 |
(خوێندنەوەیەك بۆ پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان لە پەراوێزی سەردانەکەی ئیمانوێل ماکرۆن بۆ هەولێر)
محەمەد مەحموود ساڵح، دکتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە زانكۆی دوورام – بریتانیا (Durham University) و مامۆستا لە بەشی دیپلۆماسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان- زانکۆی سەڵاحەددین
سەردانەکەی ئەم دوایییەی ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەڕەنسا بۆ هەرێمی کوردستان و عێراق، یەکێك بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی ئەم ڕۆژانە کە شیکردنەوە و لێکدانەوەی جیاوازی بە دوای خۆیدا هێنا. هەندێك ئەم سەردانەیان وەکوو ڕووداوێکی گرنگ و بەسوود بۆ ئیستا و داهاتووی هەرێم وێنا کرد و، هەندێکیش بە شێوازی جیاجیا گومانیان خستە سەر گرنگی و دەرەنجامەکانی ئەم سەردانە و سەردانە دیپلۆماسییە هاوشێوەکان.
لەم شیکردنەوانە هەندێك فەڕەنسایان وەك وڵاتێکی بەهێز و دۆستێکی دێرینی کورد ناساند کە پشتگیرییە بەردەوامەکانی بووەتە هۆی بەرەوپێشچوونی دۆزی کورد و، هەندێکیش وەك وڵاتێکی کۆلۆنیاڵ و ڕوو لە لاوازییان ناساند کە تەنیا بە دوای بەرژەوەندیی خۆیەتی و دۆزی کورد وەکوو کارتێك بەکار دەهێنێت بۆ دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییەکانی. تەنانەت هەندێکیش لە سۆنگەی وتارەکانی ماکرۆن لەسەر ئازادی لە پاش ڕووداوە تیرۆریستییەکانی ناو فەڕەنسا، هەوڵیان دا سەرۆک ماکرۆن وەکوو کەسێکی دژ بە پیرۆزییەکانی ئایینی ئیسلام وێنا بکەن و بەم شێوازە دژایەتیی سەردانەکەی بۆ هەرێم بکەن.
ئەوەی ئاشکرایە جیاوازیی ئەم لێکدانەوانە تا ڕاددەیەکی زۆر، دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی ئینتما و ئاراستەی سیاسی و ئایدیۆلۆژیی شرۆڤەکارە کوردەکان کە ڕەنگدانەوەی دابەشبوونی هەنووکەییی کۆمەڵگه‌ی کوردییە لە باشووری کوردستان. لەم نێوەندەدا کۆمەڵێك پرسیار لەسەر ڕاستی و دروستیی ئەم شرۆڤانە دێتە ئاراوە. ئایا لە ڕاستیدا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان و لەوانەیش پەیوەندی لەگەڵ فەڕەنسا گرنگە؟ ئایا ئەم پەیوەندییانە لە قازانجی هەرێمە؟ ئامانجی دەوڵەتان چییە لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ هەرێمی کوردستان؟ سوودی پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەت و ڕێکخراو و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان چییە، ئەگەر ئەوان بەتەمای بەدەستهێنانی بەرژەوەندیی خۆیان بن؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم جۆرە پرسیارانە، پێویستە سەرەتا چاوخشانێك بکەین بە گرنگی یاخود لە بنەڕەتدا پێویسیتی دروستکردنی پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ دەرەوە بۆ ئەکتەر یان کیانە نادەوڵەتییەکانی وەکوو هەرێمی کوردستان.
وەکوو ئاشکرایە سیستەمی جیهانیی ئیستا، پێک هاتووە لە کۆمەڵێك دەوڵەت-نەتەوەی خاوەن سەروەری کە خاوەنی پێگە و کورسیی خۆیانن لە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان. بۆ بوون بە دەوڵەت و ئەندامبوون لەم ڕێکخراوە، کۆمەڵێك مەرج هەیە کە سەرەکیترینیان-وەکوو لە پێناسەکەی ماکس ڤێبەر (١٩٤٦) و پەیمان (کۆنڤانسیۆنی)ی مۆنتڤیدیۆ بۆ ئەرك و مافی دەوڵەتان (١٩٣٣) باس کراوە- بریتین لە: هەبوونی خەڵك یان دانیشتووان، سنووری جوگرافی، مۆنۆپۆلی ڕەوا (شەرعی)ی بەکارهێنانی هێز لەو سنوورە، حکوومەت و، توانای دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی دیکە.
بەهۆی گۆڕانکاریی نێودەوڵەتی و بەتایبەت سەرهەڵدانی دەوڵەتە لاواز و دەستکردەکان پاش کۆتاییهاتنی کۆلۆنیالیزم، هەروەك گێلدێنهویز (٢٠٠٩) باسی دەکات، دوو پێوەری سەرەکیی دیکە بۆ بەدەستهێنانی کورسی لە نەتەوە یەکگرتووەکان هاتنە کایەوه، کە بریتی بوون لە دەستەبەرکردنی دانپێدانانی نێودەوڵەتی و سەروەری. هەر کاتێك نەتەوە یان کیانێك هەموو ئەم مەرجانەی تێدا بوو و وڵاتانی دیکە دانیان بە سەروەری و حکوومەتەکەیدا نا، ئەوە دەبێتە ئەندام لە نەتەوە یەکگرتووەکان و دەبێتە خاوەنی هەموو ئەو ئیمتیازات و ماف و ئەرکانەی کە دەوڵەتانی دیکە هەیانە. لەم نێوەندەیشدا، کۆمەڵێك نەتەوە و کیانی نێودەوڵەتی، لەگەڵ ئەوەی زۆر لەو مەرجانەی سەرەوەیشیان هەیە، بەهۆی ئەوەی نەیانتوانیوە دانپێدانانی نێودەوڵەتی و سەروەری بۆ خۆیان دەستەبەر بکەن، ئەوە وەکوو ئەکتەری نادەوڵەتی ماونەتەوە و داهاتوویان ناڕوونە. نەتەوە و ئەکتەری نادەوڵەت زۆرن، لەوانە نەتەوەی کورد و بەلووچ و سکۆت و کەتەلان و تامیل و...؛ ئەکتەری وەك گرووپی چەکدار کە کۆنترۆڵی ناوچەیەکی دیاریکراو دەکەن، لەوانەیش گرووپە ئایدیۆلۆژییەکان، گرووپە ئایینییە توندڕەوەکان و تیرۆریستان و تەنانەت قاچاخچییەکان.
ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەی کیانە نادەوڵەتەکان
لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا یاسا و پرەنسیپەکان، لەوانەیش پرەنسیپی ڕێزگرتن لە سەروەری و دەستێوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆی وڵاتانی دیکە بوونەتە هۆی بەردەوامیی سیستەمەکە و، گەرەنتیی مانەوەی دەوڵەت-نەتەوەکان دەکەن. هەر ئەم پرەنسیپانەیش بوونەتە گەورەترین کۆسپ و گرفت بۆ نەتەوە و کیانە بێدەوڵەتەکان و هەروەك مێژووی کورد و زۆر نەتەوەی بندەستی دیکە ئاشکرای دەکات، ئەم نەتەوانە لە سایەی ئەم سیستەمە زۆر جار بوونەتە قوربانی و تەنانەت جینۆساید کراون. هەر بۆیە ئەم ئەکتەر و نەتەوە بێدەوڵەتانە زۆرترین هەوڵی خۆیان دەدەن کە ببنە خاوەن هەموو مەرجەکانی بەدەوڵەتبوون بۆ ئەوەی مانەوەی خۆیان مسۆگەر بکەن؛ بەهۆی ئەوەی لایان ئاشکرایە تا ئەو کاتەی ئیمتیازی بەدەوڵەتبوون بەدەست نەهێنن، داهاتوویان لە مەترسیدایە.
ئۆترام (٢٠١١) باس لەوە دەکات کە بە مەبەستی گەرەنتیکردنی مانەوەیان، کیانە نادەوڵەتەکان چوار ئامانجی سەرەکی لە سیاسەتی دەرەوەیان پەیڕەو دەکەن کە بریتین لە: هەوڵدان بۆ دەستەبەرکردنی دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ گەرەنتیکردنی مانەوەی کیانەکە لە هەر سێ ڕووی سەربازی و سیاسی و ئابووری، هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی سەرچاوەی دارایی (ئەویش لە ڕێگه‌ی دەستەبەرکردنی هاوکاری یان سەرمایەگوزاریی دەرەکی)، هەوڵدان بۆ دامەزراندنی پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ دەوڵەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و لە کۆتاییشدا بەرزکردنه‌وه‌ی ئاستی دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ کیانەکەیان؛ جا دانپێدانانی یاسایی یان تەنانەت دیفاکتۆ بێت. وەك ئۆترام باس دەکات، بەدڵنیایییەوە فاکتەری نێوخۆییش کاریگەریی تایبەت بە خۆی هەیە لەسەر سیاسەتی دەرەکیی ئەم کیانە نادەوڵەتانە.
ئەوەی ڕوونە، هەر کات کیان یان ئەکتەرە نادەوڵەتەکان لە بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی باس کران، شکست بهێنن، ئەوە ڕووبەڕووی داهاتوویەکی ناڕوون دەبنه‌وه و ئەگەری لەناوچوونیان وەکوو کیانێکی دیفاکتۆ زۆر دەبێت. بەراوردکردنی بارودۆخی کورد لە پارچە جیاجیاکانی کوردستان ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەخات کە، سەرکەوتنی کوردی باشوور لە بەدەستهێنانی دانپێدانانی یاساییی دەوڵەتی عێراق و پشتگیریی نێودەوڵەتی، چەند کاریگەر بووە لە بەرەوپێشچوونی دۆزی کورد لە باشوور و گەرەنتیی مانەوەی کیانی هەرێم؛ لە کاتێكدا شکستهێنانی پارتی کرێکارانی کوردستان (په‌كه‌كه) لە دەستەبەرکردنی دانپێدانانی نێودەوڵەتی و درووستکردنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی ئاشکرا لەگەڵ وڵاتان، چەندە زیانی هەبووە بۆ بزاڤی کورد لە باکوور. تەنانەت تاڵیبانی ئەفغانستانیش ئەم ڕاستییەی بۆ دەرکەوتووە کە بێ دانپێدانی نێودەوڵەتی ناتوانێت سەرکەوتوو بێت و داهاتووی دەکەوێتە مەترسی؛ هەربۆیە ئیستا بەوپەڕی توانایه‌وه هەوڵدەدات بۆ جیهانی بسەلمێنێت کە گۆڕاوە و داوا لە وڵاتان دەکات باڵیۆزخانە و نوێنەرایەتییەکانیان لە ئەفغانستان دانەخەن و بەڵێن دەدات کە نوێنەرایەتییەکان دەپارێزێت.
گرنگیی دانپێدانی نێودەوڵەتی ئەو کاتە زیاتر دەردەکەوێت کە، دەبینین تەنانەت ئیسڕائیل و تایوان، بەهۆی ئەوەی هەندێك دەوڵەت تا ئیستایش ئامادە نین دان بە سەروەری و دەوڵەتبوونیان بنێن، ئەوە هەست بە مەترسی لەسەر داهاتووی خۆیان دەکەن؛ تایوان تا ڕاددەیەك زیاتر؛ بەهۆی ئەوەی زلهێزێکی وەك چین ئامادە نییە دان بە سەروەرییه‌كه‌یدا بنێت. لە هەمان کات بە سەرنجدان لە بارودۆخی تایوان، کۆسۆڤۆ، تاڵیبان پێش کشانەوەی ئەمریکا، ڕۆژاوای کوردستان لە ئێستادا و قوبرسی باکوور (قوبرسی تورکی)، پەی بە گرنگیی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان دەبەین. هۆکاری سەرەکیی مانەوەی ئەم کیانانە، سەرکەوتنیان بووە لە گەرەنتیکردنی پاڵپشتیی دەوڵەتێك یان کۆمەڵێك دەوڵەت و، ئەگەر ئەم پەیوەندییانە نەبوایە، ئەوە نەیاندەتوانی مانەوەیان تا ئەم ساتە مسۆگەر بکەن. ئەوەی جێگه‌ی سەرنجە، زۆر جار ئەم کیانە نادەوڵەتانە ناچارن بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری یان بنیاتنانی پەیوەندیی دیپلۆماسی یان تەنانەت دانپێدانان و مامەڵەکردنی نافەرمی، سەرچاوە سرووشتییەکانیان هەرزانفرۆش بکەن یان تەنانەت هێزەکانیان بخەنە خزمەت ئەو وڵاتانە و، ئەمەیش دیسان دەرخەری گرنگیی دانپێدانانی نێودەوڵەتی و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانە بۆ مانەوەی کیانە نادەوڵەتەکان.
کۆبەند
مێژووی هاوچەرخی کورد شایەتی ئەوەیە مامەڵە و دانپێدانانی نێودەوڵەتی، چ بە شێوازی دیفاکتۆ و چ بە شێوازی فەرمی، تاچەند دەتوانێت کاریگەر بێت لەسەر دۆزی کورد و داهاتووەکەی. خوێندنەوەیەکی خێرای مێژووی هاوچەرخی کورد لە عێراق ئەوەمان بۆ ئاشکرا دەکات کە هەر کاتێك کورد توانیبێتی مامەڵە کردن یا دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ هەرێمەکەی خۆی لە باشور مسۆگەر بکات ئەوە دۆزی کورد لەم پارچەیەی کوردستان بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوە) لە ڕاستیدا هەر لە سەرەتاوە دروستبوونی ئەم هەرێمە بە پاڵپشتیی نێودەوڵەتی بوو و ئەگەر ئەم پاڵپشتییە بەردەوام نەدەبوو، ئەوە کوردی باشوور توانای بەرەنگاربوونەوەی ئاڵینگارییەکانی ساڵانی ٩٠ و دواتری نەدەبوو. ڕوونتر بڵێین؛ هاوسەنگەربوون لەگەڵ ئەمریکا و هاوپەیمانان بوو کە کوردی لە هەڕەشەکانی تورکیا لە ساڵی ٢٠٠٣ پاراست و، کوردستانی کرد بە هەرێمێکی یاسایی لە عێراقی فیدراڵ و، پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئابوورییەکانی هەرێم بوو کە وای کرد لە ٢٠١٤ ئەمریکا بۆ پارێزگاری لە هەولێر فڕۆکە بەکار بهێنێت و هاوکاریی پێشمەرگە بکات و؛ هه‌ر ئه‌و پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئابووری و سیاسییانە بوون کە هاوکاری هەرێم بوون بۆ کۆتاییهێنان بە ئابڵووقەی سەر هەرێم لە پاش ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧.
هەندێك دەپرسن، ئایا وڵاتان لە چاکەی خۆیانه‌وه دەمانپارێزن یان بەهۆی بەرژەوەندیی خۆیانه‌وه؟ بەدڵنیایییەوە لە دنیای سیاسەتدا هەموو وڵاتان بە دوای بەرژەوەندییەکانی خۆیانن و هیچ وڵاتێك ئەو ئەرکەی نییە وڵاتانی دیکە یان نەتەوەی دیکە بپارێزێت و، ناکرێت گلەیی لە وڵاتان بکرێت کە بەرژەوەندیخوازن یان گرنگی بە نەتەوە و وڵاتی خۆیان دەدەن. دەبێت ئەوە بزانرێت کە هیچ وڵاتێك بە بەڵاش سەرباز و چەك و پارەی خۆی ناکاتە قوربانیی بەرژەوەندی یان پاراستنی کەسانی دیکە.
جیهانی سیاسەت، جیهانی دروستکردنی بەرژەوەندیی هاوبەشە و وەکوو لە سەرەوەیش باس کرا، مانەوەی کیانی هەرێم و کیانە هاوشێوەکان، بەندە بە مسۆگەرکردنی دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ کیانەکە لە ڕێگه‌ی بنیاتنانی پەیوەندیی دیپلۆماسی و سیاسی و ئابووری و سەربازی لەگەڵ وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان. ئەم پەیوەندییانە چه‌ند سوود بەو وڵاتانە دەگەیەنێت، زۆر زیاتر سوودی بۆ کیانی هەرێم دەبێت؛ بەهۆی ئەوەی ئەم پەیوەندییانە دەبنە هۆی مسۆگەرکردنی مانەوەی قەوارەی هەرێم.
لە ڕاستیدا هەرێم دەبێت زۆر خۆشحاڵ بێت کە وڵاتە زلهێزەکان بەرژەوەندیی هاوبەشیان لەگەڵ هەبێت و ئامادە بن هاوکاریی لەگەڵ بکەن. زۆر وڵات بە مەبەستی مسۆگەرکردنی ئاسایش و بەرەوپێشچوونی ئابووریی خۆیان ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان دەده‌ن و ئامادەن زۆر سازشیش بکه‌ن بۆ ئەوەی بەرژەوەندیی هاوبەشی ئابووری و سیاسی و سەربازی لەگەڵ وڵاتە زلهێزەکان دروست بکه‌ن، بەڵام بەهۆی گرنگیپێنەدانی زلهێزەکانه‌وه هەوڵەکانیان سەر ناگرێ.
لە کۆتاییدا دەکرێت بگوترێت، پەیوەندیی دیپلۆماسی و ئابووری و سیاسی و سەربازی لەگەڵ وڵات و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان نەك تەنیا پێویستە بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵکوو پێویستییەکیشە بۆ مسۆگەرکردنی بەردەوامی و مانەوەی قەوارەی هەرێم و ڕێگرتن لە پێشێلکردنی مافەکانی کورد لە عێراق. بۆیە دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ بچووکترین وڵاتانیش، هه‌ر خۆی لە قازانجی مانەوە و ڕەواییدان بە قەوارەی هەرێمی کوردستانە؛ نەخاسمە پەیوەندی لەگەڵ وڵاتە بەهێزەکانی ڕۆژاوا و لەوانەیش فەڕەنسا، کە لەگەڵ ئەوەی خاوەنی مافی ڤیتۆیە لە ئەنجومەنی ئاسایش، وڵاتێکی پیشەسازیی پێشکەوتووە کە پاشخانێکی گەورەی کەلتووری و مێژووییی هەیە و ڕۆڵێکی کاریگەر لە یەکێتیی ئەوروپا و دیپلۆماسیی جیهانی دەبینێت و جگە لە پێگە جیۆستراتیژییە گرنگەکەی لە کیشوەری ئەوروپا، تەنانەت گەورەترین بەرهەمهێنەری کشتوکاڵی ئەوروپایشە.
هاتنی سەرۆکی ئەم وڵاتە بۆ هەرێمی کوردستان دەستکەوتێکی گەورەی دیپلۆماسییە و نیشانەی گرنگیپێدانی فەڕەنسا و یەکێتیی ئەوروپایە بۆ هەرێمی کوردستان؛ بەو هۆیەی کە لە جیهانی دیپلۆماسیدا سەردانیکردن یان نەکردن لە ئاستی سەرۆکی دەوڵەت بۆ وڵاتێكی دیکە یان بەشداریکردن یان نەکردنی سەرکردەکان لە کۆنفرانسێك یاخود بۆنەیەك، پەیامی زۆر لەخۆ دەگرێت؛ بۆ نموونە، بەشدارینەکردنی سەرۆکەکانی ئێران، تورکیا و سعوودیا لە لووتکەی بەغدا پەیامی تایبەتی خۆی هەبوو و دەرخەری ئاستی گرنگیدانی ئەو دەوڵەتانە بوو بۆ کۆنفرانسەکە و کاریگەریی گەورەیشی هەبوو لەسەر ئەنجامەکانی لووتکەکە.
سەرچاوەکان:
Geldenhuys, Deon. (2009). Contested States in World Politics. Great Britain: Palgrave MacMillan.
Montevideo Convention on Rights and Duties of States. (1933). Signed at Montevideo, December 26, 1933.
Owtram, Francis. (2011). “The Foreign Policies of Unrecognized States”. In Caspersen, N. and Stansfield, G. (eds). Unrecognized States in the International System. (pp. 128-143) London and New York: Routledge.
Weber, Max. (1946) From Max Weber: Essays in Sociology (translated by H. H. Gerth and C. Wright Mills). New York: Oxford University Press.