كورد و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا: پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە 1945ەوە

ئامادەکردنی: سەروەر حەمە، مامۆستای زانستە سیاسییەكان

ئەم كتێبە نامەی دكتۆرای خاتوو "ماریانا خارونتاكی"یە، كە لە پەیمانگه‌ی لێكۆڵینەوەی عەرەبی و ئیسلامیی زانكۆی ئێكستەر لە وڵاتی شانشینی یەكگرتووی بریتانیا لە ساڵی 2006دا بەدەستی هێناوە. ئەم خاتوونە بە ڕەگەز یۆنانییە، وەكوو توێژەرێك لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەگشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی، لە پەیمانگه‌ی ناوبراو كار دەكات.

لە هۆكارەكانی پشت هەڵبژاردنی بابەتی كورد ‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكادا، ئەم نووسەرە ئاماژە بەوە دەكات كە دۆزی كورد ڕۆڵێكی گرنگ و پێكهێنەری لە سیاسەتی ناوچەیی ‌و هەرێمایەتیدا، لەو شوێنەی پێی دەگوترێت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەیە؛ ئەمە سەرباری ئەوەی كە ئەم بابەتە، لێكۆڵینەوەی كەمی لەبارەوە كراوە، چونكە زۆربەی نووسینەكانی پێشوو لەبارەی كوردەوە، لێكۆڵینەوەی سۆسیۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژی بووە، نەك لێكۆڵینەوەی سیاسی، كە لە سۆنگەی پەیوەندیی نێودەوڵەتییەوە بێت. بۆیە ئەم كتێبە شیكارێكی سیاسیی ورد لەبارەی پەیوەندییەكانی كورد و ئەمریكا و، تێكەڵبوونەكانیان لەگەڵ سیاسەتی ناوخۆیی ‌و هەرێمی ‌و جیهانیدا دەخاتە ڕوو.

ئەم كتێبە لەو گریمانە ‌و پرسیارانەوە دەست پێ دەكات، كە ئاخۆ شتێك هەیە بە ناوی پەیوەندیی كورد و ئەمریكا؟ ئایا كوردەكان كاریگەرییان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا هەبووە؟ ئایا شتێك هەیە بە ناوی په‌یوەندیی كورد و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە شێوەی كارلێككردن لە نێوان دەوڵەتێك و لایەنێكی نادەوڵەت؟ كوردی كام پارچە، پەیوەندیی لەگەڵ ئەمریكا هەیە؟ ئاخۆ ئەمریكا تا ئێستا هیچ سیاسەتێكی هەبووە بەناوی سیاسەتی كوردی؟ لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكەیشیدا دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە كورد یەكەمین لایەنی نادەوڵەتە كاریگەریی بەسەر سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتێكی وەك ئەمریكادا هەبێت. بەم جۆرە دەبینین ئەم نووسەرە، كورد ‌و دۆزی كوردی كردۆتە كرۆك ‌و ناوەندی سەرەكیی كتێبە شیكارییەكەی، بەتایبەتی بوونی پەیوەندییەكی تێكەڵاوی ئەمریكا لەگەڵ كوردی عێراق.

لەكاتی قسەكردن لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا، هێما بۆ ئەوە دەكات كە سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە پلەی یەكەم بەرژوەندیی نیشتمانیی ئەمریكا دیاری دەكات‌ ‌و، ئەمەیش لە ستراتیژییەت ‌و ئەجێندای سیاسەتی دەرەوەیدا ڕەنگی داوەتەوە. لێرەوەیە كە بۆمان دەردەكەوێت پەیوەندیی كوردی-ئەمریكی، پەیوەستە بە هەمان سیاسەتی دەرەكیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ئەمریكاوە، كە لە لایەن بەرژوەندییە ستراتیژییە بەرفراوانەكەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە دیاری دەكرێت.

ئەم كتێبە سەرەتا لەوەوە دەست پێ دەكات، كە دەبێت هەر شیكارییەك لەمەڕ پەیوەندیی نێوان كورد و ئەمریكا، ڕەچاوی نادەوڵەتیی لایەنی كوردی بكات و، دابەشبوونی كورد بەسەر چوار دەوڵەتی جیاوازدا، بۆتە هۆی لەدەستدانی هێزی كورد و كوردستانی گەورە ‌و، كردنی كورد وەك كیانێكی نادەوڵەتی. بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا، لە ئەمڕۆدا دەبینین ڕۆڵی ئەكتەرە نادەوڵەتییەكان لە سیستەمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا پەرەی سەندووە ‌و، بەجددی لێیان دەڕوانرێت. لەم نێوەندەیشدا كورد بەگشتی ‌و، بەتایبەتی كوردی عێراق، لە هاوكێشە سیاسیەكانی ناوچەكە ‌و جیهاندا بەشێك لەم ڕۆڵە دەبینێت.

سەبارەت بە پەیوەندیی ئەمریكا لەگەڵ كوردانی هەر چوار پارچەكە، ئەم كتێبە ئاماژە بەوە دەدات كە سەرەڕای بەرژوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ كوردی عێراق، هەڵوێستی ئەمریكا بەرامبەر بە دۆزی كورد، لە ئێران ‌و توركیا و سووریا بە شێوازێكی جیاواز لە لایەن سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە لێیان دەڕوانڕێت‌ و، بەندن لەسەر ئاراستەكانی بەرژوەندییە نیشتمانییەكانی ئەمریكا، كە كاردانەوەی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە بەرامبەر بە وڵاتانی ناوچەكە دەبێت. هەرچەندە دەتوانین باس لە پەیوەندیی جاروبار ‌و نهێنیی نێوان ئەمریكا ‌و كوردی سووریا ‌و ئێران توركیا، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدامەوە لە عێراق بكەین، بەڵام هێشتایش ئەو پەیوەندییانە سنووردارن، چونكە ئامانجی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بریتییە لە خۆلادان لە دروستكردنی هەر كێشەیەك لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە، لە سەرووی هەموویشیانەوە توركیا ‌و ئێران ‌و سووریا. ئەگەرچی پشتیوانیی زیاتری ئەمریكا بۆ دۆزی كورد لە هەر چوار پارچەكە، بە ڕاددەیەكی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ بەتواناییی سیاسەتەكانی دەرەوەی كورد بۆ بینینی ڕۆڵێكی سەرەكی لە گۆڕانی سیستەمی سیاسیی هەرێمی، بەرامبەر بەو پێشهاتانه‌ی كە ڕوو دەدەن.

ئاستی پەیوەندیی نێوان كورد ‌و ئەمریكا بەگشتی ‌و كوردەكانی عێراق بەتایبەتی، لە دوای جەنگی جیهانیی دووه‌م تاكوو جەنگی دووەمی كەنداو لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو، كە بەشی چوارەمی ئەم پەرتووكەی بۆ تەرخان كراوە، باس لەوە دەكات كە ئەمریكا بەرامبەر كورد پەیوەندییەكی نهێنی ‌و سیاسەتێكی هەڵپەرستانەی هەبووە ‌و، ئەم پەیوەندییانە هاوشێوە و یەك ئاست‌ ‌و ئاراستە نەبوون. بۆیە بە درێژاییی نیوەی دووەمی سەدەی ڕابردوو، ئەو پەیوەندییانە بنەمای هەماهەنگی‌ ‌و خوێندنەوەی بەرژەوەندیی دوولایەنەی تیادا ڕەچاو نەكراوە. سیاسەتی ئەمریكا لە بەرامبەر بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، لە ماوەی ساڵانی شەست‌ ‌و حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو و، شاڵاوەكانی ئەنفال ‌و كیمیابارانی هەڵەبجە لە كۆتاییی هەشتاكان، بێلایەنی‌ ‌و بێدەنگیی هەڵبژاردووە و، لە باشترین حاڵەتیشدا پێیان وابووە ئەمانە كێشەی ناوخۆیین‌ ‌و، دەبێت لە ناوخۆ ‌و چوارچێوەی عێراقدا چارەسەر بكرێن.

هەرچی دەربارەی دۆزی كوردە لە دەیەی كۆتاییی سەدەی بیستەم، كە لە بەشی پێنجەمی كێبەكەیدا باسی دەكات، ماریانا پێی وایە، پشتیوانیی ئەمریكا بۆ دۆزی كورد لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووەوە دەركەوتووە، كە دەرەنجام  بۆتە هۆی دامەزراندنی پەیوەندییەكی بەتینی كورد و ئەمریكا لە سەدەی بیست‌ و یەكدا. داگیركردنی كوێت لە لایەن عێراقەوە و دواتر دروستكردنی ناوچەی دژەفڕین، هۆكاری سەرەكی بوون بۆ ئەوەی ئەمریكا پەیوەندیی ڕاستەوخۆ ‌و هاتوچۆی شاند ‌و دیدار لەگەڵ كوردی عێراقدا هەبێت؛ هەر بۆیە پەیوەندییەكی فەرمی‌ ‌و ئاشكرا لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا دروست بوو.

زۆرتربوونی بەرژوەندیی نیشتمانیی ئەمریكا، لە دوای ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت‌ ‌و دەستێوەردانی سیاسیی ڕاستەخۆی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی لە ڕێگه‌ی جەنگی كەنداو ‌و بەكارهێنانی هێز لە لایەن ئەمریكاوە، نیشانەی سەردەمێكی نوێ بوو لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا. لەم نێوەندەیشدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵەكانی پشتگیریی خۆی بۆ گەلی كورد دەرخست، بەتایبەت لەو كاتەی حكوومەتی عێراقی دەیویست دەست بە سەر تەواوی پارێزگا كوردییەكاندا بگرێتەوە، بەڵام ئەمریكا پشتگیریی ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی 1991ی كوردەكانی كرد و، لە هەمان كاتدا كۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی كەوتە جووڵە و بە هاوكاریی ئەمریكا و بریتانیا و فەڕەنسا ناوچەی دژەفڕین ‌و پەناگەی ئارام بۆ كورد فەراهەم كرا و بڕیاری ژمارە 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە بەرژەوەندیی كورد و هەرێمی كوردستان دەرچوو. جێگه‌ی ئاماژەپێدانە لەو ڕێكه‌وته‌ بەدواوە، پەیوەندییەكانی كورد و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. تەنانەت لە قۆناغی هاوكارییەوە بۆ قۆناغی دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ گواسترایەوە، بەتایبەت لەو كاتەی كە ئەمریكا هەوڵی نێوەندگیریی لە نێوان هەر دوو حزبی سەرەكیی كوردستان _پارتی و یه‌كێتی_ی دا، كە بە جه‌نگی ناوخۆوە تێوە گلابوون. ئەنجامی نێوەندگیرییەكەیش بە ڕێككەوتننامەی ئاشتیی ناسراو  بە "ڕێككەوتننامەی واشنتۆن" كۆتایی هات.

پەیوەندییەكانی كورد و ئەمریكا، گه‌یشته‌ ئاستێكی زۆر باڵا؛ كاتێك هەرێمی كوردستان پشتیوانیی خۆی بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق لە لایەن هێزی هاوپەیمانانەوە كە ئەمریكا ڕێبەرایەتیی دەكرد، ڕاگەیاند. ئەم هەڵوێستەی هەرێمی كوردستان لە جەنگی دژی عێراق، ئەو بڕوایەی لە لای ئیدارەی ئەوكاتی ئەمریكا دروست كرد، كە دۆزی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دۆزێكی زیندوو و كاریگەرە و، پێویستە لەبەرچاو بگیرێت و، بووە هۆی كرانەوەی زیاتری ئەمریكا بەرامبەر بە كوردی عێراق وەك یەكەمین هاوپەیمانی نادەوڵەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.

لە كۆتاییدا ماریانا، وای بۆ دەچێت كە دەكرێ زۆر ڕاشكاوانە قسە لەسەر پەیوەندییەكی دامەزراوەیی ‌و سەقامگیری ئەمریكا لەگەڵ كوردی عێراق بكەین، كە پێ دەچێت بووبێتە "سیاسەتی كوردی-ئەمریكی"؛ هەرچەندە ئەمە ڕانەگەیه‌ندراوە لە چوارچێوەی عێراق لە قۆناغی دوای سەددام. دانپێدانانی نێودەوڵەتی ‌و هەرێمی بە حكوومەتی هەرێمی كوردستان، كردنەوەی كونسوڵخانەی ئەمریكی لە هەرێمی كوردستان و هاوكاریی ئەمنیی ئەمریكا لەگەڵ كورد و بەغدا بۆ بەرەنگاریی تیرۆر، نیشانەی ئەوەن كە كوردی عێراق بوونی خۆیان لەنێو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا سەلماندووە. بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی نادەوڵەتیی حكوومەتی هەرێمی كوردستانیش، لە ئێستادا بوونی پێگەی كوردی عێراق لە ئاستی هەرێمی ‌و نێودەوڵەتیدا زۆر باشە. دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە كوردی عێراق، لە پەیوەندییە بەردەوامەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەرپرسانی یەكێتیی ئەوروپا و كارەكتەرە بەهێزە نێودەوڵەتییەكانی وەك ئەمریكادا ڕەنگی داوەتەوە.

كتێبی "كورد و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا"، كتێبێكی زانستییە كە بە شێوەیەكی ورد پەیوەندیی كوردی هەر چوار پارچەكە بەگشتی و، كوردی عێراق بەتایبەتی لەگەڵ ئەمریكادا تاووتوێ دەكات و، دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە كورد كاریگەریی بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا هەبووە. ئەمەیش كارێكی زۆر ئەرێنییە، كە دەبینرێت لایەنێكی نادەوڵەتیی وەك كوردی عێراق دەتوانن ڕۆڵێكی گرینگ لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا بگێڕن؛ چونكە زۆربەی كات دەبینی دەوڵەت كاریگەریی بەسەر دەوڵەتەوە هەیە، بەڵام لە حاڵەتی كورد و ئەمریكادا، دەبینی كورد كە خاوەنی دەوڵەت نییە، كاریگەری و كارلێكی لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەتێكی بەهێزی وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەیە. جێگه‌ی ئاماژەپێدانیشە بە درێژاییی مێژووی پەیوەندییەكانی كورد و ئەمریكا، لایەنی كوردی بۆ داننان بە دۆزی لەمێژینەی خۆی‌ و، ناساندنی وەك دۆزێكی نەتەوەیی ‌و سیاسیی ڕەوا، لە هەوڵی ڕازیكردنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا بووە. بە شێوازێك كە ویستوویەتی لایەنی ئەمریكی، بڕوا بە دۆزەكەی بكات‌ و پاڵپشتیی بەدیهێنانی خواستە نەتەوەیی ‌و سیاسیەكانی كورد بێت. بۆ ئەم مەبەستەیش زۆر جار لایەنی ئابووریی بۆ ڕاكێشانی بەرژەوەندیی ئەمریكا بۆ ناو هەرێمی كوردستان بەكار هێناوە، وەك واژووكردنی گرێبەستی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیا زەبەلاحەكانی ئەو بوارە، بەتایبەت كۆمپانیا نەوتییە ئەمریكییەكانی وەك "ئیكسۆن مۆبیل".

ئەم كتێبە لە حەوت بەش و، هەر بەشێكیش لە چەند باسێك پێك دێت، بەم شێوەیەی خوارەوە: نووسەر بەشی یەكەمی كێبەكەی بۆ ناساندنێكی گشتیی توێژینەوەكەی تەرخان كردووە، كە لە چەند باسێكدا قسە لەسەر ئەو بابەتانە دەكات كە لەسەر كورد نووسراون.

  لە بەشی دووەمیشدا بە ناونیشانی "سروشتی فرەڕەهەندی دۆزی كورد"، نووسەر جەخت لەسەر لایەنە هزری و ڕیشە مێژوویییەكانی دۆزی كورد دەكاتەوە، لەگەڵ شرۆڤەكردنی فاكتەرە ناوخۆیی ‌و دەرەكییەكانی دۆزی كورد.

هه‌روه‌ها لە بەشی سێیەمدا بە ناونیشانی "سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا"، نووسەر قسە لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەكات، لەگەڵ شیكرنەوەی ئەو كارەكتەر و دامەزراوانەی كە ڕۆڵیان لە دروستكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا هەیە، لەگەڵ قسەكردن لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نیوەی دووەمی سەدەی بیست ‌و، دەیەی یەكەمی سەدەی بیست ‌و یەك.

بەشی چوارەم بە ناونیشانی "سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بەرامبەر كورد لە 1945ەوە بۆ 1990"، خارونتاكی تەرخانی كردووە بۆ باسكردنی پەیوەندیی كورد ‌و ئەمریكا لە سەردەمی جەنگی سارد.

بەشی پێنجەمیش بە ناونیشانی "سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بەرامبەر كورد لە 1991ەوە بۆ 2003"، بە دوو قۆناغ شرۆڤەی ئەو پەیوەندییانە دەكات، قۆناغی یەكەم: پەیوەندیی كورد ‌و ئەمریكا لە نێوان (1991-1998) و، قۆناغی دووەم: پەیوەندیی كورد ‌و ئەمریكا (1998-2003). "ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌ و كورد لە سەردەمی دوای سەددامدا"؛ ئه‌مه‌یش ناونیشانی به‌شی شه‌شه‌می كتێبه‌كه‌یه‌، كە تیایدا نووسەر قسە لەسەر پەرەسەندنەكانی پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ‌و كورد دەكات لەو قۆناغەدا. هەرچی بەشی حەوتەم ‌و كۆتاییشە، بۆ دەرەنجامە گشتییەكانی كتێبەكە تەرخان كراوە.

بیبلۆگرافیای كتێب:

ناوی كتێب: "كورد ‌و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا: پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە 1945ەوە"

ماریانا خاروداكی، "الكرد والسیاسة الخارجیة الأمریكیة: العلاقات الدولیة في الشرق الأوسط منذ العام 1945

The Kurds and US foreign policy: International Relations in the Middle East since 1945

بابەت: لێكۆڵینەوەی سیاسی

نووسەر: ماریانا خارونتاكی/ Marianna Charountak

وەرگێڕانی لە زمانی ئینگلیزییەوە بۆ عەرەبی: خەلیل ئەلجیوسی

ژمارەی لاپەڕە: 651

دەزگه‌ی چاپ: دامەزراوەی فارابی ‌و دەزگه‌ی ئاراس

ساڵی چاپ: 2013