لە ئەگەرى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق، چی ڕوو دەدات؟

(بەرگرتن لە کەوتنەوەى کارەساتێکى نیشتمانى، ئەرکی هەمووانە)

 پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

مەتەڵی کشانەوە لە کوێوە دەست پێ دەکات؟

پەیوەندییەکانى ئەمریکا و عێراق لە مێژووى سیاسییاندا، هەمیشە لەرزۆک بووە. باشترین ژمارەى ساڵانی پەیوەندیی نێوانیان دە ساڵی تێ نەپەڕاندووە. کاتێ کە عێراق پێویستى بە ئەمریکا هەبووبێ، سازشی لەگەڵ کردووە، بەڵام هەر کاتێ تۆزقاڵێک لەسەر پێی خۆى وەستابێ، شوێنکەوتەییی بۆ ئەمریکا قبووڵ نەبووە. ئەمە گرفتى ئەم وڵاتەیە؛ نە بۆ خۆى دەتوانێ سەقامگیر ببێ، نە دەتوانێ حوکمڕانیی خۆى بکات، نە قبووڵیەتى لە هێزێکی دەرەکی سوودمەند ببێ. هێزە شیعییەکان تا ئەمریکایان قایل کرد سەددام بڕووخێنێ، سازشی زۆریان بۆ کرد، بە هەموو مەرجەکانى ئەمریکا ڕازی بوون، تەنیا مافەکانى کورد نەبێ. ئەگەر کورد خۆڕاگر و زەبرى نەبوایە و دیفاکتۆى سیاسیی قۆناغەکە نەبوایە، بەوەیش قایل نەدەبوون. هەر کە لەسەر پێی خۆیان وەستان، لە تەواوى ئەو سازشانەیان بۆ ئەمریکا پاشگەز بوونەوە و ئێستا بانگەشەى ئەوە دەکەن، کە دەبێ هێزەکانى ئەمریکا و هاوپەیمانان لە وڵات دەربکەن.

لە نێوان عێراق و ئەمریکا لە ساڵی 2008ەوە سێ ڕێککەوتننامە هەن:

• ڕێککەوتننامەى ئاسایش کە لە ساڵی 2008 مۆر کراوە بە ناوى SOFA (Status Of Agreement) کە باس لە چۆنێتیى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکایە لە شار و شوێنەکانى عێراق و تەسلیمکردنى دۆسیەى ئاسایش بە هێزەکانى عێراق. ئەمریکا لە شێوازی ئەو ڕێککەوتننامەیە ئەزموونى هەبوو، چونکە هاوشێوەى ئەو ڕێککەوتننامەیەیە کە پێشتر لە دواى جەنگى جیهانیى دووەم لەگەڵ هەر یەک لە ئەڵمانیا و ژاپۆن و کۆریاى باشوور مۆری کردووە. ئەو ڕێککەوتننامەیەیش بەسەرکەوتوویی لە ئەرزی واقعدا جێبەجێ کرا.
• ڕێککەوتننامەى SFA (Strategic Framework Agreement)کە ناسراوە بە “ڕێککەوتننامەى چوارچێوەى ستراتیژى”؛ ئەو ڕێککەوتننامەیە لە 30 بابەت و 31 ماددە پێک هاتووە، کە باس لە چۆنێتیى ڕێکخستنەوە، مانەوە، چالاکییەکانیان و چۆنێتیى کشانەوەی هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق دەکات. ئەو ڕێککەوتننامەیە دوو بابەتى گرنگى تێدایە کە تا ئێستا ئاماژەى پێ نەکراوە: ڕێککەوتننامەکە لە نێوان ئەمریکا و عێراقدایە نەک هێزەکانى هاوپەیمانان و عێراق؛ ئەوە دوو بابەتى لەیەکدى جیاوازن. هەرچەندە ئەگەر هێزەکانى ئەمریکا بکشێنەوە، گومانی تێدا نییە کە ئەوانیش بەئاسانی دەکشێنەوە. بابەتى دووەم ئەوەیە کە لە دیباجەى ڕێککەوتننامەکە ئاماژە کراوە بە پڕەنسیپ و ئامانجەکانى نەتەوە یەکگرتووەکان و پرۆسەى دیموکراسییەت لە عێراق. ئەو پەیوەستکردنەى دۆسیەى عێراق بەو بوارانە لە سوودى حکوومەتى عێراقی نییە، چونکە یەکێک لە دۆسیەکانى گفتوگۆى نێوان ئەمریکا و عێراق جەنگى دژى تیرۆرە؛ بەتایبەت دەوڵەتى ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش). لەو بارەیەیشەوە چەندان بڕیار و ڕاپۆرتی ئەنجومەنى ئاسایش هەن، کە تەواوى دەوڵەتانى جیهانیشیان پێوە پابەند کردوون.
• لە دواى هاتنى داعش، عێراق لە ئەیلوولی ساڵی 2009 لە ڕێگەى ئیبراهیم جەعفەرى کە ئەوکات وەزیرى دەرەوەى عێراق بوو، لە کۆبوونەوەى ئەنجومەنى ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕای گەیاند: عێراق لەلایەن خۆیەوە پێشوازی لە هەر هاوکارى و یارمەتییەکی هێزەکانى هاوپەیمانان دەکات لە شەڕی دژ بە داعش. پێش ئەو هەڵوێستەی ئیبراهیم جەعفەری، ڕێککەوتننامەى نهێنیی نێوان عێراق و ئەمریکا بە نزیکەى سێ مانگ لە 22/6/2014 گفتوگۆى لەسەر ڕێککەوتننامەیەکی نهێنیى لەگەڵ ئەمریکا کردووە لە کۆتاییی سەردەمی حوکمڕانیی مالکیدا و لە بەڵگەنامەیەکدا کە ئاشکرا نەکراوە بە ژمارە 01328 – 14 مۆر کراوە. ئەمەیش بە ڕێککەوتننامەى سێیەم لە نێوان عێراق و ئەمریکا دادەنرێ، کە هەندێ هەواڵ و زانیارى باس لەوە دەکەن کە ئەو ڕێککەوتننامەیە دەرفەتى زیاترى بۆ ئەمریکا تێدایە بەرانبەر بە ڕێککەوتننامەى چوارچێوەى ستراتیژى کە پێش ئەو وادەیە مۆر کراوە؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە هەندێ زانیارى ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە وادەى ڕێککەوتننامەکە بۆ 16 ساڵە؛ بەو پێیەیش دەبێ تا ساڵی2030 بەردەوام بێت. بەڵام ئەو زانیارییانە تا ئێستا لەلایەن هەردوو وڵاتەوە پشتڕاست نەکراونەتەوە، ئەوەندە نەبێ کە ئێستا حکوومەتى عێراقى داواى گۆڕینی شێوازى کارکردنى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق دەکات، بەڵام بەپێی کام ڕێککەوتننامەیە؟ خۆ ڕێککەوتننامەى چوارچێوەى ستراتیژى وادەکەى تەواو بووە! هەر بۆیە گومان لەوەدا نییە کە زیاتر لە ڕێککەوتننامەى SOFA و SFA هەیە و عێراق وا بەئاسانی ناتوانێ خۆیانى لێ قوتار بکا.

کێ بڕیارى کشانەوە دەدات؟

هەر لە مانگی ئابی 2023وە بڕیار دراوە گفتوگۆ لەو بارەیەوە بکرێ. ئەو لایەنەى کە ئەو کارەیش جێبەجێ دەکات، لیژنەى سەربازیی باڵایە (Higher Military Commission) کە ناسراوە بە HMC، کە لەسەر سێ دۆسیەى سەرەکی گفتوگۆ دەکەن: شێوازی نوێی کارکردنى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق، مەترسییەکانى تیرۆر و داعش، ژینگە.

سەبارەت بە پەیوەندییە ئاسایییەکانى نێوان دوو سەروەریى دەوڵەت (ئەمریکا و عێراق) هیچ شتێکی نوێی تێدا نییە. ئەو پەیوەندییە بەپێی یاساى کارى دیپلۆماسیی ساڵی 1961 و کارى کونسوڵگەریى ساڵی 1963 ڕێک خراون. هەردوو پەیماننامە نێودەوڵەتییەکەیش لە جۆرى یاسادانەرن (الشارعة)، واتە تەواوى دەوڵەتانى دونیا دەبێ پێوەى پابەند بن؛ بە تایبەت  ئەگەر هاتوو دوو دەوڵەت بڕیارى بەستنى پەیوەندیی دیپلۆماسییاندا بێت. جا پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا ئەو جۆرە پەیوەندییەى کە باس دەکرێ لەنێوان ئەمریکا و عێراق، دەبێ چۆن بێت؟ حکوومەتى عێراقی باس لەو پەیوەندییە ئاسایییە دەکات کە دوو دەوڵەت لە ڕووى دیپلۆماسییەوە دەیبەستن، هەر ئەو پەیامەیش بۆ ڕای گشتیى عێراقی گواستراوەتەوە؛ بەڵام ئەمریکا مەبەستى ئەوە نییە و عێراقیش باش لە مەبەستەکە حاڵی بووە. ئەو جۆرە لە پەیوەندی، سنوورى دیپلۆماسییەت تێ دەپەڕێنێ و دەبێتە پەیوەندییەکى ئاسایشیی نێوان هەردوو لا. ئەو شێوازەیش کارێکی نوێ نییە بۆ ئەمریکا، چونکە ئەمریکا تا ساڵی 2000 زیاتر لە 90 ڕێککەوتننامەى ئەمنیى لەگەڵ دەوڵەتانى جیهان هەیە، لە ناویشیاندا وڵاتانى کەنداو. ئەوەى کە پێشتریش لەگەڵ عێراق مۆر کراوە جۆرێکە لەو ڕێککەوتننامە ئەمنییە. کەواتە ئەگەر عێراق ئەمریکا بۆ جۆرى پەیوەندیی نوێ لە نێوانیان ڕازی نەکات، گومان لەوەدا نییە ئاشوب دەکەوێتەوە. سەرانى عێراقیش باش دەرکیان بەو بابەتە کردووە ئەگەر بە ئاڕاستەى پێچەوانە دژ بە ئەمریکا کار بکەن.

ئەوەندەى کە پەیوەندیی بە دۆسیەى تیرۆر و داعشەوە هەیە، تەنیا پەیوەست نییە بە گفتوگۆى نێوان ئەمریکا و عێراق، بەڵکوو نەتەوە یەکگرتووەکانیش لەو نێوەندەدایە؛ چونکە بڕیاردان لەسەر نەمانى مەترسی و هەڕەشەى داعش، بڕیارێکە کە ئەنجومەنى ئاسایش دەیدا، نەک ئەمریکا و عێراق. ئەنجومەنى ئاسایش لەبارەى تیرۆر و داعشەوە چەندان بڕیارى دەرکردووە، وەک: 1267/1999، 1526/2004، 1822/2008، 1985 و 1989/2011، 2178/2014، 2253/2015، 2610/2021، کە هەموویان باس لەوە دەکەن کە چۆن سەرچاوەکانى دارایی و هەڕەشەکانى ڕێکخراوى داعش نەهێڵدرێن. لەلایەن لیژنەى ئەنجومەنى ئاسایشیشەوە کە زیاتر لە بیست ساڵە دەستبەکارە، چاودێریی ڕەوشی تیرۆر و مەترسییەکانى دەکات و هەر نەتەوە یەکگرتووەکانیش بەپێی بەندی حەوتى میساقەکەى، دەبێ ڕێوشوێنى تایبەت بگرێتە بەر و بەرەى دژەتیرۆریش هەر بمێنێ و بەردەوام بێت. دواى ڕووخانى دەوڵەتى داعش مەترسییەکان هەر بەردەوامن، بۆ نموونە هێرشەکانى داعش لە 2020 – 2023 بەم شێوەیەیە:

هەرچەندە سوودانى لە 17/1/2024 ڕای گەیاند کە دەرچوونێکی خێرا و ڕێکخراوى هێزە بیانییەکانى دەوێ، لە 15/2/2024 هەمان لێدوانى دووبارە کردەوە و وتى: ئێمە پێویستیمان بە هێزە بیانییەکان نەماوە و جەنگی داعش کۆتایی هاتووە. بەڵام ئەوەى جێی تێڕامانە ئەوەیە: کە کێ بڕیار لەو بابەتە دەدات؟ عێراق بەتەنیا، یان عێراق و ئەمریکا؟ یان عێراق و ئەمریکا و ئەنجومەنى ئاسایش؟ پێ دەچێ بەپێی ئەو هەموو بڕیار و ڕاپۆرتانەى ئەنجومەنى ئاسایش، بژاردەى سێیەم بێت و عێراق بەتەنیا ناتوانێ ئەوە بسەلمێنێ.

کەواتە لە ڕوانگەى ڕاپۆرتەکانى شەش مانگى لیژنەى ئەنجومەنى ئاسایش، مەترسییەکانى داعش و تیرۆر هەر ماون و ساڵانە نزیکەى 25 – 50 ملیۆن دۆلاریش داهاتیەتى، کە دەتوانێ بەو داهاتە خۆى ڕێک بخاتەوە و چالاکییەکانى ئەنجام بداتەوە. لەوەش زیاتر، تەواوى ئەو هێرشانەى کە لە ڕاپۆرتەکاندا هاتوون، لەلایەن داعش خۆیەوە پشتڕاست کراونەتەوە. لە تازەترین پێشهاتیشدا، ئەمیندارى گشتیى نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆنفڕانسی ئاسایشی میونشن لە 16/2/2024 ئاماژەى بەوە کرد کە: هێشتا مەترسیی داعش بەردەوامە و هەڕەشەکانى نەڕەویونەتەوە.

 ئایا پەرلەمانى عێراقی تواناى ئەو کارەى هەیە؟

دواى کوشتنى قاسم سولەیمانى، پەرلەمانى عێراق لە 5/1/2020 بە ئامادەبوونى 169 ئەندام پەرلەمان، بڕیارى دەرکردنى هێزەکانى هاوپەیمانانى دەرکرد، گەرچی کورد و سوننە لەگەڵ بڕیارەکە نەبوون؛ بەو مانایەى کە بڕیارەکەى پەرلەمان 49%ى نوێنەرانی گەل لایەنگیرییان نەکرد، بەڵام بڕیارەکە هەر دەرکرا. دواى پێکهێنانى کابینەى حکوومەتى سوودانى ئەو بڕیارە کرایە مەرجێکی بەرنامەى حکوومەتى “هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت”، بەتایبەت گرووپە وەلائییەکان. بەڵام ئەوەى جێی سەرنج بوو، بڕیارەکە ئەو ڕێککەوتننامەیەى کە لە نێوان عێراق و ئەمریکادا هەیە، نە ئاماژەى پێ کرد، نە لە لاى خۆیەوە هەڵی وەشاندەوە. لە ئاکامیشدا نە حکوومەت بڕیارەکەى پێ جێبەجێ کرا و نە گرووپە وەلائییەکانیش جەختى زۆریان لەسەر کردەوە، تا هەڵگیرسانی جەنگى غەززە، بەڵکوو چوارچێوەى هەماهەنگی، پەیمانى بە حکوومەتى سوودانی دا کە هێرشەکانیان بۆ سەر هێزەکانى ئەمریکا ڕابگرن. لە دوایەمین هەوڵی پەرلەمانی عێراقیشدا هەر نەیانتوانی تەنانەت ئەو ژمارەیەیش کۆ بکەنەوە بۆ دەرکردنى هێزەکانى ئەمریکا، کە ساڵی 2020 کۆیان کردەوە، بەڵکوو نەک هەر کورد و سوننە پشتگیریی گەڵاڵەکردنى هەوڵەکەیان نەکرد، گرووپە شیعییەکانیش گەرچی 105 پەرلەمانتار واژۆیان بۆ هەوڵەکە کرد، بەڵام هەر خۆیان تەنیا 83 ئەندام پەرلەمان ئامادە بوون. واتە لە 169 ئەندام پەرلەمانەوە کە ساڵی 2020 بڕیارەکەیان دەرکرد، ئێستا تەنیا 83 پەرلەمانتارى شیعە ئامادە بوون، کە بەراورد بە 2020 لە 51% لە پشتیوانی بۆ دەرکردنى هێزى هاوپەیمانان کەمی کردووە. بەڵام ئەوەى ماوەتەوە کۆمەڵێک گرووپ دەستیان لە هێرشەکاندا هەیە و ئەو گوشارە دروست دەکەن، کە ئەوەیش دیوەکەى ترى سیناریۆکەیە.

کەواتە پەرلەمانى عێراقی تواناى یەکلاکردنەوەى دەرکردنى هێزەکانى هاوپەیمانانى نییە، چونکە: تا ئێستا 25.2%ى ئەندامانى پەرلەمان پشتگیریی دەکات و تەنانەت خودی “چوارچێوەى هەماهەنگی”یش لەناوخۆیدا لەو بارەیەوە تەبا نین، بۆیە حکوومەت ناتوانێ بڕیارەکەى جێبەجێ بکات. بڕیارەکە نابێتە هۆکارى ئەوەى کە عێراق بتوانێ خۆى لە بەرپرسیارێتییە نێودەوڵەتییەکانى لە بابەتى تیرۆر و داعش قوتار بکات. بەو پێیە بێ، عێراق ناتوانێ بەو ئاسانییە هێزەکانى هاوپەیمانان وەدەربنێ، چونکە لە لایەک ئاسان نییە و لە لایەکی تریشەوە زۆرى لەسەر دەکەوێ. بەڵام لە هەموویان گرنگتر ئەوەیە کە حکوومەت و پەرلەمانى عێراقی و تەنانەت ئێرانیش مەبەستیان دەرکردنى هێزەکانى هاوپەیمانان نییە، چونکە باش دەزانن کە بەگران لەسەریان دەکەوێ.

ئەگەر لۆژیکی عێراقی لەو بارەیەوە بەو شێوەیە بێ، لە بەرانبەردا دەکرێ بپرسین: ئایا ئەمریکا لە عێراق دەردەچێ؟

وەڵامەکە “نەخێر”ە، چونکە تا هەنووکە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست جێی بایەخی ئەمریکایە و لە کشانەوەیشی لەو ناوچەیە هێزە ڕکابەرەکانى شوێنی دەگرنەوە و بەرژەوەندییەکانى خۆی و هاوپەیمانەکانى دەخەنە مەترسییەوە؛ بەتایبەت ئەوەى کە ئێستا دەگوزەرێ هاوکێشەکان بەرەو هەڵکشان دەچن و گوشارەکان بۆ سەر ئەمریکا ڕوولەزیادبوونن. کشانەوەکە کارئاسانیی زۆر ئێران و ڕووسیا و چین دەکات؛ لە لایەکی تریشەوە ئاسایشی ئیسرائیل دەکەوێتە مەترسییەکى تەواوەوە. ئێستا هێزەکانى ئێران لە بن چیاى جۆڵاندان و تواناى زەبریان لە دەوڵەتى جوولەکە زۆرە، ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە هاوپەیمانەکانى ئەمریکا بێئومێد دەکات و دەبێتە هۆکارى ئەوەى کە بە دواى هاوپەیمانێتیى تردا بگەڕێن.

کشانەوەى ئەمریکا لە عێراق دەبێتە مایەى لەدەستدانى کاریگەرى لە تەواوى نیمچەدوورگەى عەرەبی و شامدا، چونکە ئێران نەک هەر لە عێراقە، بەڵکوو هەژموونى لە سووریا و لوبنان و یەمەنیش هەیە. کشانەوەکە لە عێراق ئەوە دەگەیەنێ کە ئەمریکا لە سووریاش دەکشێتەوە و لە دەوڵەتانى کەنداویش دەکەوێتە مەترسییەوە. لەسەر ئاستى ئابڕووى نێودەوڵەتیى ئەمریکاش، ماناى دۆڕان دەبێ لە بەرانبەر ڕووسیا و ئێران و چین و جەنگى دژەتیرۆر و داعش. لە ئاکامیشدا سیستەمى نوێی جیهانی لە هەژموونى تاکڕەویى دەوڵەتانى ڕۆژاواوە بەرەو فرەجەمسەرى دەچێ؛ کە ئەمەیش تەواو پێچەوانەى عەقڵییەتى ستراتیژیی ئەمریکایە، کە هەمیشە بە دواى زاڵبوون و هەژموونییەوەیەتى بەسەر جیهانەوە.

بەو پێیە بێ، ئەمریکا بوێریى کشانەوەى نییە لە عێراق و ناوچەکە، چونکە تێچووە سەربازی و ستراتیژى و سیاسییەکەى زۆرە. گومانیش لەوەدا نییە کە عێراقیش دەرکی بەوە کردووە دەرکردنى هێزەکانى هاوپەیمانان دەیخاتە ناو سێگۆشەیەکی مەترسیدارەوە کە ناتوانێ لێی دەرباز ببێ و بەسەلامەتى حوکمڕانی بکات، چونکە لە کاتى کشانەوەى ئەمریکا، عێراق دەچێتە ناو هەمان خانەى دژایەتیى ئەمریکاوە کە ئێستا لە بەرانبەر ئێران هەیەتی؛ بەتایبەت کە تەواوى هاوکێشە سیاسی و ئابوورییەکانى عێراق ئێستا لە چنگى ئەمریکادان و، عێراق بەرگەى سێ مانگ لە سزا و گەمارۆى ئەمریکا ناگرێت.

کەواتە ئایا بۆچى ئەمریکا تا ئێستا هیچ نییەتێکی لەبارەى کشانەوەى لە عێراق و سووریا نییە؟ چونکە هەر کشانەوەیەک لەو دوو وڵاتە واتاى تەسلیمکردنیانە بە ئێران. ئایا لە حاڵەتى تەسلیمکردنیان بە ئێران، ئەمریکا لە بەرانبەردا چیى دەست دەکەوێ؟ تا هەنووکە لەو سەودایەدا ئەمریکا لەوەى کە ئێستا بەدەستییەوەیەتى زیاترى دەست ناکەوێ. کەواتە کشانەوەى هێزەکانى هاوپەیمانان لە عێراق کارەساتێکی گەورەى لێ دەکەوێتەوە و لێکەوتەکانیشی بەڕوونى دیار نین.

 ئایا ئەگەرى کشانەوە هەیە؟ ئەگەر بوو، چۆن جێبەجێ دەکرێ؟

لەو بارەیەوە دەکرێ سێ سیناریۆ بخەینە ڕوو:

• دەکرێ کشانەوە ڕوو بدا، بەڵام ئەوە نییە کە ئێران دەیەوێ. لەو بارەیەوە سوودانى ڕای گەیاند کە کشانەوەیەکی خێرا و ڕێکخراو و بێگرفتمان دەوێ. هەر بۆیە سیناریۆى یەکەم ئەگەر کشانەوە هەبوو، بە چەند قۆناغێک دەبێت کە ئەمریکا ڕازی بکات. لەو حاڵەتەدا سەرکەوتنى ئێران دەردەکەوێ، بەڵام گەرەنتیى جێبەجێکردنى قۆناغەکانى ترى کشانەوەکە ئاسان نییە و لە بەرژەوەندیى عێراق نابێت و هاوکێشەى نوێ دێنە ئاراوە؛ چونکە قۆناغەکان لە بوارى جێبەجێکردندا لە ساڵێک کەمتر نابن. لەو بارەیەوە یەکێک لە داواکانى ئەمریکا بۆ عێراق ئەوەیە کە دەبێ داواى کشانەوە، پێش یەک ساڵ، پێمان بوترێ.
• گۆڕینی شێوازی کارکردن و مانەوەى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق بۆ ڕێککەوتننامەیەکی ئەمنیى نێوانیان؛ هەروەک چۆن ئەمریکا لەگەڵ دەوڵەتانى ترى ناوچەکە بەتایبەت کەنداو هەیەتی. بەڵام ئەو ڕێککەوتننامە ئەمنییە، دەبێ دژ بە لایەنێک بێت، ئەویش یان دەبێت ئێران بێت، یان تیرۆر.
• کشانەوە بە هەندێ مەرجی مەحاڵ و ئەستەم؛ بۆ نموونە کشانەوەى ئەمریکا لە بەرانبەر کشانەوەى ئێران لە عێراق و سووریا، کشانەوەى ئەمریکا لە بەرانبەر پیادەکردنى سیستەمى دیموکراتى لە عێراق و دابەشکردنى وڵات بەسەر چەند هەرێمێکی فیدراڵییەوە، ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى عێراق لەگەڵ ئیسرائیل، شوێنگرتنەوەى هێزێکی ترى هاوپەیمانان لە شوێنى هێزە ئەمریکییەکە.

کەواتە سیناریۆى دووەم لە قازانجی عێراق و ئێرانە، لە هەمان کاتیشدا واقعیترین سیناریۆیشە بۆ ئەمریکا.

ئایا ئەگەرى دووبارەبوونەوەى سیناریۆى ئەفغانستان لە ئارادایە؟

بەپێی ئەو پێوەرانەى کە لە دیفاکتۆدا هەن، نەخێر. چونکە شوێنگرەوەى هێزەکانى هاوپەیمانان، ئێران و گرووپە وەلائییەکانن، لە لایەکی تریشەوە خودی هێزەکانى هاوپەیمانان تەواوى هاوکێشەکان یەکلا ناکەنەوە؛ خۆیان گوشاریان لەسەرە و لە هەندێ کاتدا لەژێر ڕەحمەتى هێرشی گرووپەکاندان، ئەوجا خودی کۆمەڵگەى عێراقی و دەوڵەتانى دراوسێی لەگەڵ ئەوەدا نین کە هێزێک لەسەر حوکم بێت، بەرژەوەندییەکانیان بخاتە مەترسییەوە. لە لایەکی تریشەوە ئایا جێگرەوەى گرووپە وەلائییەکان کێ دەبن لە ساتی کشانەوەى هێزەکانى هاوپەیمانان سەبارەت بە ئەگەرى دووبارەبوونەوەى سیناریۆى ئەفغانستان؟ لەو ساتەدا یان “موقتەدا سەدر”ە، یان هێنانەوەى بەعسییەکانە، کە ئەو دوو هێزە لەوانەیە هاوسەنگیی هێز بێننەوە ئاراوە بەڵام تواناى حوکمکردنیان نابێت. ئەوەیشمان بیر نەچێت جێگرەوەى بکەرە سیاسییەکانى ئێستاى عێراق ناتوانن بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و هاوپەیمانان بپارێزن و سەقامگیریی ناوچەیی بنێنەوە.

کەواتە نە ئەمریکا ئەو نیازەى هەیە، نە واقعی عێراقیش لە ئەفغانستان دەچێت تا ئەو سیناریۆیە دووبارە ببێتەوە، بەڵام ئەوەى کە پێ دەچێ ڕوو بدا: کەمکردنەوەى هەژموونى ئەو گرووپانە و ئێرانە بەسەر پرۆسەى دروستکردنى بڕیار لە عێراق. ئەوەیش بە جێبەجێکردنى پڕەنسیپی فیدراڵییەت و دەستوور و سەرلەنوێ پەرەدان بە گێڕانەوەى هاوسەنگیى هێز بۆ پرۆسەى سیاسیی عێراق، تا عێراق لە جاران زیاتر خاوەنى سەروەریى خۆى بێت.

لێکەوتەکانى کشانەوەى هێزەکانى هاوپەیمانان لە عێراق

یەکەم: لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى و ڕێکخراوى نەتەوە یەکگرتووەکان

لەو بارەیەوە دەتوانین ئاماژە بە چەند خاڵێک بکەین:

• کشانەوەى ئەمریکا لە عێراق لاوازبوونى پێگەى دەوڵەتانى ئەوروپاى لێ دەکەوێتەوە، لە بەرانبەریشدا چین و ڕووسیا شوێنیان دەگرنەوە.
• کاریگەریى نەرێنى دەکاتە سەر بەرژەوەندییەکانى ڕۆژاوا و ئابڕوو و ناوبانگى سیاسییان.
• سیستەمى نوێی جیهانى بەرەو فرەجەمسەرى دەبات. ئەوەیش ململانێکان زێتر دەکات و کۆنترۆڵکردنیان ئاسان نابێ؛ ئەودەمیش دەوڵەتانى ڕۆژاوا لە هاوکێشە نێودەوڵەتییەکاندا هێزی یەکلاکەرەوە نابن. لەوەیش زیاتر خودی پێکهاتە و بونیادی ئەنجومەنى ئاسایشیش دەکەوێتە مەترسییەوە و بیر لە گۆڕینى پێکهاتە و شێوازەکەى دێتە ئاراوە.
• دەبێ نەتەوە یەکگرتووەکان ئەو بڕیارە بدات کە مەترسیی داعش نەماوە و ڕێوشوێنەکانى کە لە ڕابردوودا دەیگرتنە بەر، بیوەستێنێ.
• پێگەى نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق لە ئەکتیڤەوە دەبێتە لاوەکی و ناکاریگەر.
• کاریگەریى نەرێنی لەسەر متمانەى هاوپەیمانانى ئەمریکا لە ناوچەکە بە ئەمریکا و دەوڵەتانى ڕۆژاوا دێتە ئاراوە، یان دوور نییە بە دواى هاوپەیمانێتیى نوێدا بگەڕێن، وەک: چین و ڕووسیا.

دووەم: لەسەر ئاستى ناوچەکە

لێکەوتەکانى لەسەر ئاستى ناوچەکە زیاتر پەیوەستن بەو هێزانەى کە لە ململانێدان بۆ هەژموون بەسەر ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، هەر بۆیە:

• کشانەوەى هێزەکانى هاوپەیمانان، سەرکەوتنێکی بێوێنەیە بۆ ئێران و چین و ڕووسیا.
• کشانەوەکە تەنیا عێراق ناگرێتەوە؛ واتە دەبێ لە سووریاش بکشێنەوە. ئەمەیش هاوسەنگیى هێز تێک دەدات، تایبەت لە نێوان ئێران و تورکیا؛ چونکە بوونى هێزەکانى هاوپەیمانان لە ناوچەکە زیاتر لە بەرژەوەندیى تورکیایە. کەواتە بە مانایەکی دی کشانەوەکە هەژموونى ئێران بەنزیکەیی بەسەر تەواوى نیمچەدوورگەى عەرەبی و وڵاتانى شام دەگەیەنێ.
• کشانەوەکە وڵاتانى کەنداو تەواو نیگەران دەکات، چونکە بەو کارە دەکەونە بەر ڕەحمەتى هەژموون و هێرەشەکانى گرووپە وەلائییەکانى ئێران.
• کشانەوەکە دەبێتە مایەى سەرلەنوێ گەشەکردنەوەى تیرۆر لە ناوچەکە.
• ململانێی ناوچەییی نێوان دەوڵەتان زیاتر دەبێ؛ تا ئاستى سەرهەڵدانى جەنگ لە نێوانیاندا.
• ئاسایشى ئیسرائیل بەتەواوى دەکەوێتە مەترسییەوە و هیچ قووڵایییەکى ستراتیژیى نامێنێ، بەتایبەت مووشەکە بالیستییەکانى ئێران، کام پارچەى ئیسرائیل بیانەوێ دەیگەنێ.
• ململانێی ستراتیژیى دەوڵەتان لەسەر ناوچەکە زۆرتر و دژوارتر دەبێ و جەنگە پرۆکسییەکانیش پتر.
• بە کشانەوەى هێزەکان، ئەزموونى “حوکمڕانیی خۆسەرى ڕۆژاواى کوردستان” نامێنێ.

سێیەم: لەسەر ئاستى عێراق

زۆرترین لێکەوتە لەسەر ئاستى عێراق دەبێت، بۆ نموونە:

• دەرکردنى هێزەکانى ئەمریکا، ماناى نەمانى دانوستان و پەیوەندییە ئاسایییەکانى نێوانیان دەگەیەنێ.
• عێراق لە ستراتیژییەتى ئەمریکا، وەک ئێران مامەڵەى لەگەڵ دەکرێ.
• تەواوى گرووپە وەلائییەکان لە لیستى تیرۆر لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپاوە پۆلێن دەکرێن، ئەمەیش قەیرانێکی نێودەوڵەتى بۆ حکوومەتى عێراقی دروست دەکات؛ چونکە کەم لە دەوڵەتان ئەودەم تواناى مامەڵەیان لەگەڵ حکوومەتى عێراقی دەبێ.
• عێراق لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپاوە چەندان گەمارۆى بەسەردا دەسەپێ، چونکە وەک ئێران مامەڵەى لەگەڵ دەکرێ، بەتایبەت قەیرانی ئابوورى و بژێوی دەگاتە ئاستى ترۆپکە و، کارەسات دەکەوێتەوە.
• دواى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا، زۆرینەى شیعە و گرووپە وەلائییەکان دەبنە مەترسیی ڕاستەقینە بۆ سەر کورد و سوننە؛ ئەودەمیش جەنگى ناوخۆ دێتە بەردەرگا، بارودۆخی عێراقیش وەک مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نێودەوڵەتى لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە ئەژمار دەکرێ. ئەوکاتیش ئەنجومەنى ئاسایش بۆ ڕەوینەوەى ئەو مەترسییە هەنگاو دەنێ.
• لە کاتى دروستبوونى ناسەقامگیری و ئاشوب یان جەنگی ناوخۆ لە عێراق؛ بارودۆخەکەیش بۆ شەڕى ناوخۆ لە ئارادایە و زیاتر لە 4.5 ملیۆن پارچە چەک لە دەست خەڵکدایە. پەیوەندییەکانى نێوان لایەنە سیاسییەکانیش وەک خۆى نامێنێ؛ بۆ نموونە کورد بە فیدراڵییەت ڕازی نابێ، بەڵکوو داواى کۆنفدراڵییەت دەکات، سوننەیش داواى فیدراڵییەت دەکەن، یان لەوانەیە لەلایەن ئەمریکاوە پرۆژەیاساى ئەنجومەنى پیران جارێکی تر ئەکتیڤ بکرێتەوە؛ ئەو یاسایەى کە لە 26/9/2007 لەلایەن ئەنجومەنى پیرانەوە بۆ دابەشکردنى عێراق بۆ سێ هەرێم دەرکرا بە 75 دەنگ لە کۆى 100 ئەندامى ئەنجومەنى پیران. ئەویش بەو بیانووەى کە دابەشکردن باشترین ڕێگەچارەى سنووردانانە بۆ ئاشوب و توندوتیژى. ئەو ئەزموونەیش لە جەنگى یوگسلاڤیا جێبەجێ کرا و ئەو وڵاتە دابەش کرا بۆ چەند دەوڵەتێکی نوێ و توندوتیژییش کۆتایی هات. کەواتە هەر توندوتیژییەک بکەوێتەوە، لە بەرژەوەندیى دەوڵەتى عێراق نابێ.
• کشانەوە ماناى سەرلەنوێ سەرهەڵدانەوەى داعش دەگەیەنێ. هێزەکانى عێراقیش تواناى بەرەنگاربوونەوەیان نییە، چونکە ئەودەم ئەمریکا نە کۆمەکى ماددی و نە کۆمەکى لۆجیستییان دەکات، بەڵکوو دوور نییە ناڕاستەوخۆ ئاسانکارییش بۆ هەندێ جووڵەى داعش بکات.
• کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا، ماناى کۆتاییهاتنى ململانێکان نییە، چونکە هێزێکی تر دەبێتە جێگرەوەى ئەمریکا: چین و ڕووسیا و ئێران. بەو شێوەیەیش عێراق خاوەنى سەروەریى خۆى نابێت و گرفتەکانى بەردەوام دەبن.
• دواى کشانەوەى ئەمریکا، گرووپە چەکدارییە وەلائییەکان بەئاشکرا و ڕاستەوخۆ دەست بەسەر حکوومەتدا دەگرن. ئەمەیش قەیرانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیى لێ دەکەوێتەوە.
• لە لایەکی تریشەوە، بە کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا، ئەگەرى ململانێ و شەڕی نێوان گرووپە شیعییە وەلائییەکان و عێراقییەکان لەناو خۆیاندا زیاتر دەبێ، تا ئاستی جەنگی ناوخۆى شیعی-شیعی.

 چوارەم: لەسەر ئاستى هەرێمى کوردستان

هەرێمی کوردستان لەو نێوەندەدا دووچارى زەرەرى گەورە دەبێ، چونکە:

• پشتیوانییەکى نێودەوڵەتى لەلایەن بەهێزترین دەوڵەتى دونیا لە واقعی کردار لەدەست دەدا.
• مەترسیی ڕووبەڕووبوونەوەى چەکداریى نێوان هەرێم و ملیشیا وەلائییەکان دەبێتە دیفاکتۆ.
• گرووپە وەلائییەکان و خودی ئێران، لە کاتى دروستبوونى ڕووبەڕووبوونەوەى چەکداریى نێوان هەرێم و بەغدا، هەرێم دەکەنە غەززەیەکی دی.
• حکوومەتى عێراقی تەواوى هەرێم لە ڕووى سیاسی و ئابوورى و هێزەوە گەمارۆ دەدا؛ ئەودەم هەرێم هیچ جووڵەیەکی نێودەوڵەتیى نامێنێ.
• هێزە شیعییەکان کار لەسەر نەهێشتنى ڕاستەوخۆى هەرێم دەکەن و نایهێڵن.
• پارتى دیموکراتى کوردستان بەتەنیا و بێ پشتیوانیی نێودەوڵەتى، دەبێ ڕووبەڕووى گوشارە ناوخۆیییەکانى هەرێم و عێراق و ئێران ببێتەوە.
• پرسی کورد لە عێراق پاشەکشەیەکی تراژیدیایی چاوەڕێی دەکات، کە قەت لە مێژووى سیاسیدا بەخۆیەوە نەبینیبێ.
• نەمانى کۆمەکى و پشتیوانى بۆ هێزەکانى پێشمەرگەى کوردستان.
• حکوومەتى عێراق کار لەسەر نانەوەى ئاشوب دەکات، تا لەوێوە دوو ئامانج بپێکێ: کشانەوەى کونسوڵخانە بیانی و نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکان لە هەرێم، دروستکردنى گرفت بۆ وەبەرهێنان و بازرگانیى هەرێم.
• لە ئاکامدا لەلایەن دادگەى باڵاى فیدراڵییەوە بڕیار لە چارەنووسی هەرێم دەدرێ.

پێنجەم: لەسەر ئاستى هێزە سیاسییەکان

هێزە سیاسییەکانى عێراق و هەرێم دواى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا، گۆڕان لە بارودۆخیان پەیدا دەبێت، وەک:

• لۆژیکی هێز دەبێتە بنەماى پەیوەندییە سیاسییەکان و حوکمڕانی لە عێراقدا.
• ئەجێنداى مەزهەبی لەوەى ئێستا زۆرتر دەبێ.
• بۆ پاراستنى پێگەى خۆیان، هەر یەکەو هێزێکی دەرەکی وەک پشتیوان و پارێزەر بۆ خۆى پەیدا دەکات.
• پەیوەندییە سیاسییەکان لەگەڵ یەکدی زیاتر شوێنکەوتەیی دەبێت؛ پڕەنسیپی “لەگەڵ منداى یان دوژمنمى” دێتە ئاراوە.
• تاکە مەرجەعییەت بۆ تەواوى حزبە سیاسییەکان دەبێتە ئێران، چونکە ئێران ئەودەم قسەی کۆتایی لە پرۆسە سیاسییەکە و بکەرەکانى دەکات.
• بەشبەشێنە لە پۆستەکانى دەسەڵات لە ئێستا زۆرتر دەبێ؛ هەر حزبەو بۆ دەستکەوتى خۆى خەبات دەکات و گەندەڵییش لە ترۆپکدا دەبێت.
• لەژێر گوشارى لایەنە شیعییە وەلائییەکان، کورد و سوننە پەراوێز دەخرێن؛ هەر بۆیە بەپێچەوانەوە کورد و سوننە پەنا دەبەنە بەر هەموو هۆکارەکانى خۆپاراستن لە حوکمى زۆرینە.
• شێوازەکانى ململانێی سیاسی لە عێراق زیاتر دەبن، وەک: نەتەوەیی، سیاسی، مەزهەبی و هتد.
• تۆڵەسەندنەوە و تیرۆر زیاتر دەبێت، لەوەى کە ئێستا عێراقی تێدایە.
• گرووپە وەلائییەکان زیاتر لە هەوڵی کۆنترۆڵکردنى سەرەداوە سیاسی، ئابووری و چەکدارییەکاندا دەبن، تا کۆنترۆڵى دەسەڵات و کۆمەڵگە و پرۆسەی سیاسی بکەن.

شەشەم:  لەسەر ئاستى پەیوەندییەکانى عەرەب و ئیسرائیل، بەتایبەت عەرەبستانى سعوودی

کشانەوەکە تەنیا پرۆسەى سیاسیی عێراق لێی زەرەرمەند نابێ، بەڵکوو ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست کاتێکی زۆرى پێ دەچێ تا ستایلێکی تری سیاسیی تێدا سەقامگیر دەبێ؛ بەڵام تا ئەو کاتە ئاشوبێکی بێوێنە دێتە ئاراوە. لەو بارەیشەوە بۆ نموونە پەیوەندییەکانى عەرەب ئیسرائیلە، چونکە:

• کشانەوەکە ئاسایشی ئیسرائیل دەخاتە مەترسییەکى جدییەوە، چونکە ئیسرائیل بە نفووزى ئێرانی لە لوبنان و سووریا و عێراق گەمارۆ دەدرێ و لە هەرسێ وڵاتەوە تواناى بەئامانجگرتنى ئیسرائیلیان دەبێت.
• لاوازبوونى ئەمریکا لە ناوچەکە، ئاستى پەیوەندییەکانى دەوڵەتانى ناوچەکە بە ئیسرائیلەوە لاواز دەکات.
• کشانەوەکە هەڵکشان بەرەو جەنگى ئەمریکا و ئێران نزیک دەکاتەوە، چونکە ئاستى پشێوییەکان لەگەڵ ئیسرائیل بەرەو هەڵکشان دەچآ و ئەگەرى جەنگى ئیسرائیل لەگەڵ ئێران یان حزبوڵڵای لوبنانى زۆرتر دەبێ. هەر کاتێکیش ئیسرائیل چووە ناو جەنگەوە، بەناچارى دەوڵەتانى ئەوروپا و ئەمریکا دەخزێنە ناوییەوە و پشتیوانى لە ئیسرائیل دەکەن.
• سعوودیا لە دووڕیانێکی دژواردا دەبێ؛ نە دەتوانێ پاڵ بداتە ئێران بەتەواوى، نە دەتوانێ پەیوەندییەکانى لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی بکاتەوە، تەنیا ئەوەندە نەبێ کە دەرفەتێک لە بەردەم سعوودیادا هەیە بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل؛ ئەویش دروستبوونى “دەوڵەتى فەڵەستین”ە.

کورد دەبێ چی بکا؟

• پرسی کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا زیاتر بۆ موزایەدەیە؛ تەنانەت خودی لایەنەکانى چوارچێوەى هەماهەنگی لەو بارەیەوە کۆک نین.
• دەبێ هەرێم خۆى بپارێزێ، چونکە هەندێ لایەنی وەلائی مەبەستیانە بیانوو دروست بکەن تا بەغدا و هەرێم نەگەنە ڕێککەوتنى کۆتایی.
• کورد دەبێ لەوە تێ بگا کە بابەتى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا سیناریۆیە و جۆرێکە لە گوشار بۆ سەر ئەمریکا، تا بە ڕێککەوتنى سیاسی لەگەڵ ئێران ڕازی ببێ؛ لە هەمان کاتدا ئاماژەى ئەوەیە کە بارودۆخى ناوخۆى ئێران لەوپەڕى خراپیدایە و بەرەو تەقینەوە دەچێ. هەر بۆیە ئێران ئەو هەوڵە دەدات؛ تەنانەت ئەگەر شێوازى کارکردنى هێزەکانى ئەمریکا بەو شێوازەى کە هەیە کەمتر ببێتەوە، لە بەرژەوەندیى ئێران ئەژمار دەکرێ.
• دەبێ خۆى لە هەموو جۆرە جەنگێک بپارێزێ، بەتایبەت پرۆکسییەکان.
• بوونى دیپلۆماسییەتێکی هاوسەنگ و قۆناغ بە قۆناغ.
• قۆستنەوەى هەموو دەرفەتە نێودەوڵەتییەکان بۆ بەشداریکردن لە چالاکییەکان؛ چونکە ڕێگە بە گەمارۆدانى دەگرێ کە لەلایەن بەغداوە دژی دەکرێ.
• ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا، بەتایبەت لە بابەتى بوودجە و مووچە.
• دەبێ سەرۆکایەتیى هەرێم وەک مەرجەعێکی نەتەوەیی و نیشتمانیى بەهێز، بمێنێتەوە.
• نابێ پشتیوانی لە هیچ هەوڵێک بکات بۆ دەرکردنى هێزە هاوپەیمانەکان لە عێراق؛ چونکە نابێت کورد بەدەستى خۆى بڕیار لە نەهێشتنى پشتیوانیى وڵاتانى ئەوروپا و ئەمریکا بدات، کە بەهێزترین بنەماى پرسی کوردە لە عێراق.
• بوونى هەماهەنگی لەگەڵ سوننە، بەتایبەت ئەوانەى کە وەلائی نین بۆ ئێران؛ چونکە لاوازبوونى ئەو بەرەى سوننە، دواتر لاوازبوونى هەرێمیشی لێ دەکەوێتەوە.
• گەڕانەوە بۆ پەرەدان بە یەکڕیزی و ڕێککەوتنى نیشتمانى لە هەرێم، بەتایبەت لە نێوان یەکێتى و پارتیدا.
• لە ساڵی 2024 هەرێم دەبێ دوو پرسی نیشتمانیى ستراتیژى یەکلایی بکاتەوە بۆ خۆى: هەناردەکردنەوەى نەوت و ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى و ئەنجومەنى پارێزگاکان.
• پاراستن و بەرچاوگرتنى بەرژەوەندییەکانى ئێران؛ لە هەمان کاتیشدا گەیاندنى ناڕەزایی و نیگەرانییەکانى هەرێم بە کۆمارى ئیسلامی سەبارەت بەو ناهەقییانەى کە دژ بە گەلی کوردستان دەکرێن لەلایەن هەندێ لایەنى دەوڵەتى ئێران، یان لەلایەن چەندان گرووپی وەلائیی سەر بەو لە عێراق.
• هەوڵدان بۆ گرتنەبەرى سیاسەتى بێلایەنى لەناو ئەو بارودۆخە ناهەموارەدا؛ چونکە هەندێ لایەن لەسەر ئاستى عێراق و ناوچەکە خوازیارى خزاندنى هەرێمن بەرەو ئاشوب و جەنگ.
• خۆئامادەکردنى پێشوەختە بۆ هەر هاوکێشەیەکی نەخوازراو؛ چونکە ئەوەى کە لە هاوکێشەکان بەئاکام گەیشتووە، جەنگ لە پێش دەرگەیە، بەڵام چەند ساڵی تر دەقەومێ، دیار نییە، بەڵام ئاماژەکان بۆ 5- 10 ساڵی تر دەچن.