د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق
كابینەی محەمەد شیاع سوودانی كە حكوومەتی چوارچێوەی شیعییە، مانگێكی دی پێ دەنێتە كۆتا ساڵی تەمەنی دەستووریی خۆی، كەچی بە شێوەیەكی پێشوەختە و بەر لە گەیشتن بە ئۆكتۆبەری 2025 گیرۆدەی چەند دۆسیەیەكی هەستیار و ئاڵۆز بووە كە شەقامی سیاسی و میدیاییی عێراقی بەگەرمی سەرقاڵ كردووە. دیارترین ئەو دۆسیانەیش سیخوڕیكردن بەسەر بەرپرسان و لێكەوتە و درێژكراوەكانی “دزیی سەدە”یە. بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، ڕكابەرانی سوودانی لەوانەش مالیكی دەیانەوێت ئەمە بقۆزنەوە بۆ ناچاركردنی حكوومەت بە دەستلەكاركێشانەوە یان سازكردنی هەڵبژاردنی پێشوەختە. لە دوا دەركەوتنیشیدا (8ی سێبتەمبەر) سەرۆكوەزیران بەرگری لە حكوومەتەكەی كرد و هێمای بۆ ئەوە كرد، لە دەرەوەی هێزە شیعەكانیش بنكەی سیاسیی ئەو “هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت”ە كە هیی نوێنەرانی هەر سێ پێكهاتەكەی عێراقە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر ئەو پەرەسەندنانە و، لێكەوتە گریمانكراوەكانی لەسەر دۆخی گشتیی عێراق تاوتوێ بكات.
تۆڕی سیخوڕیكردن لەسەر مۆبایلی بەرپرسان
بەپێی زانیارییە ڕاگەیەنراوەكان بەم دوایییانە تۆڕێكی تایبەت بە ئاسایشی ئەلیكترۆنی لەناو ئەنجومەنی وەزیراندا دەستگیر كراون؛ هەندێك لەوانەیش پلەیان ئەفسەرە. تۆڕەكە گوێیان لە مۆبایلی بەرپرسان گرتووە و سیخوڕییان كردووە بەسەریانەوە؛ بەوەیش تۆمەتبارن كە لەپشتەوە سوپای ئەلیكترۆنییان هەیە بۆ هەراسانكردن و دزەپێكردنی زانیاریی تایبەت. لە پەنا ئەوەیشدا هەڕەشە لە كەسایەتییەكان دەكەن كە دەبێت ملكەچیان بن ئەگەرنا نهێنییەكانیان ئاشكرا دەكەن. سەرۆكی تۆڕەكەیش كەسێكە بە ناوی “محەمەد جوحی” كە جێگری بەڕێوەبەری كارگێڕیی ئۆفیسی سەرۆكوەزیران، محەمەد شیاع سوودانییە و سكرتێری تیمی حكوومەت و بەرپرسی پەیوەندیكردنە لەگەڵ پەرلەمانتاران[1].
ئەو زانیارییانەی لەناوەندی سیاسیدا بڵاوە، ئاماژە بەوە دەكەن، ئامانجی ئەم تۆڕە بە پلەی یەكەم، سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری “فایەق زێدان” و ژمارەیەك بەرپرسی دیكەی باڵای شیعە بووە[2]؛ جگە لە زێدانیش ئەوانەی كراونەتە ئامانج لە سیخوڕییە ئەلیكترۆنییەكە، بریتین لە: نووری مالیكی و یاسر سخێلی زاوا و بریكارە بازرگانییەكەی، هادی عامری، موحسین مەندەلاوی، محەمەد حەلبووسی، حەیدەر عەبادی، هەروەها كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسی و ڕاوێژكار و بەرپرسی دیكەی ئەمنی[3]. ژمارەیەك لە ئەندامەكانی تۆڕەكەیش فەرمانبەری ئۆفیسی سوودانی و ئەفسەری دەزگەی هەواڵگریی عێراقن، لەوانەیش: عەبدولكەریم سوودانی، سكرتێری سەربازیی سەرۆكوەزیران، خالید یەعقووبی، ڕاوێژكاری ئەمنیی سوودانی، ئەحمەد سوودانی خزمی سەرۆكوەزیران و سەرۆكی دەزگەی هەواڵگری بەوەكالەت، لەگەڵ 11 كەسی تەكنیكی لە دەزگەی هەواڵگری كە سەر بە هۆبەی مۆنیتەرینگی هونەرین لە دەزگەی هەواڵگریی عێراقی، لەگەڵ وێنەگرێكیش لە ئەنجومەنی وەزیران؛ سەرجەمیشیان توانا و ئامێرەكانی دەزگەی هەواڵگرییان لە كارەكەیان بەكار هێناوە[4]، بەتایبەت ئەپی تایبەت بە گوێگرتن كە لە بنەڕەتدا پێویستی بە فەرمانی دادگە هەیە. ئەوەیش بڵاوە، كە ئاشكرابوونی تۆڕەكە بەهۆی هەڵەی تەكنیكیی یەكێك لە ئەندامەكانییەوە بووە.
دەنگدانەوەی ئەم هەواڵە كە لە هەندێك میدیا پێی دەگوترێت “سوودانی _گێت” وەك ئاماژەیەك بۆ “ڕیسواییی واترگێت”ی ئەمریكا (1968) كە “ڕیچارد نیكسۆن”ی لە كورسیی سەرۆكایەتیی ئەمریكا داگرت، سەرۆكوەزیرانی عێراقی بەچڕی خستۆتە خانەی تۆمەتباركردن و، لەگەڵ بنكە سیاسییەكەی كە هێزە شیعەكانن تووشی كێشەی كردووە. ئەگەری ئەوەیش هەیە لێكەوتەی ئەمە درێژ ببێتەوە بۆ ئەو وڵاتانەی كە پشتیوانی و هاوكاریی دەزگەی هەواڵگری دەكەن وەك دامەزراوەیەكی ئەمنیی عێراقی، لەپێش هەموویانەوە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا؛ چونكە “مایكل نایتس” كە توێژەرێكی دێرینی “پەیمانگەی واشنتۆن”ە، لە وتارێكدا باسی لەوە كردووە كە، ئەوەی ئاشكرا بووە “تەقینەوەی گەندەڵی سیاسییە لە باشترین دەزگەی هەواڵگریی عێراقیدا كە لە نووسینگەی سەرۆكوەزیرانەوە ئاراستەكراوە”. ناوبراو جەخت لەوە دەكاتەوە پێشهاتەكە ئەوە دەخوازێت ئەمریكا پرۆسەی زانیاریگۆڕینەوەی خۆی لەگەڵ دەزگەی هەواڵگری هەموار بكاتەوە؛ ئەگەریش ئەوە سەلمێنرا كە سوودانی ئاگادار بووە یان لەگەڵ بزووتنەوەی عەسائیب كە لە لیستی تیرۆری ئەمریكادایە، هەماهەنگیی هەبووە بۆ سیخوڕییەكە، ئەوە “پێویستە ئەمریكا هەڵوێستی خۆی لە سوودانی بگۆڕێت[5].”
بەپێچەوانەی ئەمەیشەوە بزووتنەوەی عەسائیب لە ئێستادا هەڵمەتێكی میدیایی لە دژی نووسینگەی سەرۆكوەزیران بەڕێوە دەبەن و پەرلەمانتارێكی ئەم حزبە (عەلی جەمالی) لە میدیای فەرمیی عەسائیبەوە باسی لەوە كردووە، گوێگرتن لە مۆبایلی بەرپرسان مەرجەعە ئایینییەكان و باڵیۆزخانەی ئێرانیشی گرتووەتەوە. ناوبراوجەختی لەوەیش كردووەتەوە سیخوڕییەكە لە باڵیۆزخانەی ئەمریكاوە ئاراستە كراوە و درۆنیشی تێدا بەكار هاتووە[6]. بەپێی ئاماژەكانی میدیای عەسائیبیش بێت، ئەمینداری حزبەكە (قەیس خەزعەلی) نیگەران و قەڵسە لە سوودانی، چونكە پێیان وایە ئەوان ڕێگەیان خۆش كردووە ببێتە سەرۆكوەزیران، كەچی ئێستا تیمەكانی، سیخوڕییان بەسەرەوە دەكەن!
لە ماوەی چەند ڕۆژێكی كەمیشدا باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق “ئیلینا ڕۆمانۆڤسكی” جگە لە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری، چاوی بە ژمارەیەك لە سەركردەكانی چوارچێوەی شیعی كەوت (حەكیم و مالیكی و عەبادی)[7]. یەكانگیربوونی وادەی دیدارەكانیش لەگەڵ ئەم قەیرانە، دەشێت ئەوەی لێ بخوێنرێتەوە، بۆ تاوتوێكردنی ئەم دۆسیەیە و لێكەوتەكانی ئاشكرابوونی دۆسیەی تری گەورەی گەندەڵی بێت.
دەزگەی هەواڵگریی عێراق كە لە بازنەی تۆمەتباركردندایە، لە بەیاننامەیەكدا پاكانە بۆ خۆی دەكات و هەڕەشەی پەنابردنە بەر تۆماركردنی سكاڵای كردووە[8]. لای خۆیشییەوە “محەمەد شیاع سوودانی” لە كۆبوونەوەی سەركردەكانی “چوارچێوەی شیعی”دا “چووەتە ژێر باری لێپرسینەوە لە هەر کەسێک کە “بسەلمێنرێت کەمتەرخەم بووە[9].” بەڵام هیچ لەمانە ئەو ڕاستییە ناگۆڕن كە ئەم دۆسیەیە كاریگەریی زۆری لەسەر پێشڕەویی سوودانی و حكوومەتەكەی داناوە بە بەڵگەی تۆنی توندی بەیاننامەكانی حكوومەت و حزبەكەی سوودانی (تیار الفراتین) كە میدیاكان بە گەورەكردنی دۆسیەكە تۆمەتبار دەكەن؛ هەروەها هەندێك زانیاریی تایبەتیش باس لەوە دەكەن كێشە و بێنەوبڕۆی زۆر ڕووی داوە لە ڕادەستكردنی تۆمەتباری سەرەكیی دۆسیەی تۆڕی گوێگرتنەكە (محەمەد جوحی) لەلایەن ئۆفیسی سوودانییەوە[10].
هەندێك لە ڕاوێژكارەكان نایشارنەوە كە “گرووپێك لە فەرمانبەرانی سەرۆكوەزیران، دەشێت گرووپێكی گوشاریان دروست كردبێت و ئەگەری ئەوەیش هەیە زیادەڕۆیی ڕووی دابێت، بەڵام بەبێ ئاگاداریی سەرەوە[11].” هەر ئەمەیش بەسە ببێتە چەكێك بەدەست ڕكابەرەكانی سوودانییەوە بۆ قۆناغی داهاتوو، بەتایبەت كە گرووپەكە لەناو لووتكەی هەڕەمی دەوڵەت و لە ئۆفیسی سەرۆكوەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكاندان.
هەراوزەنای سەرۆكی دەستپاكیی عێراق لە هەولێر
هاوكات لەگەڵ پەرەسەندنی دۆسیەی “سیخوڕیكردن”، ڕۆژی 4ی سێپتەمبەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكیی عێراق، حەیدەر حەنون، لە شاری هەولێر و لە سەروبەندی كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیی هاوبەشدا لەگەڵ دەستەی دەستپاكیی هەرێم، كۆمەڵێك بۆمبی میدیاییی تەقاندەوە؛ بەشێك لەوانەیش درێژكراوەی ئەوەیە كە پێی دەگوترێت “دزیی سەدە” و بردنی 3.7 ترليۆن دینار (2.5 ملیار دۆلار) پارەی سپاردەی باجی كۆمپانیا بیانییەكان. حەنون بەتووڕەیی و هەڵچوونی زۆرەوە باسی لەوە كرد، هەڕەشەی لەسەرە و كۆمەڵێك كەیسیشی ئاشكرا كرد لەوانە:
_ نوور زوهێر كە تۆمەتباری سەرەكیی “دزیی سەدە”یە، 114 چەكی بانكیی تەزویر كردووە؛ لە ڕێگەی هەر چەكێكیشەوە بڕێك پارەی “سپاردەكانی باج”ی لا داوە بۆ خۆی. دەبوو لە لێكۆڵینەوەكاندا 114 ماددەی یاساییی بۆ بكرێتەوە، كەچی لە دادگەی دەستپاكی، تەنیا یەك تۆمەتی ئاراستە كراوە؛ ئەو 113 دۆسیەكەی تری لەلایەن دادوەری دەستپاكییەوە كە ناوی “زیا جەعفەر”ە، فەرامۆش كراوە! سەرۆكی دەستەی دەستپاكی لە كاتێكدا كە تووڕەییی لێ دەباری، ئەوەیشی دركاند كە لە سەردەمی حكوومەتی كازمیدا ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری و دادگەی فیدراڵی هەر یەك 600 مەتر زەوییان وەرگرتووە؛ ئامانج لەمەیش “بۆ كڕینی پاڵپشتییان” بووە.
_ نوور زوهێر 724 دۆنم زەویی لە شەتولعەرەب بردووە كە موڵكی وەزارەتی دارایین و بەهایەكی بەرزیان هەیە. ئەم زەوییانە بە ناوی خوازراوەوە تۆمار كراون، پاشان كراون بە موڵكی زوهێر (دۆسیەی 2175/ ق/ 1/ 2023). سەرباری دەرچوونی فەرمانی گرتنیشی، كەچی ناوبراو لە بەسرەوە براوە بۆ بەغدا، لەوێیشەوە بزر بووە! ئێستایش لە دوبەی و لوبنان دەردەكەوێت و لە دەرەوەی عێراق دەژی.
_ لە دۆسیەی ژمارە 1293 ی دەستپاكییشدا “نوور زوهێر” تۆمەتباری یەكەمە لە بردنی سپاردەكانی باج، كەچی چاوپۆشیی لێ كراوە. زیاتر لە 30 تۆمەتباری ئەو دۆسیەیە هەن، كەچی چارەنووسی دۆسیەكان نادیارن و نازانرێت بۆ دادگەیی ناكرێن؟!
_ گرێبەستێك لەگەڵ نوور زوهێر كراوە بۆ ڕاكێشانی هیڵی ئاسن لە عێراق بایی 18 ملیار دۆلارە. ئەوەی گرێبەستی كردووە لەگەڵی، بەڕێوەبەرێكی گشتییە. دەستەی دەستپاكی، ئەمەی ڕەوانەی دادگە كردووە، بەڵام لەوێش بێدەنگیی لێ كراوە[12].
لە وەڵامی ئەم دۆسیە ئاشكراكردنانەی حەنون و كۆنگرە ڕۆژنامەوانییەكەیدا كە دیارە بە مەبەست دەرەوەی بەغدای هەڵبژارد بۆ سازكردنی (هەولێر)، ڕاوێژكاری سیاسیی سەرۆكوەزیران، “فادی شەممەری”، دانی بەوەدا نا “هەرچەندە نوور زوهێر لە دۆسیەیەکی گەورەدا تۆمەتبارە، بەڵام هێشتا بەئازادی و بە ناوی کۆمپانیا و ناونیشانی جیاوازەوە بەردەوامە لە كاركردن.” لەبارەی گەندەڵییەكانی پڕۆژەی هێڵی ئاسنیشەوە ڕاوێژكارەكەی سوودانی باسی لەوە كرد، ئەوە دەرفەتێکی وەبەرهێنانە بۆ گۆڕینی هێڵی ئاسنی ئێستای عێراق بۆ شەمەندەفەری خێرا. سەرۆکوەزیران لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردووەوە (2023) هەنگاوی ناوە بۆ لێکۆڵینەوە لەبارەیەوە؛ لە مانگی تەممووزی ڕابردوویشدا فەرمانی داوە بەتەواوەتی پرۆژەکە ڕابگیرێت و، بەڕێوەبەری کۆمپانیای شەمەندەفەرەکەیش ڕەوانەی دادگەی دەستپاکی کراوە[13].
بەپێی لێدوانی بەرپرسانی نزیك لە سوودانی، ناوبراو هەوڵی داوە سەرۆكی دەستپاكی پەشیمان بكاتەوە لە كۆنگرەكەی و، ڕازی نەبووە لەسەر دەركەوتنی، بەڵام سەركەوتوو نەبووە[14]. ئەوانەیشی لەگەڵ سەرۆكوەزیران كار دەكەن، جەخت لەوە دەكەنەوە “كارەكەی حەنون هەڵەیە و سوودانی پێی ڕازی نییە؛ نەدەبوو لە هەولێر كاری وا بكات[15].” بەڵام پەرلەمانتارێكی دیاری عەسائیب جەخت دەكاتەوە كۆنگرەكەی حەیدەر حەنون لە هەولێر بۆ پەردەپۆشكردنی دۆسیەی سیخوڕی و گوێگرتنە تەلەفۆنییەكە بووە؛ هەڵچوونەكانیش دروستكراو و بەرنامەبۆداڕێژراو و كاری هەندێك لە ڕاوێژكارانی سوودانییە بۆ شاردنەوەی دۆسیە هەستیارەكەی تۆڕە سیخوڕییەكەی ناو سەرۆكایەتیی وەزیران[16].
لە بەرامبەر ئەو گوشارانەیش کە لەسەر حكوومەتەكەی هەن، سوودانی لە وتارێكی تۆماركراودا (8ی سێبتەمبەر) بە توڕەیی جەختی لەوە كردەوە ڕكابەرەكانی چەند شتێك بەكار دەهێنن لە بەرامبەری؛ تەشویش، خۆڵلەچاوكردن، چەواشەكاری، تۆمەتباركردن و چاوپۆشی لە گەندەڵی بەكار دەهێنن، هەوڵی دا پێش لایەنە شیعەكانیش بكەوێت بە داواكردنی هەموار لە كابینەكەی بێ ئەوەی بچێتە وردەكارییەوە و داوای لە پەرلەمانیش كرد، سەرۆكی خۆی هەڵبژێرێت.
ئەگەر و پێشهات و سیناریۆ بەردەستەكان
لە پاش گەورەبوون و دەنگدانەوەی هەردوو دۆسیەی “گوێگرتن لە پەیوەندییەكانی بەرپرسان”، ئاشكرابوونی چەند دۆسیەیەكی تری گەندەڵی، لەوانەیش 18 ملیار دۆلاری هیڵی شەمەندەفەر و تێوەگلانی سیستەمی دادوەری لە وەرگرتنی زەویی 600 مەتری، چەند ئەگەر و پێشهاتێك ڕووبەڕووی دۆخە سیاسییەكە بوونەتەوە كە دیاترینیان ئەمانەن:
1_ هەرەسی سیستەمە سیاسییەكە:
بەپێی هەندێك سەرچاوە، چوارچێوەی شیعی بەكردەیی ترسی ئەوەیان هەیە كەڵەكەبوونی ئەم دۆسیانە ببێتە هۆی هەرەسی سیستەمی سیاسیی عێراق[17]، بەتایبەت كە دەركەوت جگە لە حكوومەت، دەسەڵاتی دادوەرییش چوونەتە بازنەی تۆمەتەوە بە چاوپۆشی لە گەندەڵكاران و وەرگرتنی زەویی گرانبایی. لە ئێستادا ئەم سیناریۆیە تا ڕاددەیەك بەدوور دەزانرێت چونكە سەرجەم لایەنە تۆمەتبار و پەیوەندیدارەكانی حوكمڕانی، ئەزموونیان هەیە لە گۆڕینەوەی بەرژەوەندی و بێدەنگیكردن لە یەكتر. ئەگەر بەر لەم قەیرانانەی ئێستایش نەگرن كە دووچاریان بووەتەوە، ئەوكات هێزی تری وەك موقتەدا سەدر و ڕەوتەكەی، هەوڵ دەدەن ببنە جێگرەوەی هێزە شیعەكانی ئێستا و هەوڵ دەدەن حوكمڕانییەكی تاكڕەو لە عێراق بەرپا بكەن.
2_ مەرگی بنەماكانی دەوڵەتداری:
بەهۆی گەورەیی و قورسیی دۆسیەكان و بێدەنگمانەوەی لایەنە پەیوەندیدارە سەرەكییەكانەوە، بۆچوونێك هەیە پێی وایە لەمە بەدوا قۆناغی “مەرگی دەوڵەت لە بەرژەوەندیی نا _ دەوڵەت” دەست پێ دەكات[18]. لەم قۆناغە گریمانكراوەدا دەستە و گرووپ و تاقمەكان، دەست بەسەر تواناكانی دەوڵەتدا دەگرن؛ بەهێزەكان لاوازەكان پەراوێز دەخەن و پێشڕەوییش بۆ ئەوانە دەبێت كە پێگە و چەك و پارەیان زیاترە. ئەم سیناریۆیەیش زیاتر لە ئەزموونی لیبیا و سووریا و لوبنان دەچێت و تێیدا دەوڵەت لە پرۆژەیەكی كۆكەرەوەی ناوەندییەوە، دەبێتە چەند جەمسەرێكی كاریگەری ڕكابەر كە دەوڵەت و بەرێوەبردن لە مانا ڕاستەقینەكەی خۆی بەتاڵ دەكەنەوە. ئەم ئەگەرە بۆ تەقینەوەی جەماوەری یان قۆستنەوەی لەلایەن هێزی ڕكابەرەوە مەترسیدارە؛ لەمەیشدا چاوەكان و ئاماژەكان هەر لەسەر ڕەوتی سەدرن.
3_ گۆڕانی هاوكێشەی هێز لە نێوان سوودانی و مالیكی
دوو سەرەكیترین ڕكابەری نێو چوارچێوەی شیعیی ئیئتلافی دەوڵەتی یاسای نووری مالیكی و باڵە جیابووەوەكەی حزبی دەعوەن كە ڕەوتەكەی سوودانییە، چونكە هەردووكیان بنكەیان هاوبەشە و دەنگدەرەكانیان خەڵكی ناو دامەزراوەكانی دەوڵەتن. لەپاش كەڵەكەبوونی قەیرانەكانی ئەم دوایییەیش عەسائیب لە سوودانی كەوتوونەتە تەقە و پشتیوانیی جارانی ناكەن و بگرە هەڵمەتیشی دەكەنە سەر. لە سایەی ئەم دۆخەیشدا ئەگەری زاڵ ئەوەیە، گرووپی مالیكی و ڕكابەرەكانی تری سوودانی ئەم دەرفەتانە بقۆزنەوە بۆ لاوازكردنی ناوبراو و سەپاندنی كۆتوبەندی زیاتر بەسەریدا، بەتایبەت پاش ئاشكرابوونی تێوەگلانی بەرپرسانی باڵای ئەمنی لە عەشیرەتی سوودانی لە دۆسیەی “گوێگرتنی مۆبایل”. ئەمەیش بەڕوونی لە هەندێك لێدوانی بەرپرسانی هاوپەیمانییەكەی مالیكیدا ئاماژەی پێ كراوە كە حكوومەتی ئێستا شكستخواردووە[19]؛ هەمان شتیش لە گوتاری فەرمیی عەسائیبدا هەیە.
4_ ئاوابوونی خۆری سوودانی:
لە چەند مانگی ڕابردوودا ئەستێرەگەشەی ئاسمانی سیاسی لە عێراق كەسایەتیی سەرۆكوەزیران و پرۆژە ئاواكارییەكانی بوو لە بەغدای پایتەخت (پرد و شاری نیشتەجێبوون و میترۆ و هتد)[20]، بەڵام لەپاش كەڵەكەبوونی قەیرانەكان و تەقینەوەی لە فەزای میدیاییدا، باوەڕی زاڵ ئەوەیە كە سوودانی باجی گەورەی قەیرانەكان بدات و لانی كەم بێبەش بێت لە ویلایەتی دووەم. لە ئێستایشدا چارەنووسی سوودانی پرسیاری سەرەكی و گەورەی قۆناغەكەیە، بەتایبەت پاش ئەوەی ئەوەیش ئاشكرا بووە كە جگە لە مالیكی، قەیس خەزعەلی، ئەمینداری بزووتنەوەی عەسائیب، دژایەتیی دەكات. هۆكاری ئەمەیش دۆسیەی سیخوڕیكردنەكەیە، چونكە عەسائیب پێیان وایە بە ئاگاداریی سوودانی خۆی بووە و درۆنی ئەمریكاش تێیدا بەشدار بووە[21]؛ بەڵام ڕاوێژكارەكانی سوودانی جەخت لەوە دەكەنەوە مەسەلەكە “خراپ لەیەكگەیشتنە و دەڕەوێتەوە”[22]. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا هەندێك دۆسیەی تر هەن، دەكرێت ببنە هۆی لاوازكردنی سوودانی، لەوانەیش: دابەزینی نرخی نەوتی عێراق بۆ خوار 70 دۆلار/ بەرمیل؛ لە حاڵەتی بەردەوامیی ئەمەیشدا شارەزایانی ئابووری پێیان وایە لە ماوەی دوو مانگدا دواكەوتنی مووچەی بەدوادا دێت (مانگانە 7.5 ترلیۆن دیناری پێوستە) چونكە هەناردە كەم بووەتەوە بۆ ڕۆژانەی 3.3 ملیۆن بەرمیل و لە داهاتەكەیشی (9 ترلیۆن دینار) مووچە و كرێی كۆمپانیاكان و پارەی كۆبوونی خۆراك دابین دەكرێت و، ئەو بڕە پارەیە بەشی ئەمانە ناكات[23].
5_ گەڕانەوەی خۆپیشاندانەكانی تشرین
پێنجەم ساڵیادی خۆپیشاندانە جەماوەری و گەنجانەكانی تشرینی لەسەر دەرگەیە كە داوای گۆڕینی سیستەمی دەكرد و كوژراو و برینداری زۆری لێ كەوتەوە. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا هەندێك هۆشداری باس لەوە دەكەن سەرهەڵدانی “دووەم تشرین” لە 2024دا ئەگەری زۆرە؛ ئەمەیش دەدەنە پاڵ زانیاریی هەواڵگری و ڕاپۆرتی ئەمنی[24]. ئەوەیشی پشتیوانی ئەم ئەگەرەیە، دەركەوتنی ئەم دۆسیانەی گەندەڵی و، هەروەها هەڕەشەی گەنجان و بێكارەكانی شاری بەسرەیە كە تشرین دووبارە دەكەنەوە[25].
لە چەند ڕۆژی ڕابردوویشدا خۆپیشاندانی دەرچووانی بەشە پزیشكییەكان لە نزیك ناوچەی سەوزی بەغدا، گرژی و برینداربوون و پەلاماردانی تێ كەوت [26]؛ ئەمەیش لە تشرینی 2019 دەچوو. ئەوانەی باس لە سیناریۆی تشرینێكی تر دەكەن كە سیستەمی سیاسیی هێنایە لەرزە، باس لەوەیش دەكەن وڵاتانێك پشتیوانی لە خۆپیشاندەران دەكەن و لە ئێستاوە كۆمەكی پەیج و چالاكییەكانیان دەكەن[27]. نوێنەرانی كۆمەڵێك چالاكی مەدەنییش لای خۆیانەوە سەرقاڵی تاوتوێكردنی چۆنێتیی زیندووكردنەوەی ساڵیادەكەن كە دەشێت بە خۆپیشاندان و مانگرتن بێت[28]، بەڵام لایەنی حكوومی پێی وایە ئەم هۆشدارییانە زیاتر بۆ ترساندن و گەورەكردنی میدیایییە، ئەگەرنا هیچ مەترسییەكی گەڕانەوەی تشرین لە گۆڕێ نییە و زەمینەكەی لەبار نییە[29]. لە حاڵەتی گەڕانەوەی تشرینیشدا زەقترین یادەوەری جگە لە كوشتن و بڕین، كەوتنی حكوومەتی عەبدولمەهدی بوو لەژێر گوشاری خۆپیشاندەران و، ئەمەیش ئەگەرێكە لە بەردەم حكوومەتی سوودانی.
6_ كپكردنەوەی گرژییەكان بە شێوەی كاتی
ئەم سیناریۆیە كە زیاتر ڕێتێچووە، هێوركردنەوەی گرژییەكانی چەند هەفتەی ڕابردووە تا ئەو كاتەی شێوازی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2025 ڕوون دەبێتەوە ئەگەر هات و لەناو چوارچێوەی شیعی وادەكەی پێش نەخرێت. لەم دۆخی هێوركردنەوەیەدا ئەگەر سوودانی لەژێر باڵی چوارچێوەی شیعیدا بمێنێت و ڕازی بێت وەك ژمارەیەكی مامناوەند لە ڕیزی هێزە شیعەكاندا درێژە بە كاری سیاسی بدات و لە ئێستاوە لەسەر ویلایەتی دووەم پێداگر نەبێت، ئەو گوشار و هەڕەشانەی ئێستای لەسەر نامێنێت، بەڵام ئەگەر پشتئەستوور بە پێگە و دەستكەوتەكانی، بیەوێت ڕكابەریی مالیكی بكات یان عەسائیب لە دژی بەردەوام بن، ئەوكات دۆخی سیاسیی شیعی دەكەوێتە بەردەم كێبركێ و ململانێیەكی نوێی توندەوە كە جەمسەرە سەرەكییەكانی، مالیكی و سوودانی لە لایەك و هێزە چەكدارەكانی شیعە لە لاكەی تر و سەدریش لە دەرەوەی ئەم بازنەیەوە دەبێت.
ئەوەیشی سیناریۆی هێوركردنەوەی كاتی بەهێزتر دەكات، هاتنەسەرخەتی زیاتر لە لایەنێكە بە ئاراستەی هێوركردنەوەی گرژی و پێكدادانەكانی ئەم دوایییە، لەوانەیش: سەرۆكایەتیی كۆمار و سەركردایەتیی باڵای چوارچێوەی شیعی و دەسەڵاتی دادوەری؛ ئەمەی كۆتایی (دادوەری) لە ڕێگەی بەیاننامەیەكەوە جەختی كردەوە لەوەی زۆر لەو شتانەی لەبارەی سیخوڕیكردنەكەوە دەگوترێن، زیاتر شرۆڤە و لێكدانەوەن و لە زانیاریی وردەوە سەرچاوە ناگرن[30].
لە چەند ڕۆژی ڕابروویشدا بەریەككەوتنە میدیایییەكان لەنێو ماڵی شیعیدا هێورتر بوونەتەوە و، باڵیۆزی ئێرانیش لە عێراق لە میدیا ناوخۆیییەكاندا جەخت لە پاراستنی ئۆقرەیی دەكاتەوە و نەیشیشاردەوە ئەوان تەنانەت هاوكار بوون بۆ ئەوەی گرووپە چەكدارەكانی عێراق و ئەمریكاش بچنە دۆخی ئاگربەست؛ ئەمەیش لە بەرژەوەندیی حكوومەتی سوودانییە لە سایەی جەنگی غەززەدا[31].
كۆبەند
سەركردایەتی و ڕێبەرایەتیی حكوومی و سیاسیی سوودانی و مانەوەی بۆ خولی ئاییندە، لە بەردەم تاقیكردنەوەی قورسدایە؛ كۆی كابینەكەیشی لە بەردەم ئالنگاری و ئەگەری جۆراوجۆردان. جیاواز لە هەڵكشانی بەرچاوی سەرۆكوەزیرانیش لە چەند مانگی ڕابردوودا لە دۆسیەكانی ئاواكاری و بنیاتنان و سەردانی وڵاتان، شانسی بەرەو داكشانی بەرچاو چووە و قەیرانە گەورەكان خستوویانەتە بەردەم كۆمەڵێك ئەگەر و پێشهات كە هەندێكیان سەختن. جگە لە دۆسیە ئابڕووبەرەكانی گەندەڵی و ئاڵۆزبوونی قەیرانەكانی سیخوڕیكردنیش، حكوومەت لەژێر هەڕەشەی پاشەكشەی نرخی نەوتدایە. سەرجەم ئەمانەیش لێكەوتەیان لەسەر نەخشەی سیاسیی قۆناغی داهاتووی عێراق دەبێت، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، كە ئێستا سەرچاوەی داهاتەكەی لە بەغدایە و خۆیشی لە دابەشبوون و كێبركێی سەختی قۆناغی پێش هەڵبژاردندایە. بۆ تێگەیشتن و ئاییندەبینیی قۆناغەكەیش، پێویستە لایەنە كوردییەكان شەڕی ناوخۆی هەڵبژاردن، سەرقاڵیان نەكات لە بەدواداچوون و چاودێریی بەردەوامی پەرەسەندنی ڕەوش لە بەغدا.
[20] بڕوانە: https://penus.krd/?p=3905
د. پەرویز ڕەحیم قادر– دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان/دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ ئەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەکوو… زیاتر
محەمەد کەریمخان، دکتۆرای زانستە سیاسییەکانی زانکۆی تاران پوختە ئەم وتارە لەبارەی حزبی نوێی پەرەگەرا لە… زیاتر
موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له سیسته‌مه سیاسییه‌كان و مامۆستا له به‌شی سیسته‌مه سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی… زیاتر
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران گەڕانەوەى ترەمپ چی دەگەیەنێ؟… زیاتر
نووسەر: مایکڵ نایتس وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان لەم وتارەدا، مایکڵ نایتس لێکۆڵینەوە لە… زیاتر
ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له یاسا – مامۆستا له كۆلێژی یاسا/ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین پێشەکى نزیکەى پازدە… زیاتر