 |
چما هه‌ندێ كۆمه‌ڵگه ئاوا توندوتيژن و، ئايا ده‌كرێ ئه‌وانه ئه‌من و ئه‌مانه‌تێكيان تێدا بێ؟
20, 12, 2018
چما هه‌ندێ كۆمه‌ڵگه ئاوا توندوتيژن و، ئايا ده‌كرێ ئه‌وانه ئه‌من و ئه‌مانه‌تێكيان تێدا بێ؟
پرسيار و وه‌ڵام
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
ڕاشيل كلينفيلد (هاواڵێكى ديارى پرۆگرامى ديموكراسى، شه‌ڕوشۆڕ و كێشه و حوكمدارييه و CEOى بۆ پرۆژه‌ى ترومانى بۆ ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يى دامه‌زراندووه)
كاتێ ده‌ستت به نووسينى كتێبه‌كه‌ت له‌باره‌ى ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌يانه‌وه كه ئه‌وپه‌ڕى توندوتيژييان تێدايه (ناوى كتێبه‌كه: "نيزامێكى دڕنده") كرد، گه‌ره‌كت بوو چ بدۆزیيه‌وه؟
زۆربه‌ى لێكۆڵينه‌وه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن له‌به‌ر چ سه‌خت و زه‌حمه‌ته كۆمه‌ڵگه به‌ته‌واوى توندوتيژیى تێدا نه‌مێنێ، لێ هيچ له‌و باره‌وه ناڵێن كه چۆن ده‌كرێ له زه‌بروزه‌نگ ڕزگارمان ببێ. ئه‌و چاره‌سه‌ره سياسييه خواساييیانه‌ى كه ناوه‌نده‌كانى لێكۆڵينه‌وه و حكوومه‌تان نه‌خشه و پلانيان بۆ داده‌نێن- وه‌كوو ڕاهێنانى سوپا و پڕچه‌ككردن و پێدانى تفاق و ئامێرى باشترى ئاسايش پێيان - جێى خۆيان ناگرن و فه‌شه‌ل ده‌هێنن.
من گه‌ره‌كم بووه بزانم كه داخوا ڕێگه و شێوازێكى كرده‌نى هه‌يه، كه ناوچه‌يه‌كى پڕ زه‌بروزه‌نگ، ببێته ناوچه و جێيه‌كى به‌ئه‌من و ئه‌مانه‌تتر.
ده‌ستم كرده به‌ستنى كۆنفرا‌نسێك له‌گه‌ڵ پرۆژه‌ى عه‌داڵه‌تى جيهانى له زانكۆى ستانفۆرد و، كارزان و شاره‌زا هه‌ره ناوبه‌ده‌ره‌وه‌كانى دنيا له بوارى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى زه‌بروزه‌نگدا. ئێمه باسێكى چاوپێداگێڕاوه‌مان له‌باره‌ى چاره‌سه‌ره ته‌كنيكييه باش ديراسه‌تكراوه‌كاندا به‌رهه‌م هێنا. لێ كاتێ له شاره‌زايانم پرسى كه چۆن ئه‌و ستراتيژییه پشتراستكراوانه‌مان ده‌ست ده‌كه‌وێ كه هێزێكى بێبه‌روپشتى پۆليس په‌سنديان كردوون، ئه‌و شاره‌زايانه مته‌قيان لێوه نه‌هات.
پرسيارى ڕاسته‌قينه، وه‌ك من دركم پێ كردووه، ئه‌وه نه‌بووه كه چۆن بهرهنگارى زه‌بروزه‌نگ و توندوتيژى بكرێ- به‌ڵكه ئه‌وه بووه كه چۆن ده‌كرێ حكوومه‌تێكى گه‌نده‌ڵ بهرهنگارى توندوتيژى ببێته‌وه..
چ ده‌ڤه‌ر و به‌شێكى جيهانت بۆ چاوپێداگێڕان، هه‌ڵبژاردووه و له‌به‌ر چ؟
من ئه‌و وڵاتانه‌م بۆ چاوپێداگيڕان و لێكۆڵينه‌وه هه‌ڵبژاردوون كه ديموكراسييان تێدا ڕه‌ت ده‌با [واته ديموكراسى له‌و وڵاتانه‌دا ده‌كه‌وێ و ڕاست ده‌بێته‌وه- ئاسۆ]. ئه‌و وڵاتانه له هه‌موو وڵاتانى ديكه‌ى دنيا زه‌بروزه‌نگيان پتر تيدايه، ويستوومه بزانم بۆ وايه.
كاتێ كه خه‌ڵك بير له زه‌بروزه‌نگ و توندوتيژى ده‌كه‌نه‌وه، يه‌كجێ فيكريان بۆ شه‌ڕوشۆڕ ده‌چێ. له كاتێكدا هه‌نووكه 83%ى ئه‌و كه‌سانه‌ى له ئاكامى كار و كرده‌ى توندوتيژدا ده‌مرن، خه‌ڵكى ده‌ره‌ره‌وه‌ى ئه‌و ناوچانه‌ن كه شه‌ڕوشۆڕيان تێدا هه‌يه. له 2007ه‌وه تا 2014، خه‌ڵكى مه‌ده‌نى زۆرتر له مێكزیكۆتان مردوون به به‌راورد به عێراق و ئه‌فغانستان. له 2015دا، به‌ڕازيل پتر كار و كرده‌ى توندوتيژیى مه‌رگهێنى تێدا بووه تا سووريا. هه‌ندێ كه‌س له‌به‌ر ئه‌و زه‌بروزه‌نگ و توندوتيژييه، گله‌يى و گازانده له ديموكراسى خۆى، ده‌كه‌ن. لێ له‌به‌ر چ، حكوومه‌تانێك كه ده‌بێ وه‌ڵامى داخوازييه‌كانى ده‌نگده‌ران بداته‌وه، كارێكى باشتر بۆ پاراستنى هاووڵاتييه‌كانى خۆى ناكا؟ ويستوومه تێ بگه‌م كه چ ڕوو ده‌دا...
من دوو دووه كۆمه‌ڵگه‌م له سه‌رانسه‌رى دنيادا، وه‌ك نموونه‌ى لێكۆڵينه‌وه وه‌رگرتووه: يه‌كێكيان له په‌تاى توندوتيژى چا بۆته‌وه و كه‌وتۆته‌وه سه‌ر پێ، ئه‌وى ديكه‌یشيان هێشتا نا.
بۆ نموونه، من سه‌رم له كۆلۆمبيا دا، تا بزانم كه چۆن ئێستا ئه‌من و ئه‌مانه‌تى تێدا باشتر بووه، كه‌چى مێكزیكۆ له ماوه‌ى 50 ساڵى ڕابردوودا، ئێستا له لووتكه‌ى مه‌ترسیى خۆیدايه. چوومه كۆمارى گورجستان و له‌گه‌ڵ تاجيكستاندا پێكم گرتن و به‌راوردم كردن. له هندستان، له ويلايه‌تى به‌هار فكريم و ورد بوومه‌وه- ويلايه‌تێك كه پێشتر به هۆى تاوان و ياخيگه‌ريى ماويستانه‌وه له‌بار يه‌ك هاتبووه ده‌رێ و هه‌نووكه باشتر بووه، له كاتێكدا ويلايه‌تى چهارخاندى هاوسێى له باشووره‌وه، وه‌ك خۆى ماوه‌ته‌وه و توندوتيژیى تێدا به‌رده‌وامه. له سه‌رانسه‌رى ئيتاڵيادا گه‌ڕام تا بزانم كه چۆن سيليسى توانى ده‌سته و تاقمى مافيايى كز و لاواز بكا، له كاتێكدا ناپۆلى بۆى نه‌كراوه. له ئه‌فريقا، چوومه غه‌نا و ديتم وێڕاى كه وڵاتێكى داڕماوى ئابوورى و كوده‌تا دواى كوده‌تا بووه، لێ وڵاتێكى پڕ ته‌ناهى و ئه‌مانه‌ته، له كاتێكدا نیجێريا به‌ده‌ست چه‌ندين جۆرى توندوتيژى و زه‌‌بروزه‌نگه‌وه ده‌ناڵێنێ. هه‌روا كه‌وتمه سۆراغى ئه‌مريكایش، دواى جه‌نگى ئه‌هليى خۆمان، تا حاڵى ببم كه چۆن توانراوه وايلد وێست (Wild West) وا خێرا داسه‌كنێ، كه‌چى له باشووردا توندوتيژى له به‌رزبوونه‌وه‌دا بێ.
وايلد وێست (Wild West) حكوومه‌تێكى وه‌ساى تێدا نه‌بووه كه یاسا جێبه‌جێ بكا، لێ كه ويلايه‌ته‌كه به‌هێزتر بووه، زه‌بروزه‌نگى تێدا كه‌متر بووه‌ته‌وه. به‌پێچه‌وانه‌وه، له باشووردا كه حكوومه‌ت به‌هێزتر بووه، زه‌بروزه‌نگيش سه‌ر كه‌وتووه و به‌رز بۆته‌وه. هۆيه‌كه‌ى ئه‌وه بووه كه سياسه‌توانه‌كانى پێشووترى كۆنفيدراسيۆن ڕێگه‌يان به گرووپكه‌لێكى توندوتيژى وه‌ك Ku Klux Klan داوه كار بكه‌ن و، كه‌لتوورێكى ترس و تۆقين له‌ناو خه‌كدا بنێنه‌وه. ئه‌و ترس و تۆقاندنه ياريده‌ى سياسه‌تمەداره‌كانى داوه ئۆپۆزيسيۆن وردوخاش بكه‌ن و ده‌سه‌ڵات بگرنه‌وه ده‌ست. له 1892دا، نزيكه‌ى سێ ده‌يه دواى جه‌نگ [مه‌به‌ستى جه‌نگى ئه‌هليى ئه‌مريكايه كه له 1864دا به‌كۆتا هاتووه- ئاسۆ] هه‌ر 36 كاتژمێر، يه‌كێ به‌بێ دادگه‌ييكردن له‌سێداره دراوه يان كوژراوه. ئه‌م نموونه مێژووييیه، كليلێكمان بۆ هه‌ڵهێنانى مه‌ته‌ڵه‌كه ده‌داته ده‌ست.
ئايا تۆ نموونه‌يه‌كى هاوشێوه و پێكچووت له وڵاتانى توندوتيژى سه‌رانسه‌رى دنيادا دى؟
من چه‌ند كێسێكى زۆر لێكجيام هه‌ڵبژاردن و چاوه‌ڕوان بووم كه گيروگرفتى لێكجيايان هه‌بێ. له برى ئه‌وه، ديتم گرفت و ئاريشه‌كان به شێوه‌يه‌كى سه‌ير و سه‌رسووڕهێن هاوشێوه‌ن.
ئه‌و چنگه وڵاتانه‌ى كه ديموكراسيى توندوتيژيان تێدايه، ده‌وڵه‌تگه‌لێكى كز و نابوودن وه‌ك وايلد وێست. لێ ئه‌وه‌ى كه ئێستا زۆر باوه، ديموكراسيگه‌لێكن كه بوونه‌ته توندوتيژ، چونكه سياسه‌توانه‌كان، ده‌رفه‌ت به جينايه‌تكار [تاوانبار]ه سازنده و ڕێكخراوه‌كان ده‌ده‌ن له لێپرسينه‌وه و سزادان قورتاريان ببێ. هه‌ندێ جار، ساتوسهودا له نێوان سياسه‌تكاران و ئه‌و جينايه‌تكارانه‌دا ده‌كرێ، ڕێگه به‌و جينايه‌تكارانه ده‌درێ، زه‌بروزه‌نگ و توندوتيژى بنوێنن، له به‌رانبه‌ردا كارتلێكى مادده‌ى بێهۆشكه‌ر، پاره‌وپووڵ وه‌ك به‌رتيڵ بۆ كه‌مپێن و هه‌ڵمه‌تێكى سياسى له ساته‌وه‌ختى هه‌ڵبژاردنه‌كاندا دابين ده‌كه‌ن. له هه‌ندێ جێگه‌ى ديكه‌دا، له‌وانه‌يه سياسه‌توانه‌كان له ساته‌وه‌ختى هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ده‌سته و تاقمى جينايه‌تكار به‌كرێ ده‌گرن بۆ ڕێگه‌گرتن له خه‌ڵك كه ده‌نگ به ئۆپۆزيسيۆن بده‌ن و پاشان ده‌رفه‌ت بۆ ئه‌و تاقمانه ده‌كه‌نه‌وه كه له نێوان هه‌ڵبژاردن و هه‌ڵبژاردنێكى ديكه‌دا، به‌بێ ئه‌وه‌ى باكيان به سزادان هه‌بێ، تاوان بكه‌ن.
ڤێنزوێلا به نموونه وه‌ربگره، ئێسته وڵاتێكى هه‌ره توندوتيژه له جيهاندا. وه‌زاره‌تى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى كه‌ره‌سته و مه‌وادى بێهۆشكه‌ر له ئه‌مريكا، وه‌زيرى دادى ڤێنزوێلاى وه‌ك قاچاخچیى مادده‌ى بێهۆشكه‌ر ده‌ستنيشان كردووه و سوپاى ئه‌و وڵاته‌یش سه‌روكارێكى زۆرى له‌گه‌ڵ كارتله‌كانى مه‌وادى بێهۆشكه‌ردا هه‌يه. ئيدى كاتێ ئه‌و كارتلانه، توندوتيژى ده‌رهه‌ق به خه‌ڵكى مه‌ده‌نى ده‌كه‌ن، حكوومه‌تى ڤێنزوێلا خۆيان تێ ناگه‌يه‌نێ و دادگه‌یييان ناكا. كه‌چى، حكوومه‌ت، شه‌قوه‌شێنان (به‌لته‌جى) كه له ڤێنزوێلا پێيان ده‌گوترێ Collectivos، بۆ ترساندنى سه‌ركرده‌كانى ئۆپۆزيسيۆن به‌كار ده‌هێنێ.
زۆرينه‌ى خه‌ڵك پێيان وايه كه ديموكراسيیه تا ئه‌وپه‌ڕه توندوتيژه‌كانى وه‌ك هندۆراس و ئه‌لسلڤادۆر، هه‌نده كز و لاواز و نابوودن، كه ناتوانن بهرهنگارى زه‌بروزه‌نگ و توندوتيژى ببنه‌وه. ئاخر توندوتيژى به‌ته‌واوى سوارى سه‌روملى ئه‌و وڵاتانه بووه. ئه‌مريكا به بليۆنان دۆلاريان وه‌ك كۆمه‌ك و هاريكاريى ئه‌منى بۆ ده‌نێرێ، لێ داموده‌زگه‌كانى ئاسايشى ئه‌و وڵاتانه به‌ئانقه‌ست بنكۆڵ كراون و ئيدى پاره‌وپووڵ و ڕاهێنان هيچ مفا و سوودێكيان نييه.
ئايا پێكچوونێك له نێوان ئه‌و جێگه‌يانه‌دا هه‌يه كه ئه‌من و ئه‌مانه‌تيان تێدا باشتر بووه؟
به‌ڵێ. هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌ى كه ئێستاكه ئه‌مانه‌تيان تێدا باشتر بووه، چينێكى ناوه‌ڕاستيان هه‌بووه كه دركيان به‌وه كردووه كه نيزامى حوكمڕان بۆگه‌ن بووه و، ئيدى پێكه‌وه يه‌كيان گرتووه نه‌ك هه‌ر بۆ گۆڕينى سياسه‌تكاره‌كانيان، به‌ڵكه بۆ گۆڕينى بنيادى حكوومه‌ته‌كانيشيان؛ له‌م سۆنگه‌يه‌وه حكوومه‌ت زێتر به‌رفره بووه و كه‌متر گه‌نده‌ڵ و ئه‌من و ئه‌مانه‌تى هه‌موو خه‌ڵكى پاراستووه.
بۆ نموونه، له كۆلۆمبياى نهوهدهكاندا، پاش ئه‌وه‌ى كارتله‌كانى قاچاخچێتيكردن به مادده‌ى بێهۆشكه‌ر سێ پاڵيوراوى سه‌رۆكايه‌تى و به سه‌دان پۆليسيان كوشت، مليۆنان خه‌ڵكى كۆلۆمبيا هاتنه سه‌ر جاده‌كان و داواى ده‌ستوورێكى نوێيان كرد. له‌ناو ئه‌و دۆكيومێنته نوێيه‌دا مافه‌كانى مرۆڤ و دادگه‌ى ده‌ستوورى، چه‌سپێندران. هه‌روا بوار و ده‌رفه‌ت به سياسه‌توانى سه‌ربه‌خۆ و بێلايه‌نيش كرايه‌وه كه خۆى بۆ سه‌رۆكايه‌تى هه‌ڵبژێرێ. ئيدى مه‌ته‌رێز و پێگه‌ى ئه‌و حزبه سياسييانه‌ى كه كلكيان له‌گه‌ڵ ئه‌و كارتلانه‌دا گرێ دابوو، شكێنرا.
١٢ ساڵ پاشتر، ئه‌م شێوازه سه‌رى گرت. له 2002دا ئالڤارۆ ئۆريبى وه‌كوو پاڵێوراوێكى سه‌ربه‌خۆ له هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكايه‌تيى كۆلۆمبيادا برديیه‌وه و به‌جددى بهرهنگارى توندوتيژى بووه‌وه و چه‌ند مانگێ پاشتر، شاره‌دارێكى سه‌ربه‌خۆ پۆستى شارى مه‌ديلين، شارى هه‌ره پڕ توندوتيژيى كۆلۆمبياى برده‌وه و پاره‌وپووڵى له گواستنه‌وه‌ى گشتى، كۆنسێرت و بينا كه گه‌ڕه‌كه هه‌ژارنشينه‌كانى به شاره‌كه به‌سته‌وه خه‌رج كرد و، جۆرێ له كۆميونيته و شانازیى بۆ كۆلۆمبيا بنيات نا.
ئايا هيچ جياوازييه‌كى سه‌ير و سه‌رسووڕهێن له نێوان ئه‌و وڵاتانه‌دا هه‌يه؟
گه‌وره‌ترين جياوازى له نێوانياندا، بريتى بووه له بايه‌خ و گرنگيى كۆمه‌ڵگه خۆى. له غه‌نا، بۆ نموونه، كاتێ كه حكوومه‌ت له حه‌فتاكاندا داته‌پيوه و هيچى به‌سه‌ر هيچه‌وه نه‌ماوه، خه‌ڵك له برسان گياوگۆڵيان خواردووه. گرژى له نێوان خه‌ڵكێكى هه‌ژار و نه‌دارى باكوورى موسڵمان و خه‌ڵكێكى ده‌وڵه‌مه‌ندتر له‌وان، باشوورى كريستياندا هه‌بووه- واته جۆرێ له درز و كه‌لێن هه‌بووه كه ده‌كرا خراپ كه‌ڵكى لێ وه‌ربگيرێ. به‌ڵام سياسه‌توانان په‌نايان بۆ توندوتيژى، يان به‌كارهێنانى ناسنامه وه‌كوو دروشمێكى كه‌مپێنى سياسى نه‌بردووه. هه‌موو سه‌ركرده نه‌ريتئاساكان- سه‌رۆكخێڵه‌ساته‌كان، قه‌شه و پێشنوێژ و ئيمامه‌كان- پشتيوانييان له كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى به‌هێز و پته‌و كردووه. له‌م سۆنگه‌يه‌وه توندوتيژى په‌يدا نه‌بووه، وێڕاى كه بۆ ماوه‌ى چه‌ند ساڵێ هيچ ڕێوشوێنێك بۆ نيزامڕاگرتن له غه‌نا نه‌بووه.
زۆرينه‌ى خه‌ڵك نايانه‌وێ يه‌كێ بكوژن و تا ڕادده‌يه‌كى زۆر كۆمه‌ڵگه‌كان خۆيان، چاوه‌دێریى خۆيان ده‌كه‌ن و ده‌بنه پۆليس به‌سه‌ر خۆيانه‌وه. مادام سياسه‌توانان، چاو له خه‌ڵكێكى توندوتيژ ناپۆشن و سزايان ده‌ده‌ن يان هانى پۆليسى داپڵۆسێنه‌ر و چاونز و دڕنده ده‌ده‌ن، ئه‌وا ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌يانه‌ى پته‌وى و يه‌كگرتوويیى خۆيان ده‌پارێزن، ده‌كارن به ئاشتييانه بمێننه‌وه؛ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت كز و نه‌دار و هيچ له‌بارانه‌بوویش بێ.
له‌به‌ر چ هه‌ندێ وڵات، ده‌بنه وڵاتگه‌لێكى توندوتيژ له كاتێكدا نه له جه‌نگدان و نه جه‌نگيان تێدايه؟
توندوتيژى له‌ناو ديموكراسيگه‌لێكى زۆر نايه‌كسان و جه‌مسه‌ربه‌نددا، ڕه‌گ و ڕيشه داده‌كوتێ. سياسه‌توانان و ئه‌ربابه‌كان ده‌يانه‌وێ ده‌سه‌ڵاتيان به‌ده‌سته‌وه بمێنێ و بپارێزن. لێ ئه‌گه‌ر ئه‌وان گه‌نده‌ڵ بن، ئه‌وا له هه‌ڵبژاردنى بێگه‌رد و پاكدا ده‌دۆڕێن. له‌وما ئه‌وانه گه‌نجينه و قاسه‌ى خۆيان [كه له هه‌ڵمه‌تى هه‌ڵبژاردنه‌كاندا خه‌رجى ده‌كه‌ن- ئاسۆ] به‌و كۆمه‌كانه پڕ ده‌كه‌نه‌وه كه جينايه‌تكاره ڕێكخراوه‌كان پێيان ده‌ده‌ن، يان ده‌سته و تاقمى جينايه‌تكار بۆ ترساندنى ده‌نگده‌رانى ئۆپۆزيسيۆن به‌كار ده‌هێنن و، له‌گه‌ڵ گرووپگه‌لى توندوتيژدا پلان بۆ مانه‌وه له ده‌سه‌ڵات ده‌گێڕن. ئه‌وه سه‌ربارى وه‌ى كه ئه‌ڵڵاقۆيسه‌ن "ديموكراسى" له وڵاتدا هه‌يه. هه‌روا ئه‌و سياسه‌توانانه هه‌وڵ ده‌ده‌ن ئه‌و گرووپه توندوتيژانه‌ى كه ياريده‌يان داون، نه‌خرێنه زيندانه‌وه.
ئا له‌م ڕوانگه‌يه‌وه، ئه‌و حوكمڕانانه داموده‌زگه‌ى پۆليس به‌سياسى ده‌كه‌ن و له برى ئه‌وه‌ى ئه‌فسه‌ران له‌سه‌ر لێوه‌شاوه‌يى، په‌روه‌رده و ڕابهێنن، كار و پيشه‌ى به‌رز و گرنگ به‌و كه‌سانه ده‌سپێرن كه گوێڕايه‌ڵى فه‌رمانه‌كانى خۆيانن. ئه‌مه وا ده‌كا، هێز گه‌نده‌ڵ و به‌د و دڕنده بێ. ئاخر پۆليسى چاونزى تێرنه‌خۆره و حكوومه‌تێك كه هه‌موو كه‌سێك نه‌پارێزن، ده‌رفه‌ت بۆ ده‌سته و تاقمى جينايه‌تكار، بۆ گرووپگه‌لى ئه‌هلى به مه‌به‌ستى خۆپاراستن [واته ئه‌و گرووپانه‌ى له ده‌ره‌وه‌ى یاسا هه‌ڵده‌سووڕێن و سزاى خه‌ڵكێكى ديكه ده‌ده‌ن] و بۆ مافيا دێته پێش كه خۆيان وه‌كوو به‌ريوان و داكۆكيكار له خه‌ڵكى هه‌ژار و عه‌داڵه‌تخواز نيشان بده‌ن! ڕێژه‌ى كۆشتن له به‌رزبوونه‌وه‌دايه- له مێكزیكۆ 95% كوشتنه‌كان ساغ نابنه‌وه و ناسنامه‌ى بكوژه‌كان به نه‌زانراوى ده‌مێننه‌وه. توندوتيژى ده‌بێته كارێكى خواسايى، چونكه بكوژان ده‌زانن كه كه‌س نييه سزايان بدا و، ئه‌ربابه‌كانيش پياوكوژ و جينايه‌تكاران بۆ كوشتنى خه‌ڵكى مه‌ده‌نى به‌كرێ ده‌گرن و، ده‌رودراوسێ له كاتى ده‌مه‌قاڵه و له‌سه‌ر كێشه و بێشه‌ى نێوانيان، به‌گژ يه‌كتردا ده‌چن و يه‌كدى ده‌كوژن.
ئه‌گه‌ر جێيه‌ك توندوتيژیى تێ بكه‌وێ، چۆن ده‌كرێ جارێكى ديكه ئه‌من و ئه‌مانه‌تى بۆ بگێڕدرێته‌وه؟
له‌و وڵاتانه‌دا، توندوتيژى به حكوومه‌تان و به جينايه‌تكارى ڕێكخراو و لێزان و پرۆفيشناڵ ده‌ست پێ ده‌كا. پاشان ده‌په‌ڕێته‌وه ناو خه‌ڵكى خواسايى و ده‌بێته توندوتيژييه‌كى جڤاكيى به‌ربڵاو.
بۆ پێشگرتن له‌مه، چينى ناوه‌ڕاست- كه به‌گشتى ئه‌وان ناكرێنه ئامانج و خۆيان له توندوتيژيى ته‌شه‌نه‌سه‌ندوو به كۆر و كۆميونيته‌ى داخراو و ئاسايش و ته‌ناهيى تايبه‌ت ده‌پارێزن- ده‌بێ بڕيار بده‌ن كه نايانه‌وێ خوێنڕێژيى زێتر له وڵاته‌كانى خۆياندا ببينن. پاشان، ڕێكخه‌ره كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان ده‌بێ چينى ناوه‌ڕاست قه‌ناعه‌ت پێ بكه‌ن كه داپڵۆسين و سه‌ركوتانه‌وه‌ى زێتر، چاره‌سه‌ر نييه- به‌ڵكه چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌يه كه حكوومه‌ت به شێوه‌يه‌كى ڕاست و دروست و عاديلانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ته‌واوى هاووڵاتيياندا بكا. ئه‌گه‌ر سياسه‌توانێكى دڵسۆز و شه‌ريف خۆى بپاڵێوێ و چينى ناوه‌ڕاست ده‌نگ بۆ كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى يه‌كگرتوو بدا، ئيدى وڵات ده‌رفه‌ت و چانسێكى له‌پێشدا ده‌بێ.
ئه‌گه‌ر حكوومه‌تێكى نوێ بڕيارى دا بهرهنگارى گرووپه ڕێكخراوه توندوتيژه‌كان ببێته‌وه و له هه‌مان كاتدا خه‌ڵك قه‌ناعه‌ت پێ بكا كه ده‌يه‌وێ ئه‌من و ئه‌مانه‌تيان بپارێزێ و به شێوه‌يه‌كى دادپه‌روه‌رانه حوكمڕانيى وڵات بكا، ئيدى كۆمه‌ڵگه ده‌توانێ ببێته پۆليسى خۆى و له ئه‌نجامدا توندوتيژيى جڤاكى – وه‌ك ئه‌وه‌ى كه يه‌كێكى سه‌رخۆش له بارێكدا يه‌كێ بكوژێ، يان يه‌كێكى تووڕه له سه‌رۆك و سه‌ركاره‌كه‌ى، يه‌كێكى دى بكوژێ - كه‌م ده‌بێته‌وه و پاشه‌كشه ده‌كا.
چ بكرێ باشه و [چ ئه‌ركێك ڕابپه‌ڕێندرێ] بۆ ئه‌وه‌ى وڵاتێكى توندوتيژ، به ئه‌من و ئه‌مانه‌تتر بێته به‌رچاو؟
ئه‌و پرۆسه‌يه، تێكه‌ڵپێكه‌ڵه. هه‌وه‌ڵ جار هه‌ر حكوومه‌تێكى نوێ، ده‌بێ له‌گه‌ڵ داموده‌زگه‌ى ئاسايشى گه‌نده‌ڵ و له‌گه‌ڵ داموده‌زگه‌ى بيرۆكراسيدا هه‌ڵ بكا و، ساتوسه‌وداى ڕامكارانه بخاته به‌رده‌م گرووپگه‌له توندوتيژه‌كانه‌وه. هه‌ندێ جار ڕێككه‌وتننامه‌ى ئاشته‌وايیى فه‌رمييان له‌گه‌ڵدا مۆر بكا، هه‌ندێ جار لێبووردن بۆ تاوانكاران ده‌ربكا، يان ساتوسهودا له‌گه‌ڵ خه‌ڵكێكى سارد و سووك و نزمدا بكا.
ئه‌م ساتوسهودا و سازشانه چار نييه ده‌بێ بكرێن- هيچ ڕێگه‌يه‌كى ديكه بۆ پشووهاتنه‌وه‌به‌ر له گۆڕێدا نييه. لێ ئه‌و ڕێككه‌وتننانه دادپه‌روه‌ر نين و ئه‌گه‌ر و بوارى ئه‌وه‌یش ده‌كه‌نه‌وه كه حكوومه‌ت جارێكى ديكه بگه‌ڕێته‌وه ناو گه‌نده‌ڵى و به‌دكارى. له‌به‌ر ئه‌وه، ده‌بێ به‌زوويى ئه‌و سازشانه سه‌روبن بكرێن، به‌ر له‌وه‌ى ڕه‌وشه‌كه بۆگه‌ن ببێ و گه‌ڕێكى ديكه و نوێى توندوتيژى ده‌ست پێ بكاته‌وه.
بۆ نموونه، له كۆمارى گورجستانى سه‌ره‌تاى نهوهدهكاندا، حكوومه‌تى سه‌رۆك ئه‌دوارد شيڤه‌رنادزه، هه‌نده نابوود و كه‌سر بووه كه تاكه ڕێگه بۆ ده‌سته‌مۆكردنى ميليشياكان كه وڵاتيان هه‌ره‌س پێ ده‌هێنا، ئه‌وه بووه كه ڕێگه به دوو لۆردى شه‌ڕ بدرێ وه‌زاره‌ته‌كان كۆنترۆڵ بكه‌ن و بۆ خۆيان پاره‌وپووڵ له پۆسته حكوومييه‌كان بكێشنه‌وه. ئه‌م ڕێگه‌يه هه‌وه‌ڵ جار ياريده‌ى كه‌مكردنه‌وه‌ى توندوتيژیى داوه، لێ گه‌نده‌ڵكارييه‌كى ئێكجار گه‌وره‌ى لێ كه‌وتۆته‌وه كه خه‌ريك بووه تيرۆريزم و تاوانى ڕێكخراو ڕه‌گ و ڕيشه دابكوتن. له‌وما حكوومه‌تێكى نوێ پێويست بووه كه هه‌نگاوگه‌لێكى نوێ بهاوێژێ. ميخائيل ساكاشڤيلى، ده‌ستی كرد به شۆڕشى گوڵان بۆ سه‌ره‌وژێركردنى نيزامى كۆن. كاتێ له 2003دا بووه سه‌رۆككۆمار، ده‌سه‌ڵاتى له ده‌سته خۆى چڕ كرده‌وه و بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى مافياى گورجستان سوودى له گوێگرتن له ئاخاوتنى ته‌له‌فۆنى و چاودێرى و به‌كارهێنانى هێز وه‌رگرتووه.
ئه‌م شێواز و ميتۆده پێويست بووه و به شێوه‌يه‌كى سه‌رسووڕهێن كارا و سوودى هه‌بووه. لێ ئامرازگه‌لێكى وه‌سا، به‌زه‌حمه‌ت ده‌كرێ به‌ڕاست بێنه به‌كارهێنان و زۆر جاران سياسه‌توانان زێده له ڕادده پێى لێ هه‌ڵده‌بڕن و ده‌بنه داپڵۆسێنه‌ر. له‌وما ده‌بێ كۆمه‌ڵگه جارێكى ديكه ڕاست بێته‌وه تا حكوومه‌ته‌كانى خۆيان بهێننه‌وه سه‌ر ڕێچكه‌ى ئه‌من و ئه‌مانه‌ت، نه‌ك سه‌ركوتانه‌وه‌ى خه‌ڵك.
له حاڵه‌تى گورجستاندا، له ساى سياسه‌ته نالێبوورده‌ييه‌كانى ساكاشڤيليدا، ته‌نيا له ماوه‌ى 4 ساڵدا زيندانی كراوان به ڕێژه‌ى 300% زۆر بوون. تۆمه‌ته‌كانى ئه‌شكه‌نجه‌دان و به‌زۆر ده‌ستدرێژيكردنه سه‌ر له زينداندا، بڵاو بوون و له‌وما خه‌ڵك هاتنه سه‌ر جاده و پاشان ده‌نگيان بۆ له‌سه‌ركارلادانى ساكاشڤيلى دا، سه‌ره‌ڕاى ستاتۆى قاره‌مانانه‌ى وه‌ك پێشه‌واى شۆڕشه‌كه‌يان.
كاتێ كه بۆ نووسينى كتێبه‌كه‌ت لێكۆڵينه‌وه‌ت كردووه، شتێكت دۆزیيه‌وه كه تۆ ڕه‌چاوت نه‌كردبێ؟
من گريمانه دانانێم و پاشان بڕوانم كه داخوا فاكته‌كان پشتڕاستى ده‌كه‌نه‌وه يان نا. من به فێربوونى هه‌ر شتێ كه ده‌ستم پێ ڕاگه‌يشتبێ و بۆم كرابێ، كرد. له‌وما من سه‌ردانى ئه‌و وڵاتانه‌م كردوون و ديمانه‌ى دوورودرێژم تێدا كردوون.
شتێكى هه‌ره چاوه‌ڕواننه‌كرام ديتبێته‌وه، ئه‌و شته‌يه كه من ناوم لێ ناوه "ساتوسه‌وداى چه‌په‌ڵانه، يان سازش و ڕێككه‌وتنى قڕێژراوى."
سياسه‌تسازان كاتێكى زۆر به بيركردنه‌وه به‌سه‌ر ده‌به‌ن، كه چۆن ساتوسه‌وداى ئاشتى بكه‌ن كه گوێ له هه‌موو كه‌سێ ڕابگرێ و هه‌موو لايه‌نه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى پێ ڕازى بێ- ئه‌وه شتێكى باشه و لێكۆڵينه‌وه نيشانى ده‌دا كه ئه‌وه باشترين ڕێگه‌ى ساتوسه‌ودايه. لێ زۆرينه‌ى خه‌ڵك ته‌نيا ئه‌و ده‌مه ده‌يانه‌وێ واز له توندوتيژى بهێنن، ئه‌گه‌ر له به‌رانبه‌ردا شتێكيان ده‌ست كه‌وێ- واته ڕێگه‌يان پێ بدرێ له هه‌ندێ شتدا سزايان نه‌درێ، يان ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى كار و كرده‌ى توندوتيژ ده‌كه‌ن، ده‌سكه‌وتێكيان پێ بدرێ. له‌وما ئێمه به‌ڕاستى پێويستمان به‌وه‌يه زۆرتر كات بۆ بيركردنه‌وه دابنێين كه پێويسته ئێسته چ بكرێ و هه‌نگاوى دواتر چ بێ، تا ئاشتييه‌كى ناته‌واوى خۆنه‌گرتوو، نيزامێكى دادپه‌روه‌رانه‌ى حوكمڕانیى لێ بكه‌وێته‌وه.
سه‌رچاوه:
https://carnegieendowment.org