موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له سیسته‌مه سیاسییه‌كان و مامۆستا له به‌شی سیسته‌مه سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین
پێشەكی
هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازاری توركیا ڕووداوێكی مێژوویی و گرنگە لە ژیانی سیاسیی توركیا، چونكە دوای نزیكەی بیست و یەك ساڵ حزبی داد و گەشەپێدانی توركیا (ئاك پارتی) بەرامبەر حزبی كۆماری گەل (جه‌هه‌په) دۆڕا و، بوو بە حزبی دووەم لەسەر ئاستی توركیا. بۆیە ئەم ڕووداوە گرنگە دەبێتە ژێرخانێكی بەرچاو و گرنگ بۆ گۆڕانكاری لە هاوكێشەی سیاسیی توركیا بۆ قۆناغەكانی داهاتوو. هەوڵ دەدەین لە بابەتی ئەم جارەمان بە شێوەیەكی گشتی به دوای وه‌ڵامی پرسیاره‌كانی “ئایا ئاك پارتی بۆ تووشى ئه‌م شكسته بوو؟” و “دوای ئه‌م هه‌ڵبژاردنه چی له توركیا ده‌گۆڕدرێت؟“دا بگه‌رێن.
ئاك پارتی بۆ تووشى ئەم شكستە بوو؟
ماوەی بیست و یەك ساڵە سەرۆككۆماری توركیا و سەرۆكی ئاك پارتی “ڕەجەب تەییب ئەردۆغان” بەوە ناسراوە كە پیاوی هەڵبژاردنەكانە و بە درێژاییی ئەم ماوەیە، كەسێك نەبووە بە شێوەیەكی ڕاستەقینە بەرەنگار و ڕووبەڕووی ببێتەوە سەرەڕای بوونی بەرزی و نشێوی لەو ئەنجامانەی كە لە هەڵبژرادنەكانی ڕابردوودا بەدەستی هێناوە. بەڵام هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازار پەیامێكی جیاوازی لەخۆ گرتبوو بۆ ئاك پارتی بەگشتی و بۆ “ئەردۆغان” بە شێوەیەكی تایبەت؛ چونكە بەپێی ئەنجامە سەرەتایییەكان “جەهەپە” توانیی ڕێژەی (37.7%) و ئاك پارتی ڕێژەی (35.4%)ی دەنگەكان بەدەست بهێنن. بۆیه دەكرێ بەگشتی هۆكارەكانی شكستی ئاك پارتی بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە بگەڕێنینەوە:
یەكەم: توركیا ڕووبەڕووی بارودۆخێكی ئابووریی سەخت بووەتەوە. بەرزبوونی بەهای شتومەكەكان و دابەزینی نرخی دراوی توركی بۆ نزمترین ئاستی لە ماوەی بیست و یەك ساڵی ڕابردوو، بار و ئەركی خەڵكی زۆر قورس كردۆتەوە، ئەمەیش بێزاریی خەڵكی لێ كەوتۆتەوە و بەرپرسیارێتیى دروستبوونی كێشە ئابووری و دارایییەكانیش به پلەی یه‌ك خراوەتە سەر “ئەردۆغان”؛ چونكە بەتایبەت سیاسەتی داراییی “ئەردۆغان” بۆ ڕووبەڕووبونەوەی كێشە دارایییەكان و دیاریكردنی ڕێژەی سوو، بارودۆخی ئابووری و داراییی توركیای خراپتر كردووە. بۆیە لەبەر ئەم هۆكارە دەنگدەر ویستی سزای ئاك پارتی و “ئەردۆغان” بداتەوە بەهۆی سیاسەتە هەڵە ئابووری و دارایییە یەك لە دوا یەكەكانی و گوێنه‌دانی “ئه‌ردۆغان” به تێبینی و داواكارییه‌كانی كه‌سانی پسپۆر له بواری دارایی و ئابووریدا.
دووەم: خانەنشینەكان لە هەڵبژاردنی 31ی ئازار ڕۆڵێكی گرنگیان هەبوو، چونكە بەپیی ئامارە فەرمییەكان ژمارەی خانەنشینانی توركیا نزیكەی 15 ملیۆنە. پێش ئەم هەڵبژاردنە كێشمەكێشێكی زۆر ڕووی دا دەربارەی دیاریكردنی مووچەی خانەنشینەكان لە نێوان نوێنەرانی خانەنشینان و لایەنی حكوومی و بەتایبەت “ئەردۆغان” و لە كۆتاییدا لایەنەكان نەگەیشتنە ڕێكکەوتن و مووچەی مانگانه‌ی خانەنشینان بە دە هەزار لیرەی توركی دیاری كرا. ئەم بڕە پارەیە لە هەلومەرجەكانی ژیانی ئاساییی ئێستای توركیا زۆر كەمە و، ئەمە بۆتە هۆی ئەوەی خانەنشینان ڕووبەڕووی بارودۆخێكی دژوار ببنەوە. ئەم پێشهاتانە لە ڕۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازار زۆر بەڕوونی بەدەركەوت و دەتوانین بڵێین خانەنشینان تۆڵەی خۆیان لە ئاك پارتی و ئەردۆغان لە سندووقەكانی دەنگدان كردەوە بەهۆی ئەو بارودۆخە نالەبار و سەخته‌ی كە تیایدا ژیان دەگوزەرێنن.
سێیەم: لەم هەڵبژاردنەدا خاڵێك زۆر سەرنجی خەڵكی ڕاكێشا كە ئەویش بریتی بوو لەوەی ئەردۆغان سەرجەم وەزیرەكانی حكوومەتەكەی ناردە گۆڕەپانەكان بۆ پاڵپشتیكردنی كاندیدانی ئاك پارتی لە شارە جیاجیاكانی توركیا و بەتایبەت ئیستەنبۆڵ. ئەمە نیگەرانی و بێزاریی خەڵكی لێ دروست بوو و لەلایەن كاندیدانی جەهەپە، بەتایبەت كاندیدی جه‌هه‌په بۆ سه‌رۆكایه‌تیی شاره‌وانیی ئیستەنبۆڵ “ئەكەرەم ئیمام ئۆغلو” ئه‌م خاڵه زۆر به‌باشی و به شێوه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووانه بەكار هێنرا و ئیمام ئۆغلو چەندان جار ڕای گەیاند كە ئەو پێشبركێ لەگەڵ كاندیدێكی ئاك پارتی ناكات بەڵكوو پێشبركێكەی لەگەڵ هەڤدە وەزیر و كاندیدەكە دەكات جگه له خودی ئه‌ردۆغان، كە كۆی گشتیی ژمارەیان دەگاتە (18) كەس. هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا بۆ ناوزه‌دكردنی پاڵپشتیكردنی وه‌زیره‌كانی حكوومه‌ت بۆ كاندیده‌كه‌ی ئاك پارتی له ئیسته‌نبۆڵ (ئیمام ئۆغلو) هاوكێشه‌ی (17+1)ی داهێنا و به‌چڕی له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته وه‌ستا. ئەم خاڵە بۆچوونێكی لەنێو خەڵكدا دروست كرد كە حزبی دەسەڵاتدار سەرجەم توانا مرۆیییەكانی كابینەكەی خستۆتە گەڕ بۆ خزمەتكردنی ئاك پارتی و، ئەمەیش نیگەرانی و بیزاریی لەنێو دەنگدەران دروست كرد و بووە هۆی ئەوەی ئاراسته‌ی دەنگەكانیان ڕوو بکاتە جەهەپە.
چوارەم: دیاریكردنی كاندیدەكانی ئاك پارتی لەسەر بنەمایەكی هەڵە بوو و تەنانەت لە كاتی دیاریكردنی ناوەكان، گەندەڵییەكی زۆری تێدا كراوە، بەوەی كە زۆربەی ناوەكان لەسەر بنەمای دۆستایەتی و خزمایەتی لە جیاتی توانا و پاڵپشتیی جەماوەریی كەسه كاندیده‌كه لەلایەن بەرپرسە باڵاكانی ئاك پارتییەوە دیاری كراون. بۆیە یەكێك لە هەڵە ستراتیژییەكانی ئەم جارەی ئاك پارتی، لە قۆناغی دیاریكردنی ناوی بەربژێرەكان بوو. ئەمەیش یەكێك بوو لە هۆكارەكانی شكستەكەی ئەم جارەی ئاك پارتی.
پێنجەم: بەگشتی بەرپرسانی ئاك پارتی و ئەردۆغان تووشی غروورێكی سیاسی بوون و جۆرە بێمنەتییەكیان لە لا دروست بوو و بڕوایان بەوە بوو كەوا سەركەوتنیان مسۆگەرە. ئەم غروورە سیاسییە وای لەم بەرپرسانە كرد نەتوانن پەیوەندییەكی دروست لەگەڵ دەنگدەران دابنێن. بێ گومان ئەنجامی هەر غروورێكی سیاسییش شكستە و ئاك پارتییش بەدەر نەبوو لەم گشتاندنە و، دەتوانین بانگەشەی ئەوە بكەین كە یەكێك لە هۆكارەكانی شكستی ئاك پارتی بۆ ئەو غروورە سیاسییە دەگەڕێتەوە كە لە لای بەرپرسانی ئەم حزبە دروست بووه. ئەم حاڵەتە زۆر بە لێدوانەكانی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری توركیا “عەدنان مەندەریس” دەچێت، كاتێك ئەویش تووشی غرووری سیاسی بوو وئەم وتە بەناوبانگەی هەیە كە تیایدا دەڵێ “من ئەگەر داری سووتاندن كاندید بكەم، ئەوە وای لێ دەكەم وەكوو ئەندام پەرلەمان هەڵبژێردرێت – Ben Odunu Aday Göstersem Milletvekili Seçtiririm”، بەڵام دواتر بینیمان چۆن كودەتای بەسەردا كرا و لەسێدارە درا. بەڵام جیاوازیی ئێستای ئاك پارتی و ئەردۆغان و سەردەمی مەندەریس ئەوەیە، كار دەكرێت بە شێوەیەكی ئاشتییانە و لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە كۆتایی بە هەژموونی ئاك پارتی و ئەردۆغان بهێندرێت.
شەشەم: نەمانی متمانەی خەڵك بە بەڵێنەكانی ئاك پارتی و “ئەردۆغان”؛ ئەمەیش خاڵێكی زۆر مەترسیدارە كە لەوانەیە ڕووبەڕووی هەر حزب و سەركردەیەكی سیاسی ببێتەوە. ئەمەیش پەیامێكی ڕوون و ڕاستەوخۆ بوو كە لەم هەڵبژاردنە درایە ئاك پارتی و ئەردۆغان و، دووبارە بنیاتنانه‌وه‌ی ئه‌م متمانه‌یه زۆر سه‌خته و ڕاستكردنه‌وه‌ی به شتێكی مه‌حاڵ ده‌چێت.
دوای ئەم هەڵبژاردنە چی لە توركیا دەگۆڕدرێ؟
هەڵبژاردنەكان بە شێوەیەكی گشتی كاریگەرییان دەبێت لەسەر هاوكێشە سیاسییەكانی وڵاتان، جا ئەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی شارەوانییەكان بێت یاخود هەڵبژاردنی پەرلەمان؛ بەتایبەت ئەگەر ئەنجامەكان بە شێوەیەك بێت تیایدا هاوكیشە سیاسییەكان بگۆڕێت. هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازاری توركیا بەهۆی ئەوەی هاوكێشە سیاسییەكانی لەسەر ئاستی شارەوانییەكاندا گۆڕی، بێ گومان ئەنجامەكانی كاریگەریی لەسەر ژیانی سیاسی لە توركیا دەبێت و، دەكرێ ئەم گۆڕانكاری و كاریگەرییانه لەم خاڵانەی خوارەوە كورت بكه‌ینه‌وه:
یەكەم: پێش هەموو شتێك دەبێ ئەوە لەبەرچاو بگرین كەوا ئەردۆغان تا 14ی مایسی 2028 بەردەوام دەبێت لەسەر ئەركەكەی خۆی، بە مەرجێك ئەگەر بڕیار لە هەڵبژاردنی پێشوەختە نەدرێت. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت ئەردۆغان بە شێوەیەكی گشتی بە سیاسەتە ناوخۆیییەكانی خۆیدا بچێتەوە، چونكە بەم شێوازەی ئێستا بەردەوام بێت، ئەوە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆمار و پەرلەمانی توركیا كە بڕیارە لە ساڵی 2028 ئەنجام بدرێت حزبەكەی ناتوانێ سەركەوتن بەدەست بهێنێت و تووشى شكستی گەورەتر دەبێتەوە. بۆیە لایەنی ئابووری و دارایی، لەپێشینەی كارەكانی ئەردۆغان دەبێت بۆ ئەوەی دەنگدەر ڕازی بكات و دووبارە متمانەیان بەدەست بهێنێتەوە. ئەمە جگە لەوەى، كەوا پێشبینی دەكرێت پێداچوونەوەیەكی جددی بە بابەتی مووچەی خانەنشینان بكات، چونكە ئەم چینە لە بارودۆخێكی سەختدان و كێشە و له ڕووی بژێۆی ژیانیانەوە گرفتێكی زۆریان هەیە.
دووەم: ئەردۆغان، بەتایبەت لەسەر دوو بابەت بەردەوام جەختی كردۆتەوە، ئەوانیش بریتین لە: ئامادەكردنی دەستوورێكی مەدەنیی نوێ (Yeni Sivil Anayasa) لە جیاتی دەستووری ئێستای بەركار كە لە ساڵی 1982 قبووڵ كراوە و كەوتۆتە بواری جێبەجێكردن، بە بیانووی ئەوەی دەستووری ئێستای توركیا كاتی خۆی لەلایەن كودەتاچییەكانەوە دانراوە؛ بۆیە بەپێویستی دەزانێت كە بگۆڕدرێت و دەستوورێك لەلایەن كەسانی سڤیلەوە دابنرێت. بابەتەكەی تر بریتییه له هه‌وڵه‌كانی ئاك پارتی و ئه‌ردۆغان بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی كەناڵ ئیستەنبۆڵ، بەڵام بەهۆی مشتومڕەكان ئەم پرۆژەیە نەتوانراوە جێبەجێ بكرێت. لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین ئەم هەڵبژاردنە كاریگەرییەكی ڕاستەخۆی دەبێت لەسەر ئەم دوو بابەتە هه‌ستیار و گرنگه كه ئه‌ردۆغان ماوه‌یه‌كی باشه ئاماده‌كاری ده‌كات بۆ جێبه‌جێكردنیان. بۆیه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت بە شێوەیەكی كاتییش بێت ئه‌ردۆغان ناچار بكرێ لانی كەم لەم قۆناغەدا پاشگەز بێتەوە لە ورووژاندنیان.
سێیەم: لەسەر ئاستی دەرەكی پێشبینی دەكرێت سیاسەتی ئەردۆغان هەندێك گۆڕانكاری بەخۆیەوە ببینێت و، چاوه‌ڕوان دەكرێت زیاتر بەڕووی وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەت وڵاتانی كەنداوى وەكوو عەرەبستانی سعوودی و ئیمارات بكرێتەوە؛ هەروەها میسریش یەكێكی دیكەیە لەو وڵاتانەى كە ئەردۆغان بەجددی دەیەوێت پەیوەندییەكانی توركیای لەگەڵدا ئاسایی بكاتەوە. هەر لەم چوارچێوەیەدا چاوەڕێ دەكرێت له مانگی نیسانی 2024 سەرۆككۆماری میسر “عەبدولفەتاح سیسی” سەردانی ئەنقەرە بكات. پێشبینییش دەكرێت ئەم سەردانە لە ڕووی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە-قاهیرە خاڵێكی وەرچەرخان بێت، چونكە نزیكەی 12 ساڵە پەیوەندییەكانی ئەم دوو وڵاتە لە ئاستێكی زۆر خراپدا بووە.
لە لایەكی دیكەوە هەر لە مانگی نیسانی ئەمساڵ بڕیاره ئەردۆغان سەردانی عێراق بكات. ئەم سەردانەی ئەردۆغان لە ڕووی ئابووری، وزە، دارایی و بازرگانی و ئەمنییەوە گرنگییەكی ئێكجار زۆر لەخۆ دەگرێت. لە لایەكی دیكە هەر لەم مانگەدا به‌پێی ڕاگه‌یەندراوه فه‌رمییه‌كان سەرۆكی ڕووسیا “ڤلادیمیر پووتین”یش سەردانی ئەنقەرە دەكات. ئەم سەردانە لە چەندان ڕووەوە گرنگە بۆ توركیا، بەتایبەت ئەگەر ئەوە لەبەرچاو بگرین كە مۆسكۆ كارەكتەرێكی گرنگە لە هاوكێشە سیاسی و ئەمنییەكانی ناوچەكە؛ جگە لەمە پەرەپێدانی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە خاڵێكی زۆر گرنگە، بەتایبەت لەم قۆناغەدا ئەردۆغان زۆر پێویستی پێیەتی بۆ ئه‌وه‌ی گوشاره ئابوورییه ناوخۆیییه‌كانی له‌سه‌ر كه‌متر بێت. هەر لە سەروبەندى جووڵە دیپلۆماسییەكانی ئەردۆغان و هەوڵەكانی چارەسەركردنی ئەو كێشە و گرفتانەی كە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكەدا هەیەتی، پێشبینی دەكرێت سەرۆكوەزیرانی یۆنان “كیریاكۆس میتسۆتاكیس” لەم مانگەدا بە سەردانێكی فەرمی بگاتە ئەنقەرە. جگە لەمە سەرۆككۆماری ئەڵمانیا “فرانك ڤالتەر شتاینمایەر” سەردانی ئەنقەرە ده‌كات. ئەم سەردانە لە ڕووی ئەوەوە گرنگە كە بۆ ماوەی دە ساڵە سەرۆككۆماری ئەڵمانیا سەردانی توركیای نەكردووە.
بێ گومان سەرجەم ئەم جووڵە دیپلۆماسییانە پێشتر ئامادەكارییان بۆ كراوە، بەڵام دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازار، گرنگییەكی تایبەت لەخۆ دەگرێت، چونكە ئەم هەوڵانە بە ئاراستەی چارەسەركردنی ئەو كێشانەیە كە توركیا لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا هەیەتی. جگە لەمە ئه‌م جووڵانه له ڕووی ئابووری و بازرگانییش تایبەتمەندییەكی بەرچاوی هەیە، چونكە یەكێك لەو گرفتانەی كە بۆتە هۆی شكستی ئاك پارتی و تەنانەت خودی ئەردۆغان، لایەنە ئابوورییەكەیە. كەواتە پێشبینی دەكرێت دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازار، توركیا بەرەو ئاراستەی چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی و هەرێمی و نێودەوڵەتی هەنگاوی جددی بنێت و لە لایەكی دیكە، باشتر كار بكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانی لەگەڵ ئەم وڵاتانە.
چوارەم: خۆری ئەفسانەی “ئەردۆغان پیاوی هەڵبژاردنەكانە” لە توركیا خەریكە ئاوا بێت، بۆیە پێشبینی دەكرێت ئاك پارتی و ئەردۆغان بەرەو فراوانتركردن یاخود پێكهێنانی هاوپەیمانێتیی نوێ هەنگاو بنێن، چونكە خەریكە هاوپەیمانیی كۆمار شكست دەهێنێت و ناتوانێ بەرەنگاری ڕكابەرەكانی ببێتەوە. بۆیە لە قۆناغی داهاتوودا چاوه‌ڕوان دەكرێت ئەردۆغان، یان كار لەسەر ئەوە بكات هاوپەیمانیی كۆمار فراوانتر بكات یاخود هاوپەیمانێتییەكی دیكە پێك بهێنێت بە شێوەیەك لایەنی دیكەیش بەشداریی پێ بكات.
پێنجەم: سۆرپرایزی ئەم هەڵبژاردنە حزبی ڕەفاهی نوێ (Yeniden Refah Partisi) بوو، كە توانیی ببێتە حزبی سێیەم لە ڕووی ئەو دەنگانەی كە لەسەر ئاستی توركیا بەدەستی هێناوە، ئه‌ویش بە به‌دەستهێنانی (2.851.784) دەنگ كە دەكاتە ڕێژەی (6.19%)ی كۆی دەنگەكان. ئه‌م حزبه نوێیه مەترسییەكی ڕاستەوخۆیە بۆ سەر ئاك پارتی، چونكە ئەو دەنگانەی دەچێتە ئەم حزبە، زۆرینەی دەنگەكانی ئاك پارتییە. بۆیە پێشبینی دەكرێت حزبی ڕەفاهی نوێ لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو ڕێژەی دەنگەكانی بەرزتر بكات و ببێتە شوێنگرەوەی ئاك پارتی. لەبەر ئەم هۆكارە چاوه‌ڕوان دەكرێت ئەردۆغان هەوڵی جددی بدات بۆ ئەوەی حزبی ڕەفاهی نوێ بۆ خۆی ڕابكێشێت. با ئەوەیشمان لەیاد نەچێت، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا لە 14ی مایسی ساڵی 2023، ئەردۆغان توانیی “فاتیح ئەربەكان” كە سەرۆكی حزبی ڕەفاهی نوێیە و كوڕی سیاسه‌تمەداری كۆچكردووی به ناوبانگی توركیا “نەجمه‌ددین ئه‌ربه‌كان”ە، ڕازی بكات بیكاته هاوپەیمانی خۆی. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت دیسان ئەردۆغان هەوڵ بدات ئەم سیناریۆیە دووبارە بكاتەوە؛ بەڵام ئایا ئەم جارە “فاتیح ئەربەكان” دەكەوێتە داوی ئەردۆغان؟ ئەمەیش لە قۆناغەكانی داهاتوودا زیاتر بۆمان ڕوون دەبێتەوە.
شەشەم: نەبوونی بەدیلی ئاك پارتی و ئەردۆغان لە ساڵی (2002)وە خاڵێكی گرنگ بوو كە لە ڕووی دەروونییەوە ڕاستەوخۆ كاریگەریی لەسەر دەنگدەر هەبوو. بەڵام ئێستا حزبی كۆماری گەل (جەهەپە) توانیی كۆتایی بەم بۆچوونە و نەریتە بهێنێت له لایه‌ك، لە لایەكی دیكە دوو ناوی تاقیكراوی گرنگ هەیە كە وەكوو بەدیلی ئەردۆغان تەماشایان دەكرێ كە ئەوانیش هەر یەك لە “ئەكرەم ئیمام ئۆغلو” سەرۆكی شارەوانیی ئیستەنبوڵ و “مەنسوور یەڤاش” سەرۆكی شارەوانیی ئەنقەرەیە. ئەم دوو سەركردەیە توانییان خۆیان وەكوو دوو بەدیلی كارا و چالاكی ئەردۆغان پێشكەش بكەن و دەتوانین بڵێین لەم هەوڵەیشیان تا ڕاددەیەكی باش سەركەوتوو بوون، بەتایبەت ئەكرەم ئیمام ئۆغلو تا ئێستا توانیویەتی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی شارەوانیی ئیستەنبۆڵدا سێ جار شكست بە كاندیدەكانی حزبەكەی ئەردۆغان بهێنێت. لەبەر ئەم هۆكارەیشە چاوه‌ڕوان دەكرێت ئەردۆغان و حزبەكەی بە گشت تواناكانیانەوە لە قۆناغی داهاتوودا كار بۆ لاوازكردنی یەڤاش و ئیمام ئۆغلو بكەن كە ئەمەیش دەبێتە دەستپێكی قۆناغێكی نوێی پڕ لە كێشە و گرفت.
حەوتەم: ئەردۆغان و ئاك پارتی لە قۆناغەكانی ڕابردودا هەوڵیان داوە لە ڕێگەی “قەیوم”ەوە دەست بەسەر ئەو شارەوانییانەدا بگرن كە لەلایەن كاندیدانی حزبە كوردییەكانەوە بەڕێوە دەبردران. ئەمەیش بۆ ماوەیەكی باش بۆیان چووه سه‌ر، بەڵام لە دوای هەڵبژاردنی 31ی ئازار لە ڕێگەی وەزارەتی دادی توركیاوە هەوڵ درا بە بیانووی نەشیاوی كاندیدەكەی دەم پارتی “عەبدوڵڵا زەیدان” بۆ خۆپاڵاوتن لە شاری وان كە (55.48%)ی كۆی گشتیی دەنگەكانی بەدەست هێنا، سەرۆكایەتیی شارەوانیی شاری وان بدرێتە كاندیدەكەی ئاك پارتی، بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتییەكی بەرفراوان لەسەر ئاستی توركیا، دەزگەی باڵای هەڵبژاردن لە توركیا بڕیاری گەڕاندنەوەی كاندیدەكەی دەم پارتیی دایەوە. ئەمە ئەوەمان نیشان دەدات كەوا لە قۆناغەكانی داهاتوودا پاش ئارامبوونی بارودۆخەكان، دوور نییە ئاك پارتی بە هەمان شێواز و بە بیانووی جیاواز، دیسان گوشار بخاتە سەر سەرۆكشارەوانییەكان كە سه‌ر بە دەم پارتین. سەرەڕای سەختیی ئەم هەنگاوە بەڵام لە نێوان بژاردەكاندایه و ئه‌مه‌یش له‌وانه‌یه دسپێكی قۆناغێكی پڕ له كێشه و ململانێ بێت.
لە لایەكی دیكەوە دوور نییە ئەردۆغان ئەم جارەیش سیناریۆی ساڵی (2015) دووبارە بكاتەوە؛ كاتێك ئاك پارتی نەیتوانی ئەو زۆرینەیە مسۆگەر بكات كە بتوانێ بەتەنیا حكوومەت پێك بهێنێت، یەكسەر پاش هەڵبژاردنەكان هەڵمەتێكی فراوانی سەربازیی لە ناوچە كوردییەكانی توركیا دەست پێ كرد. واتە چاوه‌ڕوان دەكرێت لە قۆناغەكانی داهاتوودا و بەتایبەت لە ماوەی چوار ساڵی داهاتوودا، ڕووبەڕووبوونەوەی چەكدارانی پەكەكە لەسەر خاكی توركیا و تەنانەت لە دەرەوەی سنوورەكانیشی، درێژەی پێ بدرێت و لەوانەیشە بگەیەنرێتە ئاستێكی مەترسیدارتر.
كۆبەند
هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 31ی ئازاری 2024 ئەوەمان پێی نیشان دەدات، هەرچەندە حزبێكی سیاسی لەسەر ئاستی وڵاتێكدا بەهێز بێت، ئەگەر تووشی غرووری سیاسی بێت و كەسانی نەشیاو و بێتوانا بخاتە ڕیزەكانی و، بەربژێرەكانی هەڵبژاردنەكانیش ئەگەر لەسەر بنەمایەكی ناتەندروست دیاری بكرێن، ئەوە بەبێ یەك و دوو حزبە سیاسییەكە تووشی شكست دەكات. بۆیە زەرورە ئەم نموونەیە سوودی لێ ببینرێت بۆ ئەوەی ئەم ئه‌زموونه شكستخواردوه دووبارە نەكرێتەوە؛ چونكە ئاك پارتی سەردەمانێك وەكوو مۆدێلێك تەماشای دەكرا بەڵام بەهۆی ئەم دوو هۆكارە و هەوڵەكانی ئەردۆغان بۆ قۆرغكردنی دەسەڵاتەكانی لەسەر ئاستی حزبی و حكوومی، ئاك پارتیی بەم ڕۆژە گەیاند.
هەروەها دامەزراندنی ئاك پارتی لەسەر بنەمای ڕووبەڕووبوونەوە و نەهێشتنی سێ (Y)یه‌كان بوو كە بریتین لە “Yoksulluk-ھەژاری” و “Yasaklar-قەدەغەكان” و “Yolsuzluk-گەندەلی”، بەڵام ئێستا توركیا بەهۆی ئاك پارتییەوە بەدەست ئەم سێ (Y)یە دەنالێنێت؛ واتا بنەماكانی دامەزراندنی ئاك پارتی لەناو بردراون. لە لایەكی دیكە ڕۆژەڤێكی گەرموگوڕ چاوه‌ڕوانی توركیا ده‌كات، چونكە دوای شكسته‌كه‌ی ئاك پارتی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا، ئەردۆغان ناچاره دەست بە هەندێك گۆڕانكاریی ستراتیژی بكات لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەكی. ئەمەیش بەش بە حاڵی خۆی كاریگەریی بەرچاوی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی دەبێت.
