 |
ئەم کتێبە "چوارچێوە یاسایییەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی (دارایی)" لە نووسینی دەبڵیو. پائاتی ئۆفوسۆ- ئێماھ، ڕاج سوپرامانیان، كیشور ئاپرێتى و لە لایەن ئەحمەد ڕەنجبەر وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی فارسی و دواجار کاروان کەریمخان لە فارسییەوە کردوویەتە کوردی. ئەم کتێبە لە دەلاقەی یاسایییه‌وه لێکۆڵینەوە لەبارەی هەوڵی وڵاتانی پێشکەوتوو و ئەو وڵاتانەی کە لە حاڵی پێشکەوتندانە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەکات. لەم كتێبەدا یاسا وەک ئامرازێکی ڕەق و کارا بۆ توندوبەندکردنی ئیرادەی سیاسی بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەتۆکمەیی و وردی باس کراوە. دەرەنجامی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە کە یاسای ڕێکوپێک دەتوانێ ئامرازێک بێت بۆ کەمكردنەوەی گەندەڵیی دارایی و تەنانەت دەتوانێ لە دوورمەودادا ببێتە هۆی فەرهەنگسازی لە دژی گەندەڵی. ئامانجى ئەم توێژینەوەیە، لێكدانەوەى ڕوانگەكانى بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵییە لەناو سیستەمە یاسایییەکانی وڵاتانی جیهان.
ئەم توێژینەوەیە بە ڕەچاوكردنى ئەو خاڵە كە وڵاتە جۆراوجۆرەکان، ئامراز و شێوەى جیاوازی یاسایییان بۆ بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى هەیە، سەرەتا ئامرازى ڕێگرى و چاكسازیی لێک جیا كردۆتەوە؛ ئامرازى پێشگری، ڕێسا و نۆڕمى یاساییی ڕێگری دەگرێتەوە كە دەتوانێت بۆ دروستكردنى كەشێكى دوور لە گەندەڵى كاریگەر بێت؛ ئامرازى چاكسازى بریتین لە یاساى دژەگەندەڵى كە لە بنەڕەتدا مەبەستی بەدواداگەڕانی شێوازى گونجاوە بۆ سزادانى كردەوەی گەندەڵاوی. ئامرازى پێشگرى بە شێوەى پێشینەیى كار دەكەن و، هەروەها لێپێچینەوە و یاساى چاكسازى بەرانبەر بە دیاردەى گەندەڵی ئامرازگەلی دواتر و پاشینەیین.
بەشى دووەمى توێژینەوەکە تایبەتە بە ئامرازى ڕێگرى، كە بەپێی جۆری بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى، لەژێر دوو بابەتى شێوازى ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ تاوتوێ دەکرێن. بەپێی سەرچاوەكانى یاسای بابەتى، یاساى چاودێریی كارگێڕیى دارایی، دابینكردنى بوودجەى هەڵمەتى هەڵبژاردن و دابینكردنى کاڵا و خزمەتگوزاریی گشتی، سێ نموونەى فراوانی ئامرازى ڕێگرین كە تا ڕادەیەک بە شێوەیەکی تایبەتی پشت بە شێوازى ڕاستەوخۆى بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى دەبەستن. ئەو نموونانەى كە شێوەى ناڕاستەوخۆترن و لەم توێژینەوەیه‌دا هه‌ن بریتین لە: بنەماى ڕەفتارى (كۆد) [کۆدی ڕەفتاری واتا ئەو فەکتانەی کە لە ڕەفتاری تاک کە بنەما سەرەکییەکانی ڕەفتاری تاک دێنن؛ لە ناو زانستی یاسادا بە کۆدی ڕەفتاری دەناسرێن]، پێداگریكردن لە پابەندیی نەتەوەیی و بنەما و بڕیارى سه‌ركردایه‌تی، هەروەها زۆر ڕێسای تر كە پەیوەستن بە ئاشکراکردنی بارى ماددى و ئازادیی زانیارى و میدیاکان.
لە بەشى سێیەمى ئەم توێژینەوەیەدا ئامرازى چاكسازیى بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى دەخرێنە بەر باس كە بە ڕیز بریتین لە پڕۆسەی لێكۆڵینەوەى تاوانى تایبەت بە گەندەڵیی دارایی و دواتر پڕۆسەی دادگه‌یی. ئەم توێژینەوەیە بە سوودوەرگرتن لە باشترین نموونەى كرداریی سیستەمە دادوەرییەكانى ئێستاى جیهان، جەوهەری یاساى دژەگەندەڵى وەك سزای کارا، پێناسەى دروستى سپیكردنەوەى پارە و دواجار بەتایبەت ڕێسا گرینگەکانى چاودێر لەسەر بەڵگەى سەڵماندنى تاوان كە هەندێ جار ڕێزی بنەمای جیهانیی بێتاوانى تووشی کێشە دەکات، دەبێتە هۆى ئاسانكاریى پڕۆسەی لێكۆڵینەوە و، هەروەها بەدواگەڕانى تاوانی تایبەت بە گەندەڵى دەخاتە بەر باس و لێکۆڵینەوە. ئەم بەشە بە كورتە باسێك لەبارەى ئەو ڕەگەزانەى كە پێویستە لە پێناسەى گەندەڵى گرینگییان پێ بدرێت، كۆتایی دێت. پێداگری لە ڕەهەندە نێودەوڵەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى، بابەتى بەشى چوارەمى ئەم توێژینەوەیە دەبێت.
داهێنانی بێژمار لە لایەن كۆمەڵگه‌ى نێودەوڵەتى بۆ هاوكاریكردنی هەوڵى وڵاتان بە مەبەستی پێشگریكردن لە بڵاوبوونەوەى گەندەڵى ئەنجام دراوە. زۆرێك لەم داهێنانانە بە ڕێبەرایەتیى ڕێكخراوى نەتەوە یەكگرتووەكان بووە. ڕێكخراوە ناوچەیییەکانی وەك ڕێكخراوى وڵاتانى ئەمریكا، ڕێكخراوى هاوكارى و پەرەسەندنى ئابوورى، ئەنجومەنى ئەوروپا و هاوپەیمانیى جیهانى بۆ ئەفریقا ئەم پڕۆسەیان گرتۆتە بەر؛ دەرەنجامى ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە كە داهێنانە یاسایییەكان بەتەنیایی دەردێك دەرمان ناكەن. ئەم هەنگاوانە تەنیا ئامرازێكن بۆ بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵی. سەركەوتووترین هەنگاو ئەو هەنگاوانەن كە پشتیوانیى ئیرادەى سیاسى و سەرچاوەى پێویستیان بۆ ئامادەكارى و بەردەوامى بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى، هەبێت. وتاردانى تەڕ و بریقەدار، بەیاننامە یان تەنانەت یاساكان، بە هیچ شێوەیەك ناتوانن ئەلتەرناتیڤی گونجاو بن بۆ ئیرادەى سیاسى و نییەتى ڕاستەقینەى پێویست بۆ پێشگریکردن لە تەشەنەى گەندەڵى.
ئەم توێژینەوەیە دەتوانێ ببێتە نموونەیەکی ئەزموونكراوی وڵاتان بۆ هەرێمی کوردستان و، ڕێگه‌ی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە ڕێی یاسا بۆ کوردستان ئاسانتر دەکات. هەروەها دەتوانێ ببێتە سەرچاوەیەکی باش بۆ بەشی ماف و یاسا لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان و، دەزگه جێبەجێکارەکانیش دەتوانن سوودی زانستیی لێ وەرگرن.