ئایا بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن یان ڕێککەوتنى سیاسی، نەخشەى سیاسیی داهاتوو دیاری دەکەن؟
(خوێندنەوەیەک بۆ دیوەکەى ترى ڕووداوەکانى پێکهێنانى حکوومەتى فیدراڵ)
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران
لە عێراقی 2025 چی لە نەخشەى سیاسی گۆڕاوە؟
بۆ ئەو بابەتە، دەبێ لە سۆنگە ڕاستەقینەکەوە بڕوانینە بونیادی دروستبوونى دەوڵەتى عێراقی؛ بەوەى دەوڵەتەکە لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى خۆیان نەبووە بەڵکوو بۆ هاوکێشەیەکی سیاسی بووە کە هەژموونى بریتانیایە. کەواتە دەوڵەتەکە فاکتەرى دەرەکی دروستى کردووە نەک نیشتمانى؛ هۆکارێکی داپڵۆسین و قۆرخ بووە بۆ دەسەڵات و، هەمیشە یەکێک لە دەوڵەتانى دەرەکی پشتیوانی حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى بووە و لە گۆڕین و ناڕەزایەتیی گەلی عێراق دژ بە حکوومەتەکان پاراستوویەتى.
بۆ ئەو بابەتە دەبێ لە سۆنگە ڕاستەقینەکەوە بڕوانینە بونیادی دروستبوونى دەوڵەتى عیراقی، بەوەى دەوڵەتەکە لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى خۆیان نەبووە، بەڵکوو بۆ هاوکێشەیەکی سیاسی بووە، کە هەژمونى بریتانیایە، کەواتە دەوڵەتەکە فاکتەرى دەرەکی دروستی کردووە نەک نیشتمانى، هۆکارێکی داپڵۆسین و قۆرخ بووە بۆ دەسەڵات و هەمیشە یەکێک لە دەوڵەتانى دەرەکی پشتیوانی حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى بووە و پاراستویەتى لە گۆڕین و ناڕەزایەتى گەلی عیراق دژ بە حکوومەتەکان، دەوڵەتەکە بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە لە مێژووى سیاسی حوکمڕانیی خۆیدا، هەر قۆناغە و لە خاڵی سفرەوە دەست پێ کراوەتەوە، هیچ کام لە پێکهاتەکانى سوننە و شیعە دانیان بە یەکدیدا نەناوە و بەردەوام تۆڵەسەندنەوە و ململانێی مێژوویی لە نێوانیاندا هەبووە، هەر بۆیە نەتوانراوە دەوڵەتێک بۆ گەلێک و کۆمەڵگەیەکی سیاسی تا ئێستا لە عیراقدا دروست بکرێت، دەوڵەت پرۆژەیەکی شارستانیی نیشتمانى نەبووە، ئەوەندەى پرۆژەیەکی ئیدارەدانى ڕووبەرێکی جیوگرافی بووە، ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە هەمیشە لایەنەکان وەک غەنیمە و موڵک ڕەفتاریان لەگەڵ دەسەڵاتدا کردووە.
دواى داگیرکردنى لەلایەن بریتانیاوە، ڕۆژى 25/10/1920 یەکەمین “حکوومەتى کاتی”یان بە سەرۆکایەتیى عهبدوڵڕهحمان نهقیب” (عبدالرحمن النقیب) بە سەرپەرشتیى خۆیان، بۆ وڵات ڕاگەیاند. ئینگلیزەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ 59 ساڵ حوکمى عێراقیان کردووە. لەو ماوەیەدا: 3 کەسایەتى وەک پاشاى وڵات فەرمانڕەوا بوون، لە ماوەى 37 ساڵ لە سەردەمی فەرمانڕەواییی پاشایەتى، 59 حکوومەت پێک هێنراون، لە سەردەمی کۆمارییش لە ساڵی 1958 – 2003 نزیکەى 72 حکوومەت، لە ساڵی 2004یشهوه تا ئێستا 8 حکوومەت. واتە لە سەردەمی دامەزراندنییەوە تا ئێستا زیاتر لە 140 حکوومەت پێک هێنراون و 7 دەستووریشی گۆڕیوە، زیاتر لە 8 کودەتا و، لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوەى دەوڵەت زیاتر لە 10 جەنگى بەخۆیەوە بینیوە، سەرەڕاى 25 هەڵبژاردن لەگەڵ ڕاپرسییەکی دەستووری. سەبارەت بە هەڵبژاردنیش 13 یاسا بە دەرکردن و هەموارکردنەوە هەبوون: 3 له سەردەمی پاشایەتى، 3 له سەردەمی کۆمارى، 7 له سەردەمی دیموکراسییەت؛ کەواتە یاساکانى هەڵبژاردن لە سەردەمی دیموکراسیدا زۆرتر گۆڕاو و هەموار کراونەتەوە.
هەر لەو کاتەوە وڵات بەسەر سێ پێکهاتەى سەرەکیدا دابەش بووە: کورد، سوننە، شیعە. هەر یەکەیشیان دیدگهیەتى تایبەت بە خۆى هەیە بۆ دەوڵەت و دەسەڵات و نیشتمان. هیچ کاتێکیش نەگەیشتوونەتە ئەنجام. لەو دەمەوە پرۆسەى سیاسی لەناو بازنەیەکی بێئاکامدا دەخولێتەوە. بەرپرسیارێتیی ئەو دۆخە دژوارەى دەسەڵاتیش دەکەوێتە سەر سوننە و شیعە؛ ئەوان فەرمانڕەواى وڵات بوون.
کوردیش هەمیشە لە سەنگەرى بەرگریدا بووە، تا شایستە نەتەوەیییەکانى لەناو دەوڵەتى عێراقدا بەدەست بێنێ، بەڵام مامەڵەکردنى دەسەڵاتدارانى بەغدا بەرانبەر بە کورد هەمیشە لەسەر بنەماى: نەتەوەى سەردەست و بندەست، هاووڵاتیى نمرە دوو، مامەڵەى ئاسایشی، مەترسیدار بۆ یەکپارچەییی عێراق، فاکتەرى سەرەکیی ناسەقامگیریی وڵات، هەوڵدان بۆ سڕینەوەى ناسنامەی نەتەوەیی، بووه. هەر بۆیە لە ساتی دامەزراندنى دەوڵەتەوە تا ئێستا نە مامەڵەکە گۆڕاوە و، نه ڕێکكەوتنى تەواو لەسەر پرسی کورد هاتۆتە ئاراوە، گەرچی هەندێ گۆڕانکارى و هەڵبەز و دابەز ڕوویان داوە. وەک پرسێکی نیشتمانییش مامەڵەیان نەکردووە، بەڵکوو وەک هەڕەشەیەک و لە کاتى لاوازیى خۆیان و، کاتیان قۆستۆتەوە و دۆستانی کوردیش لە دەرەوە بەرانبەر کورد زۆربەى جاران بێباک بوون.
هاوکێشەکان یەک و وێکچوون. نەخشەى سیاسیی لایەنەکان ئەگەرچی یەک نەبن، بەڵام ئەوانیش هەر وێکچوون، بۆ نموونە نەخشەى سیاسیی هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقى لە ساڵی 2005- 2025 لەگەڵ کەمێک لە گۆڕانکارى لە بکەرەکانیدا هەر یەکە- هەر بەسەر سێ پێکهاتەدا دابەش بووە. تا ئێستا هاوکێشەکە تائیفەگەرییە؛ هەمان کۆنەکانن پەرتەوازە بوون. گۆڕانکارى لە دیدگهیاندا لەناو هەمان پێکهاتە بەرانبەر سیاسەتى گشتیى وڵات ڕووی داوە، ئەویش بۆ سەرلەنوێ کۆنترۆڵکردنەوەى دەسەڵات. ڕکابەرییە ڕاستەقینەکەیش لە هەڵبژاردندا زۆربەى کات و شوێن، هەر لە نێوان لایەنەکانى پێکهاتەکەیە، بەڵام ململانێ توندەکەى نێوانیان لەسەر ئەوەیە کە کامیان دەبێ ببێتە سەرۆکی پێکهاتەکە.
لایەنە شیعییەکان بۆ هەڵبژاردنى نوێ، 10 – 12 هاوپەیمانێتییان هەیە. مەبەستیان مانەوەى فەرمانڕەوایەتیى شیعەیە بەسەر وڵاتەوە؛ پێکهێنانى حکوومەتێک کە ئەوان دوا قسە لە بڕیارەکانیدا بکەن. ئەوەى کە ئێستا هەیە هەوڵێکە بۆ سەرلەنوێ خۆڕێکخستنەوە و جارێکی دی بەدەستهێنانەوەى شەرعییەتى حوکمڕانی، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا کێبڕکێیەکی توند لەناویاندا هەبوو، بهتایبەت هەردوو هاوپەیمانێتییەکەى سوودانی و مالیکی. ئەوان بونیادی سیاسییان پەرت بووە، بەڵام ئەجێندایان گەرچی هەندێ گۆڕانکاریى تێ کەوتووە سەبارەت بە جۆرى حوکمڕانی و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەرەوە و بوونى چەک بەدەستی میلیشیاکان، هەر یەکن و یەکگرتوویشن سەبارەت بەوەى کە فەرمانڕەوایەتیى ڕاستەقینەى وڵات و بکەرى بڕیاردەر، هەر دەبێ خۆیان بن وەک شیعە؛ چونکە سیستهمى حوکمڕانی لە عێراق ئەوەندەى وەک بەشێک لە پڕۆژەى شیعە لە ناوچەکە سهیر دهكرێ، ئەوەندە وەک پرۆژەیەکی هاوبەشی نیشتمانى لایان سەرنج نادرێ و ئەژمار ناکرێ. پشتیان بە ئێران قایمە، تا ئاستى یەک جەستەى مەزهەبی. هەمیشەیش ئەو پەیامە بە دەنگدەرەکانیان دەدەن، بەوەى کە: هاووڵاتییەکی شیعە لە عێراق بەبێ پشتیوانیی ئێران ناتوانێ خۆى بپارێزێ و بەئامانج دەگیرێ. ئەمەیش بە بیانوو ئەژمار دەکرێ لە ڕەفتارى سیاسییاندا.
لایەنە سونییەکان 6-8 هاوپەیمانێتى بوون؛ پەرتەوازە بوون، تا ئاستى ئەوەى چەندان ناوزڕاندن و ئاشکراکردنى دۆسیەى گەندەڵییان دژبەیەک ورووژاند. ئەوانیش گۆڕانکارى لە ئەجێندایاندا هاتووە. هەر یەک لە سێ هاوپەیمانێتییەکانى “تەقەدوم” و “سیادە” و “عەزم” ململانێیانە کامیان ببێتە مەرجەع و سەرۆکی پێکهاتەى سوننە. ڕکابەرییەکە لە زۆربەى کات و شوێنەکان بەرانبەر یەکدی زۆر توندە. تا ئێستایش خۆیان یەکلا نەکردۆتەوە، بەپێچەوانەى کورد و شیعە، کە دەبێ لە دەورى یهكتری کۆ ببنەوە و بڕیارى خۆیان بدەن، یان هەر بەپاشکەوتەیی بۆ دەرەوەى خۆیان بمێننەوە لەناوەوه و دەرەوەى عێراق.
گەرچی تا ئێستا لەگەڵ کورد لە پەیوەندییەکى باشدا بوون، بەڵام ئەم جارە هاوپەیمانێتیى تەقەدوم، کە لەلایەن “حەلبووسی”یەوە سەرکردایەتى دەکرێ، چەندان هێرشی مەترسیدارى کردە سەر کورد؛ کە پێ دەچێ جۆرێک لە ڕێکكەوتن لە نێوان ئەو و میلیشیاکاندا هەبێ و لە هەندێ جێگەیش، بهتایبەت لە بازنەى بەغدا، بۆ ئەوەى پارێزگار بدرێتەوە شیعە، ئاسانکارى لە زۆربوونى ژمارەى کورسییەکانیدا بکەن. لەوانەیشە ئەو پەیوەندییە سەر بکێشێ بۆ دواى هەڵبژاردنیش.
کورد بە 6 حزبى سیاسی، بەشداریى هەڵبژاردنى کردووە، کە چواریان بکەرى سیاسیی سەرەکیی هەرێمن. لەو چوارە دووانیان ئۆپۆزیسیۆنن، واته “یەکگرتوو” و “نەوەى نوێ”؛ “یەکێتى” و “پارتی”یش دوو حزبى دەسەڵاتدار. بێجگە لە یەکێتى و پارتى، هەر چوار حزبەکەى تر بەرەنجامەکانى هەڵبژارنیان لەیەکدییەوە نزیک دەبێ.
ئەجێنداى “پارتى دیموکراتى کوردستان” لە هەموویان جیاوازترە: ئەو پڕۆژەیەکی سیاسیی هەیە بۆ دواى هەڵبژاردن، کە لە گوتارى حزبییهوه بەرەو دەوڵەتدارى ڕۆیشتووه. ئەو باس لە سەرلەنوێ بونیادنانەوەى دەوڵەتى عێراق دەکات لەسەر بنەماى: “هاوسەنگی، سازان و هاوبەشی”، گۆڕانکارى لە یاساکان، پێداچوونەوە و ڕێکخستنەوەى دامەزراوەکان بەپێی دەستوور و سیستهمى فیدراڵییەت، بەدەستهێنانى شایستە دەستوورییەکانى گەلی کوردستان و پاراستنى تایبەتمەندیى قەوارەى هەرێم، ههروهها یەکلاییکردنەوەى گرفتەکان لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ له دووتوێى جێبەجێکردنى دەستوورەوە.
یەکێتیى نیشتمانى زیاتر لە پەیوەندیدا لەگەڵ بەغدا نزیکە؛ لە هەڵوێستى سیاسیدا بە مەرجەعى دەزانێ و لە پارتییش نەرمترە لە دانوستاندنەکاندا، هەماهەنگیی تەواوى هەیە لەگەڵ ئەو میلیشیایانەى کە لە بەغدا حکوومەتیان بەدەستە، هەوڵ دەدا لەنێو هەڵبژاردنەوە، قەڵەمڕەوی پارتى لاواز بکات، لەسەر ئاستى هەرێم و بەغدا، دەیەوێ ئەگەرچی وەزارەتى لە پارتى کەمتریش بێ لە حکوومەتى هەرێم، بەڵام بە پرۆسەى بڕیاردروستکردن بەرانبەر بەغدا کاریگەرتر بێ، لە هەرێمی کوردستانیش لە پرۆسەى بڕیار “فیفتی بە فیفتی” بێ، نەک زۆرینەى پەرلەمان و ئەنجومەنى وەزیران.
چوار حزبە ئۆپۆزیسیۆنەکەى تر، ئەجێنداى سیاسییان بەرانبەر حکوومەتى هەرێم و بەغدا هاوشێوەیە و خاڵى وێکچونیان زۆرە.
کەواتە لە نەخشە سیاسییەکە هیچ گۆڕانکارییهك ڕووی نەداوە و، چاوەڕوانى ئەوەیش ناکرێ ئەم هەڵبژاردنە ببێتە موعجیزە بۆ عێراق و بیکاتە شامی شەریف. لە ڕوانگەى ئەزموونى مێژووى سیاسیی عێراقەوە، ئەجێندا و عەقڵییەتە سیاسییەکان هەر ماون، بەڵام هەندێ لایەنى سیاسی و کەسایەتیى نوێ بەدەردەکەون.
نەخشەى سیاسیی بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن
هەڵبژاردنى 2025 بە خراپترین پرۆسەى هەڵبژاردن دادەنرێ لە مێژووى وڵاتدا، بەهۆى گەندەڵیی بەکارهێنانى داراییی سیاسی بۆ بەرژەوەندیى لایەنەکانى شیعە، بۆ ئهوهی ئەم جارەیش زۆرینەى کورسییەکان کۆ بکەنەوە. ئەو گوتەیەیش پشتڕاست نەبووەوە کە دەگوترا “چوارچێوەى هەماهەنگی” حهز دهكات “سەدر” بگهڕێتهوه بۆ پرۆسەکە، بەڵکوو بەشدارینەکردنەکەى، گەورەترین سوودی بە چوارچێوەى هەماهەنگی گەیاند- هەروەک چۆن ساڵی 2021 وەک دیارى، 73 کورسیی ئەنجومەنى نوێنەران و سەرۆکی ئەنجومەنەکەى پێ بەخشین. بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە ئەمەیە: ئایا لە بەرانبەر ئەو بەخشندەیییەى، سەدر چ ئیمتیازاتێكی وەرگرت؟
لایەنە شیعییەکان لە نۆ پارێزگاکانى: بەسرە، زیقار، بابل، نەجەف، کەربەلا، واست، میسان، موسەننا، دیوانییە، بەپێی ڕاپرسییەکان نزیکەى 124 کورسی دێنن، لە بەغداش زیاتر لە 35 کورسی بۆ ئەوان پێشبینی دەکرێ، لە پارێزگاکانى تریش کە تێکەڵەیهكن لە سوننە و شیعە، 15 کورسی؛ کەواتە نزیکەى 170 – 175 کورسی دێنن. لەو ژمارەیە پێشبینی دەکرێ چوارچێوەى هەماهەنگی نزیکەى 75 – 80 کورسی بەدەست بێنن.
لایەنە شیعییەکان لە بەغدا بەهۆى بەشدارینەکردنی سەدرەوه نزیکەى 25 کورسییان لێ کەم دەبێتەوە؛ زۆربەى ئەو کورسییانەیش بۆ سوننە دەچن. مەزەندەکەیش تەنیا بۆ 3 کورسییە لە کۆى ئەو 25 کورسییە بۆ سوننە. گەرچی “هاوپەیمانیى سەروەرى” (سیاده) لە بەغدا بەهێزە، بەڵام پەیوەندیى لایەنە شیعییەکان بە حەلبووسییەوە بەهێزترە. بەدووریش نازانرێ جۆرێک لە ڕێکكەوتن لە نێوانیاندا هەبێ و کورسییەکان ببەخشنە حەلبووسی، تا دواتر هاوپەیمانییان بێت لە بەدەستهێنانەوەى پۆستى پارێزگارى بەغدا.
پارێزگاى بەغدا 71 کورسیی هەیە؛ لەو ژمارەیە پێشبینی دەکرێ لایەنە شیعییەکان نزیکەى 40 کورسی بەدەست بهێنن. هەر یەک لە سوننە و شیعە بانگەشەى ئەوە دەکەن کە له بهغدا زۆرینەن؛ هەر بۆیە بەرەنجامى هەڵبژاردن جۆرێک لە ناسنامەى مەزهەبیی ئەو شارەیش بۆ ئەم خولە بەدەردەخا. هەر لهوێڕا پێشبینیی ئەوەیش دەکرێ کە لەوانەیە سوودانى تەنیا لە بەغدا زیاتر لە 100 هەزار دەنگ و مالیکییش نزیکەى 70 هەزار دەنگ بەدەست بهێنن، چونکە بەغدا بە سەنتەرى ململانێی هەڵبژاردن بۆ عێراق ئەژمار دەکرێ- بەوەى 21.5%ی نوێنەرانى عێراق لەو شارەن.
کەواتە ئەم جارەیش لایەنە شیعییەکان، بەهۆى سیستهمى هەڵبژاردنەکەوە 50+1 بەدەست دههێنن، بەڵام دیار نییە ئایا دەتوانن گەورەترین فراکسیۆنی شیعی لە پەرلەمان پێک بهێنن یان نا؟ ئایا سوودانى هاوکات لەگەڵ هەڕەشەکانى ئەمریکا لەو لایەنانە، دەگەڕێتەوە بۆ هاوپەیمانێتی لەگەڵیاندا؟
لایەنە سونییەکان پەرتەوازەن؛ بەهۆى سیستهمى هەڵبژاردنەکەیشەوە دەنگێکی زۆریان دەفەوتێ. پێشبینی دەکرێ سوننەکان نزیکەى 90 کورسیی پەرلەمانى بەدەست بهێنن. لە پارێزگاکانى شیعەنشین، پێ ناچێ هیچ کاندیدێکیان هەبێت، بەڵام ئەوەى چاوەڕوانیى لێ دەکرێ ئەوەیە کە سوننەکان ئەم جارە بەهۆى بەشدارنەبوونى سەدر لە هەڵبژاردن، سوودمەند ببن و کورسییەکانیان زیاد بکات، بهتایبەت لە شارهكانى بەغدا و دیالە.
لایەنە کوردییەکان بە بارودۆخێکی دژواردا گوزەر دەکەن: تەبا نین و، ئەجێندایان بە سەد و هەشتا پلە پێچەوانەى یەکدییە. ئەوان دوو بازنەى جیاوازیان هەیە: بازنەیەک کە کوردستانییە و بریتییە لە هەرسێ پارێزگاکەى دهۆک و هەولێر و سلێمانى. لەو پارێزگایانە 46 کورسی هەن؛ پارتى دیموکراتی کوردستان 21-23 کورسی، یەکێتیى نیشتمانى 11 – 13 کورسی، یەکگرتوو 3-4 کورسی، نەوەى نوێ 4-5 کورسی، هەڵوێست 3-4، بەرەى گەل 1-2، کۆمەڵی دادگەرى 1_2 کورسی بەدەست دههێنن.
بەڵام لایەنە کوردییەکان لە بازنەکەى دەرەوەى هەرێم، کە تێکەڵاوە لەگەڵ لایەنە سیاسییەکانى عێراق و ڕکابەرییەکى توند هەیە لەوێ، لە پارێزگاکانى مووسڵ و سەڵاحەددین و ئەنبار و کەرکووک و دیالە، کە کۆى کورسییەکانیان بریتییه له 73، کورد 15 – 17 کورسی بەدەست دههێنن. ئەمەیش دەمانگەیەنێتە ئەو بەرەنجامەى کە کورد 59 – 61 کورسیی پەرلەمانى لە تەواوى عێراق بەدەست دههێنن- کە پشکی شێر بەر پارتى دیموکراتى کوردستان دەکەوێ بە ڕێژەى49 – 51 %.
کەواتە نەخشەى سیاسیی بەرەنجامەکان هەر ئەوەى خولی پێشووە و، بە کەمێک زیاد و کەم دووبارە دەبێتەوە. بەڵام ئەو لایەنەى کە کەمێک سوودمەندە، سوننەیە، کە پێشبینی دەکرێ 23 – 25 کورسی زیاد بکەن. بەڵام شیعە بە نزیکەى 10 کورسی زەرەر دەکەن، بهتایبەت لە بازنەى بەغدا و دیالە. کوردیش بە 3 – 5 کەم دەکەن. بەڵام لایەنە شیعییەکان سەرکەوتنى سوننە بۆ خۆیان دەقۆزنەوە، ئەویش لە ڕێگەى هاوپەیمانیکردنیان لەگەڵ حەلبووسی و سەرلەنوێ گەڕاندنەوەى بۆ سەرۆکایەتیى پەرلەمان. دووریش نییە جۆرێک لە ڕێکكهوتن بۆ قۆناغی دواى بەرەنجامەکان لە نێوانیاندا هەبێ.
بەڵام هەمیشە خەمڵاندنەکان ڕێژەیین و زۆربەى هەڵبژارنەکانیش هەندێ بەرەنجامى پێشبینینەکراو لەگەڵ خۆیاندا دێنن.
ئەی سیناریۆکانى پێکهێنانى حکوومەت چۆن دەبێت؟
ئێمە بەتێروتەسەلی لێرە ناچینە ناو لایەنەکانى پێکهێنەرى حکوومەتەوە، بەڵام دەتوانین چوارچێوەیەک بۆ ڕایەڵە سەرەکییەکەى حکوومەت دابنێین؛ بەوەى کە ئایا پێگەى چوارچێوەى هەماهەنگی لەو بارەیەوە چۆنە، ئەویش لە سێ حاڵەتى ئاشکرا بەدەر نییە، پێکهێنانى حکوومەتێک: لەلایەن چوارچێوەى هەماهەنگییەوە، لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگی، بەبێ چوارچێوەى هەماهەنگی.
سیناریۆى یەکەم: لەلایەن چوارچێوەى هەماهەنگییەوەیە. ئەوان پێشبینی دەکەن خۆیان نزیکەى 23%ی دەنگەکان بەدەست بهێنن. بەڵام بەو ژمارەیە ناتوانن گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانى دروست بکەن؛ لایەنەکانیش لە هاوپەیمانێتییان لەبەر گوشار و ئەجێنداى ئەمریکا لە عێراق، خۆیان بەدوور دەگرن لێیان. تەنانەت لایەنە شیعییەکان خۆیان بەدوور دەگرن لەوەى کە حکوومەتێک تەنیا لە لایەنەکانى خۆیان پێک بهێنن، چونکە سەرکەوتوو نابن. ئەزموونى بیست ساڵ حوکمڕانییشیان ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە. کەواتە ئەم سیناریۆیەیان مەحاڵە و هیچ پشتیوانییەکى ئەمریکاشی لەگەڵدا نابێت.
سیناریۆى دووەم: لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگی. ئەمەیان بۆ بارودۆخی عێراق گونجاوترە؛ سەقامگیری بەدواى خۆیدا دههێنێت. بەڵام پێویستیى بە چەند بنەمایەک هەیه: لەسەر بنەماى جێبەجێکردنى دەستوور، شەراکەتى ڕاستەقینە، هاوسەنگی، ڕێکكەوتنى میلیشیاکان لەگەڵ ئەمریکا و ڕازیبوونیان بە مەرجەکانى، داماڵینی چەک لێیان، پشتیوانیی ئێران و ڕازیکردنى میلیشیاکان، ئەویش لە پێناو مانەوەیان لە دەسەڵات. لەم سیناریۆیەدا مەرج نییە سەرۆکوەزیران لاى چوارچێوەى هەماهەنگی بێت، یان زۆرینەى ئەنجومەنى وەزیران لەوان بن، بەڵام زۆرینەى ئەنجومەنى وەزیران بە ئەجێنداى نوێوە، هەر بە حوکمڕانی شیعی دەمێنێتەوە؛ ئەمەیش ئامانجەکەى بەرەى شیعە دەپێکێ. بەڵام گرفتەکە ئەوەیە ئەگەر بە هەمان سیاسەتى جاران و ئەجێنداى پێشووەوە حوکم بکەن، ئەوا ئەو قەیرانەى کە ئێستا عێراقی تێ کەوتووە، بەرەو تەقینەوە دەچێ. کەواتە ئەم سیناریۆیە دەبێ چوار قەیرانی سەرەکیی مێژوویی لە عێراق چارەسەر بکات: دروستکردنى دەوڵەتێکى نیشتمانى، کۆمەڵگهیەکی سیاسی بەدوور لە تائیفەگەرى، دابەشکردنەوەى دادوەرانەى داهات، بەشداریى سیاسی.
بەڵام ئەم سیناریۆیە پێویستیى زۆرى بە پشتیوانیی ئەمریکا هەیە، تا گهرەنتیى بەردەوامبوونى هەبێت. ئەمەیش دەمانباتەوە بۆ بابەتێکی ستراتیژیى گرنگ: جارێکی تر گەڕانەوەى ئەمریکا بۆ عێراق لەسەر بەرزترین ئاست، کە ئەویش پرۆسەى دروستکردنى بڕیارى سیاسییە. بەوەیش هەژموونى ئێران زۆر لاواز دەبێت، دانانى سەرۆکوەزیران و ئەنجومەنى وەزیران بە ویستى ئەمریکا دەبێ، ئێران لە هاوکێشە سیاسییەکەدا به شێوهیهكی سهرهكی بێکاریگەرى دەکرێ.
سیناریۆى سێیەم: پێکهێنانى حکوومەتە بێ چوارچێوەى هەماهەنگی. ئەمەیش کاتێک دێتە ئاراوە کە لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگی نەگەنە بەرەنجام، ئەو لایەنانەى کە دەتوانن حکوومەت بێ میلیشیاکان پێک بهێنن، ئەمانەن: هاوپەیمانیى ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان ( شیعە ) + سوننە + کورد، کە بە هەموویان زیاتر لە 50+1 پێک دەهێنن و دەتوانن گەورەترین فراکسیۆنى پەرلەمانى دروست بکەن، بەڵام ئەمە بزمارێکە لە تەختى حوکمڕانیی شیعە دەدرێ لە عیراق؛ چونکە ئەوان بابەتى دروستکردنى گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانى بە مافی شیعەیە دەزانن، نەک ئەوانى تر؛ دوورخستنەوەیشیان لە دەسەڵات، سەقامگیریی وڵات دەخاتە ژێر هەڕەشەوە، بهتایبەت ئەگەر مل نەدەن بە هەڵوەشاندنەوەى خۆیان وەک میلیشیا و چوونەناو سوپاوە.
“قائانی” ڕۆژى 21/10/2025 بە سەردانێکی بەپەلە گەیشتە بەغدا و باسی لە بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن و ڕێکخستنەوەى چەکی میلیشیاکان کردووە. ڕێکخستنەوەى چەکى میلیشیاکان ئەوە ناگەیەنێ کە میلیشیاکان لە واقعی کرداردا بێبهها بکات و هەڵبوەشێنەوە، بەڵکوو هەنگاوێکە بەرەو لێکتێگەیشتن لەگەڵ ئەمریکا و ڕووپۆشکردنیان بە سیاسەت. ئەمەیش پێویستیى بە ڕێکكەوتنێک هەیە لەگەڵ ئەمریکا؛ ناواخنەکەیشی ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانیانە لەگەڵ ئەمریکا تا لە دەسەڵات بمێننەوە. ئهمه لە بەرانبەر مانەوەى ئەمریکا لە عێراق و هاتنى کۆمپانیاکانیاکانییەتى. هەندێ سەرچاوەیش ئاماژە بە بوونى ڕێکكەوتن دەکەن لە نێوان میلیشیاکان و ئەمریکا، تا ئەمریکاش ڕێگەیان پێ بدا لەسەر ئاستى پەرلەمان بمێننەوە و کەمترین پێگەیان لەسەر ئاستى حکوومەت هەبێ.
کەواتە هیچ حکوومەتێک بەدەر لە چوارچێوەى هەماهەنگی پێک نایە، ئەگەر پشتیوانییەکى نێودەوڵەتیى نەبێ. ئەو پشتیوانییەیش دەبێ بە کردار لەناو عێراق بوونى هەبێت؛ لە ڕووى لۆجیستی و سیاسییەوە. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا ئەو لایەنە دەرەکییانە، بهتایبەت ئەمریکا، بەرپرسیارێتیی ئەو بارودۆخە هەڵدەگرن؟
لە کۆتاییدا: ئایا هەڵوێستى ئەمریکا لەمەڕ ئەو سێ سیناریۆیە چییە سەبارەت بە حکوومەتى داهاتووى عێراق؟
هەڵوێستى ئەمریکا لەو بارەیەوە ڕۆشنە: دەبێ له زۆربەى جومگەکانى دەوڵەت و پرۆسەى دروستکردنى بڕیار و کەسایەتییەکان، ویستى ئەو بەرچاو بگیرێ. هەر بۆیە لە دوو ئاماژەدا دەتوانین هەڵوێستى ئەمریکا بكهینه پێوەر: دانانى چوارچێوەیەکى سیاسی بۆ حکوومەتى داهاتووى عێراق + چاودێریکردنى بەرەنجامەکان؛ بەوەى ئەگەر میلیشیاکان سەر بکەون و بەبێ گەڕانەوە بۆ ویستى ئەمریکا حکوومەت پێک بهێنن، ئەوا دان بەو بەرەنجامە و حکوومەتەدا نانێت. ئەمەیش عێراق لەسەر هەردوو ئاستى ناوخۆ و دەرەوە تووشی قەیرانی سیاسی دەکاتەوە.
دانانى نوێنەرى تایبەتیش بۆ عێراق، ئاماژەیەکی ڕۆشنە بۆ پێشبینیکردنى قەیرانى پەیوەندی لە نێوان عێراق و ئەمریکا؛ دەنا دانانى نوێنەرى حکوومەتى ئەمریکا بۆ عێراق جێی سەرسوڕمانە، لە کاتێکدا ئەمریکا خۆى گەورەترین باڵیۆزخانەى لەسەر ئاستى دونیا لەم وڵاتەدا هەیە!
کەواتە “مارک ساڤایا” بۆ دێتە عێراق؟
مەبەست لە دانانى ناوبراو وەک نوێنەرى ئەمریکا لە عێراق، پێ دەچێ بۆ چەند مەبەستێکی ستراتیژیى گرنگ بێت، لەوانە: سەرلەنوێ دروستکردنەوەى متمانە بۆ پەیوەندییەکانى نێوان ئەمریکا و عێراق، دوورخستنەوەى هەژموونى ئێران، نەخشاندنى پرۆسەى سیاسیی داهاتووى عێراق لەسەر ئەو بنەمایانەى کە ئەمریکا ویستى هەیە لەسەریان، گێڕانەوەى هاوسەنگیى نێوان لایەنەکانى عێراق- بۆ ئەو مەبەستەیش لەگەڵ هەموو لایەنەکان کۆ دەبێتەوە تا سەقامگیری بۆ وڵات بێتەوە ئارا-، سەرلەنوێ دروستکردنەوەى بەرژەوەندیى گشتى بۆ وڵات، بونیادنانەوەى بەرژەوەندیى هاوبەشی ستراتیژیى نێوان عێراق و ئەمریکا لە ڕێگەى ڕێکكەوتننامەیەکی نوێوە، هەڵوەشاندنەوەى میلیشیاکان و ڕێکخستنەوەیان وەک بکەرێکی سیاسی و دوورخستنەوەیان لە ناوەندەکانى بڕیاردروستکردن، پشتیوانیکردنى کورد و سوننە و هەندێ لایەنى شیعی کە هەماهەنگییان لەگەڵ ئەمریکا هەیە، چارەسەرکردنى گرفتەکانى حکوومەتى فیدراڵ لەگەڵ هەرێمی کوردستان، هێنانەپێشەوەى کەسانى مەدەنى و تەکنۆکرات بۆ پۆستەکانى دەسەڵات، پەیوەندیبەستن لەگەڵ هەندێ لایەن لە چوارچێوەى هەماهەنگی و وەلانانى ئەوانەى لەلایەن ئەمریکاوە بە تیرۆر تۆمەتبارن، زەمینەخۆشکردن بۆ چوونەناو ڕێکكەوتننامەى ئیبراهیم لەگەڵ ئیسرائیل لە داهاتوویەکی نزیکدا. لە بەرانبەر هاتنەپێشەوەى عێراق بەو مەرجانەى ئەمریکا، لەلایەن ئەمریکا چەندان کۆمەک و پاداشت و ئیمتیازاتی پێ دەدرێ؛ هەروەک چۆن بۆ ئەو دەوڵەتانە کراوە کە پەیوەندییان لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی کردۆتەوە. بەپێچەوانەوە ئهمریكا، عێراق تووشی گوشار و گەمارۆ و سزاى جۆراوجۆر دەكاتهوه. گومانیش لەوەدا نییە، لەگەڵ بە قەیرانبوونى پەیوەندییەکان، بەکارهێنانى هێزیش دژى میلیشیاکان ئەگەرێکی کراوە دەبێت.
ئەو مەترسییەى کە تا ئێستا نەڕەویتەوە، ناڕازیبوونى لایەنە سەرەکییە کاریگەرەکانە بە بەرەنجامەکان، بهتایبەت لەلایەن میلیشیاکانەوە. لەو حاڵەتەدا هەنگاوى یەکەم، تانەلێدانى بەرەنجامەکانە. ئەگەر بە خواستى ئەوان نەبوو، ئەوکات قۆناغی ناسەقامگیری و ئاژاوه و پاشاگهردانی دێتە ئاراوە؛ بنبهستی سیاسیی عێراق، بۆشاییی یاسادانان، بەردەوامیی قەیرانەکان، بهتایبەت لەگەڵ هەرێم و ئەمریکا، بەردەوامبوونى حوکمى چوارچێوەى هەماهەنگی، هەڵکشانى ناڕهزایەتیى خەڵک و تێکچوونى سەقامگیری، دەستێوەردانى دەرەکی لە کاروبارى عێراق وەک پێشوو، بێبههاییی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ چارەسەر و تەنیا دهركردنی بەیاننامەیەک بۆ هێورکردنەوە و دانبەخۆداگرتن و پەلەکردن لە پێکهێنانى حکوومەتێکی نیشتمانى، ئهگهری لهكۆنترۆڵدهرچوونی دۆخە ئاڵۆزەکە و دروستبوونی قەیران و جەنگێکی نوێ لەگەڵ ئێران و تێوەگلاندنى عێراق لەلایەن میلیشیاکانەوە، دەرکەوتنى بانگەشەى نوێ بۆ هەڵبژاردنى نوێ، بهتایبەت لەلایەن ڕەوتى سەدرەوە- یان ئەگەر هات و لەلایەن خودی دادگهى فیدراڵییەوە پەسەندى بەرەنجامەکان نەکرا-؛ کە ئەوەیش ئەگەرێکی کراوە نییە. هەر بۆیە چارەسەر، سازشکردنى لایەنەکانە بۆ یەکترى و، ڕازیبوونه بە بەرەنجامەکان و دابەشکردنەوەى دەسەڵات لە نێوان لایەنە کاریگەر و سەرەکییەکانى پرۆسەى سیاسیی وڵات.
ئەی دەبێ کورد چی بکا؟
دەتوانین بەپوختى و بەکورتى و بەکوردی بڵێین: کورد پێویستیى بە بیرکردنەوەیەکی ستراتیژیی نەتەوەیییە، تا ئاییندەى خۆى بخوێنێتەوە و بەپلان کار بکات؛ ههروهها دەستگرتن بە دەستکەوتە سیاسی و نەتەوەیییەکانەوە، جێبەجێکردنى دەستوور و بەدیهێنانى شایستە دەستوورییەکان و سیستهمى فیدراڵییەت بۆ عێراق، دەبێ هێڵی سوورى ستراتیژییەتى نەتەوەیی بن؛ ههروهها یەکڕیزی و ئاشتەواییی نەتەوەیی، جەختکردنەوە لەسەر پرۆسەى سیاسیی دیموکراسی، دەستگرتن بە ڕایەڵەى پشتیوانیی دەرەکییەوە، بهتایبەت ئەمریکا و، هەماهەنگبوون لەگەڵ ئێران و تورکیا، له ههنگاوه گرنگهكانن.
کەواتە جارێکی تر پرۆسەى سیاسیی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەر بنەماى ڕێکكەوتنى تەوافوقی و، بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن تەنیا بۆ نوێکردنەوەى شەرعییەتى دەسەڵاتى سیاسییە. کورد دەبێ پێشوەختە خۆى بۆ هەموو سیناریۆکان ئامادە بکا، چونکە تا هەنووکە کورد بکەرێکی سەرەکی و کاراى سیاسییە لە ناوچەکە و عێراق.