‌ستێت و لە هەمان کاتیشدا سەرنجی کۆمپانیا و ناوەندەکانی توێژینەوە، هەروەها ڕێکخراوە پەیوەندیدارەکان بۆ هەرێمی کوردستان ڕابکێشێت و بنەمای هاوکارییان لە بواری ژینگەیی و گۆڕانی کەشوهەوا، هەروەها قەیرانی ئاو کە لەم ساڵانەی دواییدا بەرۆکی هەرێمی کوردستانی گرتووە، دابمەزرێنێت و سوود لە توێژینەوە و هاوکارییەکانیان وەربگرێت، بۆیە ئه‌م هه‌نگاوانه پێویستن:
- قۆستنەوە و جەختکردن لەسەر ئەو بابەتانەی کە بۆ هەرێمی کوردستان بەسوودن، هەروەها سوودمەندبوون لە بیرۆکەکان تا لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێن.
- بوونى هەماهەنگی لەگەڵ شاندی حکوومەتى عێراقی سەبارەت بەو پرۆژانەى کە دەکەونە هەرێمی کوردستانەوە و ژینگەى عێراق و هەرێمی کوردستان باشتر دەکەن.
- هەوڵدان بۆ ڕاکێشانی چەندان کۆمپانیا بۆ دروستکردنى هەندێ پڕۆژە، کە لە لایەک ژینگە دەپارێزن، لە لایەکی تریشەوە لە نێوه‌ندی ئەو پرۆژانەوە چەندان شوێنی گەشتیارى لە هەرێمی کوردستان دروست دەبن، وەک بنیاتنانى بەنداو؛ چونکە لایەنێکى بەرنامەی کارەکە باس لە وەبەرهێنانى سەوز دەکات، یان هەندێ پرۆژەى کشتوکاڵی.
- بانگهێشتى هەندێ لە شاندەکان بۆ هەرێمی کوردستان و نیشاندانى ئەو بوارانەى کە دەتوانن وەبەرهێنانى ژینگەییی تێدا بکەن.
- گەیاندنى پەیامێک بە سەرکردە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، بەوەى هەرێمی کوردستان هەمیشە حه‌ز ده‌كات ڕۆڵێکی پۆزەتیڤ و ئەکتیڤانە لە ناوچەکە و عێراقدا بگێڕێت.
لە لایەکی تریشەوە عێراق و هەرێمی کوردستان داهاتیان لەسەر پیشەسازیی نەوت و گازی سروشتییە و، ئەمەیش بۆتە جێگەی مشتومڕی کۆنفرانسە ژینگەیییەکان. لە ڕوانگەیەکی ترەوە، هەرێمی کوردستان دەتوانێت خۆی بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتووی ئەم بوارە و نیگەرانییەکانی وڵاتانی گەورە و هەوڵەکانیان بۆ جێگرەوەی نەوت و گاز بە وزەی پاک و سروشتیی نوێبووەوە ئامادە بکات. وەک دەزانین هەر یەکە لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش (بە ڕێژەیەکی کەمتر) کاریگەریی زۆری گۆڕانی کەشوهەوایان لەسەرە؛ پێشبینی دەکرێت عێراق لەنێو ئەو پێنج وڵاتەدا بێت کە لە جیهاندا بەهۆی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە. بەپێی سەرچاوەکانی حکوومەتی عێراق و نەتەوە یەکگرتووەکان، عێراق ساڵانە 60 هەزار دۆنم زەویی کشتوکاڵی لەدەست دەدات. ئەم دیاردە کەشوهەوایییانە هەڕەشە لە بژێوی ژیان و ئاسایشی خۆراکی دانیشتووانی عێراق دەکەن، کە ئەمەیش زەمینە بۆ ئاوارەبوون و ناسەقامگیری و لێکترازانی کۆمەڵایەتی دروست دەکات، کە بێ گومان پڕیشکەکانی بەر هەرێمی کوردستانیش دەکەوێت. قەیرانی ئاو و وشکەساڵیی توند و شێوازەکانی بەنداوسازی لە تورکیا و ئێران و زیادبوونی بەکارهێنان و بەهەدەردانی ناوخۆییی ئاو لە عێراق و هەرێمی کوردستان، بە شێوەیەکی بەردەوام لە فراوانبووندایە.
لەم سۆنگەیەوە هەرێمی کوردستان، دەبێت تا زووە ستڕاتیژییەکی ژینگەییی تۆکمە پەیڕەو بکات و کار بکات لەگەڵ ڕێکخراوە جیهانییەکان و وڵاتانی ناوچەکە بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا. ئەمەیش پێویستیی بە پڕۆژەی گەورە هەیە لەو بوارەدا؛ هەرێمی کوردستان بەهاوبەشی لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵ، پێویستە دەستەیەکی تایبەت بەم پرسە دروست بکەن.
دەرفەتەکانی ئەو کۆنفرانسە جیهانییە بۆ هەرێمی کوردستان
بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، دەتوانێت لەم ڕێگەیەوە هەم پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و بەغدا لە ڕووی هاوکاریی ژینگەیییەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و لێکەوتەکانی پتەو بکات، چونکە چارەنووسیان پێکەوە گرێدراوە و، ئەمەیش دەتوانێت کاریگەریی لەسەر بوارەکانی تری پەیوەندیی دوولایەنەیان هەبێت.
جگە لەمانەیش نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان و مەسروور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانن بە بانگهێشتکردنی ئەو ڕێکخراو و ناوەند و کۆمپانیایانە بۆ هەرێمی کوردستان، دەرفەتی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان بڕه‌خسێنن. لە لایەکی تریشەوە، بەهۆی سروشتی سنووربەزێنی گۆڕانکاریی کەشوهەوا، هەرێمی کوردستان دەتوانێت سوود لەو سندووقە دارایی و بڕیارانە وەربگرێت کە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانکاریی کەشوهەوا، لەلایەن دەوڵەتانی پێشکەوتوو تەرخان دەکرێت.
بێ شک ئەم جۆرە دیدار و گردبوونەوە جیهانییانە تەنیا باس لە پرسێکی دیاریکراو و سنووردار ناکەن، بەڵکوو دەکرێت ببنە سەرەتایەک بۆ بنیاتنانی پەیوەندیی سیاسی و ئابوورییش لە بواری جیاجیادا. بۆیە هەرێمی کوردستان زیاتر لە دەوڵەتان، پێویستیی بەم جووڵە دیپلۆماسییانە هەیە تا ببێتە بەشێک لە پرسە هەرێمی و جیهانییەکان لە ناوچەکەدا.
گۆڕانی کەشوهەوا، کێشەیەکی کوردستانی، عێراقی، ناوچەیی و جیهانییە و گشت هاوکێشەکان لێک نزیک دەکاتەوە، چونکە گۆڕانی کەشوهەوا سنوور ناناسێت و، مەترسییە بۆ سەر تەواوی جیهان. هەروەها لە پەراوێزی کۆنفرانسەکەیشدا زۆر چالاکیی تر دەکرێت، کە ئەمەیان بەشێکە لە کاری دیپلۆماسی لە کۆنفرانسەکەدا. واتە پەراوێزی کۆنفرانسیش دەرفەتێکی ترە بۆ هەرێمی کوردستان، تا تێیدا چالاک بێت و خۆی دەرخات.
نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان و ئەنتۆنیۆ گوتێرێز، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان. کۆنفرانسی جیهانیی “COP28″، لە دوبه‌ى له ئيمارات (١-١٢-٢٠٢٣)
بەشێک لە کارناسان و توێژەرانی زانستە سیاسییەکان، دیپلۆماسی بە “زانستی پەیوەندییەکان لە نێوان سیاسەتوانان و بەڕێوەبەرانی وڵاتان”دا لێک دەدەنەوە. ئەگەر هەر لەو سەرگەیەوە سەیری ئەو کۆنفرانسە بکەین، دەوری دیپلۆماسیی ژینگەیی (Environmental diplomacy) بەرجەستە دەبێتەوە؛ بەڵام لێرەدا هونەری سەرکردایەتیکردنی بەرژەوەندییەکان و دەسنیشانکردنی ئەولەوییەتەکان، دەوری سەرەکی دەگێڕێت. بۆیە هەم کۆنفرانسەکە و هەمیش چاوپێکەوتنەکان لە پەراوێزی کۆنفرانسەکەدا دەوری گرینگ دەگێڕن، چونکە “پەراوێز”ی کۆنفرانسەکان، هەروەکوو کۆنفرانسەکە، دەرفەتێکی جیهانی و ناوچەیییە، کە تیایدا پەیوەندی دروست دەکرێت و، باس لە بەرژەوەندیی دووسەرە و چەندسەرە دەکرێت. دەکرێت کۆنفرانسی “کۆپ ٢٨” بە “تریبیوون” (Tribune)ێكی جیهانییش بشوپهێنین، بەتایبەت بۆ هەرێمی کوردستان کە کۆنفرانسەکە و پەراوێزەکەی دەرفەتێکی جیهانین بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستانیش خۆی تێدا ببینێتەوە و بدوێت؛ چونکە “کۆنفرانسی ئاوا دەرفەت بۆ دیپلۆماتەکان دەخوڵقێنێت، کە بەئاسانی (ناپڕۆتۆکۆڵی) دەستیان بە بەرپرسە باڵاکانی جیهان- لەوانە زلهێزەکان- ڕا بگات و بۆ بەرژەوەندیی خۆیان کەڵک لە دانیشتنەکانی پەراوێزی کۆنفرانسەکان وەربگرن.” ڕێک لەبەر ئەوەیە کە ئەو کۆنفرانسە بە پەراوێزکانییەوە بۆ هەرێمی کوردستان زۆر گرینگە و، کۆنفرانسەکە ڕاستەوخۆ هەرێمی کوردستان بە ناوچە و جیهانەوە دەبەستێتەوە.
بۆ زانیاریی زیاتر سەردانی ئەم لینکانە بکە.