بەردەوامی و گۆڕانکاریی ناکۆکییەکانی بەغدا و هەرێمی کوردستان
د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/ دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی
سەرهەڵدانەوەی دووبارەی دوایین گەڕی گرفت و کێشەی شایستە دارایییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر و بەتایبەتی بچووککردنەوەی لە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، جگە لەوەی دەڕبری ناکۆکیی قووڵی ئەو دوو لایەن سیاسییەیە، لە هەمان کاتیشدا نیشانەی ئاشکرای گەیشتنە بنبەستی سیاسی و دەستووری و یاسایی و تەنانەت ئاسایشییە؛ چونکە بەبارمتەگرتنی ماف و شایستە دارایییەکانی فەرمانبەران، دەتوانرێت بە سڕینەوەی هاووڵاتیبوونی هەر دەوڵەتێک وێنا بکرێت و بە دوا قۆناغی پێش پێکدادانی سەربازی یاخود یەکلاییکردنەوەی کێشەکان بە ڕێگەی سەربازی و توندوتیژی دابنرێت. لە ڕاستیشدا ئەوەی کە تاوەکوو ئێستا ئەم بژاردەیه ڕووی نەداوە، بەهۆی بوونی چەندان ئەکتەری هەرێمی و سەرووهەرێمی، بەتایبەتی ئێران و ئەمریکایە کە لەم قۆناغەدا بارگرژییەکان کۆنترۆڵ دەکەن؛ هەرچەندە خودی ئەم ئەکتەرانە و بەرژەوەندییە پێکناکۆکەکانی ئەم بکەرانە لە عێراق و ناوچەکە، وای کردووە کە کێشەکانی بەغدا و هەولێر لە ڕێگەی یاسایی و سیاسییەوە چارەسەر نەبن؛ ئەوە سەرەڕای ئەوەی کە پاشەکشە لە فیدراڵیزم، دەڕبری گۆڕانی هاوسەنگیی هێزی ناوخۆیی لە عێراق و ناوچەکە لە نێوان کورد و شیعە و سوننە لە ناوخۆی عێراق و، هەروەها گۆڕانکاریی جیۆسیاسییە لە نێوان ئێران و ئەمریکا و ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی و تەنانەت ئیسرائیل و تورکیا.
بۆیە زێدەرۆیی نییە ئەگەر بوترێت کە ئەم کێشەیەیش چارەسەر ناکرێت تاوەکوو هاوسەنگیی هێز جارێکی دیکە لە قازانجی هەرێمی کوردستان و هاوبەشەکانی لە ناوخۆی عێراق و ناوچەکەدا نەگۆڕدرێت. بۆیە هەموو ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتنەکانیش کاتی و لەرزۆکن و تەنانەت پەیوەستن بەم ناکۆکی و بارگرژییە هەرێمایهتییانەوە.
هەر لەم چوارچێوەیەیشدا، داهاتووی سیاسیی عێراقیش گرێدراوی داهاتووی هاوسەنگیی هێزی نێوان ئەکتەرە هەرێمایەتییەکانە، چونکە بەئاشکرا دەردەکەوێت کە هێزە سیاسییەکانی عێراق مامەڵەی ئەکتەری نادەوڵەتی دەکەن و، ئەکتەری نادەوڵەتییش تا ڕاددەیەکی زۆر گرێدراوی هاوکێشەکانی هێز و گۆڕانکارییە جیۆسیاسییەکانە.
لەم نووسینەدا گرنگترین پرس و ئاڵنگارییەکان تاوتوێ دەکرێت و پاشان میکانیزم و ڕێوشوێنە ئاشکراکانی چارەسەری بەپێی ئاڵنگارییەکان دەخرێتە ڕوو. هەرچەندە دەکرێت چەند پرس و میکانیزمێکی دیکەی سیاسی و ئابووری و ئاسایشی لەئارادا بێت کە پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیییەوە.
- یەکەم: هەڕەشە، مەترسی و ئاڵنگارییەکان
لەڕەوایەتیخستنی پرسی کورد و حکوومەتی هەرێمی کوردستان: گەورەترین مەترسی لەم قۆناغەدا ئەوەیە کە خەڵکی هەرێمی کوردستان بەهۆی سیاسەتی برسیکردنی بەغداوە لە دژی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕاپەرین بکەن، یاخود گوشار بخهنه سهر حکوومەتی هەرێمی کوردستان هەموو دەسەڵات و فاکتەرەکانی بەهێزی خۆی لە بەرامبەر مووچەدا- کە هیچ گەرەنتییەک لە بەردەوامبوونی نییە- ڕادەستی بەغدا بکات.
مەترسیی ئاسایشی بۆ ژێرخانەکانی هەرێمی کوردستان: لێدانی میلیشیاکان بە شێوەی ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی هێرشی درۆنی و مووشەکی یاخود هەوڵی داگیرکردنی لە ژێرخانی وزەی هەرێمی کوردستان، هەروەها ڕێگریکردن لە کارکردنی کۆمپانیاکان لە ڕووی ئاسایشی و یاسایییەوە بۆ وەبەرهێنان و دەرهێنان و هەناردەکردنەوەی نەوت، گەورەترین مەترسییە بۆ ژێرخانی ئابووری و داراییی هەرێمی کوردستان و، هەروەها مەترسییەکی سەرەکییە بۆ پرۆژە ژێرخانییەکانی وەکوو: وەستاندنی کەرتی بەرهەمهێنانی کارەبا و پاڵاوتنی نەوت و دابینکردنی گازی سروشتی بۆ پێداویستییە ناوخۆیییەکان.
بەئاسایشیکردنەوەی پرسی کورد لە عێراق: پاشگەزبوونەوە لە فیدراڵیزم و پێشێلکردنی بنەماکانی دەستوور و پابەندنەبوون بە ڕێککەوتن و هاوپەیمانێتییەکانی پاش هەڵبژاردنەکان و بەڵێنەکانی پێکهێنانی کابینە و حکوومەت لە عێراق، یەکێکە لە گەورەترین مەترسییەکانی سەر هەرێمی کوردستان کە لەلایەن بەغداوە کاری لەسەر دەکرێت.
بنکۆڵکردنی پایەکانی هێزی کوردستان: ئهگهری هەوڵدان بۆ دەستبردن بۆ پرسی سنوردارکردنی پێشمەرگە و، هەروەها پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا، زۆر مەترسیدار دەبێت.
کارکردن لەسەر لێکترازانە ناوخۆیییەکانی هەرێمی کوردستان: ناکۆکیدروستکردن لە نێوان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان لە لایەک و ئەو هێزانە و هێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە لایەکی دیکەوە، بۆ ئێستای هەرێمی کوردستان لە ئاستی ناوخۆییدا زۆر مەترسیدار و هەڕەشەیەکی جددییە.
جووڵاندنی ڕای گشتیی عێراقی لە دژی هەرێمی کوردستان: نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق وای کردووە کە، هێزە شیعەکان و بەتایبەتی سوودانی، کێشە بۆ هەرێمی کوردستان دروست بکەن، بۆیە ئەمە زۆر مەترسیدارە کە شەقام و ڕای گشتیی عێراقی دژی هەرێمی کوردستانە و، سیاسییەکان بۆ سوودوەرگرتن لەمە و کۆکردنەوەی دەنگ، زیاتر پەرە بەم ناکۆکی و دوژمنایەتییە دەدەن. هەر ئەم خاڵەیش ئاماژەیەکی مەترسیدار دەردەخات، کە لە عێراق ناکۆکییە سیاسییەکان، پەرە بە ناکۆکییە نەتەوەیی و مەزهەبییەکان دەدات و، بەپێچەوانەیشەوە ئەم ناکۆکییە سیاسییانە بنەما و ڕەگ و ڕیشەی نەتەوەیی و مەزهەبیی هەیە کە هیج هەوڵێکی جددی بۆ پڕکردنەوەی کەلێن و لێکترازانەکان و ساڕێژبوونەوەی زامەکانی ڕابردوو لە نێوان کورد و عەرەب و، هەروەها شیعە و سوننە، نەدراوە.
سەرهەڵدانی دیاردەی نامۆی دەسەڵاتی ڕۆژ و ئۆپۆزیسیۆنی شەو: بەتەنیامانەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان لەو ناکۆکی و ململانێیانەدا زۆر مەترسیدارە، بۆیە دەبێت پارتی لایەنەکانی دیکەیش بەشداریی پێ بکات، کە پرسەکە نەبێتە کێشەی پارتی و بەغدا، بەڵکوو پرسە دەبێت پرسی هەرێمی کوردستان و بەغدا بێت نەک تەنیا هی پارتی و؛ ئەمەیش لە ئاستی ناوخۆیی و پاشان عێراق مەترسی بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان و دروستبوونی ناڕەزایەتی لە دژی ئهم حزبه دێنێتە ئاراوە و، بەغداش توانای مانۆڕی زیاتر دەبێت. هەرچەندە پارتی دیموکراتی کوردستان لە ڕووی ڕای گشتی و لە دەنگدان لەوانەیە قازانج بکات، بەڵام لە دوورمەودا و لە ڕووی ستراتیژییەوە زیان دەکات؛ چونکە هەموو هێزە سیاسییەکانی دیکە ڕۆڵی نەیار و ئۆپۆزیسیۆن دەبینن و ئاراستەی داواکاری و ڕەخنەکان لە حکوومەت و پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێت.
- دووەم: دەرفەت و میکانیزمی چارەسەرییەکان
نا-سیاسیکردنی پرسی مووچە: نا-سیاسیکردنی ناکۆکی و کێشە دارایییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا، ئەو خاڵەیە کە دەتوانێت هەم پێگەی هەرێمی کوردستان بەرز بکاتەوە و هەمیش تا ڕاددەیەکی باش متمانە بۆ حکوومەتی هەرێمی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان بگەڕێنێتەوە و گوشارەکانی سەری لا ببات. ئەمەیش دەکرێت بە یاسا و دەستوور یەکلایی بکرێتەوە یان بە ناوبژیوانیی ئەمریکا و ئێران، بەڵام دەبێت بۆ هەمیشە پرسی ناکۆکییە دارایییەکان و بەتایبەتی پرسی مووچەی هەرێمی کوردستان بەناسیاسی بکرێت؛ چونکە تا ئەوە نەکرێت، هەمیشە دۆخی سیاسی و ئابووری و بەم پێیەیش ئاسایشیی هەرێمی کوردستان لاواز و، لە لایەک لەژێر گوشاری هاووڵاتیان و لە لایەکی دیکەیشەوە بەغدادایە.
پاشەکشە لە فیدراڵیزم: وا باشترە و پێشنیار دەکرێت، کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان و بەتایبەتی هێزە سیاسییەکانی کوردستان، دەبێت لە ڕێگەی دادگهی فیدراڵییەوە و بۆ هەمیشە پرسی نا-سیاسیکردنی مووچە چارەسەر بکهن و، ئەمەیش بە هەڵمەتێکی بەرفراوانی سیاسی و دیپلۆماسی دەکرێت، چونکە ئەم پرسە دەرەنجامی پاشگەزبوونەوەی شیعەکان لە فیدراڵیزم و، هەروەها دەستبەسەرداگرتنی جومگە هەستیارەکان، بەتایبەتی دادگهی فیدراڵییە بۆ مەبەستی تەفسیری دەستوور و سەڵاحییەتەکانی هەرێمی کوردستان. بۆیە دەبێت هەر لەو شوێنەوە چارەسەر بکرێت؛ بەڵام دەبێت پێش ئەوە ڕێککەوتنێکی سیاسیی ناوخۆییی بەرفراوان ئەنجام بدرێت. باشترین دەرفەتیش بۆ ئەوە، ئەو کاتەیە کە بارگرژییەکی نوێی نێوان ئێران و ئیسرائیل یاخود ئەمریکا و عێراق دروست بووبێت و، هەروەها ئەگەری پاشەکشەی شیعەکانی لایەنگری ئێران لە هەڵبژاردنەکاندا لەئارادا بێت.
هەمواری دەستوور لە نێوان هەڕەشە و دەرفەتدا: لە ڕووی مەودای درێژخایەنەوە ئەم پرسە بە هەمواری دەستووری چارەسەر دەکرێت. ئەوە دەکرێت بکرێتە گەورەترین داواکاریی کورد لە هەمواری دەستوور، چونکە شیعەکان دەیانەوێت دەستوور هەموار بکەنەوە. لەم حاڵەتەیشدا پسپۆڕ و سیاسی و یاساناسانی کورد، دەبێت بە شێوەیەکی ورد و شەفاف ئەو ماددە دەستوورییانە هەموار بکەنەوە کە پەیوەستن بەم بابەتەوه، کە چیتر لە داهاتوودا و بەهۆی ناکۆکیی سیاسیی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا، بواری تەفسیری نهبێت و، هیچ لایەنێکی یاسایی و سیاسی نەتوانێت پێشێلی بکات.
هێزی دەرەوەی یاسا و پرسی تێکەڵکردنەوە یاخود هەڵوەشانەوەی میلیشیاکان: یەکێک لە ئامرازەکانی بەغدا و ئێران بۆ گوشارخستن و هێرشکردنە سەر هەرێمی کوردستان، بریتییە لە هێزەکانی سەر بە حەشدی شەعبی. بۆیە دەبێت هەرێمی کوردستان بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کار بۆ ئەوە بکات کە چەک بهدەست حکوومەتی بەغداوە بێت و گوتاری تێکەڵکردنەوەی هێزەکانی حەشدی شەعبی یاخود هەڵوەشانەوەیان، لەگەڵ ئەمریکا تاوتوێ بکات. ئەم خاڵە وا دەکات کە عێراق نەتوانێت لەژێر پەردەی میلیشیاکان و پاساوی هێزی لەیاسادەرچوو هێرش بکاتە سەر هەرێمی کوردستان و ژێرخانی وزە و ژێرخانە خزمەتگوزارییە مەدەنی و سەربازی و ئەمنییەکان بکاتە ئامانج. بۆیە نەمانی ئەم میلیشیایانە دەتوانێت پێگەی سیاسی و سەربازیی هەرێمی کوردستان بەرز بکاتەوە.
هێنانەئارای پرسی نوێ و کردنەوەی بەرەی جیاواز: یەکێک لە خاڵە لاوازەکانی هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە هەموو دانوستاندن و ناکۆکییەکان لە پرسی مووچەی فەرمانبەران قەتیس کراوەتەوە. هەر بۆیە لەپەنا ئەم پرسە و هاوشانی کارکردن بۆ دابینکردنی پرسی مووچە، دەبێت پرسەکانی دیکەی دەستووری لە بەغدا بخرێتە ڕۆژەڤەوە کە تاوەکوو ئێستا چارەسەر نەکراون و بەمەبەست پشتگوێ خراون. ئەم سیاسەتە دەتوانێت تا ڕاددەیەکی باش هەرێمی کوردستان وەکوو کیانێکی خاوەن ناسنامەی سەربەخۆ و فیدراڵ بەهێز بکاتەوە؛ بە مەرجێک بە پلەی یەکەم، تێگەیشتن و ڕێککەوتنێکی ناوخۆیی و پاشان پشتیوانییەکی دەرەکی بۆ ئەم مەبەستە لەئارادا بێت.
ڕێککەوتنی ستراتیژیی کوردستانی: لەم ساڵانەی دواییدا خاڵی لاوازی هەرێمی کوردستان، ناکۆکیی ناوخۆییی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بووە؛ بۆیە دەبێت لاپەڕەیەکی نوێی سیاسی هەڵبدرێتەوە و ڕێککەوتنێکی ستراتیژیی نوێ لە نێوان هەردوو لایەن واژۆ بکرێت. لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەم ڕێککەوتنە ببێتە بنەمای ڕێککەوتنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان لە بەغدا و هەرێمی کوردستان و تەنانەت لە دەرەوەیش. بۆیە بە هەموو شێوەیەک دەبێت هەرێمی کوردستان دوور بکەوێتەوە لە قووڵکردنەوەی ناکۆکی و ململانێی سیاسیی ناوخۆیی و گواستنەوەی ئەم ناکۆکییانە بۆ بەغدا لەم قۆناغەدا و؛ ئەمە دەتوانێت کلیلی کردنەوەی دەرگه داخراوەکان و ڕێگریکردن بێت لە لاوازبوونی زیاتری هەرێمی کوردستان.
گرتنەبەری دیپلۆماسی لەگەڵ ئێران و چارەسەرکردنی پرسەکان لە تاران: لە ڕاستیدا ئەو گوشارانەی بەغدا، گوشاری ئێرانن لە هەرێمی کوردستان بە هۆکاری جۆراوجۆر. هەر بۆیە ململانێ و ناکۆکییەکانی هەولێر و بەغدا چارەسەر ناکرێت ئەگەر گوشاری تاران بمێبێت یاخود کێشەکە لەگەڵ ئێران چارەسەر نەکرێت. بۆیە دیپلۆماسییەکی چڕوپڕ لەگەڵ ئێران، دەتوانێت گوشارەکانی بەغدا بە ڕاددەیەکی بەرچاو دابهزێنێت و “ڕێککەوتنی بەغدا و هەولێر”ی لێ بکەوێتەوە. وا باشترە و پێشنیار دەکرێت هەرێمی کوردستان کەناڵە دیپلۆماسییەکانی خۆی لەم بارەیەوە بخاتەوە گەڕ بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشانەی بەغدا و هەرێمی کوردستان. لە لایەکی دیکەیشەوە، ئەزموونی ڕابردوو دەری خستووە کە زۆربەی کێشە و گرفتەکانی بەغدا و هەرێمی کوردستان، پەیوەست بووە بە چۆنێتیی پەیوەندی و ململانێ و بارگرژییەکانی ئێران و ئەمریکا و، هەروەها ئێران و ئیسرائیل. بەم پێیەیش وا باشترە کە هەرێمی کوردستان بەردەوام لەگەڵ هەردوو ئەکتەردا پەیوەندیی بەهێزی هەبێت.
بەڵام ئەگەر سەرەڕای بەردەوامیی هەوڵەکان، پلانی شیعەکانی عێراق بەم شێوەیەی ئێستا لە ڕێگەی گەڕانەوەی ناوەندێتی بۆ عێراق و هاندانی شۆڕشی جەماوەری و داڕماندنی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان و، هەروەها لێدان لە ژێرخانە ئابووری و سەربازییەکانی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی میلیشیاکانەوە، هەڵوەشانەوە و کۆتاییهێنان بە قەوارەی دەستووری هەرێمی کوردستان بێت، ئەوە پێشنیاز دەکرێت کە ئەو کاتە پێداچوونەوە بەم پەیوەندییانەدا بکرێت، چونکە ئەو کاتە و لەم حاڵەتەدا دەردەکەوێت کە دیپلۆماسی تاکە چارەسەر نییە.
فاکتەری گوشاری دەرەکی: بەکارهێنانی لۆبی و کەناڵەکانی هەرێمی کوردستان لە ئەمریکا و، هەروەها ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، دەتوانێت کارتێکی گوشار بێت. بۆیە ورووژاندنی ئەم پرسە لە کۆنگرێسی ئەمریکی و، هەروەها لە ڕێگەی کۆنگرێسمانە کۆمارییەکانەوە، دەتوانێت گوشاری زیاتر بۆ سەر عێراق دروست بکات کە گیرۆدەی چەندان پرس و کێشەیە لەگەڵ ئەمریکا. بۆیە دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ کۆنگرێسمانەکانی لایەنگری کورد لە ئەمریکا، دەتوانێت یارمەتیی هەرێمی کوردستان بدات، چونکە یەکێک لە ئامرازەکانی گوشار بۆ سەر ئێران لە لای ئەمریکییەکان، عێراقە و بەم پێیەیش هەرێمی کوردستان وەکوو دۆست و هاوبەشی ئەمریکا لە عێراق و ناوچەکەدا سەیر دەکرێت. بۆیە بەغدا بۆ لابردنی گوشارەکان لەسەر پرسەکانی دیکە لەلایەن ئەمریکاوە، دەتوانێت لەگەڵ هەرێمی کوردستان ڕێککەوتن بکات. هەروەها پرسی برسیکردنی مووچەخۆران، دەکرێت لە ڕێگەی نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بەدواداچوونی بۆ بکرێت یاخود لەلایەن فەرەنساوە لە ئەنجومەنی ئاسایش کاری بۆ بکرێت.
فاکتەری تورکیا: پاش ئەوەی تورکیا بەفەرمی ڕای گەیاند ڕێککەوتنی بۆڕیی گواستنەوەی نەوتی خاوی نێوان تورکیا و عێراق، کە لە ساڵی 1973وە کاری پێ دەکرێت، لە ساڵی 2026 کۆتایی دێت، بە سوودوەرگرتن لە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و تورکیا دەتوانرێت بەکار بهێنرێت- چ بۆ هەناردەکردنەوەی نەوت و چ بۆ گوشارخستنە سەر بەغدا. هەرچەندە لەوانەیە بەهۆی باڵادەستیی چوارچێوەی هەماهەنگی و شیعەکانی لایەنگری ئێرانهوه ئەم گوشارانە زۆر بەهێز نەبێت و، هەروەها بەهۆی دوژمنایەتیی گرووپە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران ئەم گوشارانە بەپێچەوانەوە بشکێنەوە، بەڵام تورکیاش کارتی بەهێزی لەم بارەیەوە لەبەردەستدایە. بەهێزترین کارت دەتوانێت کارتی ئاو و ئاسايش و سوننەکان، هەروەها پرسی هەناردەکردنەوەی ڕاستەوخۆی نەوت بێت، ئەگەر تورکیا بەرژەوەندیی خۆی تێدا ببینێتەوە.
بەکارهێنانی کارتی سەربازی لە ناکۆکییەکان: ئەگەر ئەم گوشارانە بەردەوام بن و هێرشی میلیشیاکان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ئەوە باشترین- بەڵام ناچارترین- سیاسەت لەم قۆناغەدا ئەوەیە کە بۆ بەرپەرچدانەوەی مەترسییەکان و دوودڵی و لاوازیی بەغدا لە وەستاندنی هێرشەکانی میلیشیاکان، هێزە سەربازییەکانی هەرێمی کوردستان بەرەو قووڵاییی ناوچە کێشەلەسەرەکان بجووڵێنرێت. ئەم جووڵەیە هەم ئێران و هەمیش تورکیا و ئەمریکا دێنێتە سەر خەت و وەکوو دوایین کارت دەتوانێت گوشار لە بەغدا بکات. لەم حاڵەتەیشدا کۆمپانیا بریتانییەکان کە گرێبەستیان لە ناوچە کێشەلەسەرەکان (کەرکووک) هەیە، بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان و گەڕانەوەی دۆخەکە بۆ حاڵەتی ئاسایی، گوشار لە هەردوو لایەنی هەولێر و بەغدا دەکەن. لەم حاڵەتەیشدا، هەرێمی کوردستان قازانج دەکات نەک زیان.
ڕۆڵ و کاریگەریی سوننەکان: لە ڕێگەی تورکیا و وڵاتانی عەرەبی و، هەروەها لایەنەکانی سوننەوە، دەکرێت گوشار بخرێته سهر هێزە سیاسییە سوننەکان کە لە هەڵوێستەکانیان لە کوردستان نزیک ببنەوە؛ ئەوە جگە لەوەی کە شیعەکان ترسیان لە دووبارەبوونەوەی ئەزموونی سووریا لە عێراق بە یارمەتیی “ئەحمەد شەرع” و تورکیا هەیە. بۆیە دەبێت هەرێمی کوردستان هەڵمەتێکی چڕی سیاسی و دیپلۆماسی لەگەڵ سوننەکانیش بەڕێوە ببات، بۆ ئەوەی لە کورد نزیک ببنەوە و تەنانەت لە دادگهی فیدراڵییش لە کاتی هەر کێشەیەک پاڵپشتی لە کورد بکرێت.
پێچەوانەکردنەوەی ڕای گشتیی عێراقی: پێویستە کار بکرێت کە شەقامی عێراقی لە دژی هەرێمی کوردستان نەبن و پشتیوانی لە هەوڵەکانی گوشاری لایەنە سیاسییەکان نەکەن. بۆ ئەم مەبەستەیش، چ لە ڕووی سیاسی و چ لە ڕووی میدیایی و تەنانەت لە ڕووی عەشایەری و ئایینی و مەزهەبییەوە، دەبێت کار بکرێت. باشترین بژرادەی خێراش کەڵکوەرگرتن لە نفووزی مەرجەعییەتی شیعە و کەسایەتییە ئایینییە میانڕەوەکانە.
تاوتوێکردنی پرسی بەشدارینەکردن لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق: ئەگەر گوشارەکان بەردەوام بن، دەکرێت کار لەسەر ئەوە بکرێت کە پارتی و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لەپاڵ سەدرییەکان بەشداریی هەڵبژاردن نەکەن. هەرچەندە ئەمە زۆر مەترسیدارە، بەڵام وەکوو دوایین کارت دەکرێت پەنای بۆ ببرێت یان بەناڕاستەوخۆ باسی لێوە بکرێت و، لەم حاڵەتەیشدا ئەمریکا دێتە سەر خەت و تەنانەت بۆ ئێرانییەکانیش هەستیار دەبێت؛ بەو پێیەی کە ئەگەری ئەوە بەهێز دەبێت کە بەهۆی بەشداینەکردنی پێکاهەتەیەکی گەورەی کورد و شیعەکان، هانی ناڕەزایەتیی جەماوەری دەدرێت و لایەنگرانی ئێران لە عێراق ڕەوایەتییان لاواز دەکرێت و تەنانەت لە دەسەڵات دوور دەخرێنەوە.
بەمەرج بەشداریکردنی هێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە پێکهێنانی حکوومەت لە بەغدا: دروستکردنی هەر هاوپەیمانی و پێکهێنانی هەر ڕێککەوتنێک لەگەڵ هێزە سیاسییەکانی عێراق لەپاش هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق، دەبێت پەیوەست بێت بە نا-سیاسیکردنی ناکۆکی و کێشە دارایییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا. باشترین بەڵگەیش دوایین ڕێککەوتنی پێکهێنانی کابینەی سوودانی بوو کە هیج خاڵێکی تایبەت بە هەرێمی کوردستان لەو بەرنامەیە- کە ڕێککەوتنی لەسەرکرابوو- جێبەجێ نەکرا. ڕاستییەکەی ئەوەیە کە بەهۆی پەرشوبڵاویی کورد و گوتاری دژبەیەک (بەتایبەتی لەم خولەدا) لە بەغدا و، هەروەها نەبوونی هیچ تێچوویەکی سیاسی بۆ حزبە سیاسییەکان و دەسەڵاتدارانی بەغدا لەپاش جێبەجێنەکردنی بەڵێن و ڕێککەوتنەکان، حکوومەتی بەغدا بەردەوام بووە لە پێشێلکردنی ڕێککەوتنەکان و پشتگوێخستنیان. تەنانەت دەتوانین بڵێین بەپێچەوانەوە، ئەوە بەغدا بووە کە کاری لەسەر لاوازکردنی هەرێمی کوردستان کردووە لە هەموو بوار و ڕەهەندەکانەوە و، هەموو ئامراز و میکانیزمە سیاسی و ئابووری و یاسایییەکانیشی بەکار هێناوە.
کۆبەند
بۆ چارەسەرکردن و بەڕێوەبردنی ململانێکان لەگەڵ بەغدا، وا باشترە کە بە شێوەیەکی فرەلایەن کار بکرێت و هەموو ئامرازە دیپلۆماسی، یاسایی، دەستووری و سیاسییهكان بەکار بهێنرێت؛ چونکە ڕەهەندی ئابووری-دارایی بۆتە کارتی گوشاری سەرەکیی هێزە سیاسییەکانی بەغدا. هەر بۆیە گرنگیدان بەم پرسە بۆ هەرێمی کوردستان تەنیا ڕەهەندی ئابووریی نییە، بەڵکوو ئەولەوییەتێکی سیاسی و ئاسایشییە. لە لایەکی دیکەیشەوە، چوونی هەرێمی کوردستان بۆ ناو پرۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان و پێداگری لە تێپەڕبوونی ئەم پرۆژەیە بەناو خاکی هەرێمی کوردستاندا، دەتوانێت گەرەنتییەی ئەمنی و ئابووریی بەهێز بێت بۆ داهاتووی هەرێمی کوردستان.
گەورەترین کێشە ئەوەیە کە ئەم ناکۆکییانە زیاتر لەوەی کە ناوخۆیی بن، لێکەوتە و ڕەنگدانەوەی ناکۆکیی ئێران و ئەمریکان؛ هەر بۆیە دەبێت بەشێک لە چارەسەرییەکانیش هەر لەم دوو وڵاتە بەدوایدا بگەڕێین. لە لایەکی دیکەیشەوە، پێویستە دان بەو ڕاستییەدا بنێین کە ناڕوونی و پاشەکشەی سیاسەتی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی، وای کردووە کە بەغدا بتوانێت گوشاری زیاتر لە هەرێمی کوردستان بکات، لە کاتێکدا بەردەوام هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر شیعە توندڕەوەکان و ئێران تێچووی ئەو پەیوەندییانەی لەگەڵ ئەمریکا داوە، بەڵام وەکوو پێویست پاڵپشتیی ئەمریکای وەرنەگرتووە.
سازانی ناوخۆیی و بەهێزکردنەوەی ڕەوایەتیی ناوخۆیی، بنەمایەکی پتەوی سیاسی و ئاسایشی و تەنانەت ئابووری دێنێتە ئاراوە بۆ دانوستاندن لەگەڵ بەغدا و بەڕێوەبردنی ململانێکان؛ چونکە هەموو ئاماژەکان دەری دەخەن کە پاشگەزبوونەوە لە سیستەمی فیدراڵی و تەنانەت گەڕانەوە بۆ ناوەندێتی لەلایەن هێزە سیاسییەکانی عێراقهوه دەبینرێت. باشترین میکانیزمیش لە بەرامبەر ئەو سیاسەت و ئەجێندایە، بەرزکردنەوەی داواکارییەکانە تاوەکوو ئاستی یەک دەوڵەت و دوو سیستەم.
هاوکێشە نوێیەکانی ناوچەکە ئەوە دەردەخەن کە سیاسەتی بەغدا ئەوەیە کورد بە ڕاددەیەک لاواز بکرێت کە لە ئەگەری گۆڕانکاریی ناوچەیی و ناوخۆیی لە عێراق، هەرێمی کوردستان ئەو توانا و ئامادەیییەی نەبێت کە سوود لە دەرفەتەکان وەربگرێت، چونکە گۆڕانکاری لە عێراق بۆتە پرسێکی حەتمی و، هەر بۆیە لاوازکردنی هەرێمی کوردستان بۆ ڕێگریكردنە لە قۆستنهوهی ئهو دەرفەتە پێکهاتەیییە هەرێمایەتییە. هەر بۆیە چارەسەرێکی کۆتایی لەم هاوسەنگییەی ئێستادا بوونی نییە، بەڵکوو بەڕێوەبردنی ململانێکان و بەم پێیەیش گرتنهبەری ستراتیژیی دانبەخۆداگرتن یاخود “پشوودرێژیی ستراتیژی”ی کارا و چالاک بۆ دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان، دەتوانێت وهڵامدەر بێت. لە لایەکی دیکەوە، ئامانج و ستراتیژیی کۆتایی بۆ بەغدا، سەرهەڵدانی داواکاریی گەڕانەوەی ناوەندێتی و ناڕەزایەتیی ناوخۆی هەرێمی کوردستانە. ههر بۆیه پێچەوانەکردنەوەی ئەم ستراتیژییەی بەغدا، دەتوانێت باشترین سیاسەت بێت.