سەرۆکی حزبی کرێکارانی بریتانیا و سەرۆکوەزیرانی نوێی بریتانیا کێیە؟

ئامادەکردن و وەرگێڕانی پێنووس

لە ڕێکەوتی ٤ی تەممووزی 2024، زیاتر لە 46 ملیۆن کەس لە ئینگلاند، سکۆتلاند، وێڵز و ئایرلاندی باکوور مافی دەنگدانیان هەبوو بۆ ئەوەی 650 ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی شانشینی یەکگرتووی بریتانیا بۆ پێنج ساڵی دیکە هەڵبژێرن. بۆ پێکهێنانی حکوومەت حزب و هاوپەیمانێتییەکان پێویستیان بە 326 کورسیی پەرلەمانی هەیە. هەرچەندە حزبی کار زۆر لەوە زیاتری هێناوە. حزبی پارێزگاران کە پێشتر بەهۆی قەیرانەکانی پەیوەست بە تێچووی ژیان و خزمەتگوزارییە گشتییەکان و زنجیرەیەک ئابرووچوون، جێگەی خۆیان لەناو دەنگدەرەکانیان لەدەست دابوو، تەنیا بەو هەوڵە ڕازی بوون کە تا دەتوانن قەبارەی زۆرینەی حزبی کرێکاران لە پەرلەمان کەم بکەنەوە.

• ئەنجامی هەڵبژاردن و دەنگی حزبەکان

ئەنجومەنی نوێنەرانی بریتانیا (House of Commons) لە ٦٥٠ ئەندام پێک دێت و هەر یەکەیان لەلایەن بازنەیەکی هەڵبژاردنەوە هەڵدەبژێردرێن کە ژمارەی دانیشتووانیان نزیکەی یەکسانە. شانشینی یەکگرتوو، سیستەمی دەنگدانی “هەڵبژاردنی یەکەم” بەکار دەهێنێت؛ واتە هەر کاندیدێک زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنێت، تەنانەت ئەگەر نەیتوانی زۆرینەی دەنگی ٥٠+١ دەنگ بەدەست بهێنێت، ڕاستەوخۆ لە بازنەی هەڵبژاردنەکەیەوە دەبێتە ئەندامی پەرلەمان. هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن تەنیا دەتوانێت یەک کورسیی پەرلەمانی هەبێت. سیستەمی دەنگدان لە بریتانیا، جیاوازە لە سیستەمی نوێنەرایەتیی “ڕێژەیی” کە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەکاری دەهێنن. لە فەڕەنسا ئەو بازنانەی هەڵبژاردن کە لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا زۆرینەی دەنگ (٥٠+١) بە هیچ کام لە کاندیدەکان نەدەن، دەچن بۆ خولی دووەمی دەنگدان، کە ئەمساڵ خولی یەکەم لە ٣٠ی حوزەیران و خولی دووەم لە ٧ی تەممووز بەڕێوە دەچێت. لە سیستەمی دەنگدانی “ڕێژەیی” لە وڵاتانی دیکەی ئەوروپادا، کورسییەکانی پەرلەمان بە ڕێژەی دەنگی لایەنەکان بەسەر هەر لایەنێکدا دابەش دەکرێن.

بە شێوەیەکی گشتی، ئەنجومەنی نوێنەران کە سەرۆکوەزیرانی داهاتوو هەڵدەبژێرێت و بەپێی داب و نەریتی، پاشا سەرۆکی گەورەترین حزب بۆ پێکهێنانی حکوومەت بانگهێشت دەکات. بەڵام پێش ئەوە، دەبێت سەرۆکوەزیرانی داهاتوو پشتیوانیی زۆرینەی نوێنەرانی هەبێت؛ ئەمەیش ئەگەر حزبەکەی زۆرینەی گشتیی بەدەست هێنابێت یان هاوپەیمانیی لەگەڵ حزبەکانی تر پێک هێنابێت. هەروەها زۆرینەی گشتی لە ڕووی تەکنیکییەوە پێویستی بە ٣٢٦ پەرلەمانتار هەیە (نیوەی کۆی کورسییەکان لەگەڵ یەک)، بەڵام ژمارەیەکی کەم لە پەرلەمانتاران – لەنێویاندا سەرۆکی پەرلەمان و جێگرەکانی، لەگەڵ ئەندامانی حزبی شین فن (Sinn Fein)- بەزۆری دەنگ نادەن. سەرۆکی پەرلەمان و جێگرەکانی، بۆ پاراستنی بێلایەنیی خۆیان، خۆیان لە دەنگدان بەدوور دەگرن؛ ئەندامانی حزبی شین فن (Sinn Fein)ی ئێرلەندییش خۆیان لە وەرگرتنی کورسییەکانیان بەدوور دەگرن وەک ناڕەزایەتییەک بەرامبەر بە دەسەڵاتی بریتانیا لە ئایرلاندی باکوور. ئەمەیش بەو مانایەیە کە زۆرینە بە کەمێک کەمتر لە ٥٠%ی کورسییەکان دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت.

لایەنە سەرەکییە سیاسییەکانی بەشدار لە هەڵبژاردنەکان کامانە بوون؟

١- حزبی کۆنسێرڤاتیڤ یان پارێزگاران (Conservative Party) بە سەرۆکایەتیی ڕیشی سوناک (Rishi Sunak) تەمەن 44 ساڵ، سەرۆکوەزیرانی پێشووی بریتانیا، کە بووە یەکەم سەرۆکوەزیرانی بریتانیا بەڕەچەڵەک ئاسیایی. ئەم حزبە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا ٣٦٥ کورسیی بەدەست هێنابوو.

٢- حزبی کرێکاران (Labour Party) بە سەرۆکایەتیی کیەر ستارمر (Keir Starmer)ی تەمەن ٦١ ساڵ، سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنی پێشوو و پیشە پارێزەر؛ ئەم حزبە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا ٢٠٢ کورسیی بەدەست هێنابوو.

 ٣- حزبی “لیبراڵ دیموکرات” ( Liberal Party ) لەلایەن ئێد دەیڤی (Ed Davey) تەمەن 58 ساڵەوە سەرۆکایەتی دەکرێت، کە لە نێوان ساڵانی 2012 بۆ 2015 خولێک وەک وەزیری وزە و گۆڕانی کەشوهەوا لە حکوومەتی هاوپەیمانیی حزبی پارێزگاران و لیبراڵ دیموکراتەکاندا بووە. ئەم حزبە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا ١١ کورسی بەدەست هێنابوو.

٤- حزبی “چاکسازیی بریتانیا” (Reform UK ) بە سەرۆکایەتیی نایجل فەراج (nigel farage)ی تەمەن ٦٠ ساڵ، لایەنگری برێگزیت. ئەم حزبە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا هیچ نوێنەرێکی نەبوو، بەڵام سەرەڕای ئەمەیش جێگری پێشووی حزبی پارێزگاران بە ناوی لی ئەندەرسۆن، دوای ئەوەی ئەمساڵ لە حزبی پارێزگاران دوور خرایەوە، پەیوەندیی بەم حزبەوە کرد و لە ڕاستیدا کورسییەکی بە ناوی ئەو حزبە تۆمار کرد .

٥- حزبی نیشتمانیی سکۆتلاند ( Scottish National Party) لەلایەن جۆن سوینی (John Swinney) تەمەن ٦٠ ساڵەوە سەرۆکایەتی دەکرێت، کە بەم دوایییە لە مانگی ئایاردا وەک حەوتەمین وەزیری یەکەمی سکۆتلاند هەڵبژێردرا. ئەم حزبە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا ٤٨ کورسیی بەدەست هێناوە.

٦- حزبی سەوز (Green Party of England and Wales) کە خاتوو کارلا دێنیەر (Carla Denyer) و ئادریان ڕامسی (Adrian Ramsay) بەهاوبەشی سەرۆکایەتیی دەكەن. ئەم حزبە لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا ١ کورسیی بەدەست هێنابوو.

بۆچی ڕیشی سوناک پێی باش بوو هەڵبژاردن لەم ڕێكەوتەدا ئەنجام بدرێت؟

هەڵبژاردنی گشتی لە بریتانیا، دەبێت بە ماوەی کەمتر لە پێنج ساڵ ئەنجام بدرێت. دوایین هەڵبژاردنی گشتی لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی 2019 ئەنجام درا؛ واتە ڕیشی سوناک تا مانگی کانوونی دووەمی داهاتوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەرفەتی هەبوو.

ڕەنگە یەکێک لە هۆکارەکانی ڕازیبوونی ڕیشی سوناک بە هەڵبژاردنی پێشوەختە (لە نێوان هۆکارەکانی دیکەی وەک ئابووریدا) ئەوە بووبێت کە حکوومەتی پارێزگاران نەیانتوانی ڕێگری لە لێشاوی ژمارەیەکی پێوانەییی کۆچبەرانی نایاسایی لە کەناڵی ئینگلیزییەوە بكات. دوای 14 ساڵ لە دەسەڵاتی پارتی پارێزگاران، لەم هەڵبژاردنەدا پارتی کرێکاران بە سەرۆکایەتیی ستامەر توانیی سەرۆکایەتیی حکوومەت بگرێتە دەست. ئەنجامەکان دەریان خست کە پارتە چەپە ناوەڕاستەکەی ستامەر (کرێکاران) ٤١٢ کورسی بەدەست هێنا، هەرچەندە بە بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٧ کە تۆنی بلێر توانیی دوای ١٨ ساڵ کۆتایی بە دەسەڵاتی پارتی  پارێزگاران بهێنێت، ژمارەی کورسییەکان کەمترە، چونکە بلێر ئەو کات توانیی ٤١٨ کورسی بباتەوە.

جێگەی ئاماژەیە کە ڕێژەی بەشداری لە دوایین هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٩دا دابەزیبوو بۆ ٦٧.٣%، کە لە ساڵی ٢٠١٧دا ٦٨.٨% بوو. هەروەها لە ساڵی 1997 ڕێژەی بەشداریکردن بە ڕێژەی 71.4% بوو، هەرچەندە هێشتا لە هەڵبژاردنی پێشووی ساڵی 1992 کەمتر بوو، کە ڕێژەی بەشداریکردن لەسەدا 77.7 بوو.

لەم هەڵبژاردنەدا حزبە سیاسییەکانی شانشینی یەکگرتووی بریتانیا توانییان کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران (٦٥٠ کورسی) بەم شێوەیە دەستەبەر بکەن:

 حزبی کار (ئۆپۆزیسیۆن): 412 کورسی (63%). بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو 210 کورسیی زیاد کردووە. حزبی پارێزگاران (حوکمڕان): 121 کورسی؛ بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو ٢٤٩ کورسیی لەدەست داوە و ئەم ئەنجامە لاوازترین ئەدای هەڵبژاردن لە مێژووی ئەم حزبەدا لە دوو سەد ساڵی ڕابردوودا نیشان دەدات. لیبراڵ دیموکراتەکان: 71 کورسی؛ بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو 63 کورسیی زیاد کردووە. حزبی نیشمانیی سکۆتلاند: 9 کورسی؛ بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو 38 کورسیی لەدەست داوە. سەوزەکان: 4 کورسی؛ بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو سێ کورسیی زیاد کردووە. ئەوانی دیکە: 31 کورسی؛ بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو 13 کورسییان زیاد کردووە.

کیەر ستارمر، سه‌رۆكوه‌زیرانی داهاتوی بریتانیا، كێیه‌؟

کیەر ستارمر، پارێزەری تەمەن ٦١ ساڵ و سەرۆکی حزبی کرێکارانی بریتانیا، سەرۆکوەزیرانی نوێی بریتانیایە، دوای ئەوەی حزبەکەی زۆرینەی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی شانشینی یەکگرتووی بریتانیا لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی وڵاتەکەی بەدەست هێنا و کۆتاییی بە ١٤ ساڵ کۆنترۆڵی پارێزگاران هێنا لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن.

ستامەر پارێزەری مافی مرۆڤە، لە ساڵی ١٩٦٢ لە لەندەن لەدایک بووە. کیەر ستامەر لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا پەیوەندیی بە باڵی گەنجانی ناوچەییی حزبی کرێکاران کرد. لە سەردەمێکدا سەرنووسەری گۆڤارێکی چەپی توندڕەو بووە بە ناوی ئەڵتەرناتیڤەکانی سۆسیالیستی. یەکەم ئەندامی خێزانەکەی بوو کە چووە زانکۆ. لە زانکۆکانی لیدز و ئۆکسفۆرد یاسای خوێندووە و دواتر وەک پارێزەری مافەکانی مرۆڤ دەستی بە کارکردن کردووە. لەم ماوەی کارکردنەدا بۆ هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان لە وڵاتانی کاریبی و کیشوەری ئەفریقا کاری کردووە. لە دۆسیەیەکی بەناوبانگی ساڵانی نەوەدەکاندا، بووە پارێزەری دوو چالاکوانی ژینگە کە لەلایەن زنجیرە چێشتخانەکانی ماکدۆناڵدزەوە بە تۆمەتی ناوزڕاندن سکاڵایان لەسەر تۆمار کرابوو.

لە ساڵی ٢٠٠٨دا کیەر ستامەر وەک بەڕێوەبەری داواکاری گشتی و سەرۆکی دەزگەی داواکاری گشتیی شاهانە دەستنیشان کرا و، بووە بەرزترین داواکاری گشتی لە ئینگلتەرا و وێڵز. تا ساڵی ٢٠١٣ لەم پۆستەدا مایەوە و لە ساڵی ٢٠١٤ نازناوی سێر (Sir)ی پێ درا.

ستامەر لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەکاندا چەندان جار جەختی لەسەر بنەچەی خۆی کردووەتەوە وەک ئەندامێکی خێزانێکی چینی کرێکاری بریتانی؛ چەندان جار لە دیبەیتە تەلەڤزیۆنییەکان باسی لەوە کردووە کە باوکی ئامێرساز بووە و دایکی پەرستار بووە. ستامەر لە ساڵی ٢٠٠٧ هاوسەرگیریی لەگەڵ ڤیکتۆریا کردووە و خاوەنی دوو منداڵن. باوکی ڤیکتۆریا جووە و منداڵەکانی بە فێرکارییەکانی ئایینی جوولەکە پەروەردە کردووە. ڤیکتۆریا پێشتر پارێزەر بووە و ئێستا لە بەشی تەندروستیی پیشەیی لە خزمەتگوزاریی تەندروستیی نیشتمانیی بریتانیا کار دەکات. خێزانی ستامەر لەگەڵ کچ و کوڕەکەیان لە باکووری ڕۆژاوای لەندەن لە خانوویەکدا دەژین کە بەهای یەک ملیۆن و ٧٥٠ هەزار پاوەندە.

ستامەر لە ساڵی ٢٠١٥ توانیی لە بازنەی هەڵبژاردنی کامدن لە باکووری لەندەن (Camden) ببێتە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران و لە ساڵی ٢٠١٩دا جارێکی دیکە نزیکەی ٦٥%ی دەنگەکانی ئەم بازنەیەی بەدەست هێنایەوە. ستامەر لە ساڵی ٢٠٢٠دا دوای شکستە زۆرەکانی حزبی کرێکاران لە هەڵبژاردنەکاندا، کە بووە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی جێرمی کۆربین وەک سەرۆکی ئەم حزبە، وەک سەرۆکی حزبەکە هەڵبژێردرا. لە کاتی هەڵبژاردنی ناوخۆی حزبەکاندا زیاتر لە ٥٦٪ی دەنگەکانی بۆ ئەم پۆستە بەدەست هێناوە؛ لە کاتێکدا دوو کاندیدی دیکەیش کێبڕکێیان لەسەر ئەم پۆستە دەکرد؛ لەنێویاندا لیزا ناندی کە وەزیری دەرەوەی حکوومەتی سێبەر بوو.

کیەر ستامەر بە بەرنامەیەکی هەڵبژاردنی چەپگەرایانە کە بەنیشتمانیکردنی کۆمپانیاکانی وزە و ئاو و خوێندنی بێبەرامبەر بۆ خوێندکارانی لەخۆ گرتبوو، سەرکردایەتیی حزبی کرێکارانی بەدەست هێنا. لە سەردەمی سەرۆکایەتیی جێرمی کۆربیندا حزبی کرێکاران دابەش بوو بەسەر دوو بەشی چەپ و میانڕەوەکان. بەڵام کیەر ستامەر وتی، دەیەوێت حزبەکە یەک بخات بەڵام دەیەوێت “ڕادیکالیزم”ی “کۆربین”یش بپارێزێت. هۆشداریشی دا لەوەی، نابێت “زۆر بەرەو ناوەڕاست بچین.” لەو کاتەوە کیەر ستامەر جێرمی، کۆربینی لە حزبی کرێکاران دوور خستەوە (ئەندامێتیی هەڵپەسارد) بەهۆی گرژییەکان سەبارەت بە دژەجوولەکەگەرایی کە لە سەردەمی سەرکردایەتیی کۆربیندا سەریان هەڵدا.

لە ئێستادا کیەر ستامەر وازی لە پلانەکانی پێشووی هێناوە بۆ بەنیشتمانیکردنی کۆمپانیاکانی وزە و ئاو، بەڵام بەڵێنی داوە لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا نزیکەی هەموو خزمەتگوزارییەکانی شەمەندەفەر لەژێر کۆمپانیایەکی نوێدا بە ناوی Great British Rail بەنیشتمانی بکات. هەروەها کیەر ستارمەر وازی لە بەڵێنەکەی پێشووی هێناوە کە کرێی خوێندنی خوێندکارانی کۆلێژ هەڵبوەشێنێتەوە و، دەڵێت حکوومەت توانای ئەوەی نییە. لە مانگی ئایاری ٢٠٢٤ بە “بی بی سی”ی ڕاگەیاندووە: “پێ دەچێت ئەو پابەندبوونە لا ببەین، چونکە خۆمان لە دۆخێکی داراییی جیاوازدا دەبینینەوە.” بەڵام ستامەر دەڵێت حزبی کرێکاران، باجی زیادە لەسەر تێچووی قوتابخانە ئەهلییەکانی بریتانیا دەخاتە بواری جێبەجێکردنەوە.

 هەرچەندە ستامەر کەسێکی ڕووەکخۆرە و  خۆی وەکوو کەسێکی سۆسیالیست وەسف دەکات، بەڵام زۆرێک لە چەپەکان بە ڕاستڕەوی تۆمەتباری دەکەن. لە هەڵمەتەکەیدا باسی لە “10 بەڵێن” کردووە، کە گرنگترینیان بریتین لە پێداچوونەوە بە فرۆشتنی چەک و سەپاندنی باجی زیاتر بەسەر دەوڵەمەندەکاندا.

• ستامەر و یەکێتیی ئەوروپا

ستامەر لە پرسەکانی پەیوەست بە یەکێتیی ئەوروپادا چالاکانە ئامادە بووە و تەنانەت لە ماوەی ساڵانی ٢٠١٦ تا ٢٠٢٠ وەک وتەبێژی کۆربین لەسەر پرسی “برێگزیت” کاری کردووە؛ واتە ئەو قۆناغەی کە کاردانەوە سیاسییەکان بەرامبەر بە ئەنجامی ڕیفراندۆمی یەکلاکەرەوەی برێگزیت (کە لە ساڵی ٢٠١٦دا ڕووی دا) هێشتا لە لووتکەدا بوون. ستامەر کە داکۆکیی لە مانەوە لە یەکێتیی ئەوروپا دەکرد؛ تەنانەت گوشاری خستە سەر حکوومەتی ئەو کاتەی بریتانیا کە یان ستراتیژییەکی وردتر بۆ قۆناغی دوای دەرچوون بخاتە ڕوو، یان بیر لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆمێکی دیکە لەسەر ئەو بابەتە بکاتەوە. هەرچەندە لەو پلانەی ئێستا پێشکەشی کردووە هیچ باسێک لە گەڕانەوە بۆ بازاڕی یەکپارچەی یەکێتیی ئەوروپا یان یەکێتیی گومرگی نەکراوە، بەڵام ناوبراو ڕای گەیاندووە کە حەز دەکات کێشەکانی ناو ڕێککەوتنی “برێگزیت” چارەسەر بکات کە لە سەردەمی “بۆریس جۆنسۆن”دا خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە.

• ڕەخنەگرانی ستامەر

زۆر جار لەلایەن ڕەخنەگرانییەوە گاڵتە بە کیەر ستامەر دەکرێت کە کەسێکی وشک و بێڕۆحە. بەڵام ستامەر حەز دەکات خۆی وەک کەسێک نیشان بدات کە پابەندە بە یاسا و ڕێساکانەوە؛ تا ئەو ڕاددەیەی یەکێک لە هاوکارەکانی ناوی لێ نا “جەنابی ڕێسا”. تەنیا جارێک لەگەڵ یاسادا تووشی کێشە بووە. لە گەنجیدا بەهۆی فرۆشتنی ئایسکرێم بەبێ مۆڵەت لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیر کرا. ئایسکرێمەکان دەستیان بەسەردا گیرا و هیچ ڕێوشوێنێکی دیکە نەگیرایە بەر. لە چاوپێکەوتنەکاندا زانیارییەکی کەم لەسەر کەسایەتیی خۆی دەدات، بەڵام دان بەوەدا دەنێت کە ڕۆحی کێبڕکێی هەیە. لە لێدوانێکیدا بۆ ڕۆژنامەی گاردیانی بریتانی وتی: ڕقم لە دۆڕاندنە. “هەندێک کەس دەڵێن بەشداریکردن گرنگە، بەڵام من لەو کەسانە نیم.”

ئێستا یەکێک لە گەورەترین ڕەخنەگرانی ستامەر، سەندیکاکان و چالاکوانانی ژینگەن، کە ڕەخنەیان لە پاشەکشەی ئەم دوایییەی گرتووە لە بەڵێنەکەی بۆ دابینکردنی بوودجە بۆ وەبەرهێنانی سەوز بە بڕی ٣٥ ملیار یۆرۆ لە ساڵێکدا. بەڵام ستامەر دەڵێت پێویست بوو هاوسەنگی لە خەرجییەکاندا هەبێت. ئەمەیش پاش ئەوە هات کە حزبی کرێکاران لە بەڵێنەکەی، کە تا ساڵی ٢٠٢١ ساڵانە ٢٨ ملیار پاوەند (٣٥ ملیار دۆلار) بۆ پڕۆژەکانی وزەی سەوز خەرج بکات، پاشگەز بووەوە، بەڵام ستامەر دەڵێت پابەند دەبێت بە بەڵێنەکانی وەک دروستکردنی وێستگەی بای دەریایی و پەرەپێدانی کارگەی پاتری بۆ ئۆتۆمبێلە کارەبایییەکان. کیەر ستارمەر لەم دوایییانەدا بەڵێنی دا کە لە ڕێگەی کۆمپانیایەکی نوێ بە ناوی جی بی ئینێرجی، ٨ ملیار پاوەند وەبەرهێنان لە وزەی سەوزدا بکات. هەروەها گوتوویشیەتی کە تا ساڵی ٢٠٣٠ بەتەواوی بەکارهێنانی سووتەمەنیی بەردین لە بەرهەمهێنانی کارەبای بریتانیا کۆتاییی پێ دێنێت. بەڵام زۆرێک لە شارەزایان پێیان وایە کە ئەم کارە ناکرێ.

هەروەها ستامەر لەناو حزبەکەیدا ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە؛ چونکە تا ئێستا نەیتوانیوە پەیوەندییەکانی لەگەڵ باڵی چەپی حزبەکەی چاک بکاتەوە، بەتایبەتی دوای دوورخستنەوەی جێرمی کۆربین لەسەر تۆمەتی دژەجوولەکەبوون. لەم هەڵبژاردنەدا جێرمی کۆربینیش وەک کاندیدێکی سەربەخۆ لە کێبڕکێ لەگەڵ حزبی کرێکاران لە یەکێک لە بازنەکانی هەڵبژاردنی لەندەن کاندید کرا.

پێشبینی دەکرێت بەو زۆرینە بەهێزەی کە حزبی کرێکاران لەم هەڵبژاردنەدا بەدەستی هێنا دوای دوو شکستی یەک لە دوای یەک لە سەردەمی سەرکردایەتیی جێرمی کۆربیندا، ستامەر بەئاسانی بتوانێت ڕووبەڕووی ڕەخنە ببێتەوە؛ لەنێویاندا ڕەخنەکانی ڕەخنەگرێکی دێرین وەک کۆربین.

هاتنی حزبی کرێکاران چ جیاوازییەک بۆ کۆچبەران دروست دەکات؟

زۆر جار سیاسەتمەدارانی بریتانیا پرسی کۆچبەری بەکار دەهێنن وەک چەکێک لە دژی ڕکابەرەکانیان بۆ بەدەستهێنانی دەنگ بۆ خۆیان. حزبی پارێزگاران کە لەم ساڵانەدا بە بەڵێنی کەمکردنەوەی کۆچبەری، سیاسەتی دەرچوونی بریتانیا لە یەکێتیی ئەوروپا (برێگزیت)ی سەرکردایەتی دەکرد، نەیتوانی بەتەواوی ئامانجەکەی بەدی بهێنێت.

ڕێژەی کۆچ لە ساڵی ٢٠٢٣دا بە ڕێژەی ١٠% دابەزیوە و گەیشتووەتە ٦٨٥ هەزار کەس بە بەراورد بە ساڵی پێشوو، بەڵام لە سەرووی تێکڕای مێژوویەوە ماوەتەوە. زۆربەی ئەم کۆچبەرانە بۆ کار یان خوێندن گەشتیان بۆ بریتانیا کردووە، بەڵام نزیکەی ٣٠ هەزار کۆچبەر و پەنابەری نایاسایی، ساڵی ڕابردوو بە کەشتی و لە ڕێگەی فەڕەنساوە لە ڕێگەی کەناڵی ئینگلیزەوە بەرەو بریتانیا ڕێگەیان گرتە بەر. سەرۆکوەزیرانی پێشووی بریتانیا لە حزبی پارێزگاران، وەک دەیڤید کامیرۆن و تێریزا مەی، بەڵێنیان دابوو کە  ژمارەی کۆچبەر بە ڕێژەی دەیان هەزار کەس کەم بکەنەوە، کە ئەم ئامانجە هەرگیز بەدی نەهات.

لە بەرامبەردا حزبی کرێکاران بەڵێنی داوە پلانە مشتومڕاوییەکەی پارێزگاران بۆ ڕاگواستنەوەی پەنابەران و کۆچبەرانی نایاسایی بۆ ڕواندا پێچەوانە بکاتەوە. بێ گومان بەهۆی ناڕەزایەتیی یاسایی و نیگەرانییە مرۆیییەکان، تا ئێستا هیچ گەشتێک بۆ ڕواندا نەکراوە. هەرچەندە سوناک و ستامەر هەردووکیان وتوویانە کە دەیانەوێت ڕێژەی گشتیی کۆچ کەم بکەنەوە – لەنێویاندا کۆچی یاسایی – بەڵام ڕێبازی جیاوازیان هەبوو بۆ گەیشتن بەو ئامانجە.

دکتۆر بێن بریندڵ لە زانکۆی ئۆکسفۆرد بۆ یۆرۆنیوز جیاوازییەکانی ڕێبازی حزبی کرێکاران و حزبی پارێزگارانی بەرامبەر بە شەپۆلی کۆچبەران ڕوون کردەوە و وتی: حزبی پارێزگاران هەوڵ دەدەن دابینکردنی ڤیزە  بە دانانی سنوورێکی ساڵانە بۆ ژمارەی ڤیزەی کار و خێزانی، کە ساڵانە دەتوانرێت پێیان بدرێت، سنووردار بکەنەوە. لە بەرامبەردا، لە بری ئەوە حزبی کرێکاران زیاتر لەسەر سنووردارکردنی خواست لەسەر ڤیزە هەوڵی کەمکردنەوەی کۆچبەران دەدات. حزبی کرێکاران پلانی هەیە خاوەنکارەکان و ئەو کەرتانەی کە زۆر جار داوای ڤیزەی دامەزراندن دەکەن، پابەند بکات بە دابینکردنی بەرنامەی ڕاهێنان و لێهاتوویی بۆ ئەو کرێکارانەی کە ئێستا لە بریتانیان بۆ پڕکردنەوەی بۆشاییی کارامەیی لە وڵاتەکەدا؛ بەمەیش پشکی پێدانی ڤیزا وردە وردە کەم ببێتەوە.

ئاستەنگە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی بەردەم سەرۆکوەزیرانی نوێی بریتانیا

سەرۆکی حزبی کرێکاران لە کاتێکدا دەسەڵات دەگرێتە دەست، کە بریتانیا ڕووبەڕووی کۆمەڵێک کێشە و ئاڵنگاریی ترسناک بۆتەوە. بریتانیا ڕووبەڕووی بەرزترین ڕێژەی باج بۆتەوە لە دوای ماوەیەکی کەم لە جەنگی جیهانیی دووەمەوە، قەبارەی قەرز نزیکەی یەکسانە بە بەرهەمی ساڵانەی ئابووری، ئاستی ژیان دابەزیوە و خزمەتگوزارییە گشتییەکان، بەتایبەتی خزمەتگوزاریی تەندروستیی گشتی، بەهۆی مانگرتنەکانەوە لە لێواری داڕماندایە. پێشتر ستامەر بەڵێنی داوە هەندێک لە پلانە گەورەکانی حزبی کرێکاران کەم بکاتەوە، وەک پابەندبوونەکانی خەرجکردنی سەوز؛ هەروەها جەختی لەسەر بەرزنەکردنەوەی باج بۆ چینی کرێکار کردەوە.

بەشێکی زۆری هۆکاری شکستی حزبی پارێزگاران بەهۆی زیانەکانی پاڵپشتی لەلایەن حزبی چاکسازیی پۆپۆلیستی ڕاستڕەوی بریتانیاوە بووە، کە نایجل فەراج، پاڵەوانی پێشووی برێگزیت، سەرکردایەتیی دەکات، کە سەرکردایەتیی هەڵمەتی سنووردارکردنی کۆچبەری کردووە. ستامەر بەڵێنی داوە دەستبەرداری سیاسەتە مشتومڕاوییەکەی حزبی پارێزگاران بێت بۆ ناردنی پەنابەران بۆ ڕواندا؛ بەڵام بە سەرنجدان بەوەی کە کۆچبەری هەمیشە پرسێکی سەرەکییە لە هەڵبژاردنەکانی بریتانیادا، ئەوا گوشارێکی زۆری لەسەر دەبێت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ ئەوەی بە دەیان هەزار پەنابەر نەتوانن بە بەلەمی بچووک لە ڕێگەی کەناڵی ئینگلیزییەوە بچنە ناو وڵاتەکەیەوە.

ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز ڕۆژی هەینی ٤ی تەممووزی ٢٠٢٤ نووسیویەتی: ستامەر، سەرۆکوەزیرانی داهاتووی شانشینی یەکگرتوو، کە بەم نزیکانە دەچێتە خانووی ژمارە 10ی داونینگ ستریت لە لەندەن، ڕووبەڕووی چەندان ئاستەنگی گرنگی ناوخۆیی و دەرەکی دەبێتەوە و چەند مانگی یەکەمیش لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەی، پڕن لە بڕیارە قورسەکان.

بەپێی ڕاپۆرتەکە، ستامەر بەنیازە گرنگی بە گەشەی ئابووریی درێژخایەن بدات بۆ بریتانیا، بەڵام دەبێت مامەڵە لەگەڵ پرسە هەستیارەکانی وەک پەیوەندی لەگەڵ ئەمریکا، یەکێتیی ئەوروپا، جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بکات. ستامەر لە یەکەم وتاردا دوای سەرکەوتنی حزبی کرێکاران لە هەڵبژاردنەکاندا جەختی لەوە کردەوە کە ئامادەیە لەگەڵ هەر سەرکردەیەک کار بکات کە لە ئەمریکا دەسەڵات بگرێتە دەست و جەختی لەسەر گرنگیی پەیوەندیی دووقۆڵی لەگەڵ ئەو وڵاتە کردەوە.

دوای ئەوەی حەماس لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ هێرشی کردە سەر ئیسرائیل، کیەر ستامەر پشتگیریی لە ئۆپەراسیۆنی ئیسرائیل لە غەززە و مافی بەرگریکردنی ئیسرائیل لە خۆی کرد. ئەم هەڵوێستە زۆرێک لە دەنگدەرانی لایەنگری فەڵەستینی تووڕە کرد و ڕووبەڕووی خۆپیشاندان و ڕاپەڕینی دەیان پەرلەمانتاری حزبی کرێکاران بووەوە کە داوای ئاگربەستی دەستبەجێیان کرد. هەروەها لە شوباتی ٢٠٢٤ داوای ئاگربەستێکی کرد کە “بەردەوام بێت” و وتی “ئەمە ئەوەیە کە پێویستە ئێستا ڕوو بدات”. بەڵام لە ڕاپرسییەکی ڕای گشتیدا لە مانگی ئازاردا دەرکەوتووە کە لەسەدا ٥٢ی خەڵکی بریتانیا پێیان وایە مامەڵەکردنی ستامەر لەگەڵ ئەو پرسەدا خراپە. هەروەها کیەر ستارمەر پاڵپشتیی کرد لە بۆردومانکردنی بنکە حووسییەکانی یەمەن لەلایەن بریتانیاوە؛ ئەمەیش بەهۆی هێرشەکانی ئەو گرووپە بۆ سەر کەشتییەکانی پەیوەست بە ئیسرائیل. ستامەر هەروەها باسی لە ئەگەری “دانپێدانان” بە دەوڵەتی فەڵەستین کردەوە، بەڵام جەختی لەوە کردەوە کە پێویستە ئەم کارە “لە کاتی گونجاو و لە چوارچێوەی پرۆسەی ئاشتی”دا ئەنجام بدرێت. حزبی کرێکاران پابەندە بە پشتیوانیکردن لە چارەسەری دوو-دەوڵەتی کە ببێتە هۆی دروستکردنی ئیسرائیلێکی ئەمن و سەقامگیر لەپاڵ دەوڵەتێکی سەربەخۆی فەڵەستین.

بە گوێرەی ئاژانسی ڕۆیتەرز، یەکێک لە ئاڵنگارییەکانی دیکەی بریتانیا، بەهێزکردنی ئۆکراینایە. حکوومەتی ئێستای بریتانیا ڕای گەیاندووە کە پلانیان هەیە لەمساڵدا ٣ ملیار پاوند یارمەتیی سەربازی بۆ ئۆکراینا پێشکەش بکەن.

چین دەبێتە ئاڵنگارییەکی تر بۆ حکوومەتی نوێی بریتانیا. سەرەتای ئەمساڵ وەزارەتی دەرەوەی حکوومەتی ئێستای بریتانیا باڵیۆزی چینی بانگهێشت کرد و نیگەرانیی خۆی لە هێرشە ئەلیکترۆنییەکان و ڕاپۆرتە سیخوڕییەکان دەربڕی. حزبی کرێکاران لەم پێوەندییەدا گوتوویەتی کە ڕوانگەیەکی درێژخایەن و ستراتیژی بۆ بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ چین دەگرنە بەر.

ڕۆیتەرز نووسیویەتی: بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ئاڵنگارییە بەرفراوانانەی لە ناوخۆ و دەرەوەی بریتانیادا هەن، ستامەر دەبێت ستراتیژییەتی کاریگەر بۆ پێشکەوتن و بەهێزیی ئەم وڵاتە جێبەجێ بکات. پێویستە وەڵامی پێداویستییە ئابووری و ئەمنییەکان بداتەوە و پلان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان لە ڕێگەی پەیوەندییە دەرەکییەکانەوە بگرێتە بەر. ڕاپۆرتەکە باسی ئەوە دەکات کە ستامەر هێشتا بڕیاری نەداوە کە ئایا پەیوەندی بە بازاڕی هاوبەشی یەکێتیی ئەوروپا یان یەکێتیی گومرگییەوە بکاتەوە یان نا، بەڵام هەوڵ دەدات یارمەتیی لابردنی بەربەستە بازرگانییەکان و زیادکردنی دەرفەتەکان بۆ بازرگانییە بچووکەکان بدات. هەروەها ستامەر پێویستە هەوڵ بدات پاکێجێکی پشتیوانی بۆ پیشەسازیی پۆڵا دابین بکات و کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی بریتانیا چارەسەر بکات.

سەرکەوتنی حزبی کرێکاران دەری خست کە بەپێچەوانەی فەڕەنسا کە حزبی ڕاستڕەوی توندڕەوی گردبوونەوەی نیشتمانی لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا دەستکەوتی مێژووییی بەدەست هێنا، جەماوەری بریتانیا بەگشتی بە دوای حزبێکی چەپی ناوەند و میانڕەودا دەگەڕێت بۆ ئەوەی گۆڕانکارییەکان بهێنێتە ئاراوە.

سیاسەتی ڕێبەری حزبی کرێکاران لە زۆر بابەتی دەرەکیدا هاوشێوەی سیاسەتەکانی سوناکە.  بۆ نموونە، ستامەر بەڵێنی داوە گۆڕانکاری لە وڵاتەکەیدا بهێنێتە ئاراوە، لە کاتێکدا پێشتر بەڵێنی دابوو بەردەوام بێت لە پشتیوانیی هەمەلایەنەی لەندەن بۆ ئۆکراینا لە جەنگی ڕووسیادا.  بەڵام سەرۆکی حزبی کرێکاران و سەرۆکوەزیرانی شانشینی یەکگرتوو لە کاتێکدا هاتۆتە سەر کار کە سیاسەتمەدارە ڕاستڕەوە توندڕەوەکان لە ئەوروپا دەنگ و بەختێکی باشیان بەدەست هێناوە؛ هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە کە دوای هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا لە مانگی نۆڤەمبەری داهاتوودا ناچار بێت لەگەڵ دۆناڵد ترامپ کار بکات.

بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی کەناڵی سی بی ئێس نیوز، خولی هەڵبژاردنەکانی شانشینی یەکگرتووی بریتانیا و ئەمریکا بۆ یەکەم جار لە دوای ساڵی ١٩٩٢ەوە هاوکات بووە و گومانێکی زۆر لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە کۆتاییی ئەمساڵدا هەیە. ستامەر زۆر باسی بایدن و گرنگیدانی بە ڕەخساندنی هەلی کار و وەبەرهێنان لە پیشەسازییە ناوخۆیییەکان کردووە. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە کەسایەتییە باڵاکانی حزبی کرێکاران پێش هەڵبژاردنەکان لەگەڵ هاوتا دیموکراتەکانیان لە ئەمریکا کۆبوونەوەیان هەبووە. بۆیە پێشبینی دەکرێت ستامەر هاوپەیمانێکی نزیکی بایدن بێت، ئەگەر بایدن لە ساڵی ٢٠٢٥دا لە کورسیی سەرۆکایەتیدا بمێنێتەوە. بەڵام ئەگەر دۆناڵد ترامپ لە هەڵبژاردنەکانی مانگی نۆڤەمبەردا سەرکەوتن بەدەست بهێنێت، پێ دەچێت پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و بریتانیا کەمتر گەرموگوڕ و دۆستانە بێت. پەیوەندییەکانی نێوان ترامپ و بۆریس جۆنسۆنی پارێزگار دۆستانەتر بوو. ڕاستییەكەی، بوونی پەیوەندییەکی درێژخایەن لەگەڵ ئەمریکا بۆ بریتانیا زۆر گرنگە لە کاتێکدا بریتانیا لە یەکێتیی ئەوروپا چۆتە دەرەوە، ستامەریش ڕای گەیاندووە لەندەن لەگەڵ واشنتۆن کار دەکات بەبێ گوێدانە ئەوەی کێ دەبێتە سەرۆکی ئەمریکا.

لە مانگی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا خشتەی دیپلۆماسیی نێودەوڵەتیی سەرۆکوەزیرانی نوێی بریتانیا چڕوپڕە. بە گوێرەی ئاژانسە هەواڵییەکان، ستامەر لەگەڵ سەرکردەکانی ئەوروپا و جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا کۆ دەبێتەوە. هەفتەی داهاتوو بەشداری لە کۆبوونەوەی ناتۆ دەکات لە واشنتۆن، پاشان لە ١٨ی تەممووزدا میوانداریی کۆبوونەوەی “کۆمەڵگەی سیاسیی ئەوروپی” دەکات لە بریتانیا؛ هەروەها ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەڕەنسا و ئۆلاف شوڵز، ڕاوێژکاری ئەڵمانیاش بەشداریی ئەم کۆبوونەوەیە دەکەن.

هەروەها ستارمەر بەڵێنی داوە لە ئەگەری هاتنە سەردەسەڵاتی حزبی ڕاستڕەوی “گردبوونەوەی نیشتمانی” لە فەڕەنسا، کاریان لەگەڵدا بکات و ڕێککەوتنە دووقۆڵییەکانی نێوان هەردوو وڵات جێبەجێ دەکرێن.

سەرچاوەکان:

1- https://parsi.euronews.com/my-europe/2024/07/05/who-is-keir-starmer-the-next-british-prime-minister

2- https://ir.voanews.com/a/challenges-ahead-for-uk-s-next-prime-minister-keir-starmer/7686103.html

3- https://parsi.euronews.com/2024/07/05/labor-party-came-to-power-with-the-promise-of-bringing-major-change-to-britain-what-did-s

4- https://parsi.euronews.com/2024/07/03/immigration-to-britain-amid-possible-labors-surprise-victory-in-europes-most-unique-electi

5- https://parsi.euronews.com/2024/07/04/labor-party-historic-victory-as-starmer-likely-to-become-next-uk-prime-minister

6- https://www.cbsnews.com/news/uk-election-2024-results-who-is-keir-starmer/

7-https://www.independentpersian.com/node/405606/جهان/نخست%E2%80%8Cوزیر-جدید-بریتانیا-کیست-و-بر-سیاست-خارجی-چه-تاثیری-می%E2%80%8Cگذارد؟

8- https://www.bbc.com/persian/articles/c8vd91y0yr2o

(تخفيض حدة التوترات في ظل المعادلات الإقليمية والمشاكل المعقدة)

 

المركز الفكري الكوردستاني

ترجمه الى العربية: موفق عادل عمر

بتاريخ (24/5/2024) اُستقبل رئيس إقليم كوردستان في ابوظبي من قبل رئيس الامارات الشيخ محمد بن زايد ال نهيان. حسب التصريحات الإعلامية الرسمية، اكد الطرفان على توسيع العلاقات الاقتصادية و التجارية و مجالات التعاون في قطاع الطاقة، بالإضافة الى ذلك تطرقوا الى الفرص المتاحة لاستثمار راس المال الاماراتي في العراق وإقليم كوردستان.

تاتي هذه الزيارة كحلقة لسلسلة الزيارات والمحاولات الدبلوماسية التي يقوم بها نيجيرفان بارزاني، بحيث يُظهر لنا دبلوماسية رئيس الإقليم التي هي عبارة عن قدرة تغير “التهديدات” الى “الفرص” على المستويين المحلي و الخارجي. و نستطيع تعريف هذا الامر بدبلوماسية الازمات، بحيث انه في الآونة الأخيرة و لأسباب داخلية، عراقية، إقليمية و حتى دولية كانت هنالك توجها تتدعي ان إقليم كوردستان من النواحي السياسية، الاقتصادية و حتى الأمنية كانت تتجه الى الزوال و تحديد و تقليص سلطاتها، و حتى ان بعض من أصدقاء الكورد مثل “جينين بلاسخارت” قد حذرت من ان إقليم كوردستان سوف لن تستطيع الاستمرار بهذه الطريقة.

و كانت الاحداث تسير بشكل تؤيد ان تحليل المحللين كانت صائبة في هذا الصدد و “ان إقليم كوردستان تتجه نحو الاضمحلال، أي كما كان يدعي البعض ان السلطات الممنوحة للإقليم ستكون مثل السلطات الممنوحة لباقي المحافظات العراقية”. التطورات السياسية و القانونية و حتى العسكرية، على المستوى المحلي و الخارجي، اثبتت رؤية هذه الحجة و تفسيرها وتنبؤها. فمثلا على المستوى الدولي أدت الحرب الروسية-الأوكرانية، الى صرف انتباه الولايات المتحدة الامريكية و حلفائها عن احداث و مشاكل الشرق الأوسط و رسخت جميع قدراتها و طاقاتها باتجاه مواجهة روسيا، مقابل هذا إقليم كوردستان هي بتلك المستوى ولا تمتلك القدرة و القوة الكافية لمواجهة التحديات و المخاطر الداخلية و الخارجية.   

ضمن هذا السياق و على المستوى الإقليمي، أدت الصراعات الإقليمية الى جعل توجيه الضربات العسكرية الى إقليم كوردستان كجزء من الصراعات و التبادلات و التطورات الجيوسياسية، بحيث تعرضت المؤسسات المدنية و العسكرية في إقليم كوردستان الى هجمات صاروخية و هجمات الطائرات المسيرة، و هذا بدوره عدا التبعات العسكرية و الأمنية، كانت لها خسائر مالية كثيرة تعرضت لها كل من عملية التنمية و محاولات جذب الاستثمار الأجنبي و حتى الداخلي. عدا هذه الأمور الخلافات الداخلية وخصوصا المتعلقة بموضوع الانتخابات، مابين الكتل السياسية وصلت الى القمة بحيث أدت الى النهاية لجوء بعض الأطراف النزاع الى العراق والمحكمة الفدرالية لاجل فض تلك النزاعات. و من اخطر تلك الأمور كانت انه بالتزامن مع هذه الخلافات و الصراعات الداخلية، بالإضافة الى التغييرات الدولية و الإقليمية التي تشهدها المنطقة، استغل كل من العراق و الدول الإقليمية هذه الاحداث و القضايا، و بدءوا بزيادة حدة الضغط على إقليم كوردستان بحيث انه بعد قرار المحكمة الاتحادية العليا بإلغاء قانون النفط و الغاز لإقليم كوردستان و من ثم قرار “محكمة التحكيم الدولية في باريس”، توفقت عملية تصدير نفط إقليم كوردستان و انهارت الاقتصاد الحر فيها، و في النتيجة مرة أخرى لم يبقى امام إقليم كوردستان حل اخر سوى اللجوء الى بغداد لتامين دفع رواتب موظفيها، و كانت هذه العملية بحد ذاتها، مرحلة و بداية جديدة لسلسلة المشاكل و الصراعات بين أربيل و بغداد. رئيس اقيلم كوردستان و عبر عدة تحركات دبلوماسية و علاقات سياسية، حولّ هذه الازمات الداخلية و الخارجية الى فرصة لنهوض إقليم كوردستان. 

أولا: عل مستوى إقليم كوردستان و العراق

على مستوى إقليم كوردستان، كانت جميع الاتجاهات و الرؤى تتجه نحو عدم وجود الفرصة للنهوض بإقليم كوردستان وذلك بسبب الضغوط التي تمارسها بغداد، او ان افاق اجراء انتخابات برلمان إقليم كوردستان اتجهت نحو المجهول، لكن نيجبرفان بارزاني بعد ان حدد تاريخ اجراء الانتخابات، التزم بمسؤوليته القانونية و السياسية، وانه و باستمرار اكد التزامه بمبادئ الديمقراطية و الانتقال السلمي للسلطة لاجل كسب السلطات التشريعية و التنفيذية الشرعية الجماهيرية، وبالتزامن مع هذا الامر، كان على تواصل مستمر مع جميع القوى السياسية بهدف إزالة العوائق و الحواجز، وتهيئة أجواء يضمن فيها مشاركة جميع الأطراف السياسية في الانتخابات من دون ابداء اية تحفظات.

بالإضافة الى ذلك، بعد قرارات المحكمة الاتحادية العليا ضد سلطات إقليم كوردستان سواء كان حول قانون النفط و الغاز او قانون انتخابات إقليم كوردستان، رئیس الاقلیم لم یسمح بقطع العلاقات بین اربیل و بغداد من جهة‌ و لم يسمح بالحاق الضرر بالامن الاقتصادي و السياسي لإقليم كوردستان من جهة أخرى.

تنبع وجهة النظر هذه لرئيس حكومة إقليم كوردستان من منظور النيوليبرالية، بحيث ترى وجهة النظر هذه ، ان القوة و المصلحة القومية و من ثم إرساء السلام و الامن والرفاهية تاتي نتيجة التضامن والعمل المشترك. وفي هذه الفترة ولهذا الهدف حذر نيجيرفان بارزانى الأطراف السياسية العراقية انه يجب عليهم الابتعاد عن “السلطة الموحدة“، لان رئيس إقليم كوردستان كان يعلم بنوايا بعض من القوى السياسية العراقية، والتي تتجه نحو هذا النموذج من الحكم و يعتبر هذا الامر بداية مليئة بالخطورة لمستقبل السلام وامن العراق بصورة عامة و إقليم كوردستان بشكل خاص. لهذا السبب اعلن: اذا ارتم ان يستقر العراق، فان مفتاح استقرار العراق يمر عبر حل المشاكل العالقة مع إقليم كوردستان، بالإضافة الى ذلك فان خارطة الطريق لحل هذه المشاكل مثبتة بصورة واضحة في الدستور.

(يوم الاثنين المصادف 22/4/2024، السيد نيجيرفان بارزاني رئيس إقليم كوردستان و رجب طيب اردوغان رئيس الجمهورية التركية في أربيل)

بصورة عامة اذا ما القينا النظر على محاولات و لقاءات و نشاطات رئيس إقليم كوردستان في الأشهر الماضية، نرى ان محاولات اضعاف وتدهور الاستقرار الأمني بالإضافة الى محاولات تحقیق انهيار اقتصاد إقليم كوردستان، بسبب هذه التحركات الدبلوماسية لرئيس الإقليم قد توقفت، و نرى ان الحملة المغايرة قد بدات، برغم ان جميع المخاطر لم تزول بالكامل، الا ان محاولات رئيس الإقليم مستمرة.

حتی بعد الهجوم الصاروخي على أربيل من قبل الحرس الثوري، نيجيرفان بارزاني من جهة كان يؤكد دائما انه لا يوجد أي مبرر لهذه الهجمات و حمل الحكومة الفيدرالية مسؤولية التصرف و الوقوف بوجه أي تهديد يمس امن إقليم كوردستان، و من جهة أخرى كان باستمرار على التواصل مع العراق من اجل إيقاف هجمات الميليشيات المسلحة و كان يحمل الحكومة الفيدرالية مسؤولية هذه الهجمات التي كانت تشن على أربيل و مؤسساتها المدينة و العسكرية، و كان يشدد على ان عدم استقرار إقليم كوردستان تُسبب بعدم استقرار العراق و كان يطالب الحكومة الفيدرالية باستمرار، لمواجهة هذا الامر.

حاول نيجيرفان بارزاني بناء الثقة على المستوى الكوردستاني و العراقي و الإقليمي، و جعل هذه الثقة أساسا لبناء العلاقات لاجل حل الخلافات. ضمن هذا السياق قام رئيس الإقليم بزيارة بغداد و التقى هنالك مع ممثلي جميع القوى السياسية في بغداد من دون استثناء. اثناء الزيارة تبين من انتشار خبر الزيارة في وسائل الاعلام و من الجهات الرسمية، ان الأطراف و الشخصيات السياسية و كبار المسؤولين في بغداد، كانوا ينتظرون بشغف هذه اللقاءات  مع رئيس الإقليم.

ضمن سياق هذه الزيارات، اكد نيجيرفان بارزاني باستمرار على تطبيق و تنفيذ الدستور و جعله اطارا للقضاء على الخلافات و الالتزام بالدستور العراقي وعلى راسهم الالتزام بمبدأ الفيدرالية. و يشير الى ان رئيس الإقليم قام بطريقة سليمة و صحيحة بتشخيص المشاكل الحالية في العراق، و التي هي عبارة عن الابتعاد عن الفيدرالية و الدستور العراقي.

نيجيرفان بارزاني رئيس الإقليم، على دراية تامة ان بعض من المشاكل العالقة بين الإقليم وبغداد، يرجع الى تلك السياسية التي تتبعها الجهات التي لا يؤمنون بالفيدرالية او السياسية و الذين حاولوا ارجاع العراقي الى دولة موحدة مركزية، و ان محاولتهم لتحديد سلطات إقليم كوردستان تُدرج ضمن هذا السياق.

طرح رئيس الإقليم وجهة نظره هذه حول قضايا ومشاكل العراق بصورة عامة، بالإضافة الى الخلافات مع إقليم كوردستان وبغداد، و التي هي عبارة عن ان عدم الاستقرار وعدم الأمان و الخلافات متعلق بمسئالتين مرطبتين مع بعضهما البعض، و الذي اُهملا بعد عام 2003 و لم يُنفذا: عدم تطبيق النظام الفيدرالي و عدم الالتزام بالدستور العراقي. بالإضافة الى ذلك ارجع خارطة طريق حلول التنمية الاقتصادية، السياسية و الاجتماعية العراقية، الى روح الدستور، والتي بني عليه العراق الجديد و أعاد مبادئ “الشراكة، التوافق والتوازن” الى محتوى الدستور.

(يوم السبت 27/4/2024 اجتمع السيد نيجيرفان بارزاني، رئيس إقليم كوردستان في بغداد مع السيد محمد شياع السوداني رئيس الوزراء العراقي)

ضمن اطار مبدأ الشعور بالمسؤولية واخذ الواقع بنظر الاعتبار في السياسة، خلال العامين الماضيين نرى ان رئيس الإقليم قد ركز اكثر على العلاقات مع بغداد، و ذلك ابتداءا من حضوره في اجتماعات إدارة الدولة و حتى الزيارات المستمرة لرئيس الإقليم الى بغداد. و لهذا الامر حاول ان يأخذ الانقسامات القطبية و اختلافات القوى في بغداد بنظر الاعتبار، وذلك نراه ركز في علاقاته على مستويين: مستوى المؤسسات السياسية للدولة مثل رئيس مجلس الوزراء، مجلس النواب و السلطة القضائية و الذي التقى بكبار مسؤولي السلطة القضائية بصورة خاصة في جميع زياراته الذي قام به الى بغداد. اما على المستوى الثاني فقد ركز باللقاء مع الشخصيات السياسية و الذين لهم دور بارز في العراق ويمتلكون مفتاح الأبواب السياسية المغلقة. لهذا السبب نرى ان نيجيرفان بارزاني اقام الان و بشكل حذر علاقات مع الجهات السياسية المختلفة في بغداد، و ذلك ابتداءا من المالكي و الخزعلي و هادي العامري و الفياض و الحكيم و ذلك وصولا الى رئيس السلطة القضائية و خميس خنجر ….الخ في بغداد. لكن كسياسة الامر الواقع استطاع من خلال هذه الطريقة بناء افاق علاقات جديدة بين أربيل و بغداد. و ذلك ابتداءا من الاتفاقية الجديدة حول قضية الانتخابات و ارجاع جزء من مقاعد الكوتا و الاتفاق الجديد حول مسالة الميزانية و تثبيت رواتب موظفي إقليم كوردستان، جميع هذه القضايا و الأمور يعتبر النتائج الإيجابية لسياسة الانفتاح على بغداد و الذي اٌتبع من قبل نيجيرفان بارزاني، و تسبب هذا الامر تقريبا الى اذابة الجليد السياسي و عدم الثقة التي كانت موجودة بين الإقليم و بغداد. وبطبيعة الحال، سيكون لسياسة نيجيرفان بارزاني هذه في نهاية المطاف تأثير مباشر على حل بعض المشاكل بين “الاتحاد الوطني الكوردستاني” و”الحزب الديمقراطي الكوردستاني”. لذا على الأطراف السياسية الكوردستانية تقديم المزيد من التعاون لاعداد صياغة جديدة من الاتفاق مع بغداد، و الذي قطع حتى الان أشواط جيدة و أُعد لها أرضية معقولة لها.

ثانيا: على المستوى الإقليمي و الدولي

بعد الهجوم الذي شنه حماس على إسرائيل، اصبح الوضع في المنطقة اكثر تعقيدا وبدءات الاشتباكات المباشرة وغير المباشرة بين الجهات الفاعلة الحكومية و الجهات الفاعلة غير الحكومية، وبحكم الموقع الجغرافي لإقليم كوردستان، بالإضافة الى مكانته السياسي و الأمني و حتى الاقتصادي، اصبح بصورة غير مباشرة جزءا من هذه الحرب الموجود بين أمريكا و ايران من جهة و إسرائيل و ايران و وكلائها من جهة أخرى. لهذا السبب نرى ان الضغوطات على إقليم كوردستان بالتزامن مع الهجمات على الأمريكيين في المنطقة، ازدادت. لكن رئيس إقليم كوردستان استطاع المحافظة على التوازن الإيجابي في علاقات إقليم كوردستان مع كل من الدول الإقليمية و الفواعل فوق الإقليمية.

ضمن هذا السياق، حاول رئيس إقليم كوردستان انهاء التوترات مع الجمهورية الاسلامية الإيرانية لاجل خلق توازن بين هذه الحرب بالوكالة و ربط امنه بنظامه الإقليمي. لذا حاول رئيس إقليم كوردستان، عبر قرائته للأوضاع الإقليمية و الدولية، بالإضافة الى فهمه للمعادلات الجديدة، ان لا يكون إقليم كوردستان جزءا من الجبهات و ان يبقى كمنطقة ضامنة للتوازن بين الأقطاب. من هنا نستطيع القول ان التحركات الدبلوماسية لرئيس الإقليم ك1ان بالشكل التالي: 1

1-من خلال تهدئة الأوضاع الداخلية لإقليم كوردستان والمحاولة لوصول الأطراف الكوردستانية الى التوافق، استطاع ان يحقق استقرارا سياسيا نسبيا في إقليم كوردستان.

2- حاول تقليص حدة التوترات الداخلية في إقليم كوردستان، ومن ثم توجه الى بغداد محاولا فتح افاق جديدة و إيجاد اليات حلول مناسبة لحل المشاكل العالقة بين أربيل و بغداد، بحيث جعل هذا الهدف، من أولوياته الرئيسية. ضمن هذا السياق، سلط الضوء على السياسات و الوسائل المستخدمة لاضعاف إقليم كوردستان، مثل المحكمة الاتحادية العليا و هجمات المليشيات و السياسة المتبعة من قبل الأطراف السياسية العراقية بحجة الأكثرية و الأقلية -وليست الفيدرالية- ضد إقليم كوردستان و الإصرار على عدم خلط حياة و رفاهية مواطني إقليم كوردستان بالقضايا السياسية، بحيث ادرج موضوع رواتب موظفي إقليم كوردستان و ميزانته و مستحقاته المالية ضمن جدول الاعمال، بالإضافة الى انه عزز مكانة إقليم كوردستان تدريجيا في المعادلات العراقية و من ثم نقل تحسن العلاقات هذه الى فتح افاق الدبلوماسية مع الدول الإقليمية كتركيا و ايران. 

3- في خطوته الثالثة زار رئيس إقليم كوردستان ايران، بحيث حاول عبر هذه الخطوة خلق توازن في علاقات إقليم كوردستان مع تركيا، لان تركيا كانت على قناعة من انها تستطيع ان يتعامل مع بغداد، بالإضافة الى ان العلاقات المتعددة الابعاد و القوية بين أربيل و انقرة، قد ازعجت الجمهورية الإسلامية الإيرانية. هذه السياسة التي اتبعه نيجيرفان بارزاني، قلل مخاطر ايران على إقليم كوردستان الى حدا ما، وبسبب النفوذ الإيراني في المعادلات العراقية، جعلت هذه الدولة جزءا من المعادلات الموجودة بين بغداد واربيل وذلك لصالح إقليم كوردستان. من خلال هذه السياسية المتبعة استطاع إقليم كوردستان خلق توازن إيجابي بين الفواعل الإقليمية في الشرق الأوسط، لانه بصورة طبيعية إقليم كوردستان و الدول الخليجية لديهم علاقة قوية، في النواحي السياسية، الاقتصادية و التجارية و حتى في مجالات الطاقة، و لهذا السبب بعد فترة قصيرة قام بزيارة الامارات العربية المتحدة، كمحرك مؤثر في معادلات المنطقة.  

4- قبل هذه الخطوات وبالتزامن مع هذه الاستراتيجية، كان رئيس الإقليم على تواصل مستمر خلال المناسبات و القضايا الدبلوماسية مع الفواعل الدولية المؤثرة وفي مقدمتهم المجالات السياسية مع كل من بريطانيا و أمريكا والدول الأوروبية و حتى ممثلي و بعثات المنظمات الدولية و خصوصا الأمم المتحدة. حسب هذه الاستراتيجية، استخدم رئيس الإقليم هذه العلاقات لاجل تقوية مكانة إقليم كوردستان في العراق و المنطقة، و انه ربط امن و مصالح إقليم كوردستان بامن و المصالح السياسية و الاقتصادية و التجارية و حتى الأمنية، لتلك الدول.

(يوم الاثنين 6/5/2024 اجتمع السيد نيجيرفان بارزاني رئيس إقليم كوردستان  في طهران مع السيد اية الله سيد علي خامنئي، القائد الأعلى للثورة الإسلامية الإيرانية)

الخاتمة

دون ادنى شك، جزء من نتائج و تبعات التحركات الدبلوماسية لنيجيرفان بارزاني، رئيس إقليم كوردستان، بدأت الان بالظهور بصورة واضحة وعلى جميع المستويات الأربعة على مستوى إقليم كوردستان، لكن البعض الاخر ستظهر نتائجها بصورة جيدة في المستقبل.

على مستوى الداخلي: نيجيرفان بارزاني رئيس إقليم كوردستان، لطالما كان ملجأً لتهدئة التوترات وتهيئة الظروف للحوار، بحيث من الممكن رؤية هذا الامر على مستوى المشاكل العالقة بين حزبي الاتحاد و الديمقراطي و حتى الأطراف الأخرى بسهولة. من المحتمل ان بعض الشخصيات الذين شاركوا في اجتماعات القوى السياسية، على علم بهذه الحقيقة.

على المستوى العراق: زاد دعم للحقوق الدستورية لإقليم كوردستان. الان دعم حقوق وميزانية و رواتب إقليم كوردستان في بغداد اقوى، فقد بدأت حوار بناء بين أربيل وبغداد. و من المحتمل ان يتوصل أربيل وبغداد نوعا ما الى اتفاق حول بيع نفط إقليم كوردستان.

على المستوى الإقليمي: سياسة المحافظة على التوازن في العلاقات مع كل من تركيا و ايران لرئيس الإقليم، ساعد على عدم خلق مشاكل و مخاطر امنية و اقتصادية لإقليم كوردستان من قبل ايران، و استطاع هذه السياسة ارجاع ثقة للعلاقات القائمة بين أربيل و طهران. وقد تم فتح باب علاقات ودية مع دول الخليج، مما سيكون له اثر كبير على اقتصاد إقليم كوردستان ومكانته في المنطقة في المستقبل القريب.

على المستوى الدولي: استطاع رئيس الإقليم إقامة جسر ثقة جيدة مع أمريكا، و خصوصا ينظر اليه كحامي للاستقرار على مستوى إقليم كوردستان و العراق، حتى انه في بعض الأحيان، قد يكون رئيس حكومة إقليم كوردستان قد اتخذ مبادرات لصالح الولايات المتحدة وحلفائها على مستوى إقليم كردستان والعراق، إلى الحد الذي يرجح أن يكون نيجيرفان بارزاني في بعض الاحيان مؤسس جسر العلاقات بين جيران العراق. الجدير بالذكر ان دولة مثل أمريكا وحلفائها تنتظر من نيجيرفان بارزاني ان يقوم بدور اكثر فعالية في العملية السياسية العراقية. و حتى على مستوى روسيا و الصين، اقام رئيس الإقليم علاقاته معهم بصورة يكون محل ثقة هذه الدول. و هذا بدون شك يحتاج الى ذكاء و دبلوماسية اكثر، و الذي من المحتمل ان يظهر هذا مستقبلا في مكانة و محطة سياسية أخرى.

لمزيد من المعلومات يمكن زيارة المواقع التالية:

https://presidency.gov.krd

https://presidency.gov.krd

https://presidency.gov.krd

پێنووس

ترجمه الى العربية: موفق عادل عمر

في يوم الأربعاء المصادف (17/4/2024) وفي مستهل مراسيم افتتاح الدورة الثامنة لملتقى السليمانية الذي أقامه الجامعة الامريكية -العراق في السليمانية، القى رئيس إقليم كوردستان (نيجيرفان البارزاني) كلمة تناول ثلاث ابعاد مهمة: الوضع الداخلي لإقليم كوردستان والعلاقة مع العراق، أوضاع دول الجوار ودول المنطقة، بالإضافة الى البيئة وتأثيرات الأوضاع الدولية القائمة والتي تواجهها المنطقة بصورة عامة و العراق مع إقليم كوردستان بصورة خاصة.

رئيس الإقليم خلال القائه لكلمته أشار الى مخاطر الانقسامات السياسية قائلا ” ان شعب كوردستان شعب موحد، وعلى الأطراف السياسية أن تحذو حذو شعبها و تتفق من اجل المصلحة الوطنية. وبهذه الصورة يمكننا أن نجري انتخابات شفافة وعادلة، بموافقة ومشاركة كل الأطراف “. من نفس هذا المنطلق أشار الى أهمية برلمان كوردستان وأكد على: ” ان برلمان كوردستان تجربة مهمة للغاية في المنطقة، يجب أن نساندها جميعا”. رئيس الإقليم أشار في هذه الفقرة الى النقاط المشتركة التي تجمع الأحزاب والأطراف السياسية في إقليم كوردستان، و تحدث عن كون برلمان كوردستان نقطة جامعة لجميع الأطراف و وصفه بانه مؤسسة قومية و مرجعا اساسيا للتشريع في إقليم كوردستان، مشيرا الى ان هذه المؤسسة تجمع تحت قبتها مكونات كوردستان بجميع الوانه واصواته مع كافة الاختلافات الموجودة فيما بينهم.

من جهة أخرى إذا فسرنا وحللنا كلمة رئيس الإقليم على المستوى الدولي، نرى بانه ركز على مجموعة من القضايا التي هي محل اهتمام المجتمع الدولي وأصدقاء إقليم كوردستان والعراق. حيث أعلن دعمه الكامل للجهود والنشاطات السياسية الذي يقوم به رئيس الوزراء العراقي محمد شياع السوداني، والذي يقوم الان بزيارة رسمية الى الولايات المتحدة الامريكية، مشيرا الى انه (السوداني) يحتاج في هذه المرحلة الى دعم إقليم كوردستان، وهذا من دون أدنى شك بسبب التعاون والتنسيق الذي جرى بين رئيس إقليم كوردستان و رئيس الوزراء العراقي، و الذي لعب دورا مهما ومحوريا في المفاوضات واللقاءات التي جرت لأجل الوصول الى حل جذري للمشاكل القائمة بين بغداد واربيل.

رئيس الإقليم يعي جيدا ان شخصية رئيس مجلس الوزراء العراقي مهمة جدا لبناء علاقة سليمة وصحيحة بين أربيل وبغداد ولهذا نرى انه قد اشار الى هذه النقطة قائلا في مستهل حديثه ” يتمتع دولة رئيس مجلس وزراء العراق الاتحادي، السيد محمد شياع السوداني، برؤية واسعة ويؤمن كثيرا بالدستور العراقي. هذه الرؤية كان لها الفضل في استقرار جيد في الإدارة والحوكمة في العراق. ويشعر العراقيون بهذه التغييرات. ومن شأن هذه الرؤية وهذا الأسلوب في الإدارة تحقيق التقدم للعراق، ويمثلان فرصة جيدة جدا اتيحت للعراق”. ولكن مع ذلك أشار رئيس الإقليم الى ان رؤية السوداني هذه، تحتاج الى الدعم والى تمهيد الارضية السياسية المواتية. الأطراف السياسية العراقية الان هم امام مسؤولية مهمة وتاريخية والتي هي عبارة عن ضرورة دعم الحكومة الاتحادية العراقية.   

كما هو معروف عن نيجيرفان البارزاني انه دائما وبصورة مستمرة يؤكد على أهمية القيم الديمقراطية وحقوق الأقليات والالتزام بالدستور، لان الذي يميز عراق ما بعد عام 2003 عن النظام السياسي في عهد الانفال والبعث، هو هذه القيم الإنسانية والعالمية، والتي يجب على جميع النخب السياسية العمل على تثبيت أركانها واسسها، وذلك بهدف كسب الدعم الدولي للعراق وإقليم كوردستان.

برغم وجود مخاوف لدى رئيس الإقليم، الا انه بصورة عامة نستطيع القول ان كلمته الذي القاه، تتميز بتفاؤل كبير، و نرى هذا الامر عندما قال “لا يوجد شيء في العراق لا يمكن حله، اذا تعاملنا معه بإرادة مسؤولة”

بصورة عامة بالإمكان قراءة كلمة نيجيرفان البارزاني رئيس إقليم كوردستان قراءة سياسية وتحليلية وبشكل مفصل عبر النقاط (9) التالية:

أولا- السيد نيجيرفان بارزاني، استغل هذه المناسبة لتقديم التهاني الى الاخوة اليزيديين بمناسبة راس السنة اليزيدية. استغلال مثل هذه الفرص من قبل رئيس الاقليم يعتبر نقطة مهمة جدا، وذلك لأجل اظهار روح التعددية الموجودة في كوردستان وعدم اهمال هذا الموضوع الحساس، خصوصا في هذه المرحلة التي تسعى فيها بغداد لخلق صراع بين اليزيديين وإقليم كوردستان.

ثانيا- رئيس الإقليم اثناء تقديمه للتهاني والتبريكات لليزيدين قال “نبارك لهم من هنا باسمكم جميعا، ونرجو لهم سنة سعيدة”. من خلال هذه النقطة نرى ان رئيس الإقليم قدم نفسه كشخص اول ما بين الحضور وهذا امر مهم جدا من ناحية تمثيل الجميع لتقديم التهاني، ومن جهة أخرى عبر تقديمه للتهاني اثبت انه رئيس جميع المكونات الموجودة في الإقليم.

ثالثا- برغم ان نيجيرفان بارزاني تحدث عن الحروب والتوترات الشديدة والخلافات الموجودة في الشرق الأوسط، الا انه في نفس الوقت ارجع حل هذه المشاكل بسرعة من خلال “البدء بالحوار والمفاوضات”، بالإضافة الى إرساء السلام طلب أيضا الى التوصل لـ”اتفاق متوازن”. هاتان النقطتان تمثلان تصورات الفوق الإقليمية وتوجهات إرساء السلام لوجهة نظر نيجيرفان بارزاني. عدا هذا عندما طالب رئيس إقليم كوردستان بـ”تنفيذ قرار مجلس الامن الدولي” للإيقاف الفوري والغير المشروط للحرب واطلاق سراح الرهائن، نرى انه تحدث بروح حضاري والذي هو مطلب المجتمع الدولي و جميع القوى والدول.

حتى عندما يتحدث عن “حل الدولتين” لغرض إرساء الاستقرار والسلام، هو بالأصل خطوة وتوجه صحيح وصائب ودقيق من النواحي الأخلاقية والسياسية و الأمنية والقانونية بالإضافة الى انه مطلب المجتمع الدولي جميعا، وفي نفس الوقت يهيئ الامر لفتح الافاق امام كوردستان مستقبلا. عدا هذه الأمور فان الدول المسلمة والاوربية وغير الاوربية يسعون الى ذلك، ومما يظهر شجاعة نيجيرفان بارزاني رئيس إقليم كوردستان، هو عرضه لأفكاره الذي يؤمن به من دون ادنى تردد.

رابعا- من احدى النقاط اللافتة للنظر في كلمته الذي القاه رئيس إقليم كوردستان، بعد عرضه للمشاكل والأزمات الدولية، قال اننا لن نسمح بان يكون اقليم كوردستان مصدر هجمات وتهديدات لأي بلد. وهذه النقطة بحد ذاتها رسالة واضحة ومفتوحة لدول الجوار بخصوص اطمئنانهم وتقديم ضمانات لهم حول عدم تشكيل إقليم كوردستان تهديدا لهم، ومن جهة أخرى الإعلان عن تقديم مثل هذه الضمانات بصورة مستمرة، يولد لدى دول الجوار الأمان بخصوص وجود مثل هذه السياسات لدى إقليم كوردستان. عدا هذا فان الامر الأهم هو انه أشار الى مشاكل ونقاط ضعف الدول الجوار، وبالأخص تركيا وإيران، والذي هو عبارة عن “الازمة الاقتصادية” ولهذا السبب تحدث عن الشراكة الاقتصادية بين إقليم كوردستان ودول الجوار رابطا هذه الشراكة بالاستقرار السياسي والتعايش السلمي. هنالك ايضا نقطة مهمة وهي ان نيجيرفان بارزاني أرسل رسالة الى دول الجوار من خلال عرضه لهذه المشكلة والتي مفادها هي “اذ ارتم الاستقرار والتعايش السلمي، يجب عليكم البدء عن طريق التنمية الاقتصادية”، لان للاقتصاد دور هام جدا في المفاوضات والمعدلات السياسية والعلاقات بصورة عامة، لان الاقتصاد يعتبر العمود الفقري للسياسة.

خامسا-نيجيرفان بارزاني عن طريق الوقوف والإصرار على ان الكورد وكوردستان وقيادته يؤمنون “بالديمقراطية وبالسلام”، استطاع بحنكة سياسية رفض جميع الانتقادات التي توجه بسبب تأخر اجراء الانتخابات، بالإضافة الى انه أرسل هذه الرسالة الى تلك الأطراف الذين هم اولو منهم.

سادسا- عندما يتحدث السيد نيجيرفان بارزاني عن ان قوة إقليم كوردستان، يعتبر قوة العراق، هذا عدا التذكير بخيرات الكورد وإقليم كوردستان على المعارضة العراقية، في نفس الوقت يحاول إيصال رسالة مفادها “اوقفوا محاولات اضعاف كوردستان، لأنكم مدينون لنا لنا من جهة وسوف تضعفون أنتم أيضا من جهة أخرى. من المحتمل ان هذه الرسالة قد وصل الى الأطراف العراقية بصورة واضحة وصريحة.

بالإضافة الى ذلك انه عبر ايمان اقليم كوردستان وقادته بـ”السلام” و “الديمقراطية” وربط هذه الأمور بالدعم الدولي، كل هذه الأمور يقودنا الى وجود رسالة اخرى من قبل رئيس الإقليم الى الجهات المعنية خلال كلمته، فحواها “ان هذه التجربة هي نتيجة ايماننا بالسلام والديمقراطية” و في نفس الوقت يحاول نيجيرفان بارزاني ان يثبت انه برغم وجود اختلاف بين القوى الكوردية الا انه حتى الان الجميع يعمل على نفس النهج و اذا كان هنالك انتقاد (مثلا تأخير اجراء الانتخابات)، يعتبر هذا الامر امرا مؤقتا و يؤكد على ان ايمانهم هذا جعل إقليم كوردستان ان تبني علاقات جيدة مع دول الجوار. وبالتالي الحفاظ على هذه التجربة لها ضمان دولي من جهة واستمرار الديمقراطية والسلام في إقليم كوردستان يساعد على الحفاظ على العلاقات الموجدة مع إيران وتركيا كقوتان رئيسيتان في المنطقة.

عدا هذه الرسائل نرى ان السيد نيجيرفان بارزاني عبر هذه الطريقة أوصل رسالة أخرى الى الأطراف السياسية الداخلية، مفادها انه يجب عليهم الحفاظ على السلام والديمقراطية في إقليم كوردستان، مؤكدا على ان قوة إقليم كوردستان مرهون بالدعم الدولي.

سابعا- حاول نيجيرفان بارزاني وبصورة صريحة جدا إيصال رسالة الى العراقيين (وخصوصا القادة الشيعة)، فحواها انهم اذا كانوا يريدون تجنب تكرار التاريخ الدموي للعراق، يتعين عليهم ان يتخلوا عن “الدكتاتورية وحكم المكون الواحد”. بالإضافة الى ذلك أشار انه في حال استمرار الخلافات، فان امن العراق تتدهور وستظهر من جديد المنظمات الإرهابية.  لهذا السبب يعتبر هذا الامر في نفس الوقت رسالة الى المجتمع الدولي مفادها إذا ارتم عدم ظهور المنظمات الإرهابية مثل داعش والمنظمات المشابه له، لابد من اقامة توازن وشراكة واتفاق بين القوى السياسية المختلفة في العراق.

ثامنا- الإصرار المستمر لرئيس إقليم كوردستان على الدستور، الذي وافق عليه العراقيون، بالإضافة الى الوقوف على موضوع النظام الاتحادي والمحافظة على حقوق إقليم كوردستان، شكل جزءا اخرا من كلمة رئيس إقليم كوردستان. لذا فان هذا الإصرار والتذكير يشير بصورة مباشرة على ان بغداد هو سبب الخلافات والمشاكل العالقة بين أربيل وبغداد وعدم تطبيق الدستور والتراجع عن الفدرالية. بعبارة أخرى فان افاقا مشرقة تنتظر العراق اذا ما التزم بالدستور وطبق النظام الفدرالي بصورة صحيحة وسليمة. وخصوصا هنالك معادلة يجب على الجيل الجديد من القادة العراقيين ادراكه وفهمه، الا وهي ان الاستقرار سوف لن يُقام في العراق ولن يصبح العراق دولة قوية، اذا قاموا بعداء تجربة إقليم كوردستان. بحيث جميع الحكومات العراقية ابتداءا من حكومة المالكي وحتى النظام البعثي، يدركون هذه الحقيقة جيدا، لهذا السبب نرى ان رئيس إقليم كوردستان قال بصراحة ” ان طريقة التعامل مع إقليم كوردستان هي أكبر اختبار للنظام السياسي العراقي الجديد. لان عراقا قويا مرتبط بوجود اقليم كوردستان قوي، كما ان وجود إقليم كوردستان قوي مرتبط بوجود عراق اتحادي ومستقر”.

تاسعا- من احدى النقاط المهمة لكلمة رئيس إقليم كوردستان نيجيرفان بارزاني، هو انه أكد على ضرورة تجاوز الماضي وتضميد الجراح عبر “الاتفاق” وراهن هذا الامر ببقاء الوطن وكوردستان قويا وعظيما ودائما، فضلا عن ان الخلافات وحتى القوى السياسية والقادة يظهرون ويزولون.  ويعتبر هذا الامر جوهر واساس العقلانية الحديثة، والمتحضرة والديمقراطية التي انعكست بشكل بارز في كلمة السيد نيجيرفان بارزاني رئيس إقليم كوردستان. لهذا السبب عندما قال “يجب ان يكون الوطن جامع لنا كلنا” وهذا لا يترك اية فرصة او عذر او مبرر للأطراف السياسية لمواصلة خلافاتها. فضلا عن ذلك فان هذه الأمور يولد حس “المواطنة” لدى جميع مكونات وافراد المجتمع، ويوصل رسالة مفادها إذا تعرض إقليم كوردستان الى مخاطر فان جميع القوى السياسية تتعرض لتلك المخاطر.

الخاتمة

“يجب ان يكون الوطن جامع لنا كلنا” هو ذلك الرأي القوي الذي يستطيع ويجب ان يكون بمثابة مظلة في إقليم كوردستان. “إذا كان الوطن جامعا لنا كلنا “، اثناء ذلك سيتحدث عن حب الوطن “Patriotism”، والذي هو عبارة عن النقطة والمصلحة والمستقبل المشترك بحيث يستطيع ان يجمع جميع الأحزاب والأطراف حوله برغم وجود اختلافان في ما بينهم. بدون شك “إذا كان الوطن جامعا لنا كلنا ” هذا لا يعني سوف لن يبقى هنالك خلافات وصراعات، بالعكس هذه الرسالة الاستراتيجية تشير الى “الاتحاد في التنوع” وليس “الاتحاد الذي تمحو الاختلافات”.

هذا الشعار “يجب ان يكون الوطن جامع لنا كلنا”، يفتح افاق جديدة حول بدء مرحلة جديدة وعالية المستوى مما يضمن التعايش السلمي، المصلحة العامة، التنظيم، القوة وسياسة وطنية جديدة في إقليم كوردستان. تعتبر الهوية والمصلحة القومية من اقوى المعادلات في الساحة السياسية، لان لديها قدرة عالية للاتحاد سواء اكان في إقليم كوردستان او في العراق والمنطقة، لان المصلحة الوطنية هي فوق جميع الاعتبارات، “لان كوردستان أكبر منا جميعا والوطن اقوى من كل ما عندنا”.

پێنوووس

ڕۆژی چوارشەممە (١٧-٤-٢٠٢٤) نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان له‌ ڕێوڕه‌سمى كردنه‌وه‌ى هه‌شته‌مين ديدارى سلێمانيدا كه‌ له‌لايه‌ن “زانكۆى ئه‌مه‌ريكيى عێراق”ه‌وه‌ له‌ سلێمانى ڕێك  خرا، گوتارێکی پێشکێش کرد. گوتارەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان سێ ڕەهەندی سەرەکیی لەخۆ گرتبوو: دۆخی ناوخۆی هەرێمی کوردستان و پەیوەندیی لەگەڵ عێراق، دۆخی دراوسێکان و ناوچەکە، هەروەها ژینگە و کاریگەریی دۆخی نێودەوڵەتی کە ئێستا ناوچەکە بەگشتی و عێراق و هەرێمی کوردستانیش بەتایبەتی پێیدا تێ دەپەڕن.

سەرۆکی هەرێمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی لە گوتارەکەیدا بەتەواوی هەستی بە مەترسیی دابەشبوونە سیاسییەکان دەکات، بۆیە بەڕوونی وتی: “گەلی کوردستان گەلێکی یەکگرتووە، پێویستە لایەنە سیاسییەکانیش وەک گەلەکەیان بۆ بەرژەوەنديی نیشتمان، ڕێک بکەون. بەو شێوەیە دەتوانین هەڵبژاردنێکی ڕوون و دادپەروەرانە بکەین، بە ڕەزامەندى و بە به‌شداريى هەموو لایەنەکان.” هەر لەو ڕوانگەیەوە، ڕوانییە گرنگیی پەرلەمانی کوردستان و جەختی لەوە کردەوە: “پەرلەمانی کوردستان ئەزموونێکی زۆر گرنگه‌ لە ناوچەکەدا، دەبێ بیپارێزین.” سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەو بڕگەیەدا باسی لە خاڵی هاوبەشی حزب و لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان کردەوە و وەکوو خاڵی کۆکەرەوە و هاوبەشی نێوان لایەنەکان سەیری پەرلەمانی هەرێمی کوردستان وەکوو دامەزراوەیەکی نەتەوەیی و شوێنی یاسادانان لە هەرێمی کوردستان کرد، کە گشت ڕەنگ و دەنگەکان بە هەموو جیاوازییانەوە ڕوویان لەو دامەزراوەیەیە.

ئەگەر لە ئاستی نێودەوڵەتییشدا لە وتارەکەی سەرۆکی هەرێم ورد بینەوە، دەبینین کە فۆکەسی کردۆتە سەر کۆمەڵێک پرس کە جێگەی گرنگیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دۆستانی هەرێمی کوردستان و عێراقن. سەرۆکی هەرێم پشتگیریی بۆ هەوڵ و چالاکییە سیاسییەکانی سوودانی دووپات کردەوە، کە ئێستا بە سەردانێک لە ئەمریکایە و، لە هەمان کاتدا پێویستی بە پشتگیریی هەرێمی کوردستان هەیە؛ ئەمەیش بێ گومان لەبەر ئەو هاوکاری و هەماهەنگییەی کە لە نێوان سەرۆکی هەرێمی کوردستان و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا هەیە، کە ڕۆڵیکی جەمسەریی بینیوە لە گفتوگۆ و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشە هەڵواسراوەکانی نێوان بەغدا و هەولێر.

سەرۆکی هەرێم دەزانێت کە کاراکتەری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، زۆر گرنگە بۆ پەیوەندییەکی تەندروست لە نێوان هەولێر و بەغدا. پەیوەست بەمە، سەرۆکی هەرێم وتی: “سەرۆکوەزیرانی عێراقى فيدراڵى، خاوەن ڕوانگەیەکی فراوانە و باوەڕێکی زۆری بە دەستووری عێراق هەیە. ئەو ڕوانگەیە سەقامگیرییەکی باشی لە بەڕێوەبردنی حکوومەتەكەیدا لە عێراق دروست کردووە و، دەتوانێت عێراق بەرەو پێشەوە ببات. ئەوە دەرفەتێکی زۆر باشە بۆ عێراق.” بەڵام وەک خۆی وتی ئەم ڕوانگەیەی سوودانی، پێویستی بە پشتیوانی و زەمینەسازیی سیاسيی گونجاوە. لایەنە سیاسییەکانی عێراق ئێستا لەژێر ئەو بەرپرسیارێتییەدان کە پشتیوانی لە حکوومەتی عێراقى فيدراڵى بکەن.

وەک هەمیشە نێچیرڤان بارزانی جەختی لە گرنگیی بەهاکانی دیموکراسی و مافی کەمینەکان و پابەندبوون بە دستوور کردەوە، چونکە ئەوەی عێراقی دوای ٢٠٠٣ جیا دەکاتەوە لە عێراقی سەردەمی ئەنفال و بەعس، ئەو بەها مرۆیی و جیهانییانەیە، کە پێویستە هەموو نوخبەی سیاسی کار بکات بۆ چەسپاندنیان بۆ ئەوەی لە ژینگەی نێودەوڵەتییش پاڵپشتیی عێراق و هەرێمی کوردستان بکەن. سەرەڕای نیگەرانییەکانی سەرۆکی هەرێم، بەڵام گوتارەکە گەشبینیی زۆریشی پێوە دیار بوو، بەتایبەت کە وتی “هیچ شتێک نییە لە عێراق قابیلی چارەسەر نەبێت، ئەگەر بە ئیرادەیەکی بەرپرسانە مامەڵەی لەگەڵدا بکەین.”

لەسەریەک دەتوانین لە ٩ خاڵدا وتارکەی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەوردی شی بکەینەوە:

یەکەم– بەڕێز نێچیرڤان بارزانی دەرفەتی قۆستەوە و پیرۆزباییی سەری ساڵی لە خوشك و برایانی ئێزدی کرد. ئەمە زۆر گرنگە کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان کەڵک لە دەرفەتەکان وەردەگرێت بۆ نیشاندانی فرەییی کوردستان و فەرامۆشیان ناکات، بەتایبەتی ئێستا کە بەغدا خەریکە ناکۆکی لە نێوانیاندا دروست دەکات.

دووەم– سەرۆکی هەرێمی کوردستان زۆر بەوردی لە کاتی پێرۆزبایی لە ئێزدییەکان وتی: “لێرەوە بە ناوی هەر هەمووتانەوە پیرۆزبایییان لێ دەكەین و هیوادارین ساڵێكی خۆشیان هەبێت.” ئەمە زۆر گرنگە کە نێچیرڤان بارزانی هەم خۆی وەکوو کەسی یەکەمی ئامادەبووان وێنا کرد، کە نوێنەرایەتییان دەکات بۆ پیرۆزباییکردن و، هەر لە ڕێگەی ئەم پیرۆزبایییەوە ئەوەی سەلماند، کە سەرۆکی هەموو پێکهاتەکانی کوردستانە.

سێیەم– خاڵێکی زۆر گرنگ ئەوەیە کە سەرەڕای ئەوەی نێچیرڤان بارزانی باس لە جەنگ و گرژيى توند لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەکات، زۆر بەخێرایی چارەسەرەکەی دەگەڕێنێتەوە بۆ “دەستپێکردنی گفتوگۆ و پێکەوەدانیشتن”، هەروەها بۆ هێنانەدیی ئاشتی داوا دەکات، کە “ڕێککەوتنی هاوسەنگ” بکرێت. ئەم دوو خاڵە وێنای تەواو سەرووناوچەیی، هەروەها ئاشتیخوازانە دەداتە نێچیرڤان بارزانی. جگە لەمانەیش کاتێک کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان داوا دەکات “بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی جێبەجێ بکرێت” بۆ ڕاگرتنی بێمەرجی شەڕ و ئازادکردنی بارمتەکان، ئەوە لە ڕاستیدا بە ڕۆحی سەردەم قسەی کردووە و، داواکاریی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەموو هێز و دەوڵەتانە.

تەنانەت کاتێک باس لە “چارەسەری دوو دەوڵەت” بۆ هێنانەدیی ئاشتییەکی سەقامگیر دەکات، ئەوە هەم لە ڕووی ئەخلاقی، سیاسی، ئەمنی و یاسایییەوە بەتەواوی ورد و دروستە و، تەنانەت داواکاریی هەموو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە و، هەمیش دەرگەیەک دەکاتەوە بۆ داهاتووی کوردستان. جگە لەمانەیش، وڵاتانی موسڵمان و ڕۆژاوایی و ناڕۆژاواییش هەر ئەم داواکارییەیان هەیە و، ئەمە دیسانەوە بوێریی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان پیشان دەدات،  کە بەبێ دوودڵی ئەو شتەی کە خۆی بڕوای پێ هەیە، دەیخاتە ڕوو.

چوارەم– یەکێک لە خاڵە سەرنجڕاکێشەکانی وتەکانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئەوە بوو، کە لە پاش خستنەڕووی کێشە و قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، باسی لەوە کرد كە، ڕێگە نادەین هەرێمی کوردستان مایەی هێرش و هەڕەشە بێت بۆ سەر هیچ وڵاتێک. ئەمەیش ئەو خاڵەیە کە وا دەکات هەم پەیام بۆ دراوسێکان بێت و دڵنیایییان پێ بدات و هەمیش دووبارەکردنەوەی ئەم بابەتە وا دەکات کە وڵاتانی دراوسێ لە بوونی سیاسەتێکی ئاوا، هەست بە متمانە بکەن. جگە لەمەیش، زۆر گرنگ بوو کە دەستی خستە سەر کێشە و خاڵی لاوازی دراوسێکان، بەتایبەتی تورکیا و تەنانەت ئێرانیش کە ئەویش “پرسی ئابووری”یە و بۆیە باسی لە هاوبەشيی ئابووریی نێوان هەرێمی کوردستان و دراوسێکان کرد و بەستییەوە بە سەقامگیريی سیاسی و پێکەوەژیانی ئاشتییانە. خاڵێکی ورد ئەوەیە کە نێچیرڤان بارزانی ئەو پەیامەی لە ڕێگەی خستنەڕووی ئەم پرسەوە ناردی بۆ دراوسێکان، ئەویش ئەوە بوو، “ئەگەر سەقامگیری و پێکەوەژیانتان دەوێت، دەبێت لە ڕێگەی پەرەپێدانی ئابوورییەوە دەست پێ بکەن”، چونکە ئابووری دەوری زۆر گرنگ لە دانوستان و هاوکێشە سیاسییەکان و پەیوەندییەکاندا دەگیڕێت، لەبەر ئەوەی ئابووری بڕبڕەی پشتی سیاسەتە.

پێنجەم– نێچیرڤان بارزانی بە خستنەڕوو و دووبارەکردنەوەی ئەوەی کە کورد و هەرێمی کوردستان و سەرکردەکانی باوەڕیان بە “دیموکراسی و بە ئاشتی” هەیە، زۆر وشیارانە و ژیرانە ڕەخنەکانی ئێستای ڕەت کردەوە سەبارەت بە دواکەوتنی هەڵبژاردن؛ هەروەها ئەو پەیامەی دایە لایەنەکانی دیکە، کە زۆر لەوانیش لەپێشترین.

شەشەم– کاتێک بەڕێز نێچیرڤان بارزانی باس لەوە دەکات کە بەهێزیی هەرێمی کوردستان، بەهێزیی عێراقە، جگە لە وەبیرهێنانەوەی چاکییەکانی کورد و هەرێمی کوردستان بۆ ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی، لە هەمان کاتیشدا ئەو پەیامە دەدات کە هەوڵەکانی لاوازکردنی کوردستان بوەستێنن، چونکە هەم ئێوە قەرزداری ئێمەن و هەمیش خۆتان لاواز دەبن. پێ دەچێت لایەنە عێراقییەکان بەباشی ئەم پەیامە وەربگرن.

هەروەها ئاماژەکردنی بە باوەڕمەندبوونی هەرێمی کوردستان و سەرکردەکانی بە “ئاشتی” و “دیموکراسی” و بەستنەوەی بە پاڵپشتیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دیسانەوە ئەم پەیامە دەدات، کە ئەم ئەزموونە دەرەنجامی باوەرمەندبوونمانە بە ئاشتی و دیموکراسی و لە هەمان کاتیشدا نیشان دەدات، کە ئێمە جیاوازین و ئێستایش لەسەر هەمان بنەما کار دەکەین و ئەگەر ڕەخنەیەکیش-بۆ نموونە دواکەوتنی هەڵبژاردن-هەبێت، ئەوە کاتییە و تەنانەت ئەو بڕوایەی ئێمە وەکوو هەرێمی کوردستان وای کردووە، کە پەیوەندییەکی باشمان لەگەڵ دراوسێکانماندا هەبێت. بەم پێیەیش پاراستنی ئەم ئەزموونە هەم گەرەنتیی نێودەوڵەتیی هەیە و هەمیش بەردەوامبوونی دیموکراسی و ئاشتی لە هەرێمی کوردستان ئەم پەیوەندییانە دەپارێزێت لەگەڵ ئێران و تورکیا وەکوو دوو هێزی سەرەکی لە ناوچەکەدا.

لە لایەکی دیکەیشەوە، بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لەم ڕێگەیەوە ئەو پەیامەی دایە لایەنە سیاسییە ناوخۆیییەکان، کە دەبێ ئاشتی و دیموکراسی لە هەرێمی کوردستان بپارێزین، هەروەها بەهێزیی هەرێمی کوردستانیش پەیوەستە بە پاڵپشتیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە.

حەفتەم– نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان زۆر بەدروستی ئەو پەیامەی دایە عێراقییەکان (بەتایبەتی دەسەڵاتداریی شیعەکان) کە ئەگەر دەتانەوێت مێژووی خوێناویی عێراق دووبارە نەبێتەوە، ئەوە واز لە “دەسەڵاتی یەکپێکهاتەیی” بێنن. هەروەها ئاماژەی بەوەیش دا کە ئەگەر ناکۆکییەکان بەردەوام بن، ئەوە ئاسایشی عێراق تێک دەچێت و، ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان سەر هەڵدەدەنەوە. بۆیە ئەمە پەیامیش بوو بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، کە ئەگەر دەتانەوێت داعش و هاوشێوەکانی سەر هەڵنەدەنەوە و بەهێز نەبن، پێویستە هاوسەنگی و هاوبەشی و ڕێککەوتن لە عێراقدا هەبێت.

هەشتەم– پێداگریی بەردەوامی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەسەر دەستوور، کە عێراقییەکان پەسندیان کردووە، هەروەها سیستەمی فیدراڵی و پاراستنی مافەکانی هەرێمی کوردستان، بەشێکی تر بوو لە وتارەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان. بۆیە ئەم پێداگرییە و وەبیرهێنانەوەیە وا دەکات، کە هۆکاری ناکۆکی و کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا بۆ جێبەجێنەکردنی دەستوور و پاشگەزبوونەوە لە فیدراڵی، بگەڕێنێتەوە بۆ بەغدا. بە واتایەکی تر، عێراق ئاسۆیەکی ڕووناکی هەیە ئەگەر دەستوور و سیستەمی فیدراڵی بەتەواوی جێبەجێ بکرێت. بەتایبەت هاوکێشەیەک هەیە و گرنگە کە نەوەی سیاسیی نوێی عێراق لێی تێ بگات، ئەویش ئەوەیە عێراق هەرگیز ناتوانیت سەقامگیر و بەهێز بێت، ئەگەر دژایەتیی ئەزموونی هەرێمی کوردستان بکات. هەموو حکوومەتە عێراقییەکان لە سەردەمی مەلەکییەوە تا دەگاتە ڕژێمی بەعس ئەو ڕاستییە باش دەزانن، بۆیە بەڕوونی وتی “شێوەی مامەڵەکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا گەورەترین تاقیکردنەوەیە بۆ سیستەمی سیاسيی نوێی عێراق. عێراقێکی بەهێز پەیوەستە بە هەبوونی هەرێمی کوردستانێکی بەهێز؛ هەروەها هەرێمی کوردستانی بەهێزيش، پەیوەستە بە عێراقێکی فیدراڵ و سەقامگیر.”

نۆیەم– یەکێک لە خاڵە بەهێزەکانی وتارەکەی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئەوە بوو کە جەختی لەسەر تێپەڕاندنی ڕابردوو و سارێژکردنی برینەکان لە ڕێگەی “رێککەوتن” کردەوە و ئەمەیشی بەستەوە لە گەورەتربوون و باڵاتربوون و هەمیشەییبوونی کوردستان و نیشتمان، هەروەها کاتیبوونی ناکۆکی و تەنانەت هێزە سیاسی و سەرکردەکان. ئەمەیش کرۆکی عەقڵانییەتی مۆدێرن، شارستانییانە و دیموکراسییانەیە کە لە وتارەکەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستاندا زۆر بەرجەستە بوو. هەر بۆیە کاتێک دەڵێت: “ده‌بێ نيشتمان كۆكه‌ره‌وه‌ى هه‌موومان بێت”، ئەوە هیچ دەرفەت، بیانوو و پاساوێک بۆ لایەنە سیاسییەکان بۆ بەردەوامی بە ناکۆکییەکانیان ناهێڵێێتەوە. جگە لەمانەیش ئەمە هەستی “هاووڵاتیبوون” لە لای هەموو پێکهاتە و تاکەکانی کۆمەڵگە دروست دەکات و، ئەو پەیامە دەدات کە ئەگەر هەرێمی کوردستان بکەوێتە مەترسییەوە، ئەوە هەموو هێزە سیاسییەکانیش دەگرێتەوە.

کۆبەند

“ده‌بێ نيشتمان كۆكه‌ره‌وه‌ى هه‌موومان بێت“، ئەو بۆچوونە بەهێزەیە کە دەتوانێت و پێویستە دەوری سەیوانەیەک لە هەرێمی کوردستاندا بگێڕێت. “نیشتمان کە کۆکەرەوە بێت”، باس لە نیشتمانپەروەری (خۆشویستنی وڵات/patriotism) دەکات، کە خاڵی هاوبەش، بەرژەوەندیی هاوبەش و داهاتووی هاوبەشە و دەتوانێت گشت حزب و لایەنەکان سەرەڕای جیاوازییان لە دەوری خۆیدا کۆ بکاتەوە. بێ شک کە “نيشتمان كۆكه‌ره‌وه‌ى هه‌موومان بێت”، بە هیچ شێوەیەک بەو مانایە نییە ناکۆکی و جیاوازییەکان نەمێنن؛ بەپێچەوانەوە ئەو پەیامە ستراتیژییە باس لە “یەکێتی و یەکگرتوویی لە چەندچەشنیدا دەکات،” نەک “یەکێتی لە یەکدەستیدا کە جیاوازییەکان بسڕێتەوە.”

ئەم پەیامە (ده‌بێ نيشتمان كۆكه‌ره‌وه‌ى هه‌موومان بێت)، دەرگە بەڕووی قۆناغێکی ئاستبەرز لە کاری پێکەوەیی، دابینکردنی بەرژەوەندیی گشتی، ڕێکخستن، بەهێزی و سیاسەتێکی نەتەوەییی نوێ لە هەرێمی کوردستاندا دەکاتەوە. ناسنامە و بەرژەوەندیی نەتەوەیی لە بەهێزترین هاوکێشەکانە لە مەیدانی سیاسەتدا، لەبەر ئەوەی Capacity (توانا)یەکی بەرزی هەیە بۆ یەکگرتن، جا چ لە هەرێمی کوردستاندا بێت یان ئەوەتا بۆ سیاسەت لە  عێراق و ناوچەکەدا؛ چونکە بەرژەوەندیی نیشتمان لە سەرووی هەموو شتێکەوەیە، “لەبەر ئەوەی کوردستان لە هەموومان گەورەترە و نیشتمان لە هەموو شتێكمان بەهێزترە.”

لە ٢٣ تا ٢٦ی ئەم مانگەدا، هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە یەکێتیی ئەوروپادا بەڕێوە دەچێت. ٤١٨ ملیۆن کەس لە ٢٨ وڵاتی ئەوروپیدا مافی دەنگدانیان هەیە تا ٧٥١ نوێنەر بۆ پەرلەمانی ئەوروپا هەڵبژێرن. ژمارەی نوێنەرانی هەر وڵاتێک لە پەرلەمانی ئەوروپادا پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە ڕێژەی دانیشتووانی هەر وڵاتێکەوە هەیە، بۆ نموونە ئەڵمانیا بە ژمارەی دانیشتووانی کە زیاتر لە ٨٢ ملیۆن کەسە، ٩٦ نوێنەری هەیە و وڵاتی ماڵتا کە تەنیا ٤٧٥ هەزار دانیشتووی هەیە، ٦ نوێنەری بەر دەکەوێت. ئەو نوێنەرانە بۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێن و لە دوو شاری ستراسبۆرگی فەڕەنسا و بروکسێل لە بەلژیکادا کار دەکەن. نوێنەرانی پەرلەمانی ئەوروپا لەگەڵ ئەنجومەنی یەکێتیی ئەوروپا (Council of the European Union) کە لە ڕێبەرانی وڵاتانی ئەندام پێک دێت، یاساکان و بوودجەی ئەوروپا پەسند دەکەن.

یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەو هەڵبژاردنە، گەشە و هەڵدانی پۆپۆلیزم و ڕاستئاژۆیییە لە ئەوروپا، کە بەشێک لە چاودێران و ڕاپرسییەکانی ئەوروپا باس لە ئەگەری ئەوە دەکەن کە لەوانەیە لەو هەڵبژاردنەدا ڕاستی توندئاژۆ نزیک بە ١٤٠ کورسی مسۆگەر بکات؛ واتە باس لە چوار قات گەشەی ئەو ئاراستە فکری و سیاسییە دەکەن.

لەو نێوەدا ڕاستی سەرچڵی ئەوروپی، لەسەر بەرگرتن بە هاتنی پەنابەر بۆ ئەوروپا، لاوازکردنی دەسەڵاتی یەکێتیی ئەوروپا و بەهێزکردنی دەوڵەتەکان، هەروەها دژەئیسلام یەکگرتوون. لە ١٩-٥-٢٠١٩دا، چەند حزبی نەتەوەیی و ڕاستی تۆندئاژۆی وڵاتانی ئەندام لە یەکێتیی ئەوروپا لە ئیتاڵیا کۆ بوونەوە. ڕێبەرانی ١١ حزبی ڕاستی سەرچڵ لە گوتارەکانیاندا، باسیان لە کەمکردنەوەی دەسەڵاتی یەکێتیی ئەوروپا و ڕێگەنەدان بە پەنابەران کە ڕوو لە ئەوروپا بکەن، کرد.

پۆپۆلیزم، ڕاستئاژۆیی و هزری ناسیۆنالیستی لە ئەوروپا تایبەتمەندیی ئەو خولەی هەڵبژاردنە له‌و كیشوه‌ره‌دا. ئەمەیش نیگەرانییەکی زۆری لە یەکێتیی ئەوروپادا دروست کردووە؛ هەر بەگوێرەی ڕاپرسییەکانی ئەوروپا، ٪٤٣ی ئەوروپپیەکان لەسەر ئەو ڕایەن کە بەدەسەڵاتگەیشتنی پۆپۆلیزم، هەڕەشەیە بۆ سەر چالاکیی ئەو یەکێتییە. بۆ نموونە ٪٥٦ی ئەڵمانەکان و ٪٤٨ی سویدییەکان زۆر نیگەرانی بەهێزبوونی پۆپۆلیزمن. تەنانەت لە ڕاپرسییەکی تردا کە پەیوەندیی بە چارەنووسی یەکێتیی ئەوروپاوە هەیە، هاتووە کە زیاتر لە نیوەی هاووڵاتیانی ئەوروپی باس لەو ئەگەرە بەهێزە دەکەن کە یەکێتیی ئەوروپا تا ساڵی ٢٠٤٠ نەمێنێت. بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی گاردییەنی بریتانی، لەو ڕاپرسییەدا، زۆرینەی هاووڵاتیانی ئەوروپا ڕایان گەیاندووە کە هەڵوەشانەوەی ئەوروپا لە ماوەی ١٠ تا ٢٠ ساڵی دیکە، ئەگەرێکی بەهێزە.

بەبێ شک بەشێکی زۆر لەو پەنابەرانەی کە ڕوو لە ئەوروپا دەکەن، هی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن کە هەر ئێستا کانگەی جه‌نگ و تیرۆرە و، ویستی بەشێک لە دانیشتووانی ئەو دەڤەرەیش ئەوەیە کە وڵاتی خۆیان بەجێ بێڵن و ڕوو لە ئەوروپا بکەن. ئەمە دەتوانێت کێشەیەکی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری لە دەڤەری ئێمەدا بنێتەوە یان ئەوەتا لە خراپترین دۆخدا پەنابەران بکرێنە کەرەسەی گوشار بۆ سەر یەکێتیی ئەوروپا!

|

 ئاسۆ کەریم

تێڕوانينێكى گشتى

ئاراسته‌ هه‌ره‌ گرنگه‌كانى پشتيوانيكردن له‌ پۆپۆليزم له‌ 2016دا

ده‌كرێ له‌ گه‌لێ گۆشه‌نيگاى جوداجوداوه‌، له‌ حاڵ و بارى ئێسته‌ى پۆپۆليزم له‌نێو‌ يه‌كێتيى ئه‌وروپى (EU)دا بكۆڵرێته‌وه‌؛ له‌ هه‌موویشى به‌رچاوتر پشتيوانيى ده‌نگده‌رانه‌‌‌ له‌ حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان و، لادان و وه‌رچه‌رخانه‌كانى ئه‌و پشتيگریيه‌يه‌. سيسته‌مى Populism Trackerى چاودێريكردن، كه‌ به‌ هۆى FEPS و Policy Solutionsه‌وه‌ پێش خراوه‌، له‌ نزيكه‌ى 80 حزبى سياسیى كۆڵيوه‌ته‌وه‌ له‌ 28 ده‌وڵه‌ته‌ ئه‌ندامى EUدا، كه‌ واژه‌وار (ئه‌ده‌بيات)ى زانستى وه‌كوو حزبگه‌لێكى پۆپۆليستى ناوى بردوون. Policy Solutions داتا و زانيارى له‌باره‌ى جه‌ماوه‌رێتيى ئه‌و حزبانه‌ له‌نێو ده‌نگده‌رانى هه‌ر وڵاتێكدا له‌ ڕێگه‌ى ڕاپرسييه‌وه‌ كۆ ده‌كاته‌وه‌. هه‌ر سێ مانگ جارێ، Populism Tracker، ئه‌و داتايانه‌ ئاپدێت و نوێ ده‌كاته‌وه‌.

ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ پشتيوانييه‌كى زۆرى پۆپۆليستانيان تێدا ده‌كرێ

به‌ به‌راوردكردنى ئه‌نجامه‌كانى سه‌نته‌ره‌كانی ڕاپرسى ده‌رده‌كه‌وێ، كه‌ له‌ 2016دا ده‌وڵه‌تانى به‌رى ڕۆژهه‌ڵاتى ئه‌وروپا و ئه‌ندام له‌ EU، پتر له‌ وڵاتانى ديكه‌ى ئه‌و يه‌كێتييه‌، پۆپۆليزم كارى تێ كردوون. ئه‌گه‌ر ئێمه له‌و‌ پشتيوانييه ورد بينه‌وه‌ كه‌ له‌ هه‌ر وڵاتێكى ئه‌ندام له‌‌ حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان ده‌كرێ، ده‌بينين له‌ناو 10 وڵاتدا كه‌ پۆپۆليزميان تێدا له‌ لووتكه‌دايه‌، ته‌نيا يه‌ك وڵاتى ئه‌وروپاى ڕۆژاواى تێدايه‌. سه‌يرى خشته‌ى ژماره‌ (1) بكه‌.

خشته‌ى ژماره‌ (1):

پشتيوانيى حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ناو ده‌نگده‌راندا (10 وڵات كه‌‌ سه‌رى سه‌ره‌وه‌ى ليستى وڵاتانى ئه‌نداميان له‌ EU گرتووه‌)

ناوى وڵات	رێژه‌ى پشتيوانى
سلۆڤاكيا	%40
ليتوانيا	%40
قوبرس	%40
يۆنان	%42
ئيتاڵیا	%47
چيك	%47
فه‌ڕه‌نسا	%48
پۆلۆنيا	%51
بولگاریا	%51
هه‌نگاريا	%67

له‌ سێ ده‌وڵه‌تدا له‌ كۆى 28 ده‌وڵه‌تى ئه‌ندامى EUدا، زێتر له‌ نيوه‌ى ئه‌وانه‌ى كه‌ له‌گوێنه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ده‌نگ بده‌ن، ده‌نگ به‌ حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان ده‌ده‌ن و له‌نێو ئه‌و سێ ده‌وڵه‌ته‌یشدا، هه‌نگاريا پێشقه‌ره‌وڵێكى ڕه‌هايه‌ و دوو له‌سه‌ر سێى ئه‌وانه‌ى به‌ته‌مان ده‌نگى خۆيان بده‌ن، هێزێكى پۆپۆليست هه‌ڵده‌بژێرن. له‌ بولگاریا و پۆلۆنيایشدا، ديسان زۆرينه‌ى ده‌نگده‌ران به‌ ڕێژه‌ى %51، به‌هه‌ست و سۆز له‌گه‌ڵ حزبه‌ ناسه‌ره‌كى و ناباڵاده‌سته‌كاندان [له‌گه‌ڵ پۆپۆليسته‌كاندان]‌. حاڵى حازر، له‌و سێ وڵاته‌دا، هێزه‌ پۆپۆليسته‌كان ده‌سه‌ڵاتڕانن- فيدسز (Fidesz) له‌ هه‌نگاريا، GERB واته‌ حزبى هاووڵاتييه‌ ميانڕۆكان بۆ په‌ره‌پێدانى ئه‌وروپييانه‌ى بولگاریا، حزبى “یاسا و دادپه‌روه‌رى” (PiS) له‌ پۆلۆنيا- ئه‌م سێ حزبه‌ چ له‌ وڵاته‌كانى خۆياندا و چ له‌ سه‌رانسه‌رى ئه‌وروپادا هێزگه‌لێكى پۆپۆليستیى هه‌ره‌ جاماوه‌رين. هه‌روا له‌ كۆمارى  چيك، فه‌ڕه‌نسا و ئيتاڵيایشدا، نزيكه‌ى نيوه‌ى ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ى كه‌ به‌ته‌مان ده‌نگى خۆيان به‌ حزبه‌ سياسييه‌كان بده‌ن، پۆپۆليسته‌كانيان پێ باشتره‌. به‌تايبه‌تى ئه‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌ى دوايیيان، فه‌ڕه‌نسا و ئيتاڵيا، له‌ ڕووى دانيشتووان و قه‌باره‌وه‌، دوو ده‌وڵه‌تى به‌رچاو و ديارن [له‌ حوزه‌يرانى 2018وه‌ بزووتنه‌وه‌ى 5 ئه‌ستێره‌ و هه‌ڤاڵبه‌ندى باكوور حكوومه‌تيان پێك هێنا. له‌ فه‌ڕه‌نسایش له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى په‌رله‌ماندا كه‌ له‌ 10ى 6ى 2017دا به‌ڕێوه‌ چوو، حزبى به‌ره‌ى ميللى به‌ سه‌ركردايه‌تیى “مارين لوپان” %13.2ى ده‌نگه‌كانى به‌ده‌ست هێنا و بووه‌ سێيه‌مين حزب- ئاسۆ]. له‌نێو 10 وڵاتدا كه‌ پۆپۆليزميان تێدا به‌رچاوه‌،‌ قوبرس، يۆنان، ليتوانيا و سلۆڤاكياشيان تێدايه‌ كه‌ %40ى ده‌نگده‌ران له‌گه‌ڵ پۆپۆليسته‌كاندان.

له‌باره‌ى زێده‌بوون و په‌ره‌گرتنى پشتيوانيكردن له‌ پۆپۆليزم، ليستى ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ زۆرترين پشتيوانيیان له‌ پۆپۆليزم تێدايه‌، كه‌مێك له‌وه‌ى سه‌ره‌وه‌ جودايه‌. له‌وه‌یش زێتر، وڵاتانى ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژاواى ئه‌وروپا زۆر زۆرتر به‌ شێوه‌يه‌كى يه‌كسان شان به ‌شانى يه‌كتر له‌ناو ئه‌و ليسته‌دان. سه‌يرى خشته‌ى ژماره‌ (2) بكه‌.

خشته‌ى (2): ڕێژه‌ى زۆربوونى ده‌نگدان به‌ حزبێكى پۆپۆليستى له‌ وڵاتانى ئه‌ندامى يه‌كێتيى ئه‌وروپيدا له‌ ماوه‌ى ساڵێكدا (ماوه‌ى توێژينه‌وه‌كه‌ 2015- 2016)

ناوى وڵات	ڕێژه‌ى زۆربوون
كرواتيا	%3
نه‌مسا	%3
ئه‌ڵمانيا	%3
لوگزامبۆرگ	%4
ليتوانيا	%8
فه‌ڕه‌نسا	%9
لاتڤيا	%10
سلۆڤاكيا	%26

وه‌ك له‌ خشته‌كه‌دا ده‌بيندرێ، ڕێكخراوه‌ پۆپۆليسته‌كان نه‌شونمايه‌كى ئێكجار به‌رچاويان له‌ سلۆڤاكيادا كردووه‌ كه‌‌ له‌ چوارچێوه‌ى ئه‌وروپادا بێوێنه‌يه و به‌ ڕێژه‌ى %26 پشتيوانييان زێده ‌بووه‌ و له‌ ماوه‌ى ساڵێكدا سێ قات بووه‌‌. هه‌روا حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان، له‌ لاتڤيا و فينله‌نددا، پشتيوانييان زێتر بووه ‌و ئه‌و گرووپانه‌ى ده‌نگيان بۆ ده‌ده‌ن به‌ ڕێژه‌ى %10 له‌ ليتوانيا و به ‌ڕێژه‌ى %9 له‌ فينله‌ند به‌رفره‌تر بوون. سه‌رباريش، ده‌كرێ تێبينیى زێده‌بوونێكى به‌رچاويش له‌ ليتوانيا بكرێ كه‌ ئێستا ژماره‌ى ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ى كه‌ پۆپۆليسته‌كانيان پێ باشتره‌، به‌ ڕێژه‌ى %8 زۆرتره‌ به‌ به‌راورد به‌ ساڵێك له‌مه‌و پێش. بێ له‌م چوار ده‌وڵه‌ته‌، نه‌شونمايه‌كى گرنگى پۆپۆليستى له‌ هيچ شوێنێكى ديكه‌دا نابينرێ. له‌ لوگزامبۆرگ، ئه‌ڵمانيا و نه‌مسا، ئه‌و پشتيوانييه‌ شتيكى وه‌ها زێده‌ نه‌بووه ‌و، پشتيوانيى گشتيیش بۆ ئه‌و ڕێكخراونه‌ ته‌نانه‌ت به‌ پله‌يه‌كى كه‌متريش له‌ وڵاتانى ديكه‌ى ئه‌ندام له‌ EUدا ده‌بينرێ.

به‌گشتى، پشتيوانيكردن له‌ پۆپۆليزم ته‌نيا له‌ 4 ده‌وڵه‌تى ئه‌ندام له‌ EUدا، به‌ شێوه‌يه‌كى به‌رچاو نه‌شونماى كردووه‌ كه‌ به‌ شێوه‌يه‌كى ڕوون ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ له‌ 2016دا ناتوانين قسه له‌‌ پێشكه‌وتنێكى وه‌سا بكه‌ين، وه‌كوو له‌ 2015دا ده‌مانتوانى قسه‌ى لێ بكه‌ين، به‌ڵكه‌ بڵاوبوونه‌وه‌ى پۆپۆليزم له‌م كيشوه‌ره‌دا له‌ جێگه‌ى خۆيدا ڕه‌ق ڕاوه‌ستاوه‌ و پێ ڕاوكه‌ ده‌كا‌.

حزبه‌ پۆپۆليسته‌ هه‌ره‌ سه‌ركه‌وتووه‌كان

سێ حزبى هه‌ره‌ جه‌ماوه‌رى و پۆپۆليستيى ئه‌وروپى، سێ حزبى حوكمڕان له‌ سێ ده‌وڵه‌تى ئه‌ندام كه‌ ئاستێكى به‌رزى سۆزيان له ‌به‌رانبه‌ردا هه‌يه‌. هه‌نووكه‌ (5) له‌و ‌ (10)‌ ڕێكخراوه‌ پۆپۆليستييه‌ به‌هێز و پشتگيريلێكراوانه‌، به‌شێكى حكوومه‌تى وڵاته‌كانيان پێك ده‌هێنن. سه‌يرى خشته‌ى ژماره‌ (3) بكه‌.

خشته‌ى ژماره‌ (3): ده‌ حزبى هه‌ره‌ به‌هێز و پشتگيريكراو له‌ ده‌ وڵاتى ئه‌ندام له‌ يه‌كێتيى ئه‌وروپادا كه‌ زۆرترين پشتيوانييان له‌ناو ده‌نگده‌رانى وڵاته‌كانياندا هه‌يه‌

ناوى وڵات (حزب)	رێژه‌ى پشتيوانى
يۆنان (سيريزا)	%22
ئيستونيا (EK)	%23
فه‌ڕه‌نسا (به‌ره‌ى نه‌ته‌وه‌يى FN)	%28
چيك (ANO 2011)	%30
قوبرس (ئاكيل)	%30
ئيتاڵيا (M5S)	%30
نه‌مسا (FPÖ)	%35
پۆلۆنيا (PiS)	%41
بولگاریا (GERB)	%42
هه‌نگاريا (فيدسز- FIDESZ)	%46

فيدسز، حزبى حوكمڕانى هه‌نگاريا تاكه‌ هێزێكى هه‌ره‌ جه‌ماوه‌رى و پۆپۆليستييه‌ له‌ ئه‌وروپا و %46ى ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ى كه‌ له‌گوينه‌ ده‌نگ بده‌ن، پشتيوانيى لێ ده‌كه‌ن. هه‌ر دوو حزبى حوكمڕانى بولگاریا و پۆلۆنيايش بنكه‌ى گه‌وره‌ و هاوشێوه‌يان هه‌يه‌ (%41-42)  و به‌م شێوه‌يه‌ PiS و GERB بوونه‌ته‌ دوو هێزى سياسيى هه‌ره‌ جه‌ماوه‌رى له‌ وڵاته‌كانى خۆياندا. حزبى ئازاديى نه‌مسايى (FPÖ) چواره‌مين هێزى پۆپۆليستيى به‌هێزه‌ له‌ EU و نزيكه‌ى يه‌ك له‌سه‌ر سێى ده‌نگده‌ران پشتيوانيى لێ ده‌كه‌ن، له‌ كاتێكدا به‌گوێره‌ى ڕاپرسييه‌كان، هه‌ر يه‌ك له‌ بزووتنه‌وه‌ى پێنج ئه‌ستێره‌ى ئيتاڵى (M5S) و حزبى پێشكه‌وتنخوازى خه‌ڵكى كارگه‌ر (AKEL)ى قوبرسى و حزبى ئانۆى 2011/ ANO 2011، 30% ده‌نگده‌رى خۆيان هه‌يه‌ و به‌م شێوه‌يه‌ كه‌وتوونه‌ته‌ ڕێزى پێشه‌وه‌ى بوارى ئه‌وروپى. به‌ره‌ى نيشتمانيى فه‌ڕه‌نسى (FN) بنكه‌يه‌كى به‌ ڕێژه‌ى له‌ سه‌رووى %25 هه‌يه‌. سه‌رباريش، له‌ناو ليستى ئه‌و 10 حزبه‌ پۆپۆليسته‌ ئه‌وروپييه‌دايه‌ كه‌ له‌ سه‌رى سه‌ره‌وه‌ن، حزبى ناوه‌ڕاست و ميانڕۆى ئيستونيا (Eesti Keskerakond) و حزبى حوكمڕانيى يۆنان (Syriza)- ئه‌وانيش هه‌ر يه‌كه‌يان له‌ سه‌رووى %20 پشتيوانييان هه‌يه‌. هه‌ر له‌نێو ئه‌و 10 حزبه‌ هه‌ره‌ ميللى و جه‌ماوه‌رييه‌دا، حزبه‌ پۆپۆليسته‌ ڕاستڕه‌وه‌كان كه‌ 6 حزب نوێنه‌رايه‌تيیان ده‌كه‌ن، باڵاده‌ستن، له‌ كاتێكدا پۆپۆليزمى چه‌پڕه‌و ته‌نيا دوو حزب نوێنه‌رايه‌تيیان ده‌كه‌ن: ئه‌كيلى قوبرسى و سيريزاى يۆنانى. هه‌رچى بزووتنه‌وه‌ى 5 ئه‌ستێره‌ى ئيتاڵى و ئه‌ى ئێن ئۆى 2011ى “كۆمارى چيكى”ن، ناكرێ وا ئاسان بخرێنه‌ ناو دابه‌شبه‌نديى نه‌ریتییانه‌ی چه‌پ- ڕاسته‌وه‌، به‌ڵكه‌ به‌گوێره‌ى شوێنيان له‌ناو ليسته‌كه‌دا ده‌كرێ بێژين،‌ پۆپۆليزمى ميانڕه‌ويش نوێنه‌رايه‌تييه‌كى سه‌ركه‌وتووانه‌ى له‌ ئه‌وروپادا هه‌يه‌.

هه‌روا ليستى ئه‌و حزبانه‌ى كه‌ توانيويانه‌ نه‌شونمايه‌كى له‌ ماوه‌ى نێوان (2015 و 2016)دا گرنگ بكه‌ن و له‌ ڕووى جه‌ماوه‌رييه‌وه‌ ديسان شايانى سه‌رنج بن، سه‌يرى شكڵى 4 بكه‌.

وڵات (ناوى حزب)	ڕێژه‌ى زێده‌بوون
لوگزامبۆرگ ( DÉL LÉNK )	%4
سلۆڤاكيا ( OĹANO )	%4
ئه‌ڵمانيا ( AFD )	%4
چيك (ANO 2011)	%6
سلۆڤينيا ( SNE RODINA )	%6
سلۆڤاكيا ( SNS )	%7
سلۆڤاكيا ( KOTLEBA )	%7
فه‌ڕه‌نسا ( FRONT DE GAUCHE )	%10
لاتڤيا ( KDM PIEDER VALSTS )	%10
ليتوانيا ( LVŽS )	%10

له‌م باره‌وه‌، باڵاده‌ستیى ئه‌وروپاى ڕۆژهه‌ڵات خويا و ڕوونه‌- زۆرينه‌ى ئه‌و 10 حزبه‌ى كه‌ زۆرترين نه‌شونمايان كردووه،‌ له‌ به‌شى ڕۆژهه‌ڵاتى EUدان و، ته‌نيا سێ حزبيان هى‌ ئه‌وروپاى ڕۆژاوان. حزبى جووتيارانى كشتوكاڵ و يه‌كێتييه‌كانى سه‌وزان له‌ ليتوانيا (LVŽS) حزبێكى زۆرتر دايناميكيى په‌ره‌سه‌ندوو بووه‌ له‌ 2016دا و به‌ ڕێژه‌ى %10 و دوو هه‌نده‌ جه‌ماوه‌رى زياد بووه‌. ڕێكخراوێكى نوێى ده‌رياى به‌لتيك، حزبى لاتڤيايبى‌ خودان ده‌وڵه‌ت‌ (Kam pieder valsts) به‌ هه‌مان پله‌ زيادى كردووه. ئه‌مه‌ سه‌ركه‌وتنێكى باڵكێشه‌ كاتێ له‌ بارى زه‌مانييه‌وه‌ هه‌ڵبسه‌نگێندرێ، چونكه‌ ئه‌و ڕێكخراوه‌ له‌ ئايارى 2016دا دامه‌زراوه‌ و له‌ چه‌ند مانگێكى كه‌مدا توانیى بنكه‌يه‌كى %10 بۆ خۆى دابمه‌زرێنێ. له‌ فه‌ڕه‌نسا، به‌ره‌ى چه‌پ (Front de gauche) نزيكه‌ى %10 نه‌شونماى كردووه‌ و ده‌توانێ شانازى به‌خۆيه‌وه‌ بكا و بووه‌ته‌ سێيه‌مين حزبى دايناميكيى پۆپۆليست له ‌نێوان كۆتاييى 2015 و 2016دا.

ڕوونه‌ لێره‌دا كه‌ سلۆڤاكيا به‌ تاقيكردنه‌وه‌يه‌كى گه‌وره‌ى پۆپۆليستيدا ده‌ڕوا و‌ به‌كورتى 4 حزب نوێنه‌رايه‌تیى ده‌كه‌ن و، ئه‌وه‌یش ئاماژه‌يه‌كه‌‌ بۆ وه‌رچه‌رخان له‌ سيسته‌مى سياسيى سلۆڤاكيا به‌ ئاراسته‌ى پۆپۆليزم. حزبى گه‌لى سلۆڤاكياى ئێمه‌ (Kotleba)ى هه‌ره‌ ڕاستڕه‌و به‌ ڕێژه‌ى %9 نه‌شونماى كردووه‌، له‌ كاتێكدا حزبى نه‌ته‌وه‌يیى سلۆڤاكيى ڕاستڕه‌و (SNS) و حزبى ئێمه‌ خێزانێكين (Sme Rodina) هه‌ر يه‌كه‌يان به ‌ڕێژه‌ى %7 زياديان كردووه‌ و، حزبى خه‌ڵكى خواسايى (OĽaNO) كه‌مێك كه‌متر له‌وان به ‌ڕێژه‌ى %4 زيادى كردووه‌. حزبى ئه‌ى ئێن ئۆى 2011ى كۆمارى چيك بنكه‌ى خۆى به ‌ڕێژه‌ى %6 زێده‌ كردووه‌ و حزبى ئه‌لته‌رناتيڤى ئه‌ڵمانى (AfD) به ‌ڕێژه‌ى %4 زياد بووه‌. حزبى چه‌پى لوگزامبۆرگ (Déi Lénk) هه‌وڵى داوه‌ جێگه‌يه‌ك‌ له‌ ليستى 10 حزبى لووتكه‌دا بۆ خۆى بگرێ و به ‌ڕێژه‌ى %4 زياد بووه‌. به‌كورتى، شه‌ش حزبى ڕاستڕه‌و و دوو حزبى چه‌پڕه‌و (به‌ره‌ى چه‌پى فه‌ڕه‌نسى و چه‌پى لوگزامبۆرگى) و دوو ڕێكخراوى نه‌ چه‌پ نه ‌ڕاست (LVŽS)ى ليتوانى و ئه‌ى ئێن ئۆى 2011ى چيكى له ‌ڕێزى هه‌ره‌ پێشه‌وه‌ى حزبه‌ هه‌ره‌ په‌ره‌سه‌ندوو و گه‌شه‌كردووه‌كانى يه‌كێتيى ئه‌وروپان.

پۆپۆليسته‌كان له‌ حكوومه‌تدا

له‌ 28 ده‌وڵه‌تى ئه‌ندامى EU، له‌ (9) وڵاتدا، حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان به‌شێكى حكوومه‌ت پێك ده‌هێنن. له‌ دوو وڵاتيشدا پۆپۆليسته‌كان ڕۆڵى پشتيوانيكردن له‌ حكوومه‌ت ده‌بينن. ئه‌گه‌ر خێرا چاوێ به‌و 9 وڵاته‌دا بگێڕدرێ، ئێمه‌ نموونه‌گه‌لێگى گه‌لێ فره‌وان ده‌بينين له‌‌ ئه‌داى هێزه‌ پۆپۆليسته‌كاندا له‌ناو حكوومه‌تدا. پۆپۆليسته‌كان له‌ناو ئه‌ندامانى گرووپى Visegrádدا، به‌شێكى حكوومه‌ت له‌م وڵاتانه‌دا پێك ده‌هێنن: هه‌نگاريا، پۆلۆنيا، كۆمارى چيك و سلۆڤاكيا. له‌ هه‌نگاريا له‌ 2003وه‌، حزبى Fidesz حزبێكى حوكمڕانه‌ و له‌م ده‌ ساڵه‌ى دواييدا هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌ نيشتمانييه‌كانى بردووه‌ته‌وه‌ (دوو هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى، سێ هه‌ڵبژاردنى خۆجێ و دوو هه‌ڵبژاردنيش بۆ په‌رله‌مانى ئه‌وروپى). جه‌ماوه‌رێتيى حزبى Fidesz زێتره‌ له‌ بنكه ‌و پشتگيريى بهه‌ڤڕاى دوو حزبى هه‌ره‌ گرنگ و سه‌ره‌كيى ئۆپۆزيسيۆن. پۆلۆنيا وڵاتێكى ديكه‌يه‌ كه‌ پۆپۆليسته‌ ڕاستڕه‌وه‌كان به‌بێ ئيئتلافكردن له‌گه‌ڵ حزبى ديكه‌دا حوكمڕانیى تێدا ده‌كه‌ن. له‌ 2005دا بۆ هه‌وه‌ڵ جار PiS هه‌ڵبژاردنى‌ په‌رله‌مانى برده‌وه‌، به‌ڵام نه‌يتوانى چوار ساڵه‌كه‌ى خۆى ته‌واو بكا. به‌ هه‌ر حاڵ، له‌ 2015دا، ئه‌و حزبه‌ به ‌ڕێژه‌ى %37.6ى ده‌نگه‌كان هه‌ڵبژێردراوه‌ته‌وه ‌‌و له‌و كاته‌وه‌ پرۆگرامێكى سياسيى ناليبراڵ جێبه‌جێ ده‌كا. يۆنان هه‌روا له‌ 2015‌وه‌ چه‌ند هێزێكى پۆپۆليستى حوكمڕانیى تێدا ده‌كه‌ن. وێڕاى كه‌ ئه‌ى ئێن ئۆى 2011 ته‌نيا شه‌ريكێكى بچووكى حزبى سۆسيال- ديمو‌كراتى چيكييه‌ (ČSSD) له‌ حكوومه‌تێكى ئيئتلافيدا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا ئه‌و حزبه‌ 6 وه‌زاره‌تى به‌ده‌سته‌وه‌يه‌ و، سه‌ركرده‌ى حزبه‌كه‌بیش‌ “ئه‌ندرێژ بابيس”، جێگرى يه‌كه‌مى سه‌رۆكوه‌زيرانه‌. له‌وه‌یش زێتر، ئاستى جه‌ماوه‌رێتيى ئه‌ى ئێن ئۆ ئێستاكه‌ دوو هه‌نده‌ى هاوپه‌يمانه‌كه‌ى لێ هاتووه‌. ديماهييه‌كه‌ى، كابينه‌ى فيكۆى سلۆڤاكى به‌ شێوه‌يه‌كى پاژه‌كى له‌سه‌ر پۆپۆليزم دامه‌زراوه‌. حزبى SNS وه‌كوو چواره‌مين حزبى به‌هێز له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2016دا ده‌ركه‌وت و ئێستا سێ وه‌زيرى له‌ناو حكوومه‌تدا هه‌يه‌.

به‌ دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ ناوه‌ڕاستى ئه‌وروپا، پۆپۆليسته‌كان حكوومه‌تگه‌لێك له‌ ناوچه‌ى “به‌لكان”يش پێك ده‌هێنن. حزبى GERBى بولگارى، هه‌وه‌ڵ جار هه‌ڵبژاردنه‌كانى په‌رله‌مانيى له‌ 2009دا برده‌وه‌ و له‌ 2014وه‌ جارێكى ديكه‌ حكوومه‌تى پێك هێنايه‌وه‌. به‌ هه‌ر حاڵ، دامه‌زرێنه‌رى GERB، دوو جار سه‌رۆكوه‌زيران، بۆيكۆ بۆريسۆڤ، ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ى خۆى له‌ نۆڤه‌مبه‌رى 2016دا پێشكه‌ش كرد. له‌ يۆنان، سيريزاى ئه‌لكسيس تسيبراس دوو جار له‌ دواى يه‌ك هه‌ڵبژاردنه‌كانى له‌ 2015دا برده‌وه‌ و، له‌و ده‌مه‌وه‌ سه‌ركردايه‌تیى وڵات ده‌كا له‌گه‌ڵ حزبێكى پۆپۆليستى ڕاستڕه‌ودا، واته‌ له‌گه‌ڵ يۆنانييه‌ سه‌ربه‌خۆخوازه‌كاندا (ANEL). يۆنان تاكه‌ وڵاتى يه‌كێتيى ئه‌وروپييه‌ كه‌ دوو حزبى پۆپۆليستى پێكه‌وه‌ هاوپه‌يمانێتيیان كردووه ‌و ئه‌وه‌یش نيشانى ده‌دا كه‌ وێڕاى جياوازييه‌ ئايديۆلۆژييه‌كانيان، هێزه دژه‌-‌ ناته‌قليدييه‌كانى يۆنان، به ‌ئه‌گه‌رى زۆره‌وه‌ ده‌كارن له‌گه‌ڵ يه‌كتردا هاوكار بن له ‌برى ئيئتلافكردن له‌گه‌ڵ هێزه‌كانى ناوه‌ڕاستدا. وێڕاى كه‌ به‌ده‌گمه‌ن له‌ ڕۆژنامه‌كاندا ده‌رده‌كه‌ون، حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ناو ئيئتلافى دوو حكوومه‌تدان له‌ دوو ده‌وڵه‌تى ده‌رياى بالتيكدا. له‌ لاتڤيا، هاوپه‌يمانيى نه‌ته‌وه‌يیى ڕاستڕه‌و (NA) بووه‌ته‌ ئه‌ندامێكى حكوومه‌ت بۆ سێيه‌مين جار له‌ 2016دا، پاش ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ى سه‌رۆكوه‌زيران، لايمدۆتا ستراو ژۆما. حزبى نيزام و دادپه‌روه‌رييش يه‌كێكه‌ له‌ حزبه‌ حوكمڕانه‌كان له‌ ليتوانيا تا 2016 و يه‌ك وه‌زيرى له‌ كابينه‌كه‌ى بۆتكيڤيشيه‌سدا هه‌بووه‌. به‌ هه‌ر حاڵ، له‌ ئۆكتۆبه‌رى 2016دا، حزبێكى ديكه‌ى پۆپۆليستى (LVŽS)، به‌ شێوه‌يه‌كى چاوه‌ڕواننه‌كراو هه‌ڵبژاردنه‌كانى په‌رله‌مانى برده‌وه‌ و له‌ ئه‌نجامدا سياسه‌توانى هه‌ره‌ جه‌ماوه‌ريى ئه‌و حزبه‌، ساوليۆس سكڤرنليس وه‌كوو سێزده‌یه‌مين سه‌رۆكوه‌زيرانى ليتوانيا ديارى كرا. له‌ فينله‌ندا، حزبى فينه‌كانى ڕاستڕۆى پۆپۆليست له‌ 2015‌وه‌ به‌شدارى له‌ حكوومه‌تدا ده‌كا و، زۆر ڕه‌خنه‌ى لێ گيراوه‌ كاتێ كه‌ سه‌رۆكوه‌زيران جوها سپليا كابينه‌كه‌ى دامه‌زراندووه‌. به‌ هه‌ر حاڵ، له‌ ماوه‌ى 18 مانگى پاش هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2015، بنكه‌ى ده‌نگده‌رانى حزبى فينه‌كان بووه‌ته‌‌ نيوه‌ و، ئه‌وه‌یش نيشانى ئه‌و سه‌ختيیانه ‌ده‌دا كه‌ حزبێكى پۆپۆليست ڕووبه‌ڕوويان ده‌بێته‌وه‌ كاتێ كه‌ ئيئتلاف له‌گه‌ڵ هێزه‌ سه‌ره‌كييه‌ ته‌قليدييه‌كاندا ده‌كا. ئاخيره‌كه‌ى، له‌ دوو ده‌وڵه‌تى ديكه‌ى ئه‌ندامدا، دانيمارك و پورتۆگاڵ، حزبى پۆپۆليستى هه‌م ڕاستڕه‌و هه‌م چه‌پڕه‌و له‌ ده‌ره‌وه‌ى كابينه‌، پشتيوانى له‌ حكوومه‌ت ده‌كه‌ن.

حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ ده‌وڵه‌تانى ئه‌ندامى‌ EUدا

بۆ ئه‌وه‌ى تێڕوانينێكى زۆر قووڵتڕمان له‌باره‌ى ئاراسته ‌و سه‌مته‌ پۆپۆليسته‌كانى ناو وڵاتانى EUدا هه‌بێ، هه‌ر 28 ئه‌ندامى ئه‌و يه‌كێتييه‌، سۆنگه‌ى‌ سه‌رنجخستنه‌ سه‌ر ئه‌و ناوچه‌يه‌ن، جگه‌ له‌و ليسته،‌ 10 حزبه‌ پۆپۆليستييه‌ى ساڵى 2016، كه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ خرايه‌ به‌رچاو (بۆ ليستى ته‌واوى حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ناو يه‌كێتيى ئه‌وروپيدا، سه‌يرى پاشكۆى ژماره‌ II بكه‌). له‌ 2016دا، حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ هه‌ندێ وڵاتدا به‌ره‌وپێش چوون، له‌ كاتێكدا له‌ هه‌ندێ ده‌وڵه‌تى ئه‌ندامى ديكه‌دا – به‌ هه‌ندێ وڵاتى ئابووريى زه‌به‌لاحيشه‌وه‌- ڕه‌نگه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ چه‌ند مانگێكى داهاتوودا، جێگه‌ى و پێگه‌يه‌كى له‌پێشتر بگرن. له‌وه‌یش زێتر، حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان ده‌توانن كار له‌ حوكمڕانيى هه‌ر وڵاتێكدا بكه‌ن ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانيشدا شتێكيان به‌ده‌ست نه‌هێنابێ و سه‌ركه‌وتوویش نه‌بن؛ ئه‌مه‌یش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بنيادى حزبايه‌تى، سيسته‌مگه‌لى هه‌ڵبژاردن، گوشارى هاوپه‌يمانێتى يان ساتوسه‌وداى سياسى كه‌ له‌ناو ده‌وڵه‌تانی ئه‌ندامدا باوه‌. ئه‌م پێداچوونه‌وه‌ى خواره‌وه‌ ياريده‌مان ده‌دا كه‌ پێ بكه‌وين، داخوا هه‌نووكه‌ كامه‌ هێزى پۆپۆليستى،‌ كاريگه‌ريى بۆ سه‌ر سياسه‌ته‌كانى ئه‌وروپا هه‌يه‌.

ئه‌وروپاى ڕۆژاوا

ئه‌وروپاى ڕۆژاوا تاكه‌ ناوچه‌يه‌كه‌ له‌ناو EUدا، كه‌ هێزه‌ پۆپۆليسته‌كان به‌شێك نين له‌ حكوومه‌تى هيچ وڵاتێكدا. به‌ هه‌ر حاڵ، هه‌ستى دژه‌داموده‌زگه‌يى تا ڕادده‌يه‌ك و هاوشێوه‌ى وڵاتانى ديكه‌‌ له‌ زۆربه‌ى ئه‌و وڵاتانه‌دا هێدى هێدى زێده‌ بووه‌- به‌تايبه‌تى له‌ فه‌ڕه‌نسا كه‌ ڕووبه‌ڕووى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكايه‌تى له‌ 2017دا ده‌بێته‌وه‌.

فه‌ڕه‌نسا: له‌ فه‌ڕه‌نسادا، له‌ته‌ك بوونى حزبێكى پۆپۆليستى ڕاستڕه‌وى به‌هێزدا، پۆپۆليزمێكى چه‌پڕه‌وى دياريش بوونى هه‌يه‌. ئه‌مه‌یش به‌شێكى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ى له‌ ساڵى ڕابردوودا هاتنه‌ دى. له‌وێ، كه‌‌ دوومين وڵاتى پڕدانيشتووانى EUه‌، پشتيوانيكردن له‌ پۆپۆلۆيسته‌كان به‌ شێوه‌يه‌كى به‌رچاو و به ‌ڕێژه‌ى %9 زياد بووه‌؛ به‌و مانايه‌ى كه‌ نزيكه‌ نيوه‌ى ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانيان هه‌يه‌ ئێستاكه‌ پشتيوانى له‌ حزبه‌ ناسه‌ره‌كى و خواساييیه‌كان ده‌كه‌ن. بنكه‌ى ده‌نگده‌رانى به‌هێزترين و ناسراوترين هێزى پۆپۆليستیى فه‌ڕه‌نسا، FNى ئه‌وپه‌ڕى ڕاستڕه‌و، له ‌نێوان كۆتايیى 2015 و كۆتايیى 2016دا جێگيریى به‌خۆوه‌ ديتووه‌ و بنكه‌ى حزبه‌كه‌ى مارين لو پان له‌و ماوه‌يه‌دا، كه‌مێ له‌ خوار %30 بووه‌. ئێستاكه‌ FN چاوه‌ڕوان ده‌كرێ %28ى ده‌نگه‌كان بهێنێ، به‌و مانايه‌ى كه‌ ده‌كرێ بێژين ناونيشانى گه‌وره‌ترين حزبى پۆپۆليستيى فه‌ڕه‌نساى به‌رده‌كه‌وێ. هه‌روا ديسان جێگيری، سه‌روسيمايه‌كى حزبى “هه‌ستانه‌وه‌ى فه‌ڕه‌نسا” (Debout la France)يه‌ له‌ هه‌مان ماوه‌دا. ئه‌م حزبه‌، حزبێكى پۆپۆليستیى ڕاستڕۆى بچووكه‌ و به ‌ڕێژه‌ى %4 پشتيوانیى لێ ده‌كرێ. هه‌روا پشتيوانيكردن له‌ حزبێكى چه‌پڕه‌وى په‌راوێزكه‌وتووى وه‌ك حزبی نوێى ئه‌نتى-سه‌رمايه‌دارى (NPA) له ‌نێوان %1-2 وه‌كوو خۆى ماوه‌ته‌وه‌. لێ ده‌كرێ زێتر وه‌رچه‌رخانى گرنگ و به‌رچاو له‌ پشتيوانيكردن بخرێته‌ پاڵ به‌ره‌ى چه‌پ كه‌ له‌ ماوه‌ى ساڵێكدا، بنكه‌ى ده‌نگده‌رانى خۆى سێ قات لێ كردووه‌ له‌ %4ه‌وه‌ بۆ %14 و له‌ حزبێكى بچووكه‌وه‌ بووه‌ته‌ حزبێكى قه‌باره‌ مامناوه‌ند. له‌ته‌ك هه‌ڵمه‌تى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكايه‌تى و له‌ جێگه‌ى خۆ وه‌ستانى  FN دا [له‌ هه‌ڵبژاردنى 2017دا ئه‌و حزبه‌ ته‌نيا 8 كورسیى له‌ په‌رله‌مان هێنا- ئاسۆ]، په‌ره‌سه‌ندنێكى هه‌ره‌ گرينگى ئه‌م ماوه‌يه‌ى دوايى، به‌هێزبوونى به‌رچاوى پۆپۆليزمى به‌ره‌ى چه‌پ بووه‌. [به‌ره‌ى چه‌پ له‌ 2017دا، 27 كورسييان هێنا كه‌ 10 كورسى هى شيوعييه‌كانه ‌و 17یش هى ڕێكخراوى فه‌ڕه‌نساى ياخييه‌- ئاسۆ]،.

ليستى حزبه‌ پۆپۆليسته‌كان له‌ يه‌كێتيى ئه‌وروپيدا

نه‌مسا:

• حزبى ئازاديى نه‌مسا كه‌ به‌ FPÖ ناسراوه‌ و‌ له‌ناو گرووپى سياسیى ANFدايه‌ له په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %12.7ى هێنابوو، له‌ 20014دا كرديیه‌ %19.5.

• هاوپه‌يمانێتيى بۆ ئایينده‌ى نه‌مسا كه‌ به‌ BZÖ ناسراوه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %12.7ى هێنابوو، له‌ 20014دا كردیيه‌ %19.5.

به‌لژيكا:

• به‌رژه‌وه‌نديى فله‌منكى كه‌ به‌ VB ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى ANFى په‌رله‌مانيى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %9.85ى هێنا، له‌ ساڵى 2014دا بووه‌ %4.16.
• ليست ديدكه‌ر كه‌ به‌ LDD ناسراوه‌،‌ له‌ناو گرووپى سياسيى ECRدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %4.51ى هێنا. له‌ 2014دا هيچ ده‌نگێكى نه‌هێنا‌.

بولگاريا:

• هێرش (Ataka)، له‌ هه‌ڵبژاردنى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا ڕێژه‌ى %11.96 ده‌نگه‌كانى هێنا، له‌ 2014دا بووه‌ %2.96.
• بولگاريا بێسانسۆر (BBC)له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %10.64ى ده‌نگه‌كانى هێنا.
• به‌ره‌ى نيشتمانى (NFSD) كه‌ له‌نێو گرووپى سياسیى NFDدايه‌ له‌ په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، له‌ 2014دا %3.05ى ده‌نگه‌كانى هێنا.
• هاووڵاتيان بۆ گه‌شه‌ى ئه‌وروپييانه‌ى بولگاريا (GERB) كه‌ له‌ناو گرووپى سياسیى EPPدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %24.36ى هێنا و له‌ 2014دا بووه‌ %30.40.

كرواتيا:

• كارگه‌رانى كرواتى- حزبى كار (HL) له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژارنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %5.77ى ده‌نگه‌كانى هێنا و له‌ 2014دا بووه‌ %3.40.
• قه‌ڵغانى مرۆيى (Zivi Zid)
• هاوپه‌يمانيى ديموكراتيى كرواتى بۆ سلاڤۆنيا و بارانژا (HDSSD)
• ميلان بانديچ 365-حزبى كار و هاوكارى (Milan Bandic 365)

قوبرس:

• حزبى پێشكه‌وتووى گه‌لى كارگه‌ر (AKEL) كه‌ له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009 بۆ په‌رله‌مانى ئه‌وروپى %34.9ى ده‌نگه‌كانى هێنا، له‌ 2014دا بووه‌ %26.9.
• هاوپه‌يمانيى هاووڵاتييان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى ساڵى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %6.78ى ده‌نگه‌كانى هێنا و له‌ 2014دا كردیيه‌ %8.
• به‌ره‌ى نه‌ته‌وه‌يیى ميللى (ELAM).

چيك:

• حزبى كۆمۆنيستى چيك (KSČM) كه‌ له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %14.18ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌، به‌ڵام له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %10.98.
• حزبى هاووڵاتيانى ئازاد (Svobodni) كه‌ له‌ناو گرووپى سياسیى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %1.26 ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا پترى هێناوه ‌و بووه‌ به‌ %5.24.
• هاوپه‌يمانيى نه‌ته‌وه‌يى- شه‌فه‌ق (Úsvit) له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %3.12ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.
• ئازادى و ديموكراسيى ڕاسته‌وخۆ (SPD).
• ئانۆى )2001 ANO ( كه‌ له‌ناو گرووپى ALDEى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا %16.13ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.

دانيمارك

• حزبى گه‌لى دانيمارك كه‌ به‌ O ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى ECRى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %15.3ى هێنا و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %26.6.
• حزبى گه‌لى دژ به‌ يه‌كێتيى ئه‌وروپى كه‌ به‌ N ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسیى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %7.2 ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا پترى هێناوه‌ و بووه‌ به‌ %8.

ئيستونيا:

• حزبى كۆنه‌پارێزى گه‌لى ئيستونيا كه‌ به‌ EKRE ناسراوه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى ساڵى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %4ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.
• حزبى سه‌نته‌رى ئيستونى كه‌ به‌ EK ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسیى ALDEى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %26.07ى ده‌نگه‌كانى هێنابوو له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %22.4.

فينله‌ند:

• حزبى فينه‌كان كه‌ به‌ PS ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى ECRى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %9.8ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %12.
• هاوپه‌يمانيى چه‌په‌كان كه‌ به‌ VAS ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %5.9ى ده‌نگه‌كانى هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %9.3.

فه‌ڕه‌نسا:

• به‌ره‌ى ميللى كه‌ به‌ FN ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى ENFى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %6.3ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %24.95.
• لايبرتييه‌كان (بزووتنه‌وه‌ له ‌پێناو فه‌ڕه‌نسادا) كه‌ به‌ Libertas (MPFCPNT) ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپیدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %4.6ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.
• به‌ره‌ى چه‌پ كه‌ به‌ FG ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %6ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %6.3.
• حزبى نوێى دژه‌سه‌رمايه‌دارى كه‌ به‌ NPA ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى NAى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %4.9ى هێنابوو، له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %0.3.
• ڕابوونى فه‌ڕه‌نسا كه‌ به‌ DLF ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %1.77ى ده‌نگه‌كانى هێنابوو، له‌ 2014دا كردى به‌ %3.62.

ئه‌ڵمانيا:

• چه‌پ كه‌ به‌ DIE LINKE ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %7.5ى ده‌نگه‌كانى هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %7.4.
• ئه‌لته‌رناتيڤ بۆ ئه‌ڵمانيا كه‌ به‌ AfD ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى ECRى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %7.1ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %8.
• حزبى نه‌ته‌وه‌يیى ديموكراتى بۆ ئه‌ڵمانيا كه‌ به‌ NPD ناسراوه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، ته‌نيا %1ى هێناوه‌.

يۆنان:

• گردبوونه‌وه‌ى ميلليى ئۆرتۆدۆكس كه‌ به‌ LAOS ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %7.15ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.
• حزبى كۆمۆنيست كه‌ به‌ KKE ناسراوه ‌و له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه،‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %8.35ى ده‌نگه‌كانى هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %6.07.
• هاوپه‌يمانيى چه‌پى ڕاديكاڵ كه‌ به‌ SYRIZA ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %4.7ى ده‌نگه‌كانى هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %26.57.
• شه‌فه‌قى زێڕين كه‌ به‌ XA ناسراوه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %9.38ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.
• يۆنانييه‌ سه‌ربه‌خۆكان كه‌ به‌ ANEL ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %3.45ى هێناوه‌.
• يه‌كێتيى ميللى كه‌ به‌ LAE ناسراوه‌.

هه‌نگاريا:

• ژۆبيك، بزووتنه‌وه‌ بۆ هه‌نگاريايه‌كى باشتر كه‌ به‌ Jobbik ناسراوه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانييه‌كه‌ى 2009ى ئه‌وروپيدا %14.77ى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %14.68.
• فيدسز/هاوپه‌يمانيى مه‌ده‌نيى هه‌نگارى كه‌ به‌ Fidesz ناسراوه ‌و له‌ناو گرووپى سياسيى EPPى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %56.36ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %51.48.

ئيرله‌ند:

• حزبى سۆسياليست كه‌ به‌ SOC ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسيى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %2.76ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.
• شين فين كه‌ به‌ SF ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى سياسیى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپیدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %11.1ى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %17.
• هاوپه‌يمانيى دژى لێگرتنه‌وه‌ (ته‌قه‌شوف)- خه‌ڵك به‌ر له‌ سوود، به‌ AAA-PBP ناسراوه‌.

ئيتاڵيا:

• هه‌ڤاڵبه‌ندیى باكوور كه‌ به‌ LN ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى ENFى په‌رله‌مانى ئه‌وروپیدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %10.2 هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %6.15.
• حزبى ڕێكخستنه‌وه‌ى كۆمۆنيستى/چه‌پى ئه‌وروپى/كۆمۆنيسته‌كانى ئيتاڵيا كه‌ به‌ PRC, SE, PDCI ناسراون و له‌ناو گرووپى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپیدان، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا ته‌نيا %3.38يان هێناوه‌.
• بزووتنه‌وه‌ى پێنج ئه‌ستێره‌ كه‌ به‌ M5S ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپیدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %21.15ى هێناوه،‌ له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %29.
• بۆ ئه‌وروپايه‌كى ديكه‌ كه‌ له‌ناو گرووپى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپیدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا ته‌نيا %4.03ى هێناوه‌.

لاتڤيا:

• بۆ خاكى بابان و ئازادى/هاوپه‌يمانيى نه‌ته‌وه‌يى له‌ 2014 كه‌ به‌ NA-LNNT ناسراوه ‌و له‌ گرووپى سياسيى ECRى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %7.45ى هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %14.25.
• له‌ دڵه‌وه‌ بۆ لاتڤيا كه‌ به‌ NSL ناسراوه‌ و له‌ناو گرووپى ECRى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌.
• ده‌وڵه‌ت هى كێيه‌؟ كه‌ به‌ KPVLV ناسراوه‌.

ليتوانيا:

• نيزام و عه‌داڵه‌ت كه‌ به‌ TT ناسراوه‌ و له ‌گرووپى GFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %12.2ى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ 14.27.
• حزبى كار كه‌ به‌ DP ناسراوه‌ و له‌ گرووپى ALDEى په‌رله‌مانيى ئه‌وروپيدايه‌.
• جووتيارانى ليتوانى و يه‌كێتيى سه‌وزه‌كان كه‌ به‌ LVŽS ناسراوه‌ و له‌ گرووپى G/EFAى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له هه‌ڵبژاردنه‌كانى‌ 2014دا %6.62ى ده‌نگه‌كانى هێناوه‌.

لوگزامبۆرگ:

• چه‌پ كه‌ به‌ Déi Lénkى ناسراوه ‌و له‌ گرووپى سياسیى NAى په‌رله‌مانيى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %3.41ى هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ته‌ %5.76.

مالتا: هيچ حزبێكى پۆپۆليستیى تێدا نييه‌.

هۆڵه‌ندا:

• حزبى ئازادى كه‌ به‌ PVVى ناسراوه‌ و له‌‌ گرووپى ENFى په‌رله‌مانيى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %16.22 و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %13.2.
• حزبى سۆسياليست (SP) كه‌ له‌ گرووپى GUE/NELى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %7.1ى هێنا و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %9.6.

پۆلۆنيا:

• حزبى یاسا و عه‌داڵه‌ت (PiS) كه‌ له‌ گرووپى ERCى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %27.4 و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %32.33.
• كۆنگره‌ى ڕاستڕه‌وى نوێ كه‌ به‌ KNP ناسراوه ‌و له‌ گرووپى ENFى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا ڕێژه‌ى %7.06ى هێناوه‌.
• كۆكيز 15 كه‌ به‌ K15 ناسراوه‌.
• هاوپه‌يمانى بۆ نوێكردنه‌وه‌ى كۆمار-ئازادى و هيوا كه‌ به‌ KORWin ناسراوه‌.

پورتۆگال:

• بلۆكى چه‌پ (BE) كه‌ له‌ گرووپى سياسیى GUE/NGL ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %10.73 و له‌ 2014دا %4.93ى هێنا.
• هاوپه‌يمانيى ديموكراتيى يه‌كگرتوو (CDU) كه‌ له‌ گرووپى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %10.66ى به‌ده‌ست هێناوه ‌و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %12.69.
• حزبى كۆمۆنيستى كرێكارى (PCTP) له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %1.2ى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ به‌ %1.67.

رۆمانيا:

• حزبى ڕۆمانياى گه‌وره‌ كه‌ به‌ PKM ناسراوه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %8.66ى هێنا و له‌ 2014دا بووه‌ %2.70.
• يه‌كێتيى ڕزگاريى ڕۆمانى.

سلۆڤاكيا:

• كوتليبا- حزبى گه‌لى سلۆڤاكياى ئێمه‌ كه‌ به‌ LSNS ناسراوه ‌و له‌ گرووپى سياسیى APFى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا، %1.73ى ده‌نگه‌كانى برده‌وه‌.
• گه‌لى ئاسايى كه‌ به‌ OLaNO ناسراوه‌ و له‌ گرووپى ECRى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا، %7.46ى هێناوه‌.
• حزبى نه‌ته‌وه‌يیى سلۆڤاكى كه‌ به‌ SNS ناسراوه‌ و له‌ گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009دا %5.55ى ده‌نگه‌كانى هێنا و له‌ 2014دا بووه‌ %3.61.
• ئێمه‌ خێزانێكين به‌ sme Rodina ناسراوه‌.

سلۆڤينيا:

• حزبى نه‌ته‌وه‌يیى سلۆڤينى كه‌ به‌ SNS ناسراوه‌ و له‌ 2014دا له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %2.88ى هێنا.
• چه‌پى يه‌كگرتوو كه‌ به‌ ZL ناسراوه‌ و له‌ گرووپى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا، %5.47ى هێناوه‌.

ئیسپانيا:

• چه‌پى يه‌كگرتوو- ده‌ستپێشخه‌رى بۆ سه‌وزه‌كانى كه‌ته‌لۆنيا- بلۆكى چه‌پ كه‌ به‌ IU-ICU-EUIA-BA ناسراوه‌ و له‌ G/EFA/GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %3.73 هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ %9.99.
• پۆديمۆس كه‌ به‌ UP ناسراوه‌ و له‌ گرووپى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا، %7.97 هێناوه‌.

سوید:

• ديموكراته‌كانى سوید كه‌ به‌ SD ناسراوه‌ و له‌ گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009ى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %3.27ى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ %9.7.
• حزبى چه‌پ كه‌ به‌ V ناسراوه‌ و له‌ گرووپى GUE/NGLى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2009 په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا %5.66ى هێناوه‌ و له‌ 2014دا بووه‌ %6.3.

شانشينى يه‌كگرتوو:

• حزبى سه‌ربه‌خۆيیى شانشينى يه‌كگرتوو كه‌ به‌ UKIP ناسراوه‌ و له‌ گرووپى EFDى په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدايه ‌و له هه‌ڵبژاردنه‌كانى‌ 2009 بۆ په‌رله‌مانى ئه‌وروپى ڕێژه‌ى %16.5ى ده‌نگه‌كانى هێنا و له‌ 2014 دا كردیيه‌ %27.5.

(لە چەقبەستووییی ژمارەوە بەرەو جەنگی هزرەکان)

 قەرەنی قادری

بیرکاری دەڵێت: “یەک کۆ یەک، یەکسانە بە دوو” (٢=١+١). ئەم هاوکێشەیە لێرەدا کۆتایی پێ دێت و، ڕوونکردنەوەکەیش هەر ئەوەندەیە و بەس. ئەمە وڵامێکی دروست و کورتە. بیرکاری لێرەدا قسەیەکی زیاتری پێ نییە، چونکە باسەکە چەندایەتی (ژمارە)یە نەک چۆنایەتی. بەڵام ئاخۆ لە مەیدانی سیاسەت، جەنگ و ئەمنیدا ئەمە دروستە؟ بەڵێ، تەنیا لە باری چەندایەتی (ژمارە)وە دروستە، چونکە یەکسانن، بەڵام لە بواری چۆنایەتییەوە دروست نییە و ئاکام و شتی تری بەدوادا دێت. ئەگەر تەنیا بەپێی مەنتقی وشکی بیرکاری کە دەڵێت “یەک کۆ یەک، یەکسانە بە دوو” ڕەفتار بکەین، یان بیر لە یه‌كسانیی هێز بکەینەوە و شتەکان لێک بدەینەوە، سەرکەوتن مسۆگەر نابێت!

سەد پێشمەرگە و سەد هێزی چەکداری دوژمن، یه‌كسانه‌ بە دوو سەد؛ ئەم دوو سەدەیش تەنیا ژمارەیە و بەس؛ واتە تەنیا بە ژمارە یەکسانن. لێرەدا با یه‌كسانیش بن، بەڵام لە کردەوەدا ئەوە ژمارە نییە کە دەیباتەوە، بەڵکوو ئەوە توانایی، کەرەسە، دەرفەت، فەرماندەی لێزان، وریا و لێهاتوو، “خوێندنەوەی هێزی خۆت و دوژمن، یان ئاگاداربوون لە خاڵی بەهێز و لاوازی خۆت و دوژمن”، هەروەها ئاستی ڕاهێنراویی کەسەکانە کە دەتوانێت هاوکێشەی چەندایەتیی “یەک کۆ یەک، یەکسانە بە دوو” تێک بدات و هاوکێشەی چۆنایەتی زەق بکاتەوە. بیرکاری زیاتر لە “یەکسان”، ناتوانێت شتێکی تری پێ بێت. بۆیە لە گۆڕەپانی سیاسەت، ئەمنی و جەنگدا، یەک کۆ یەک، یەکسان نییە بە دوو، چونکە باسه‌كه‌ له‌سه‌ر چۆنایەتییە. هێزی بە ژمارە کەمتر، دەتوانێت هێزی بە ژمارە زۆرتر تێک بشکێنێت کە زۆریش نایه‌كسانن!

لە چەندایەتییەوە بۆ چۆنایەتی

بۆ ئەوەی لە چەندایەتییەوە بەرەو چۆنایەتی دەرباز بین و بەپێی مەنتقی وشکی “یەک کۆ یەک، یەکسانە بە دوو” نەجووڵێینەوە و نەبێتە بنەمای کاری بەڕێوەبردن، لە بواری سیاسی، سوپایی و ئەمنییەوە، پێویستە بیر لە ئاستبەرزیی کار، ئاکام و سەرکەوتن بکەینەوە. بۆ دەربازبوون لە چەندایەتیی وشکەوە بۆ چۆنایەتی؛ پلانی تۆکمە، بەڕێوەبردن، ڕێکخستن، دیسیپلین و ڕاهێنانی بەردەوام (خۆنوێکردنەوە)، لە بنەما سەرەکییەکانن.

“سۆنیا كۆكریجا” سەبارەت بە پلان (ستراتیژی) دەڵێت: “پلاندانان شتێكی ئایینده‌یییه‌ و ئاراسته‌كانی ڕێكخراوێك ده‌ستنیشان ده‌كات. پلاندانان ڕێگه‌یه‌كی سیسته‌ماتیك و ژیرانه‌ی بڕیاردانی ئه‌مڕۆیه‌ كه‌ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر داهاتووی ڕێكخراوه‌كه‌ هه‌یه‌.” پلان بڕبڕەی پشتی هەر دامەزراوەیەکە، هەر لەبەر ئەوە گرینگیی ستراتیژیی هەیە و لە هەمان کاتیشدا بەرپرسیارێتی و وه‌ڵامدەری دروست دەکات. ئەمە پیشانی دەدات کە هەر ڕێکخراو، دامەزراوە، حزب یان تەنانەت حکوومەتیش کە بێپلان بێت، بێ شک هەر لە سەرەتادا تووشی پاشاگەردانی و ناڕێکی لە ناوخۆ و لەناو کۆمەڵگەدا دەبێتەوە؛ هەروەها چەشنێک سەرلێشێواوی و فرەکوێخاییش دروست دەکات. کە پلان نەبوو، هەماهەنگییش دروست نابێت. کاتێک پلان ڕووی لە ئێستا و داهاتووە، بێ شک دەبێ هەڕەشە و دەرفەتەکانیش بخوێندرێنەوە و پلانی تۆکمە بۆ ئەوانیش هەبێت.

کە پلان هەبوو، بێ شک بەڕێوەبەری و بەڕێوەبردن پرسی هەرە سەرەکین؛ پلانی سەرکەوتوویش تەنیا لە گرەوی بەڕێوەبەری و هونەری بەڕێوەبردندایە، چونکە بەڕێوەبەری، کۆڵەکەی سەرەکیی پلانە بۆ ئەوەی ئامانجی خۆی بپێکێت. “ڤان فلیت” و “پیترسن” به‌م شێوه‌یه‌ پێناسه‌ی بەڕێوەبەری دەکەن: به‌ڕێوه‌بردن بریتییه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك چالاكی و به‌كارهێنانی سه‌رچاوه‌كان به ‌شێوه‌یه‌كی دروست و كاریگه‌ر بۆ  به‌دواداچوون و به‌ده‌ستهێنانی ئامانجێك یان زیاتر.”

بەڕێوەبەری، بەکارهێنانی زانست و هونەرە بۆ هەماهەنگی و ڕێکخستنی سەرچاوە دارایی و مرۆڤییەکان لە کارکردندا، تا چۆنایەتیی کار ببێتە ئامانج. بەڕێوەبەری، تێکەڵاوێکە لە زانست و هونەر؛ یەکەمیان کە پەیوەندیی بە زانستەوە هەیە، دەبێ بیخوێنین و فێری زانستی بەڕێوەبەری بین؛ دووەمیان کە هونەرە ڕێک پەیوەندیی بەو زانستەوە هەیە کە پێویستە لە کردەوەدا بەگەڕ بکەوێت و بگونجێندرێت. لێرەدایە کە وریایی و لێهاتوویی، هونەری بەڕێوەبردن بەرهەم دێنن.

کاتێک پلان و بەڕێوەبەری هەبن، ڕێکخستن بەهانایانەوە دێت. “هێنری فه‌یول” دەڵێت: “ڕێكخستنی كارێك، واته‌ فه‌راهه‌مكردنی هه‌موو شتێكی به‌سوود بۆ ئه‌م كاره‌، یان پڕۆژه‌یه‌؛ بۆ نموونه‌ دابینكردنی مادده‌ی خاو، ئامێر، پاره‌ و ده‌ستی كار.” ئەمە یانی دابەشکردنی عەقڵانیی مرۆڤ و کەرەسەکان بۆ مەبەستێکی دەسنیشانکراو. پێشینانی ئێمە فەرموویانە: “نان بۆ نانەوا و گۆشتیش بۆ قەساب!” ئەمە ڕێک هەمان واتایە کە دەڵێت: “کەسی گونجاو بۆ شوێنی گونجاو!”؛ “نان بۆ نانەوا و گۆشتیش بۆ قەساب!”: یانی هەر کەس بە کارێکەوە سەرقاڵ بێت. ئەمە پۆلێنکردنێکی جوانی کار و کەسەکانە. یان بە چەشنێک، ڕێکخستنی ژیانی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگەیە. هەر ئەو پۆلێنکردنە لە ڕەوتی کاردا، کەسانی لێهاتوو و لێزان بەرهەم دێنێت، کە هاوکوفی پیشەکانیان دەبن. ئەمەیش کۆمەڵگە لە پاشاگەردانی ڕزگار دەکات!

ئەم شێوە ڕێکخستنە لە کاردا، بنەماکەی لەسەر “زۆری و بۆری” (دامەزراندنی لەشکری بێکاری مووچەخۆر و بندیوار)، دانامەزرێنێت، بەڵکوو پشت بە “کەم و پوخت” (کەمیی هێز بە ژمارە، بەڵام باشترین بەرهەم) دەبەستێت.” لێرەدا ئەولەوییەت بۆ چۆنایەتییە، نەک چەندایەتی. لە جیهانی ئەمڕۆدا بەپێی ئەوەی کە کەرەسەی کار بەجیهانی بووە و، بە ڕێگەی ئامرازی ڕاگەیاندنی مۆدێرنەوە کە لە ئاکامی شۆڕشی دیجیتاڵیدا هاتۆتە کایەوە، مرۆڤ زۆر بەسانایی دەستی بەو زانست، زانیاری و ئەزموونانە ڕادەگات کە لە بواری پێشەی خۆیدا پێویستی پێیەتی. کاتێک دەرفەت ئاوا کراوە، فرە و لەبەردەستدا بێت، بێ شک ئاستی فێربوون و داواکارییەکانیش بەرز دەبنەوە.

بۆ ئەوەی پلان، بەڕێوەبەری و ڕێکخستن بەباشی بەگەڕ بکەون و بەرهەمیان هەبێت، دیسپلین یارمەتیی دەدات. کێن گینزبێرگ دەڵێت: تێگه‌یشتن له‌وه‌ی كه‌ چۆن و باشترین شێوازی فێركردنی دیسپلین چییه‌، یارمه‌تیمان ده‌دات كه‌ زیاتر له‌ خودی مانای دیسپلین تێ بگه‌ین. ڕه‌گی وشه‌ی دیسپلین له ‌”دیسپل”ه‌وه‌ هاتووه؛ واته‌ فێركردن یان ڕێنیشاندان، نه‌ك سزادان یان كۆنترۆڵكردن. به‌ شێوازێكی ئاسانتر، وا دابنێ كه‌ مانای دیسپلین، “فێركردن یان ڕێنوێنیكردن”ه‌. هەر بە ڕێگەی پلانی ڕوون و دیسپلینەوەیە کە مرۆڤەکان لە جغزی کار و چالاکیدا دەخولێنەوە و خۆیان بە بەشێک لە کارەکە دەزانن. ئەمەیش بە نۆرەی خۆی دەتوانێت کەلتوور و ئەخلاقی کار بەرهەم بێنێت. بەڵام بۆ ئەوەی پلان سەرکەوتوو بێت و هەڕەشە و دەرفەتەکانی بەردەم پلان ئاشکرا بن، ببینرێن و کەرەسەی ڕووبەڕووبوونەوەیان بۆ ئامادە بکرێت، ڕاهێنانی بەردەوام (خۆنوێکردنەوە) لە بنەما سەرەکییەکانە.

لە مێژوودا، ئەوە “سوون تزوو” (٥٤٤-٤٩٦ پ. ز) بوو کە “داب”ی “یەک کۆ یەک، یەکسانە بە دوو”ی خستە ژێر پرسیارەوە و گوتی: “فەرماندەی لێهاتوو ئەو کەسەیە کە ١٠٠ هەزار سەرباز ڕابێنێت وەکوو ئەوەیە کە سەربازێک ڕادێنێت و فێری دەکات.” مامۆستای جەنگ، ١٠٠ هەزار سەرباز لە سەربازێکدا کۆ و چڕ دەکاتەوە و هاوکێشەکە تێک دەدات و، چۆنایەتی (Quality)  دەگەیه‌نێتە لووتکە!

لە ناخۆیشماندا زۆر جار کە باس لە جەنگ و شەڕەکان دەکرێت، دەڵێن لە فڵان شەڕ لەگەڵ دوژمندا هێزەکانمان بەرانبەر (یەکسان) نەبوون، بۆیە سەر نەکەوتین!؟ هزری زاڵ بەسەر ئەو بۆچوونەدا، بنەماکەی تەنیا لەسەر “ژمارە” وەستاوە و، شتێکی عەقڵانییش بەدەستەوە نادات. ئێمە ئەگەر تەنیا بیر لە “یەک کۆ یەک، یەکسانە بە دوو” (بەرانبەری لە هێز)دا بکەینەوە کە لە کاتی ئاوادا دەتوانین دەستەویەخەی دوژمن ببینەوە، بێ شک دەرگەمان بەسەر عەقڵ، ئاوەز، وریایی، لێهاتوویی، ناسینی خاڵی بەهێز و لاوازی خۆمان و دوژمنەکانماندا دادەخەین؛ کە ئەمەیش ڕێک بە مانای سنووردارکردنی خۆمانە.

جەنگی هزرەکان نەک ژمارەکان

٢ هەزار و ٥٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا، “سوون تزوو” (٥٤٤-٤٩٦ پ. ز)، جه‌نه‌ڕاڵی فەیلەسووف و نووسەری کتێبی “هونەری جەنگ”، لە مەیدانی جەنگ و تیۆریدا پێی وابوو کە زۆریی هێزی دوژمن تەنیا ژمارەیە و، ئەمەیش هۆکار نییە بۆ سەرکەوتن؛ هەروەها هەوڵیشی نەدا کە لە مەیدانی جەنگدا بەپێی مه‌نتقی بیرکاری بجه‌نگێت، بەڵکوو جەختی لە وریایی، خوێندنەوەی وردی دوژمن، تاکتیکی گونجاو و بیری لە دۆزینەوەی خاڵی لاوازی دوژمن دەکردەوە و ڕووبەڕووی خاڵی بەهێزی دوژمنیش نەدەبووەوە. سوون تزوو لە شەڕێکی مێژووییدا توانی به‌ لەشکرێکی ٣٠ هە‌زار کەسی، لەشکری ٢٠٠ هەزار کە‌سیی سوپای دوژمن تێک بشکێنێت. ئەو فەرماندە فەیلەسووفە، لەو شەڕەدا توانی هاوکێشەی چۆنایەتی (Quality) بەسەر چەندایەتی (Quantity)ی ژمارەدا زاڵ بکات.

نزیکه‌ی ٦٥٠ ساڵ دوای سوون تزوو، “کائۆ کائۆ” (١٥٥-٢٢٠ی زایینی؛ سەرۆکوەزیرانی بنەماڵەی هانی ڕۆژهەڵات و دامەزرێنەری “پاشایەتیی وۆ” کە بە “سوڵتانی جەنگ”یش ناوی دەبرێت)، هەر بە پەیڕەوی لە هزری سوون تزوو، ئەویش زۆریی هێزی دوژمنی بە ژمارە ناو دەبرد و لە مەیدانی جەنگدا بڕوای بە مەنتقی وشکی بیرکاری یان هەوڵدان بۆ یەکسانیی هێز نەدەکردەوە؛ یان ئەگەر ژمارەی دوژمن زۆر بایە ڕووبەڕووی نەدەبووەوە. کائۆ کائۆ لە جەنگێکی مێژووییدا، توانی بە ٧٠ هەزار سەربازی ڕاهێنراو (چۆنایەتیی سەربازەکان)، فەرماندەی ئازا، وشیار و لێهاتوو، هێزی ٧٠٠ هەزار کەسیی دوژمنەکەی تێک بشکێنێت! گشتی ئەمەیش لە گرەوی ستراتیژی، پلان، ڕێکخستن و سەرکردایەتیکردنێکی وردبین، وریا و تۆکمەدایە!

جەنگی “گابەردی سوور” (Red Cliff) کە لەنێوان ساڵانی (٢٠٨ تا ٢٠٩)ی زایینیدا ڕووی دا، یەکێکە لە بەناوبانگترین شه‌ڕه‌کانی مێژووی چین؛ هەروەها بە یەکێک لە گەورەترین شه‌ڕه‌ دەریایییه‌كانی چین باسی لێوە دەکەن؛ هەم سەرەتای کۆتاییی ئیمپراتۆرییه‌تی هان بوو، هەم بناغەی سێ ئیپمراتۆرییه‌تیشی لە چین داڕشت. لەو شه‌ڕه‌دا پاشایەتیی “شوو” و “وۆ” بە ٥٠ هەزار سەرباز و بە هێزی دەریاییی خۆیان، بەڵام بە ژمارەیەک فەرماندەی لێهاتوو، توانییان سوپای ٨٠٠ هەزار کەسیی “پاشای وی” تێک بشکێنن. لەو جەنگەدا “ژووگێ لیانگ” بە ته‌کتیک و وردبینیی خۆیەوە، هەروەها بە زانیاریی پێشوەختە لە دوژمن، لە لووتکەدا بوو.

“ژووگێ لیانگ” (١٨١-٢٣٤ی زایینی)، ناسراو بە “وۆلۆنگ”، “ئەژدیهای خەوتوو”، سەرۆکوەزیران و گەورەترین ستراتیژیستی سه‌ربازیی سەردەمی خۆی لە مێژووی چیندا دەڵێت: “ئەگەر سەربازەکان ڕاهێنانی باشیان پێ بکرێت، یەک سەرباز دەتوانێت سەدان سەربازی دوژمن ببەزێنێت و بەسەریاندا زاڵ بێت.” ئەو ئاڵوگۆڕە لە چەندایەتییەوە بۆ چۆنایەتی، نەک تەنیا لە مەیدانی جەنگدا، بەڵکوو بەدڵنیایییەوە، دەکرێت لە بواری کار و کارگێڕی، هەروەها لە هونەری بەڕێوەبەرایەتیدا کەڵکی لێ وەربگیرێت و ببێتە سیستەمی کارکردن و بیرکردنەوە. بۆ نموونە ڕاهێنانی کارمەندان یەکێکە لە مەرجە سەرەکییەکان بۆ ئەوەی دامەزراوەیەک لە کارەکەیدا سەرکەوتوو بێت و، خاوەنی باشترین بەرهەمیش بێت. ئەوەیش پەیوەندیی بە وەگەڕخستنی توانای تاکەکانەوە هه‌یه‌ و، لە ناوەڕۆکی خۆیدا ئاره‌زوو، حه‌ز، مه‌یلی کاركردن و بەرپرسیارێتی لەناو کارمەندان (هاوکاران)دا دەخوڵقێنێت؛ هەروەها کەلتووری کار و ئەخلاقی کاریش بەهێز دەکات و، لە هەمان کاتیشدا دیسپلین و ڕێكوپێكی لە کاردا دێنێته‌ دی.

لە بری فەرماندەی لێهاتوو و لێوەشاوە، دەکرێت لە دامودەزگەکانی حکوومەت و كۆمپانیا ئابووری و بازرگانییەکاندا، بیر لە بەڕێوەبەری لێهاتوو، لێوەشاوه‌، زیرەک و وریا بکرێتەوە، کە چۆن لە مەیدانی کاردا، ڕێکخەر، بڕیاردەر و وه‌ڵامدەر بێت و سیستەمی کارەکەیشی لەسەر بنەمای ئاسۆیی ڕێک بخات و دەوری یەکلاکەرەوەیش بگێڕێت.

لە مەیدانی کار و کارگێڕییشدا هەر وایە؛ ئەگەر دامەزراوەیەک بە سەد کەس کار دەکات (زۆری و بۆری)، دەکرێت بیر لەوەیش بکرێتەوە کە لە بری ١٠٠ کەس، بە کەمتر لە ٥٠ کەسیش بتوانرێ کارەکان ڕاپەڕێندرێن؛ بەو مەرجەی، شێوازی ڕێکخستن لە “ستوونی”یەوە بۆ “ئاسۆیی” بگۆڕدرێت، هەروەها ڕاهێنانی بەردەوام بە ٥٠ کارمەندەکەیش ئەو توانایەیان پێ دەبەخشێت کە کاری سەدان کرێکار بکەن، ئەویش بە چۆنایەتییەکی بەرزەوە. لەو شێوە ڕێکخستنەدا، کارمەندان دەبنە بەشێک لە پرۆسەی کار و بڕیاردان. ئەم چەشنە لە بیرکردنەوە و کارکردنە، دەتوانێت بەر بە گەندەڵی، دزی، چێکردنی لەشکری بندیوار و بەفیڕۆدانی سامانی وڵات بگرێت و، کۆمەڵگە بەرەو گەشەسەندن ئاراسته‌ بکات.

لە بیرکاریدا، وه‌ڵامەکە ڕوانگەی چەندایەتیی هەیە، بەڵام لە سیاسەت و جەنگدا گەرچی ژمارە گرینگە و بەشێکە لە ئامار، ڕوانگەکە چۆنایەتییە، کە ئەویش خۆی لە وریایی، خۆگونجاندن، ستراتیژی، خوێندنەوەی هێزی دوژمن و خۆی، هەروەها دەستنیشانکردنی خاڵی بەهێز و لاوازی خۆی و دوژمنەکەیدا دەبینێتەوە. ئەوە چۆنایەتییە کە بەسەر ژمارەدا زاڵ دەبێت و هاوکێشەکە لە چەندایەتییەوە بۆ چۆنایەتی دەگۆڕێت. بۆیە لەو بوارانەدا، “یەک کۆ یەک، یەکسان نییە بە دوو”؛ ئەوە چۆنایەتییەکەیە هاوکێشەکە تێک دەدا. دەکرێت ئەو شێوە لە کارکردن و ئیدارەدانە، بە ململانێی هزرەکانیش ناوی ببەین، چونکە بنەماکە لەسەر وەگەڕخستنی عەقڵ و لێکدانەوە دادەمەزرێنێت و کێبەرکێی بێغەشیش، دامەزراوە و وڵات بەرەو پێشه‌وه‌ دەبات!

کتێبی: هونەری جەنگ

ئەم جاڕنامە جیهانییەى مافەکانى مرۆڤ، بە گوێرەی بڕیارى ژمارە 217 ئەلف (د-3) لە 10ى کانوونى یەکەمى 1948، بە 48 دەنگ لە کۆى 56 دەوڵەت و دەنگنەدانى 8 وڵات، پەسند کراوە.

THIS UNIVERSAL DECLARATION OF HUMAN RIGHTS

10/12/1948

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم  26, 12, 2016

ديباجە

لە سەرينى ئەوەى كە داننان بە ئابڕوو و كەرامەتى ڕەگئاژۆى سەرجەم ئەندامانى بنەماڵەى مرۆڤايەتى و، بە مافە وەكيەك و حاشالێنەكراوەكانى ئەوانيشەوە، بناغەى ئازادى، دادپەروەرى و ئاشتى لە دنيادا پێك دەهێنێ،

له‌بەر ئەوەى كە لەبيرخۆبردنەوەى مافەكانى مرۆڤ و سووكايەتىپێكردنيان، كردەوەى بەربەرى و هۆڤييانەى ئەوتۆيان بەدواوە بووە كە ئازارى ويژدانى مرۆڤايەتييان داوە،

لەبەر ئەوەى كە ئاواتى هەرە بەرزى تەواوى خەڵك ئەوە بووە كە دنيايەك بێتە ئاراوە، مرۆڤ بەئازادانە قسەى خۆى بكا و، باوەڕى خۆى دەرببڕێ و لە ترس و بيم و نەدارى و دەستکورتی ڕزگارى ببێ،

لەبەر ئەوەى كە پێويست بووە، یاسا مرۆڤ بپارێزى، نەبادا لە دواجاردا ناچار ببێ دژى ملهوڕى و ستەم ڕابپەڕێ و ياخى ببێ،

لەبەر ئەوەى كە پێويست بووە، گەشەپێدانى پێوەنديى دۆستانەى نێوان نەتەوان پەرەى پێ بدرێ،

لەبەر ئەوەى كە گەلانى نەتەوە يەكگرتووەكان سەرلەنوێ لە پەيماندا جەختيان لەسەر باوەڕبوون بە مافە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ، بە كەرامەت و بەها و بايەخى تاكەكەس و بە مافە وەكيەكەكانى پياوان و ژنان كردووەتەوە و، بڕياريان داوە كە پێشكەوتنى كۆمەڵايەتى بەرەو ژوور ببەن و، لە كەشێكى بەرفرەترى ئازاديدا، ئاستەكانى ژيان و گوزەران بەرەو سەرتر ببەن،

لە سەرينى ئەوەى كە دەوڵەتانى ئەندام، بەڵێنى هاريكارييان بە نەتەوە يەكگرتووەكان داوە، بەردەوام چاودێريى ماف و ئازادييە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ بكەن و ڕێزيان لێ بگرن،

لەبەر ئەوەى كە تێگەيشتنێكى هاوبەشى ئەم ماف و ئازادييانە، گرنگيى هەرە مەزنى لەو بەڵێنبردنەسەرەدا هەيە بەتەواوى،

هەنووكە، كۆمەڵەى گشتيى ئەم جاڕنامە جيهانييەى مافەكانى مرۆڤ، وەك نموونەيەكى هەرە بەرزى هاوبەشى تەواوى گەلان و نەتەوەكان، ڕادەگەيەنێ تا هەموو تاك و دەستە و گرووپێكى ناو كۆمەڵگە، بەردەوام ئەم جاڕنامەيان لەبەرچاو بێ كە لە ڕێگەى خوێندن و فێربوون و پەروەردە و ڕێوشوێنى جێگيرى نەتەوەيى و جيهانييەوە، ڕێزگرتن لەو مافانە پەرە پێ بدەن و، بە شێوەيەكى جيهانى و كارا لەنێو گەلانى دەوڵەتە ئەندامەكان خۆيان و گەلانى ئەو هەرێمانەیشەوە كە لەژێر دەسەڵاتى ئەواندان، دەستەبەرى دانپێدانان و ڕەچاوكردنيان بكەن.

ماددە 1

هەمى خەڵك بەئازادى لەدايك دەبن و لە كەرامەت و مافەكانياندا وەكيەكن. گشتيان ئاوەز و هۆش و ويژدانيان پێ بەخشراوە و، دەبێت بە گيانێكى برايانە مامەڵە لەگەڵ يەكديدا بكەن.

ماددە 2

1. 1. هەر يەكێك، بەبێ هيچ جياوازيدانانێكى وەك توخم، ڕەنگ، ڕەگەز، زمان، ئايين، بيروڕاى سياسى، يان هەر بيروڕايەكى ديكە، بنەچە و ئەسڵ و فەسڵى نيشتیمانى، يان كۆمەڵايەتى، سامان، بارى لەدايكبوون، يان ڕەوش و بارى ديكە، مافى كەڵكوەرگرتنى لە سەرجەم ئەو ماف و ئازادييانەدا هەيە كە لەم جاڕنامەيەدا جێيان بۆ كراوەتەوە.
2. 2. سەربارى ئەوەیش، نابێ جياوازى لەسەر بنەماى ڕەوش و ستاتۆى سياسى، دادوەرى و نێونەتەوەيیى وڵات، يان ئەو هەرێمەى كە كەسەکەى پێوە بەستراوە، بكرێ؛ جا هەرێمەكە سەربەخۆ بێ، يان لەژێر سايە و چاودێريدا بێ، يان هەرێمێكى ناخۆبەڕێوەر بێ، يان لەژێر سايەى هەر جۆرە بەرتەسكردنەوەيەكى ديكەى سەروەريدا بێ.

ماددە 3

هەر تاكێك مافى ژيان، ئازادى و تەناهيى تايبەت بە خۆى هەيە.

ماددە 4

نابێ هيچ تاكێك بە كۆيلە، يان ژێردەستە بكرێ. كۆيلايەتى و كڕين و فرۆشتنى بەندان، هەر شێوەيەكى هەبێ، قەدەغەيە.

ماددە 5

نابێ هيچ كەسێك ئازار و ئەشكەنجە بدرێ، يان ڕەفتار و سزاى توند و نامرۆڤانە و كەرامەتشكێنانەى لەتەكدا بكرێ.

ماددە 6

مافى هەر يەكێكە، لە هەر جێيەك بێ، وەك كەسێك لە بەردەم یاسادا، دانى پێدا بنرێ.

ماددە 7

هەموو خەڵك لە بەردەم یاسادا وەكيەكن و، دەبێت یاسا وەكيەك و بەبێ هيچ جياوازيدانێك بيانپارێزێ. هەمووان مافى ئەوەيان هەيە وەكيەك دژى هەر جياوازيدانانێك كە ئەم جاڕنامەيە پێشێل بكا، دژى هەر جۆرە هاندانێك بۆ جياوازیدانان، پارێزگارییان لێ بكرێ.

ماددە 8

هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە هانا بۆ دادگەى نيشتیمانيى پسپۆڕ ببات تا لە بەرانبەر ئەو كار و كردانەى كە مافە بنەڕەتييەكانى پێشێل دەكەن و، دەستوور، يان یاسا دەستەبەرى كردوون، چارەسەرێكى كاراى بۆ بدۆزێتەوە و هەقى بۆ بكاتەوە.

ماددە 9

نابێ هيچ كەسێك لەخۆوە بگيرێ، گل بدرێتەوە، يان دوور بخرێتەوە.

ماددە 10

هەر يەكێ، تەباى كەسانى ديكە، مافى ئەوەى هەيە لە لايەن دادگەيەكى سەربەخۆ و بێلايەن و دەستپاكەوە، بە شێوەيەكى دادپەروەرانە و بەئاشكرا سەيرى كه‌یسەكەى بكرێ و بڕيار لە ماف و پابەندييەكانى، يان هەر تۆمەتێكى پێى كراوە، بدرێ.

ماددە 11

1. 1. هەر كەسێك بە هەر تاوانێك تۆمەتبار بكرێ، تا ئەو دەمەى لە دادگەييكردنێكى بەئاشكرادا كە هەموو دەستەبەرێكى پێويستى بۆ بەرگريگردن لەخۆ بۆ دابين دەكرێ و تاوانباربوونەكەى بە یاساى بەسەردا ساغ دەكرێتەوە، بە بێتاوان دادەنرێ.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك به‌ هۆی کردن، یان نەکردنى كارێك، تاوانبار بكرێ كە بەپێى یاساى نيشتیمانى، يان یاساى نێودەوڵەتى لە كاتى تاوانكردنەکەدا، بە تاوان نەژمێردرێ. هەروا نابێ سزايەكى توندتر لەو سزايەى كە لە كاتى تاوانکردنەکەدا بۆ ئەو تاوانە دياري كراوە، بەسەر ئەو كەسەدا بسەپێنرێ.

ماددە 12

نابێ ژيانى تايبەتيى هيچ كەسێك، يان بنەماڵەكەى، يان ماڵ و نامە و نامەكارييەكانى مايەى هيچ جۆرە خۆتێكردنێكى ملهوڕانە بێ. هەروا نابێ پەلامارى ئابڕوو و شۆرەتيشى بدرێ. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە یاسا لەم جۆرە مايەخۆتێكردن و پەلامارانەى بپارێزێ.

ماددە 13

1. 1. هەموو كەسێك ئازاديى هاتوچۆ و نيشتەجێبوونى لەناو سنوورى هەر دەوڵەتێكدا، هەيە.
2. 2. هەموو تاكێك مافى ئەوەى هەيە كە هەر وڵاتێك، بە وڵاتەكەى خۆیشيیەوە، بەجێ بهێڵێ و، هەم بۆیشى بگەڕێتەوە.

ماددە 14

1. 1. هەموو تاكێك، لەبەر ستەم و چەوساندنەوە، مافى ئەوەى هەيە بە دواى پەنابەرى لە وڵاتێكى ديكەدا بگەڕێ و كەڵكى لێ وەربگرێ.
2. 2. هەر كەسێك لەبەر تاوانگەلێكى ناسياسى درابێتە دادگە، يان لەبەر كار و كردەيەكى پێچەوانەى مەبەست و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكان، كەڵك لەم مافە وەرناگرێ.

ماددە 15

1. 1. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە، دەوڵەتنامە (جنسیە)يەكى هەبێ.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك ملهوڕانە لە دەوڵەتنامەكەى بێبەش بكرێ، يان لە مافى گۆڕينى دەوڵەتنامەكەى بێبەش بكرێ.

ماددە 16

1. 1. هەر ژن و پياوێك تەمەنيان گەيشتبێتە تەمەنى هاوسەرگيرى، بێ هيچ كۆتوبەندێك بە هۆى ڕەگەز، يان دەوڵەتنامە، يان ئايين، مافى هاوسەرگيرى و پێكهێنانى خێزانيان هەيە. ژن و پياو، چ لە كاتى ژن و مێردايەتى و، چ لە بارى هەڵوەشاندنەوەیشيدا، مافگەلى وەكيەكيان هەیه‌.
2. 2. هاوسەرگيرى، دەبێت بە ڕەزامەنديى ئازادانە و تەواوى هەر دوو لايەنى هاوسەرگيرى بێ.
3. 3. ماڵبات، يەكەيەكى سروشتيى بنەڕەتيى كۆمەڵگەيە و مافى ئەوەى هەيە لە لايەن دەوڵەت و كۆمەڵگەوە بپارێزرێ.

ماددە 17

1. 1. هەر كەسێك، چ بەتەنيا و چ بە هاوبەش، مافى موڵكداريى هەیه‌.
2. 2. هيچ كەسێك، نابێ ملهوڕانە و بەزۆر مڵك و ماڵى لێ زەوت بكرێ.

ماددە 18

هەر كەسێك مافى ئازاديى بيركردنەوە و هۆش و ويژدان و ئايينى هەيە. ئەم مافەیش، ئازاديى گۆڕينى ئايين يان باوەڕ، ئازاديى ئايين دەربڕين، چ بەتەنیا و چ به‌ هاوبه‌ش، لەگەڵ كەسانى ديكەدا، چ بەئاشكرا و چ بەنهێنێ، لە ڕێگەى خوێندن و فێركردن و ڕەچاوكردن و بەجێهێنانى ڕێورەسمى ئايينیيش، دەگرێتەوە.

ماددە 19

هەر كەسێك مافى ئازاديى بيروڕا و ئازاديى ڕادەربڕينى هەيە. ئەم مافەیش ئازاديى پێڕەوكردنى هەر بيروڕايەك دەگرێتەوە بەبێ مايەى خۆتێكردن، هەروا وەدەستهێنان و وەرگرتن و بڵاوكردنەوەى هەواڵ و بيروڕایش دەگرێتەوە، جا بە هەر ئامرازێكى ميديا بێ، بێ خۆبەستنەوە بە سنوورەكان.

ماددە 20

1. 1. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە بەئازادانە بەشدارى لە كۆڕ و كۆبوونەوە و كۆمەڵەدا بكات.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك ناچارى چوونەناو كۆمەڵەيەك بكرێ.

ماددە 21

1. 1. هەموو تاكێك مافى ئەوەى هەيە، ڕاستەوخۆ، يان لە ڕێگەى نوێنەرە بەئازادى هەڵبژێردراوەكانيیەوە، بەشدارى لە حكوومەتى وڵاتەكەيدا بكات.
2. 2. هەموو كەسێك، تەباى هەر يەكێكى ديكە، مافى ئەوەى هەيە پۆستى گشتى لە وڵاتى خۆيدا وەربگرێ.
3. 3. دەبێت خواست و ويستى گەل، چاوگەى دەسەڵاتى حكوومەت بێ. ئەم ويست و خواستەیش لە ڕێگەى هەڵبژاردنى پاك و بێگەردى ناو بە ناودا دێتە دى، كە دەبێت بە دەنگدانى نهێنى و يەكسانيى لە نێوان هەموواندا، يان هەر كارڕاييیەكى ديكەى هاوشێوە كە ئازاديى دەنگدانى تێدا مسۆگەر ببێ، بێتە دى.

ماددە 22

هەر كەسێك، وەك ئەندامێكى كۆمەڵگە، مافى بيمەى كۆمەڵايەتیى هەيە لەسەر بنەماى سوودمەندبوون لەو مافە ئابوورى و كۆمەڵايەتى و كه‌لتوورييانەى كە پێويستن بۆ پاراستنى ئابڕوو و كەرامەت و نەشونماى ئازادانەى كەسايەتیى خۆى، بە سايەى هەوڵى نەتەوەيى و هاريكاريى نێودەوڵەتى و بەگوێرەى رێکخستن و سەرچاوەكانى هەر دەوڵەتێك.

ماددە 23

1. 1. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە كار بكات، بەئازادى كار و شۆل بۆ خۆى هەڵبژێرێ، هەلومەرجێكى دادپەروەر و دڵخوازانەى كارى هەبێ و، لە بێكاربوون بپارێزرێ.
2. 2. هەموو تاكێك، بێ هيچ جياوازيدانانێك، مافى ئەوەى هەيە هەقدەستى يەكسان لە بەرانبەر كارى وەكيەك وەربگرێ.
3. 3. هەموو تاكێك كار بكات، مافى ئەوەى هەيە لە بەرانبەردا هەقدەستێكى دادپەروەرانەى گونجاو وەربگرێ كە بژێو و گوزەرانێكى شياو و بەكەرامەتى مرۆڤانە بۆ خۆى و بۆ خێزانەكەى دەستەبەر بكا، ئەمە سەربارى ئامرازەكانى ديكەى پاراستنى كۆمەڵايەتى لە كاتى پێويستدا.
4. 4. هەموو كەسێك بۆ پاراستنى قازانج و بەرژەوەندييەكانى خۆى، مافى پێكهێنانى كۆڕ و كۆمەڵەى پيشەيى و چوونەناو سەنديكاى هەیه‌.

ماددە 24

هەموو كەسێك مافى پشودان و كات و دەمى بێشۆل و كارى هەیه‌، نەمازە دياريكردنى بەجێ و ڕێى كاتژمیره‌كانى كار و پشووى ناو بە ناوى بەمز (بەکرێ).

ماددە 25

1. 1. هەر كەسێك مافى ئەوەى هەيە ئاستێكى گوزەرانى هەبێ و تەندروستى و بژێوى خۆى و ماڵباتەكەى پێ دابين بكا، بە خۆراك، جلوبەرگ، خانوبەرە و و چاودێريى پزيشكى و خزمەتگوزارييە پێويستە كۆمەڵايەتييەكانيشەوە. هەروا مافى ئەوەیشى هەيە لە بارى بێكارى، نەخۆشكەوتن، پەككەوتن و بێوەژنى و بێوەمێردى و پيربوون و هۆكارى ديكەى لەدەستدانى ئامرازەكانى بژێوى لە ئەنجامى هەلومەرجێكدا، بێ ويست و خواستى خۆى، ژيان و گوزەرانى بۆ دابين بكرێ.
2. 2. دايكايەتى و منداڵێتى، مافى هاريكارى و چاودێريى تايبەتيان هەیه‌ و، دەبێت سەرجەم مناڵان، جا چ لەدايكبوونيان ئاكامى گرێبەستێكى شەرعى بێ، يان ڕێگەيەكى ناشەرعى، مافى ئەوەيان هەيە وەكيەك لەبارى كۆمەڵايەتييەوە بپارێزرێن.

ماددە 26

1. 1. هەر كەسێك مافى ئەوەى هەيە پێى بخوێندرێ. دەبێت خوێندن و فێربوون، بە لانى كەم لە هەر دوو قۆناخى سەرەتايى و بنەڕەتيدا، بەخۆڕايى بێ. دەبێت خوێندنى سەرەتايى بەزۆر بێ و، خوێندنى تەكنيكى و پيشەيى بگشتێندرێ و، وەرگرتن لە خوێندنى باڵادا لەسەر بنەماى لێوەشاوەيى و بۆ هەمووان وەكيەك بێ.
2. 2. دەبێت ئامانجى پەروەردە و فێركردن، پێگەياندنى هەمەلايەنەى كەسايەتيى مرۆڤ و ڕێزگرتنى زێترى ماف و ئازادييە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ، برەودان بە لێكحاڵيبوون و لێبووردەيى و دۆستايەتيى نێوان سەرجەم گەل و گرووپ و كۆمەڵە ڕەگەزى و ئايينييەكان و هەوڵى زێترى نەتەوە يەكگرتووەكان بێ، بۆ پاراستنى ئاشتى.
3. 3. دایكان و باوكان، پێش كەسانى ديكە، مافى ئەوەيان هەيە جۆرى ئەو پەروەردەيە ديارى بكەن كە منداڵەكانيان پێ پەروەردە دەكرێ.

ماددە 27

1. 1. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە ئازادانە بەشدارى ژيانى كه‌لتووريى كۆمەڵگە بکا و، چێژ لە هونەر وەربگرێ و، بەشدارى لە پێشكەوتنى زانستیدا بكا و، سوود لە دەسكەوتەكانى وەربگرێ.
2. 2. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە، بەرژەوەندە مەعنەوى و ماددييەكانى بپارێزرێن، كە بەرەنجامى هەر بەرهەمێكى زانستى، ئەدەبى، يان هونەرى بن كە خۆى دايناوە.

ماددە 28

هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە كەڵك لە سیسته‌مێكى كۆمەڵايەتى و نێودەوڵەتيى وەسا وەربگرێ كە بەساى ئەمەوە، ئەو ماف و ئازادييانەى لەم جاڕنامەيەدا هاتوون، بەتەواوى بێنە دى.

ماددە 29

1. 1. هەر تاكێك لە بەرانبەر ئەو كۆميونيتەى كە، دەكرێ گەشەكردنى ئازادانە و هەمەلايەنەى كەسايەتيى بۆ بڕەخسێنێ، ئەركگەلێكى دەکەونە ئەستۆوە.
2. 2. تاكەكەس لە پراكتيزەكردنى ماف و ئازادييەكانى خۆيدا تەنيا مل بۆ ئەو كۆتوبەندانەى یاسا بڕيارى لێ داون، دادەنەوێنێ، بە مەبەستى دابينكردنى داننان و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادييەكانى كەسانى ديكە و بۆ باوەگۆدانەوەى داخوازيى دادپەروەرانەى ڕەوشت، نيزامى گشتى و بەرژەوەنديى گشتى لە كۆمەڵگەيەكى ديموكراتيكدا.
3. 3. نابێ لە هيچ بارێكدا پراكتيزەكردنى ئەم ماف و ئازادييانە پێكناكۆك بێ، لەتەك ئارمانج و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكاندا.

ماددە 30

لەم جاڕنامەيەدا دەقێکى تێدا نییە کە وا لێك بدرێتەوە مافى کار و کردەیەک یان چالاکییەکى ئەوتۆ بە دەوڵەتێك، گرووپێك، يان تاكەكەسێك بدا کە تێكدانى ماف و ئازادييەكانى ناو ئەم جاڕنامەيەى بەدواوە بێ.

ئەم جاڕنامە جیهانییەى مافەکانى مرۆڤ، بە گوێرەی بڕیارى ژمارە 217 ئەلف (د-3) لە 10ى کانوونى یەکەمى 1948، بە 48 دەنگ لە کۆى 56 دەوڵەت و دەنگنەدانى 8 وڵات، پەسند کراوە.

THIS UNIVERSAL DECLARATION OF HUMAN RIGHTS

10/12/1948

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم  26, 12, 2016

ديباجە

لە سەرينى ئەوەى كە داننان بە ئابڕوو و كەرامەتى ڕەگئاژۆى سەرجەم ئەندامانى بنەماڵەى مرۆڤايەتى و، بە مافە وەكيەك و حاشالێنەكراوەكانى ئەوانيشەوە، بناغەى ئازادى، دادپەروەرى و ئاشتى لە دنيادا پێك دەهێنێ،

له‌بەر ئەوەى كە لەبيرخۆبردنەوەى مافەكانى مرۆڤ و سووكايەتىپێكردنيان، كردەوەى بەربەرى و هۆڤييانەى ئەوتۆيان بەدواوە بووە كە ئازارى ويژدانى مرۆڤايەتييان داوە،

لەبەر ئەوەى كە ئاواتى هەرە بەرزى تەواوى خەڵك ئەوە بووە كە دنيايەك بێتە ئاراوە، مرۆڤ بەئازادانە قسەى خۆى بكا و، باوەڕى خۆى دەرببڕێ و لە ترس و بيم و نەدارى و دەستکورتی ڕزگارى ببێ،

لەبەر ئەوەى كە پێويست بووە، یاسا مرۆڤ بپارێزى، نەبادا لە دواجاردا ناچار ببێ دژى ملهوڕى و ستەم ڕابپەڕێ و ياخى ببێ،

لەبەر ئەوەى كە پێويست بووە، گەشەپێدانى پێوەنديى دۆستانەى نێوان نەتەوان پەرەى پێ بدرێ،

لەبەر ئەوەى كە گەلانى نەتەوە يەكگرتووەكان سەرلەنوێ لە پەيماندا جەختيان لەسەر باوەڕبوون بە مافە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ، بە كەرامەت و بەها و بايەخى تاكەكەس و بە مافە وەكيەكەكانى پياوان و ژنان كردووەتەوە و، بڕياريان داوە كە پێشكەوتنى كۆمەڵايەتى بەرەو ژوور ببەن و، لە كەشێكى بەرفرەترى ئازاديدا، ئاستەكانى ژيان و گوزەران بەرەو سەرتر ببەن،

لە سەرينى ئەوەى كە دەوڵەتانى ئەندام، بەڵێنى هاريكارييان بە نەتەوە يەكگرتووەكان داوە، بەردەوام چاودێريى ماف و ئازادييە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ بكەن و ڕێزيان لێ بگرن،

لەبەر ئەوەى كە تێگەيشتنێكى هاوبەشى ئەم ماف و ئازادييانە، گرنگيى هەرە مەزنى لەو بەڵێنبردنەسەرەدا هەيە بەتەواوى،

هەنووكە، كۆمەڵەى گشتيى ئەم جاڕنامە جيهانييەى مافەكانى مرۆڤ، وەك نموونەيەكى هەرە بەرزى هاوبەشى تەواوى گەلان و نەتەوەكان، ڕادەگەيەنێ تا هەموو تاك و دەستە و گرووپێكى ناو كۆمەڵگە، بەردەوام ئەم جاڕنامەيان لەبەرچاو بێ كە لە ڕێگەى خوێندن و فێربوون و پەروەردە و ڕێوشوێنى جێگيرى نەتەوەيى و جيهانييەوە، ڕێزگرتن لەو مافانە پەرە پێ بدەن و، بە شێوەيەكى جيهانى و كارا لەنێو گەلانى دەوڵەتە ئەندامەكان خۆيان و گەلانى ئەو هەرێمانەیشەوە كە لەژێر دەسەڵاتى ئەواندان، دەستەبەرى دانپێدانان و ڕەچاوكردنيان بكەن.

ماددە 1

هەمى خەڵك بەئازادى لەدايك دەبن و لە كەرامەت و مافەكانياندا وەكيەكن. گشتيان ئاوەز و هۆش و ويژدانيان پێ بەخشراوە و، دەبێت بە گيانێكى برايانە مامەڵە لەگەڵ يەكديدا بكەن.

ماددە 2

1. 1. هەر يەكێك، بەبێ هيچ جياوازيدانانێكى وەك توخم، ڕەنگ، ڕەگەز، زمان، ئايين، بيروڕاى سياسى، يان هەر بيروڕايەكى ديكە، بنەچە و ئەسڵ و فەسڵى نيشتیمانى، يان كۆمەڵايەتى، سامان، بارى لەدايكبوون، يان ڕەوش و بارى ديكە، مافى كەڵكوەرگرتنى لە سەرجەم ئەو ماف و ئازادييانەدا هەيە كە لەم جاڕنامەيەدا جێيان بۆ كراوەتەوە.
2. 2. سەربارى ئەوەیش، نابێ جياوازى لەسەر بنەماى ڕەوش و ستاتۆى سياسى، دادوەرى و نێونەتەوەيیى وڵات، يان ئەو هەرێمەى كە كەسەکەى پێوە بەستراوە، بكرێ؛ جا هەرێمەكە سەربەخۆ بێ، يان لەژێر سايە و چاودێريدا بێ، يان هەرێمێكى ناخۆبەڕێوەر بێ، يان لەژێر سايەى هەر جۆرە بەرتەسكردنەوەيەكى ديكەى سەروەريدا بێ.

ماددە 3

هەر تاكێك مافى ژيان، ئازادى و تەناهيى تايبەت بە خۆى هەيە.

ماددە 4

نابێ هيچ تاكێك بە كۆيلە، يان ژێردەستە بكرێ. كۆيلايەتى و كڕين و فرۆشتنى بەندان، هەر شێوەيەكى هەبێ، قەدەغەيە.

ماددە 5

نابێ هيچ كەسێك ئازار و ئەشكەنجە بدرێ، يان ڕەفتار و سزاى توند و نامرۆڤانە و كەرامەتشكێنانەى لەتەكدا بكرێ.

ماددە 6

مافى هەر يەكێكە، لە هەر جێيەك بێ، وەك كەسێك لە بەردەم یاسادا، دانى پێدا بنرێ.

ماددە 7

هەموو خەڵك لە بەردەم یاسادا وەكيەكن و، دەبێت یاسا وەكيەك و بەبێ هيچ جياوازيدانێك بيانپارێزێ. هەمووان مافى ئەوەيان هەيە وەكيەك دژى هەر جياوازيدانانێك كە ئەم جاڕنامەيە پێشێل بكا، دژى هەر جۆرە هاندانێك بۆ جياوازیدانان، پارێزگارییان لێ بكرێ.

ماددە 8

هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە هانا بۆ دادگەى نيشتیمانيى پسپۆڕ ببات تا لە بەرانبەر ئەو كار و كردانەى كە مافە بنەڕەتييەكانى پێشێل دەكەن و، دەستوور، يان یاسا دەستەبەرى كردوون، چارەسەرێكى كاراى بۆ بدۆزێتەوە و هەقى بۆ بكاتەوە.

ماددە 9

نابێ هيچ كەسێك لەخۆوە بگيرێ، گل بدرێتەوە، يان دوور بخرێتەوە.

ماددە 10

هەر يەكێ، تەباى كەسانى ديكە، مافى ئەوەى هەيە لە لايەن دادگەيەكى سەربەخۆ و بێلايەن و دەستپاكەوە، بە شێوەيەكى دادپەروەرانە و بەئاشكرا سەيرى كه‌یسەكەى بكرێ و بڕيار لە ماف و پابەندييەكانى، يان هەر تۆمەتێكى پێى كراوە، بدرێ.

ماددە 11

1. 1. هەر كەسێك بە هەر تاوانێك تۆمەتبار بكرێ، تا ئەو دەمەى لە دادگەييكردنێكى بەئاشكرادا كە هەموو دەستەبەرێكى پێويستى بۆ بەرگريگردن لەخۆ بۆ دابين دەكرێ و تاوانباربوونەكەى بە یاساى بەسەردا ساغ دەكرێتەوە، بە بێتاوان دادەنرێ.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك به‌ هۆی کردن، یان نەکردنى كارێك، تاوانبار بكرێ كە بەپێى یاساى نيشتیمانى، يان یاساى نێودەوڵەتى لە كاتى تاوانكردنەکەدا، بە تاوان نەژمێردرێ. هەروا نابێ سزايەكى توندتر لەو سزايەى كە لە كاتى تاوانکردنەکەدا بۆ ئەو تاوانە دياري كراوە، بەسەر ئەو كەسەدا بسەپێنرێ.

ماددە 12

نابێ ژيانى تايبەتيى هيچ كەسێك، يان بنەماڵەكەى، يان ماڵ و نامە و نامەكارييەكانى مايەى هيچ جۆرە خۆتێكردنێكى ملهوڕانە بێ. هەروا نابێ پەلامارى ئابڕوو و شۆرەتيشى بدرێ. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە یاسا لەم جۆرە مايەخۆتێكردن و پەلامارانەى بپارێزێ.

ماددە 13

1. 1. هەموو كەسێك ئازاديى هاتوچۆ و نيشتەجێبوونى لەناو سنوورى هەر دەوڵەتێكدا، هەيە.
2. 2. هەموو تاكێك مافى ئەوەى هەيە كە هەر وڵاتێك، بە وڵاتەكەى خۆیشيیەوە، بەجێ بهێڵێ و، هەم بۆیشى بگەڕێتەوە.

ماددە 14

1. 1. هەموو تاكێك، لەبەر ستەم و چەوساندنەوە، مافى ئەوەى هەيە بە دواى پەنابەرى لە وڵاتێكى ديكەدا بگەڕێ و كەڵكى لێ وەربگرێ.
2. 2. هەر كەسێك لەبەر تاوانگەلێكى ناسياسى درابێتە دادگە، يان لەبەر كار و كردەيەكى پێچەوانەى مەبەست و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكان، كەڵك لەم مافە وەرناگرێ.

ماددە 15

1. 1. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە، دەوڵەتنامە (جنسیە)يەكى هەبێ.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك ملهوڕانە لە دەوڵەتنامەكەى بێبەش بكرێ، يان لە مافى گۆڕينى دەوڵەتنامەكەى بێبەش بكرێ.

ماددە 16

1. 1. هەر ژن و پياوێك تەمەنيان گەيشتبێتە تەمەنى هاوسەرگيرى، بێ هيچ كۆتوبەندێك بە هۆى ڕەگەز، يان دەوڵەتنامە، يان ئايين، مافى هاوسەرگيرى و پێكهێنانى خێزانيان هەيە. ژن و پياو، چ لە كاتى ژن و مێردايەتى و، چ لە بارى هەڵوەشاندنەوەیشيدا، مافگەلى وەكيەكيان هەیه‌.
2. 2. هاوسەرگيرى، دەبێت بە ڕەزامەنديى ئازادانە و تەواوى هەر دوو لايەنى هاوسەرگيرى بێ.
3. 3. ماڵبات، يەكەيەكى سروشتيى بنەڕەتيى كۆمەڵگەيە و مافى ئەوەى هەيە لە لايەن دەوڵەت و كۆمەڵگەوە بپارێزرێ.

ماددە 17

1. 1. هەر كەسێك، چ بەتەنيا و چ بە هاوبەش، مافى موڵكداريى هەیه‌.
2. 2. هيچ كەسێك، نابێ ملهوڕانە و بەزۆر مڵك و ماڵى لێ زەوت بكرێ.

ماددە 18

هەر كەسێك مافى ئازاديى بيركردنەوە و هۆش و ويژدان و ئايينى هەيە. ئەم مافەیش، ئازاديى گۆڕينى ئايين يان باوەڕ، ئازاديى ئايين دەربڕين، چ بەتەنیا و چ به‌ هاوبه‌ش، لەگەڵ كەسانى ديكەدا، چ بەئاشكرا و چ بەنهێنێ، لە ڕێگەى خوێندن و فێركردن و ڕەچاوكردن و بەجێهێنانى ڕێورەسمى ئايينیيش، دەگرێتەوە.

ماددە 19

هەر كەسێك مافى ئازاديى بيروڕا و ئازاديى ڕادەربڕينى هەيە. ئەم مافەیش ئازاديى پێڕەوكردنى هەر بيروڕايەك دەگرێتەوە بەبێ مايەى خۆتێكردن، هەروا وەدەستهێنان و وەرگرتن و بڵاوكردنەوەى هەواڵ و بيروڕایش دەگرێتەوە، جا بە هەر ئامرازێكى ميديا بێ، بێ خۆبەستنەوە بە سنوورەكان.

ماددە 20

1. 1. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە بەئازادانە بەشدارى لە كۆڕ و كۆبوونەوە و كۆمەڵەدا بكات.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك ناچارى چوونەناو كۆمەڵەيەك بكرێ.

ماددە 21

1. 1. هەموو تاكێك مافى ئەوەى هەيە، ڕاستەوخۆ، يان لە ڕێگەى نوێنەرە بەئازادى هەڵبژێردراوەكانيیەوە، بەشدارى لە حكوومەتى وڵاتەكەيدا بكات.
2. 2. هەموو كەسێك، تەباى هەر يەكێكى ديكە، مافى ئەوەى هەيە پۆستى گشتى لە وڵاتى خۆيدا وەربگرێ.
3. 3. دەبێت خواست و ويستى گەل، چاوگەى دەسەڵاتى حكوومەت بێ. ئەم ويست و خواستەیش لە ڕێگەى هەڵبژاردنى پاك و بێگەردى ناو بە ناودا دێتە دى، كە دەبێت بە دەنگدانى نهێنى و يەكسانيى لە نێوان هەموواندا، يان هەر كارڕاييیەكى ديكەى هاوشێوە كە ئازاديى دەنگدانى تێدا مسۆگەر ببێ، بێتە دى.

ماددە 22

هەر كەسێك، وەك ئەندامێكى كۆمەڵگە، مافى بيمەى كۆمەڵايەتیى هەيە لەسەر بنەماى سوودمەندبوون لەو مافە ئابوورى و كۆمەڵايەتى و كه‌لتوورييانەى كە پێويستن بۆ پاراستنى ئابڕوو و كەرامەت و نەشونماى ئازادانەى كەسايەتیى خۆى، بە سايەى هەوڵى نەتەوەيى و هاريكاريى نێودەوڵەتى و بەگوێرەى رێکخستن و سەرچاوەكانى هەر دەوڵەتێك.

ماددە 23

1. 1. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە كار بكات، بەئازادى كار و شۆل بۆ خۆى هەڵبژێرێ، هەلومەرجێكى دادپەروەر و دڵخوازانەى كارى هەبێ و، لە بێكاربوون بپارێزرێ.
2. 2. هەموو تاكێك، بێ هيچ جياوازيدانانێك، مافى ئەوەى هەيە هەقدەستى يەكسان لە بەرانبەر كارى وەكيەك وەربگرێ.
3. 3. هەموو تاكێك كار بكات، مافى ئەوەى هەيە لە بەرانبەردا هەقدەستێكى دادپەروەرانەى گونجاو وەربگرێ كە بژێو و گوزەرانێكى شياو و بەكەرامەتى مرۆڤانە بۆ خۆى و بۆ خێزانەكەى دەستەبەر بكا، ئەمە سەربارى ئامرازەكانى ديكەى پاراستنى كۆمەڵايەتى لە كاتى پێويستدا.
4. 4. هەموو كەسێك بۆ پاراستنى قازانج و بەرژەوەندييەكانى خۆى، مافى پێكهێنانى كۆڕ و كۆمەڵەى پيشەيى و چوونەناو سەنديكاى هەیه‌.

ماددە 24

هەموو كەسێك مافى پشودان و كات و دەمى بێشۆل و كارى هەیه‌، نەمازە دياريكردنى بەجێ و ڕێى كاتژمیره‌كانى كار و پشووى ناو بە ناوى بەمز (بەکرێ).

ماددە 25

1. 1. هەر كەسێك مافى ئەوەى هەيە ئاستێكى گوزەرانى هەبێ و تەندروستى و بژێوى خۆى و ماڵباتەكەى پێ دابين بكا، بە خۆراك، جلوبەرگ، خانوبەرە و و چاودێريى پزيشكى و خزمەتگوزارييە پێويستە كۆمەڵايەتييەكانيشەوە. هەروا مافى ئەوەیشى هەيە لە بارى بێكارى، نەخۆشكەوتن، پەككەوتن و بێوەژنى و بێوەمێردى و پيربوون و هۆكارى ديكەى لەدەستدانى ئامرازەكانى بژێوى لە ئەنجامى هەلومەرجێكدا، بێ ويست و خواستى خۆى، ژيان و گوزەرانى بۆ دابين بكرێ.
2. 2. دايكايەتى و منداڵێتى، مافى هاريكارى و چاودێريى تايبەتيان هەیه‌ و، دەبێت سەرجەم مناڵان، جا چ لەدايكبوونيان ئاكامى گرێبەستێكى شەرعى بێ، يان ڕێگەيەكى ناشەرعى، مافى ئەوەيان هەيە وەكيەك لەبارى كۆمەڵايەتييەوە بپارێزرێن.

ماددە 26

1. 1. هەر كەسێك مافى ئەوەى هەيە پێى بخوێندرێ. دەبێت خوێندن و فێربوون، بە لانى كەم لە هەر دوو قۆناخى سەرەتايى و بنەڕەتيدا، بەخۆڕايى بێ. دەبێت خوێندنى سەرەتايى بەزۆر بێ و، خوێندنى تەكنيكى و پيشەيى بگشتێندرێ و، وەرگرتن لە خوێندنى باڵادا لەسەر بنەماى لێوەشاوەيى و بۆ هەمووان وەكيەك بێ.
2. 2. دەبێت ئامانجى پەروەردە و فێركردن، پێگەياندنى هەمەلايەنەى كەسايەتيى مرۆڤ و ڕێزگرتنى زێترى ماف و ئازادييە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ، برەودان بە لێكحاڵيبوون و لێبووردەيى و دۆستايەتيى نێوان سەرجەم گەل و گرووپ و كۆمەڵە ڕەگەزى و ئايينييەكان و هەوڵى زێترى نەتەوە يەكگرتووەكان بێ، بۆ پاراستنى ئاشتى.
3. 3. دایكان و باوكان، پێش كەسانى ديكە، مافى ئەوەيان هەيە جۆرى ئەو پەروەردەيە ديارى بكەن كە منداڵەكانيان پێ پەروەردە دەكرێ.

ماددە 27

1. 1. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە ئازادانە بەشدارى ژيانى كه‌لتووريى كۆمەڵگە بکا و، چێژ لە هونەر وەربگرێ و، بەشدارى لە پێشكەوتنى زانستیدا بكا و، سوود لە دەسكەوتەكانى وەربگرێ.
2. 2. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە، بەرژەوەندە مەعنەوى و ماددييەكانى بپارێزرێن، كە بەرەنجامى هەر بەرهەمێكى زانستى، ئەدەبى، يان هونەرى بن كە خۆى دايناوە.

ماددە 28

هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە كەڵك لە سیسته‌مێكى كۆمەڵايەتى و نێودەوڵەتيى وەسا وەربگرێ كە بەساى ئەمەوە، ئەو ماف و ئازادييانەى لەم جاڕنامەيەدا هاتوون، بەتەواوى بێنە دى.

ماددە 29

1. 1. هەر تاكێك لە بەرانبەر ئەو كۆميونيتەى كە، دەكرێ گەشەكردنى ئازادانە و هەمەلايەنەى كەسايەتيى بۆ بڕەخسێنێ، ئەركگەلێكى دەکەونە ئەستۆوە.
2. 2. تاكەكەس لە پراكتيزەكردنى ماف و ئازادييەكانى خۆيدا تەنيا مل بۆ ئەو كۆتوبەندانەى یاسا بڕيارى لێ داون، دادەنەوێنێ، بە مەبەستى دابينكردنى داننان و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادييەكانى كەسانى ديكە و بۆ باوەگۆدانەوەى داخوازيى دادپەروەرانەى ڕەوشت، نيزامى گشتى و بەرژەوەنديى گشتى لە كۆمەڵگەيەكى ديموكراتيكدا.
3. 3. نابێ لە هيچ بارێكدا پراكتيزەكردنى ئەم ماف و ئازادييانە پێكناكۆك بێ، لەتەك ئارمانج و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكاندا.

ماددە 30

لەم جاڕنامەيەدا دەقێکى تێدا نییە کە وا لێك بدرێتەوە مافى کار و کردەیەک یان چالاکییەکى ئەوتۆ بە دەوڵەتێك، گرووپێك، يان تاكەكەسێك بدا کە تێكدانى ماف و ئازادييەكانى ناو ئەم جاڕنامەيەى بەدواوە بێ.