شرۆڤەیەک بۆ هەڵوەشانەوەی پەکەکە و داهاتووی پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا
موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له سیسته‌مه سیاسییه‌كان و مامۆستا له به‌شی سیسته‌مه سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین
پێشەکی
پێشنیارەکەى سەرۆکی بزووتنەوەى حزبى نەتەوەپەرستی تورکیا “دەوڵەت باخچەلی” Devlet) (Bahçeli لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵى ٢٠٢٤، کە تایبەت بوو بە دووبارە دەستپێکردنه‌وه‌ى دانوستانەکان لەگەڵ پەکەکە و “عەبدوڵڵا ئۆجەلان” (Abdullah Öcalan)، ئەم هەنگاوەى باخچەلی، بوو بە خاڵی دەستپێک بۆ دووبارە دەستپێکردنه‌وه‌ی دانوستانەکان لە نێوان لایەنه فەرمییەکانی دەوڵەتی تورکیا و بەرپرسانی پەکەکە لە زیندان و دەرەوەى زیندان. بێ گومان هۆکارەکەى هەرچی بێت، ڕاستییەکی حاشەهەڵنەگر هەیە ئەویش بریتییە لەوەى هەردوو لا هەنگاوی جددییان ناوە بۆ ئەوەى دانوستانەکانی نێوانیان دەست پێ بکات. بەڵام نیگەرانی و مەترسییەکانی سەرنەکەوتنی پرۆسەى دانوستانەکە تا ئێستا لە ئارادایە، چونکە متمانەى تەواو لە نێوان لایەنەکان بەتەواوەتی جێگیر نەبووە و پێ دەچێت ئەوەى لەم چوارچێوەیەدا دەگوزەرێت، لەژێر گوشاری گۆڕانکارییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانە لە لایەک و، بارودۆخی ناوخۆییی سیاسیی تورکیایە لە لایەکی دیکەوه. دەکرێ له قۆناغەکانی داهاتوو هەندێک هەنگاوی بەرچاو لەم باره‌یەوە بەدی بکرێت، بەڵام پێ ناچێت ببێتە هۆکارێکی سەرەکی بۆ چارەسەرکردنی دۆزی کورد لە تورکیا. هۆکاری ئەمەیش لەوانەیە بۆ ئەوە بگه‌ڕێتەوە کەوا نە پەکەکە بەتەنیا نوێنەری ڕاستەقینەى کوردە لە تورکیا و نە هاوپەیمانیی کۆمار ئەو هێزە جەماوەرییەى پێشووی ماوە، کە بتوانێ ئەم گۆڕانکارییە ڕیشەیییە ئەنجام بدات.
لە بابەتى ئەم جارەمان، هەوڵ دەدەین بەگشتى شرۆڤەیەکی بابەتییانە بکەین بۆ بڕیاری پەکەکە دەربارەى هەڵوەشاندنەوەى و، هه‌روه‌ها پێشبینییەکانی داهاتووی پرۆسەى چارەسەری لە تورکیا.
ئایا پەکەکه چەک دادەنێت؟
دەستپێشخەرییەکەى باخچەلی لەمەر دەستپێکردنى دانوستانەکان لەگەڵ پەکەکە و تەنانەت خودی ئۆجەلان، لە چوارچێوەى پرۆژەیەکدا بوو کە بەفەرمی ناوی لێ نراوە “Terörsüz Bir Türkiye” (تورکیایەکی بێ تیرۆر). ئەم دەستەواژەیە بەفەرمی بۆ یەکەم جار لەلایەن سەرۆککۆماری تورکیا “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان” Recep Tayıp Erdoğan)) لە ساڵى ٢٠٢٤ بەکار هێنرا. بێ گومان پێشتریش بابەتى ڕووبەڕووبوونەوەى تیرۆر و گرووپە تیرۆریستییەکان بەردەوام لە ستراتیژییەت و ئەدەبیاتی بەرپرسانی تورکدا هەبووە، بەڵام وەکوو ستراتیژییەت و پرۆگرامێکی تایبەتى حکوومەت، ئەمەیان بۆ یەکەم جار بەم شێوەیە لە تشرینی یەکەمی ساڵى ٢٠٢٤دا بەکار هێنا. لەم چوارچێوەیەدا پرۆسە یاخود ستراتیژییەت، یانیش پرۆژەى تورکیایەکی بێ تیرۆر، بەم شێوەى خوارەوە خۆی لە پێنج قوناغدا دەبینێ:
یەکەم: قۆناغی یەکەم بە لێدوانەکەى ئەردۆغان دەستی پێ کرد، ئەویش لەژێر دروشمی بەهێزکردنی “بەرەى ناوخۆ” İç Cephe)). ئەم لێدوانانە بۆ یەکەم جار و لەژێر ئەم ناونیشانە لە ١٤ى تشرینی یەکەمی ساڵى ٢٠٢٤ دواى کۆبوونەوەى لەگەڵ کابینەى حکوومەتەکەى، لەلایەن ئەردۆغانەوە ڕاگەیه‌نرا. ئەم لێدوانەی ئەردۆغان لەلایەن باخچەلییەوە پاڵپشتیى لێ کرا و ڕاستەوخۆ لە ٢٢ی تشرینی دووەمی هەمان ساڵ، لە کۆبوونەوەى گرووپى حزبەکەى لە پەرلەمانی تورکیا، باخچەلی پەیامە بەناوبانگەکەى دەربارەی ئۆجەلان لە 27ی شوباتی 2025 ڕاگەیاند، کە تیایدا داوای كرد پەكەكە چەك دابنێت. ئەم قۆناغە لەگەڵ بانگەوازەكەی باخچەلی كۆتاییی پێ هات و پێی نایەوە قۆناغی دواتر كە قۆناغی دووەمە.
دووەم: ئەم قۆناغە لەگەڵ پەیامەكەی ئۆجەلان لە ڕێكەوتی 27ی شوبات دەستی پێ كرد و تا سەرەتای مانگی مایسی 2025 بەردەوام بوو، كە لەم ڕێكەوتەدا پەكەكە كۆنگرەی هەڵوەشاندنەوەی خۆی ڕاگەیاند. ئەم قۆناغە نزیكەی سێ مانگی خەیاند و تیایدا كۆنگرەی (12)مینی پەكەكە ئەنجام درا و بڕیاری هەڵوەشاندنه‌وه‌ی پەكەكە ڕاگەیه‌نرا. ئەمە ئاماژەیەك و هاندەرێكی باش بوو بۆ سەرخستنی پرۆسەی دانوستاندن لە نێوان حكوومەتی توركیا و پەكەكە.
سێیەم: ئەم قۆناغە لە 12ی مایسی 2025ه‌وە دەستی پی كرد و بە قۆناغی “دانانی چەك” دێت لەلایەن چەكدارانی پەكەكە. ئەو چەكدارانەی كە هیچ كەیسێكی دادگه‌یییان لەسەر نییە، هیچ بەربەستێكی یاسایی نییە لەبەردەمیان بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە توركیا و خۆیان ڕادەستی لایەنە ئەمنییەكان بكەن. جگە لەمەیش بەرپرسە باڵاكانی پەكەكە ئەگەری ئەوەیان لەبەردەمدا بەكراوەیی دەمێنێته‌وه و دەتوانن لە سلێمانی بمێنن یاخود بچنە دەرەوەی هەرێمی كوردستان و عێراق و ڕوو لە وڵاتانی ئەوروپا بكەن. هەروەها بابەتی ڕادەستكردنی چەكیش لەسەر خاكی هەرێمی كوردستان بە هەماهەنگی لەگەڵ حكوومەتی فیدڕاڵی عێراق ئەنجام دەدرێت. پێشبینی دەكرێت چەكەكان ڕاستەوخۆ ڕادەستی هێزە ئەمنییەكان و سوپای توركیا نەكرێت. گرنگترین خاڵ لەم قۆناغەدا كشانەوەی چەكدارانی پەكەكەیە دوای چەكدانانیان لە چیای قەندیل و زاپ و ناوچەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان.
لە پاڵ ئەم هەنگاوەیش توركیا لەگەڵ دەسەڵاتدارانی نوێی سووریا، كار بۆ ئەوە دەكەن چەكدارانی “یەپەگە” تێكەڵی سوپای نوێی سووریا بكرێن و بخرێنەتە ژێر كۆنترۆڵی سوپای نوێی سووریا. بێ گومان ئەم هەنگاوەی ئەنقەرە لە سووریا لەوانەیە ئاوا بەئاسانی تێ نەپەڕێت و پێویستی بە كاتی زیاتر و شێوە و سیناریۆی زیاتر بێت، چونكە تا ئێستا ناتوانین بانگەشەی ئەوە بكەین كەوا سووریا بەتەواوەتی ئارام بۆته‌وه و كێشەی نەماوە و لە ڕووی ئەمنی، سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە سەقامگیرە. هەروەها پێشبینی دەكرێت پرۆسەی چەكدانانی پەكەكە لەم قۆناغەدا 3 تا 4 مانگی پێ بوێت؛ بەڵام تا ئیستا ئەم قۆناغە جێبەجێ نەكراوە.
چوارەم: ئەم قۆناغە پاش كۆتاییهاتنی قۆناغی چەكدانان دەست پێ دەكات و بە قۆناغی بەدیموكراسیكردن و گرتنەبەری ڕێوشوێنە یاسایییەكان ناوزەد دەكرێت. لەم قۆناغەدا پەرلەمانی توركیا زیاتر ئەرك و ڕۆڵی پێ دەسپێردرێت، ئەویش لە ڕێگەی گرتنەبەری ڕێوشوێنە یاسایی و پێویستەكان بۆ بەدیموكراسیكردن و دەركردنی ئەو یاسایانەی، كە لە ڕێگەیەوە بتوانرێت لە بواری دۆزی كورد لە توركیا هەندێك هەنگاوی جددی بنرێت. پێشبینی دەكرێت ئەم قۆناغە بەئاسانی تێ نەپەڕێت؛ تەنانەت ئەگەر تێشپەڕێت ئەوە لەوانەیە كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر بابەتەكە نەبێت؛ چونكە پێشتریش و لە ساڵانی ڕابردوویش چەندان هەنگاوی هاوشێوە بە بیانووی هەنگاونان بەرەو چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی و كرانەوە بەڕووی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا نراوە، بەڵام بینیمان كە ئەنجامەكەی بەو شێوەیە نەبوو كە پێشبینی دەكرا. گەورەترین هۆكاری ئەمەیش، دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانە لە نێوان هەردوو لا.
پێنجەم: ئەم قۆناغە، بە قۆناغی تەواوكاریی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژی دادەنرێت؛ واتا لە ڕووی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژییەوە كار لەسەر ئەوە دەكرێت كە ناوچە كوردنشینەكانی توركیا لە ڕووی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژییەوە لەگەڵ بارودۆخ و قۆناغی نوێدا لە لایەك و لە لایەكی دیكە لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی توركیا بگونجێنرێت. پێشبینی دەكرێت درێژترین و سەختترین قۆناغ ئەم قۆناغە بێت و، پێ ناچێت ئەم قۆناغە ئاوا بەئاسانی تەواو بێت و جێبەجێ بكرێت.
ئەمەی سەرەوە پلان و قۆناغە چاوەڕێكراوەكانی هەنگاوی ئەم جارەیە، بەڵام بۆ وەڵامی پرسیاری “ئایا پەكەكە چەك دادەنێت؟” ئەوە پێویستە دەربارەی ئەزموونی پەكەكە لەم بوارەدا چاوێك بە مێژوودا بخشێنین. هەر لەم چوارچێوەیەدا سەرەتا و بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1993 و لە ئەنجامی دانوستاندنەكانی نێوان توركیا و پەكەكە لە سەردەمی سەرۆككۆماری پێشووتری توركیا “تورگوت ئۆزال” (Turgut Özal)، ئۆجەلان ئاگربەستی تا بۆ ماوەیەكی سنووردارنەكراو ڕاگەیاند، بەڵام دوای كۆچی دواییی ئۆزال، ئەم ئاگربەستە درێژه‌ی نەخایەند و بۆ ماوەیەكی كورت بوو. پاشان شەر و پێكدادان سەرلەنوێ دەستی پێ كرده‌وه.
ساڵی 1999 دوای دەستگیركردنی ئۆجەلان، پەكەكە دووبارە ڕووبەڕووی بارودۆخێكی ڕێكخستنی سەخت بووەوە. گرنگترین هەنگاوی ئەو كاتە بریتی بوو لە بڕیاری كشانەوەی چەكدارانی پەكەكە بۆ دەرەوەی خاكی توركیا. لە ئەنجامی ئەم ڕووداوانە جموجۆڵ و چالاكییەكانی پەكەكە لەناو خاكی توركیا بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كرد بەڵام ئەمە نەبووە هۆی ئەوەی پەكەكە چەك دابنێت و ئاگربەستەكەیش لە ساڵی 2004دا كۆتاییی پێ هات و دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە عێراق لە ساڵی 2003، پەكەكە زیاتر خۆی لەسەر خاكی عێراق، بەتایبەت هەرێمی كوردستان جێگیر كرد و كردییە پێگە و سەنتەری خۆی. دیسان لە ساڵی 2006 بۆ ماوەیەكی كورتیش بێت ئاگربەست لەلایەن پەكەكەوە ڕاگەیه‌نرا بەڵام بە بیانووی پابەندنەبوونی توركیا بەم ئاگربەستە، پەكەكە دووبارە دەستی بە چالاكییەكانی خۆی كرده‌وه دژی توركیا.
دیارترین هەنگاوی پەكەكە و توركیا لەم باره‌یەوە ساڵانی نێوان 2013 -2015 بوو. لەم ماوەیەدا توركیا، بەتایبەت بە سەرۆكایەتیی ئاك پارتی و خودی ئەردۆغان، بڕیاری دەستپێكردنی پرۆسەی ئاشتییان ڕاگەیاند و ئۆجەلانیش ڕاستەوخۆ لەم پرۆسەیەدا بەشدار بوو؛ تەنانەت لە 21ی ئازاری ساڵی 2013 ئۆجەلان پەیامێكی ڕاگەیاند و تیایدا داوای لە پەكەكە كرد چەك دابنێن و بكشێنەوە دەرەوەی سنوورەكانی خاكی توركیا. سەرەڕای ئەوە ئەم قۆناغە بە گرنگترین و جددیترین هەنگاو لە مێژووی توركیا دادەنرێت كە هەوڵ درابێت دۆزی كورد چارەسەر بكرێت؛ بەڵام ئەم پرۆسەیە لەگەڵ هێرشەكانی شاری سوروچ لە ساڵی 2015 ئەم قۆناغەیش بە شكست كۆتایی هات.
سەرجەم ئەم پێشهاتە و ڕووداوانەی ڕابردوو لە نێوان توركیا و پەكەكە، ئەوەمان بۆ دەردەخات كە سەرەتا تا ئێستا متمانە لە نێوان لایەنەكان دروست نەبووە؛ هەروەها بابەتێكی گرنگی دیكەیش ئەوەیە پێشهاتە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان ڕۆڵ و گرنگییان هەیە لە دیاریكردن و ئاراستەكردنی پەیوەندیی نێوان هەردوو لا. بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی ئەم دوو خاڵە جەوهەرییە، دەتوانین بۆ وەڵامی پرسیارەكەی سەرەوە ئەوە بڵێین: پەكەكە ئەزموونێكی باشی هەیە لەمەڕ درێژەدان بە كار و چالاكییەكانی خۆی لەژێر ناوی جیاواز.
ئەگەر تێبینیی پەیام و بڕیارەكەی پەكەكە بكەین لە دوایین كۆنگرەی كە بە “كۆنگرەی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە”یش ناو ده‌بردرێت، ئەم دەقە لەخۆ دەگرێت: “كۆتایی بە سەرجەم كارەكان هێنرا كە بە ناوی پەكەكە ئەنجام دەدرا.” ئەگەر بەوردی لەسەر ئەم دەستەواژەیە بوەستین، بۆمان دەردەكەوێ كە ئامانج لێی تەنیا كۆتاییهێنانە بەو كارانەی كە لەژێر ناوی پەكەكە ئەنجام دەدرێن؛ كەواتا لێرە پرسیاری ئەوەمان بۆ دروست دەبێت: ئایا بەرپرسانی ئێستای پەكەكە بۆیان هەیە لەژێر ناوی دیكە درێژە بە كارەكانیان بدەن؟ وەڵامەكەی “بەڵێ”یە و بەرپرسانی پەكەكە ئەزموونیشیان هەیە لەم باره‌یەوە. تەنانەت بەرپرسانی توركیا بەردەوام ڕەخنە لە پەكەكە دەگرن كە لە ناوچە جیاجیاكاندا لەژێر ناوی جیاواز درێژە بە كار و چالاكییەكانیان دەدەن.
لە لایەكی دیكەوه باوردۆخەكەی ئێستای ناوچەكە لەوانەیە بە شێوەیەكی كاتی ئەوە بخوازێت هانی هەردوو لا بدات بۆ ئەوەی درێژە بە دانوستانەكان بدەن، بەڵام بۆ ماوەیەكی درێژخایەن لەوانەیە ئەمە زۆر ڕاست و دروست نەبێت؛ چونكە پێشبینی دەكرێت ناوچەكە لە قۆناغەكانی داهاتوودا پێشهاتی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت و، ڕەنگە ئەمەیش ببێتە هۆی گۆڕانی هاوكێشە سیاسی، ئەمنی، سەربازی و ئابوورییه‌كانی ئێستا. بۆیە دەكرێ بڵێین هەرچەندە پەكەكە بڕیاری خۆهەڵوەشاندەوە و چەكدانانی داوە بەڵام هیچ كاتێك پەكەكە ئامادە نەبووە هەموو هێلكەكانی بخاتە ناو سەبەتەیەكه‌وه.
ئامانجی ڕاستەقینە و کۆتاییی تورکیا لەم پرۆسەیە چییە؟
دروشمی “توركیایەكی بی تیرۆر” ئامانجی ڕاستەقینە و كۆتاییی توركیایە لەم پرۆسەیە، چونكە خودی پرۆسەكە بەم ناوە دەستی پێ كردووە. با ئەوە لەبەرچاو بگرین لە چ كات و ساتێكدا ئەردۆغان بڕیاری دا ئەم هەنگاوە بنێت؟ بەگشتی جگە لە دروشمە سەرەكییەكەی پرۆسەكە، هۆكارە ڕاستەقینەكان بۆ نانەوەی ئەم هەنگاوە لەلایەن ئەردۆغان و ئاك پارتی، بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە دەگەڕێته‌وه:
یەكەم: ئاك پارتی دوای گۆڕینی سیستەمی سیاسیی توركیا لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی و دروستبوونی ئەو هاوكیشەیە سیاسییە نوێیە لەسەر ئاستی وڵاتدا، حه‌زی ده‌كرد لە ڕێگەی پێكهێنانی هاوپەیمانییه‌وه بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا بكات. لەم چوارچێوەیەدا سەرەتا پەنای بۆ پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی “مەهەپە” برد بە سەرۆكایەتیی باخچەلی، كە بەیەكەوە توانییان لە ساڵی 2018 هاوپەیمانیی كۆمار (Cumhur İttifakı) پێك بهێنن. بەڵام دوای ئەم قۆناغە تێبینی كرا و بەپێی دوایین ڕاپرسییەكان، دەركەوت كەوا هاوپەیمانیی كۆمار ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێژەی دەنگەكانی لەدەست دەدات و ڕێژەی دەنگەكانی بە شێوەیەكی بەرچاو كەمی كردووە. تەنانەت ئەردۆغانیش ڕێژەی دەنگەكانی وەكوو ساڵانی ڕابردوو نەماوە و كەمی كردووە، بەتایبەت دوای ئەوەی هەر یەك لە ئەكرەم ئیمام ئۆغلو (Ekrem İmamoğlu) و مەنسوور یەڤاش (Mansur Yavaş) وەكوو دوو ڕكابه‌ری بەهێزی ئەردۆغان دەر كەوتن. بۆیە دەتوانین بڵێین هۆكاری سەرەكیی ئەم هەنگاوەی ئەردۆغان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەیەوێ لە ڕێگەی ئەم نزیكبوونەوە لە پەكەكە دەنگی دەنگدەری كورد بۆ خۆی مسۆگەر بكات، یانیش بە لایەنی كەمەوە ڕێگری لەوە بكات لایەنە سیاسییە كوردییەكان لەگەڵ حزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ هاوپەیمانێتی پێك بهێنن؛ چونكە ڕاستییەكی حاشەهەڵنەگەر هەیە لە توركیا، ئەویش بریتییە لەوه‌ی كە لە سەرجەم هەڵبژاردنەكاندا دەنگی دەنگدەرەی كورد یەكلاییكەرەوەیە و قورسایییەكی بەرچاوی هەیە لە یەكلاییكردنه‌وه‌ی ئەنجامەكان و، جوانترین نموونەیش بۆ ئەمە هەڵبژاردنەكانی شارەوانییەكانە لە شارەكانی وەكوو ئیستەنبووڵ و ئەنقەرە.
دووەم: هاوكێشە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانی ئێستا وا دەخوازن كە ئێتر نابێت دۆزی كورد فەرامۆش بكرێت و وەكوو جاران كورد هیچ حیسابێكی بۆ نەكرێت. بۆیە دەبینین توركیا جۆرە نەرمییەكی لەم باره‌یەوە نواندووە بە مەبەستی خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخە نوێیەكە، كە لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهاندا هاتۆتە ئارا. واتا دوای هێرشەكەی حەماس لە 7ی ئۆكتۆبەری 2023 و كاردانەوە ئیسرائیل بۆ ئەم هێرشە، هاوكێشە ئەمنی و سەربازی و سیاسییەكانی ناوچەكە گۆڕانكارییەكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. هەروەها ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە ماوەی 11 ڕۆژدا، ئەم گۆڕانكارییانەی زەقتر كردووە و، تەنانەت لاوازبوونی ئێران لە سووریا و لوبنان بنەمای ئەو گۆڕانكارییانەیە كە لە ناوچەكەدا هاتۆتە ئارا. بۆیە نەدەكرا ئەنقەرە بەرانبەر ئەم هەموو پێشهات و ڕووداوانە لەسەر ئاستی ناوخۆدا ئامادەكاری نەكات بۆ ئەوەی شوێنی خۆی لە هاوكێشە نوێیەكەدا بكات یاخود لانی كەم بەبێ زیانێكی گەورە لە هاوكێشە نوێیەكەدا درێژە بە بوونی خۆی بدات.
سێیەم: باری ئابووری و داراییی توركیا لە ساڵی 2002وە تا ئێستا لە سەختترین ئاستیدایە. ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لایەنی ئابووریی وڵات هەنگاو بەرەو داڕمان دەنێت و ئەگەر ئەنقەرە هەنگاوی جددی لەم باره‌یەوە نەنێت، ئەوە ڕووبەڕووی كێشە و قەیرانێكی سەختی دارایی و ئابووری دەبێتەوە. بۆ ئەوەی لایەنی ئابووری و داراییی وڵات چارەسەر بكرێت، زۆر گرنگە لە ڕووی سیاسییەوە وڵات سەقامگیر بێت؛ ئەم سەقامگیرییە بەدی نایه‌ت ئەگەر دۆزی كورد چارەسەرێكی بنەڕەتیی بۆ نەدۆزرێتەوە. كەواته هۆكاری سێیەم، دەكرێ بارودۆخی ئابووری و دارایی بێت كە ئەردۆغانی ناچار كرد بۆ ئەوەی ئەم هەنگاوە بنێت.
چوارەم: ئەردۆغان بۆ ئەوەی بتوانێ خۆی دیسان بۆ سەرۆكایەتیی كۆمار كاندید بكاته‌وه، ئەوە یەكێك لە ڕێگه‌كانی ئەمە لە دانانی دەستوورێكی نوێدا تێ دەپەڕێت. چونكە ئەردۆغان و هاوپەیمانێتییه‌كەی، ناتوانن بەتەنیا دەستوورێكی نوێ دابنێن، بۆیە پێویستیان بە دەنگی لایەنە سیاسییە كوردییەكانه لە پەرلەمان. كەواته ئامانجێكی دیكەی ئەم هەنگاوەی ئەردۆغان، خۆی لە دانانی دەستوورێكی نوێ بۆ توركیا دەبینێته‌وه.
بەربەستەکانی بەردەم ئەم پرۆسەیە چین؟
ئەم پرۆسەیە لە ڕووی جێبەجێكردنییەوە كێشە و گرفتی زۆری لەبەردەمدایە، چونكە تا ئێستا چەندان جار كاری لەسەر كراوە بەڵام شكستی هێناوە. لەم چوارچێوەیەدا دەتوانین گرنگترین ئەو بەربەستانە بخەینە ڕوو كە لەبەردەم پرۆسەكەدایە:
یەكەم: پێش هەموو شتێك، جارێ ناوی پرۆسەكە كێشەی جددیی لەسەرە، چونكە توركیا بەفەرمی ڕای گەیاندووە كە لەژێر دروشمی “توركیایەكی بێ تیرۆر” ئەم هەنگاوانە دەنێت. بەم پێیە بێت، پەكەكەیش لەگەڵ بەدەمهاتنەوەی ئەم بانگەوازەی توركیا، بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆیش بێت، ئەوەی قبووڵ كردووە كە چەندان ساڵە كار و چالاكییەكانی لە چوارچێوەی تیرۆردا بووە، چونكە ڕازی بووە لە پرۆسەیەكدا بەشدار بێت كە ناوە فەرمییەكەی “توركیایەكی بێ تیرۆر“ە. بۆیە بە بڕوای ئێمە ئەمەیان سەرەكیترین و گرنگترین بەربەستە لە بەرانبەر ئەم پرۆسەیە.
دووەم: ئۆجەلان لە كاتێكدا دانوستان دەكات كە دستبەسەرە؛ ئەمە تا چ ڕاددەیەك ئەنجامێكی دروستمان پێشكەش دەكات؟ چونكە هەلومەرجەكانی دانوستانەكان بۆ هەردوو لا، پێویستە یەكسان بێت؛ لەژێر گوشاری بەندكردن و ژیانی به‌ندیخانە، ناكرێ بڕیاری دروست دەربكرێت و، ئۆجەلانیش بەدەر نییە لەمە. كەواته بەربەرستێكی دیكەی بەردەم ئەم پرسەیە ئەوەیە كە ئۆجەلان لە بەندیخانەوە بڕیاری داوە پرۆسەكە بە ناوی پەكەكە بەڕێوە ببات. ئەمەیش ئەم پرسیارەمان بۆ دروست دەکات: “تا چەند لە کەشێکی ئازاد و دوور لە گوشار و هەڕەشە، پرۆسەکە بەڕێوە دەچێت؟“
سێیەم: ئامانجی هەردوو لا لە قبووڵکردنى دەستپێکردنی ئەم پرۆسەیە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە لە ئاستی ناوخۆی تورکیا و ئاستە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان هەندێک گۆڕانکاریی جددی ڕووی داوە و، پێشبینییش دەکرێت گۆڕانکاریی تر بەڕێوە بن؛ بۆیە هەردوو لا نایانەوێ لە دەرەوەی هاوکێشە نوێیه‌كەدا بمێننەوە. له‌به‌ر ئه‌وه، بنەما سەرەکییەکەى ئەم پرۆسەیە خودی پرۆسەکە نییە بەڵکوو زیاتر لەسەر پارێزگاریکردن لە بەرژەوەندییەکان دەستى پێ کردووە. لەبەر ئەم هۆکارەیشە پێشبینی دەکرێت لە هەر کات و ساتدا پرۆسەکە شکست بهێنێت چونکە بنەماکەى پتەو و دروست نییە و تەنانەت متمانەیش لە نێوان لایەنەکان نییە.
چوارەم: لەگەڵ ئەم هەموو کێشە و گرفتە دارایی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییانەى تورکیا، ئەستەمە ئەم پرۆسەیە سەر بگرێت، چونکە دەنگدەرى تورکی، ئێستا لە جیاتی دروشمەکانی بەرپاکردنی ئاشتی، زیاتر گرنگی بە لایەنی ئابووری و دارایی و ئاستى بژێوی ژیان دەدەن. بۆیە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتووی تورکیادا ئەگەرى هەر جۆرە سوپرایزێک هەیە، هەر گۆڕانکارییەکی ڕیشەییش دەبێتە هۆی شکستهێنانی ئەم پرۆسەیە کە ئەردۆغان و باخچەلی و ئۆجەلان سەرکردایەتیی دەکەن. دیارترین ئاماژەکانی ئەم گۆڕانکارییە سیاسییە ناوخۆیییانەى تورکیا، دەرکەوتنی دوو ڕکابەرى سەرسەخته بەرانبەر ئەردۆغان بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو. تەنانەت ئەردۆغان بۆ لەناوبردن و لاوازکردنیان پەنای بردۆتە به‌ر هەموو جۆرە ئامرازێک، دیارترینیان: هەڵوەشاندنه‌وه‌ی بڕوانامەى ئیمام ئۆغلو و دواتر دەستگیرکردنی.
دەرفەتەکانی ئەم پرۆسەیە بۆ کورد و کاریگەرییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان چین؟
کورد لە تورکیا زۆر پێویستیى بەوە هەیە لەسەر ئاستی ناوخۆ قورساییی ڕاستەقینەى خۆی لە پەرلەمانی تورکیادا مسۆگەر بکرێت، بەڵام تا ئێستا پەکەکە لەگەڵ ملمڵانێی چەکدارایدا بووە، لایەنە سیاسییەکانی دیکەى کوردیش تا ڕاددەیەکی دیاریکراو توانیویانە چەند کورسییەک لە پەرلەمانی تورکیا بەدەست بهێنن. بێ گومان ئەگەر دانوستانەکان سەر بگرێت و پەکەکەیش بە شێوەیەکی ڕاستەقینە بەشداری لە ژیانی سیاسی بکات، ئەوە لەسەر ئاستى تورکیا، کورد پێگەی گرنگتر و کاریگەرتر دەبێت و لەوانەیشە ژمارەى کورسییەکانی لە پەرلەمانی تورکیا زیاد بکات. ئەمە گرنگترین دەرفەتە لە ئەگەرى سەرکەوتنی پرۆسەکە، کورد بەدەستی بهێنێت. هەروەها لە ڕووی بووژانەوەى ئابووری و گەشەپێدانەوە پەرە دەسێنێت، چونکە بەهۆی شەڕ و پێکدادانەکان و ئیداره‌یەکی ناتەندروستی یەکە کارگێڕییە ناوخۆیییەکانی شارە کوردییەکانی تورکیا، ئەم شارانە بەراورد بە شارەکانی دیکەى تورکیا زۆر دواکەوتوون. ئەگەر ئەم پرۆسەیە بەسەرکەوتوویی کۆتاییی پێ بهێنرێت، لەوانەیە بە ئەرێنی كاریگەریی هەبێت بۆ سەر شارە كوردییەكانی توركیا لە ڕووی كارگێڕی و گەشەسەندن و پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە.
بەڵام گەورەترین ئاستەنگ لەبەردەم بزووتنەوەی سیاسیی كورد لە توركیا، تێڕوانینی پەكەكە و سەركردەكانی پەكەكەیە بۆ حوكمڕانی بەگشتی لەسەر ئاستی توركیا و بەتایبەت لە نێوان لایەنە سیاسییە كوردییەكانی توركیا، چونكە دیدگه‌ی پەكەكە تا ئێستا بریتییە لە سەپاندنی هەژموونی خۆی و قبووڵنەكردنی هیچ لایەنێكی دیكە جگە لە خۆی و سەركردەكانی خۆی؛ كە ئەمەیش زیانێكی زۆری هەبوو بۆ پێگەی كورد لە توركیا و تەنانەت لە پارچەكانی دیكەی كوردستانیش. بۆ نموونە كاتێك سەڵاحەددین دەمیرتاش گەیشتە ئاستێك بتوانێ لە توركیا ڕكابەرایەتیی ئەردۆغان بكات و تەنانەت ڕێژەیەكی باشی دەنگ كۆ بكاتەوە، پەكەكە ڕاستەوخۆ كاری لەسەر تێكدانی ڕەوشەكە كرد لە ڕێگەی دەستپێكردنی چالاكییەكانی و ڕووگیركردن (ئیحراجكردن)ی دەمیرتاشه‌وه، كە لە كۆتایییەكەیدا بیانووی ئاوای دا بە دەستی بەرپرسانی توركیا، دەمیرتاش لە ئەنجامیدا دەستبەسەر كرا.
بۆیە لەگەڵ ئەم عەقڵییەت و بیركردنەوەی بەرپرسانی پەكەكە، تا چ ئاستێك یەكڕیزیی ماڵی كورد لە توركیا ڕێك دەخرێت و بەیەكگرتوویی دەمێنێته‌وه؟ ئەمە گرنگترین پرسە كە دەبێت لەسەری بوەستین. هەروه‌ها تا چ ئاستێك ئۆجەلان دەتوانێ لە بارودۆخی ئێستادا ڕابەرایەتیی كورد بكات؟ ئاخۆ بەرپرسانی پەكەكە ئامادەن جگە لە هەڵگرانی بیر و بۆچوونی خۆیان، لایەنێكی سیاسیی كوردی دەركەوێ و بەئازادانە كار و چالاكییە سیاسییەكانی خۆی ئەنجام بدات؟ ئەگەر پەكەكە و بەرپرسانی واز لەم بیرۆكەی خۆیان بهێنن و دەرگه بەرانبەر لایەنی سیاسیی كوردیی دیكه واڵا بكەن، ئەوە كورد بەهێزتر دەبێت و دەتوانێ ئامانجەكانی بە شێوەیەكی بەرچاو بپێكێت. بەپێچەوانەوە ئەگەر پەكەكە و سەركردەكانی سوور بن لەسەر ئەم بۆچوون و هەڵوێستانەیان، ئەوە ئەو زیانە زیاتر دەبێت كە لە توركیا بەر كورد دەكەوێت.
لە ئەنجامدا دەكرێت هەنگاوەكانی دەستپێكردنی دانوستانەكان بۆ كورد ببێتە دەرفەت، ئەگەر لە چوارچێوەی لۆژیك و عەقڵانییەتدا هەڵسوكەوت بكات؛ بەڵام لە هەمان كاتیشدا پرۆسەكە لەوانەیە بە زیانی كورد بشكێته‌وه، چونكە نە پەكەكە و سەركردەكانی و نە ئاك پارتی و ئەردۆغان نییەتێكی ڕاستەقینەیان هەیە بۆ چارەسەر كردنی دۆزی كورد. بەڵام پێشبینیی ئەوەیش دەكرێت كە ئەم پرۆسەیە و هەنگاوانە سوودێكی ئەوتۆیان بۆ كورد نەبێت چونكە بنەمای ڕاستەقینەی دەستپێكردنەكەی، بریتی نەبووە لە چارەسەركردنی دۆزی كورد و، سنووردار كراوە بە بەرژەوەندیی تەسكی چەند كەسایەتییەكی دیاریكراو.
لە لایەكی دیكەوه ئەگەر پرۆسەكە سەر كەوێت، ئەوە سوودێكی زۆری بۆ هەرێمی كوردستانیش دەبێت، چونكە سەرەتا ناوچەكانی هەرێمی كوردستان كە لەلایەن چەكدارانی پەكەكەوە كۆنترۆڵ كراوە، بەپێی ڕێككەوتنی توركیا و پەكەكە، دەبێت چۆڵ بكرێن و كۆتایی بە شەڕ و پێكدادانەكان لەم ناوچانەدا بهێنرێت. ئەمەیش بە واتای ئەوە دێت كە هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئەمنییەوە، بەتایبەت لە ناوچە سنوورییەكانی لەگەڵ توركیا، جۆرە سەقامگیری و ئارامییەك بەخۆوه دەبینێت. هەروەها بەهۆی بوونی چەكدارانی پەكەكە لەم ناوچەیە، سەدان گوند لە هەرێمی كوردستان چۆڵ كراون؛ لە ئەگەری كۆتاییهاتنی ئەم شەڕ و پێكدادانانە، ئەم گوندانە ئاوه‌دان دەكرێنه‌وه و خەڵكەكە بۆ زێدی باب و باپیرانیان دەگەڕێنەوە.
لە لایەكی دیكە سەركردایەتیی كورد، بەتایبەت سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان “مەسعوود بارزانی” وەكوو نێوەندگیر، ڕۆڵ و پێگەیەكی گرنگی لەم پرۆسەیەدا دەبێت. هەر لەم چوارچێوەیەدا وتەبێژی دەم پارتی (پارتی یەكسانی و دیموكراسیی گەلان) ئایشەگوڵ دۆغان ڕای گەیاند، كە ئۆجەلان داوای كردووە چاوی بە سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان “مەسعوود بارزانی” بكەوێت. ئەمەیش خۆی لە خۆیدا ئەوەمان پێ نیشان دەدات كە سەركردە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لە پرۆسەكە وەكوو نێوەندگیر بەشدار دەبن. بەتایبەت بەشداریكردنی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە پرۆسەكەدا جۆرە قورسایییەك دەبەخشێتە هەنگاوەكانی پرۆسەكە، چونكە وەكوو كەسایەتییەكی سیاسیی كاریگەر لەلایەن هەردوو لاوە ڕێزلێگیراوە و سەنگ و قورسایییەكی بەرچاوی هەیە. بەشداریكردنی سەركردایەتیی كورد لەم پرۆسەیەدا گرنگی و بایەخی ستراتیژیی هەرێمی كوردستانمان بۆ دەخاتە ڕوو و، لە ڕووی نەتەوەیییەوە پێگەكەی جێگیرتر و كاریگەرتر دەكات.
جگە لەمانەی سەرەوە، پێگەی پەكەكە یاخود چەكدارانی نزیك پەكەكە لە شەنگالیش گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان. بەڵام ئەوەی پێشبینی دەكرێت، پێ ناچێت لایەنە نزیكەكانی پەكەكە شەنگاڵ ئاوا بەئاسانی چۆڵ بكەن؛ بەپێچەوانەوە ئەگەری جێگیربوونی چەكدارانی زیاتری پەكەكە هەیە لەم ناوچەیەدا دوای ئەوەی لە قەندیل و ناوچەكانی دەوربەری كشانەوە یاخود ژمارەی چەكدارانیان كەم كرایەوە. ئەمەیش بە شێوەیەكی نەرێنی، كاریگەریی دەبێت بۆ سەر پێگەی هەرێمی كوردستان، چونكە ئەو گرووپ و چەكدارانەی نزیك پەكەكە لە شەنگال، هاوپەیمانی حەشدی شەعبی و گرووپە شیعەكانی نەیاری هەرێمی كوردستانن؛ تەنانەت كاری جددیشیان كردووە بۆ لاوازكردنی پێگەی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لەم ناوچەیەدا؛ چونكە دەبێت ئەمە لەبەرچاو بگرین كە شەنگال و چیای شەنگال پێگەیەكی ستراتیژیی گرنگن و، تێكچوونی ڕەوشی ئەمنی یاخود لەدەستدانی ئەم ناوچەیە لە ڕووە جیوستراتیژییەكەوە زیانێكی زۆر بە هەرێمی كوردستان دەگەیه‌نێت.
كۆبەند
بەستنی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا بە دروشمی “توركیایەكی بێ تیرۆر” خاڵێكێ لاواز و شكستخواردووە؛ چۆن ئۆجەلان و سەركردەكانی پەكەكە بەمە ڕازی بوون لە چوارچێوەی ئەم دروشمەدا بڕیاری بەستنی گۆنگرە بدەن و خۆیان هەڵبوەشێننه‌وه و كۆتایی بە سەرجەم چالاكییەكانیان بهێنن بە ناوی پەكەكەوه، جێگه‌ی تێڕامان و هەڵوەستەكردنە. بۆیە پێشبینی دەكرێت هەر لە سەرەتای پرۆسەكەوە نیازپاكی لە هەوڵەكانی هەردوو لا بەدی نەكرێت، چونكە ئەردۆغان لە لایەك سەرقاڵی ئەوەیە لەسەر ئاستی ناوخۆ دەنگی كورد بۆ خۆی ڕابكێشێت و، لە لایەكی دیكەیشه‌وه لایەنە سیاسییە كوردییەكان ڕازی بكات بەوەی، كە پاڵپشتی لە ئامادەكردنی دەستوورێكی نوێ بۆ توركیا بكەن-چونكە ئەمە یەكێكە لە ڕێگه‌كانی خۆكاندیدكردنی ئەردۆغان، كە پێ دەچێت ئەردۆغان تا ڕاددەیەكی باش ئەم ئامانجەی پێكابێت.
بەرانبەر ئەمە ئۆجەلان دیارە بە هەندێك دەستكەوتی كەمەوە ڕازی بووە بەرانبەر ئەوەی لە زیندانی ماڵەوە دەستبەسەر بكرێت. واتا لەم پرۆسەیەدا سەركردەی هەردوو لا لە جیاتی بەرژەوەندیی خەڵك و گەل، ئامانجیان دەسكەوتی كەسیی تەسكە؛ ئەمەیش خۆی لە خۆیدا شكست بە پرۆسەكە دەهێنێت. بۆیە دەكرێ بڵێین بەهێزترین سیناریۆ كە چاوەڕێی پرۆسەی چارەسەری دەكات لەژێر دروشمی “توركیایەكی بێ تیرۆر“، ئەوەیە كە هەردوو سەركردە بگەنە ئامانجەكەیان بەڵام بەرژەوەندیی گشتی و گەل زیانی زیاتریان پێ بگات. واته دوای ئەوەی ئەردۆغان و ئۆجەلان بە ئامانجە كەسییەكانیان دەگەن، پرۆسەی چارەسەری شكست دەهێنێت و، پەكەكەیش لەژێر دروشم و ناوی جیاواز درێژە بە چالاكییەكانی دەدات. جگە لەم سیناریۆیە ڕوودانی پێشبینییەكان و ئەگەرەكانی دیكە زۆر لاوازن، بەتایبەت ئەگەری سەركەوتنی پرۆسەی چارەسەری لە توركیا لە چوارچێوەی ئەو هاوكێشە سیاسی، ئابووری، دارایی و كۆمەڵایەتییەی لەسەر ئاستی ناوخۆ هەیە، زۆر سەختە.