 |
2017-06-08
سروشتی دیموكراتیی لامه‌ركه‌زییه‌تی كارگێڕی
لێكۆڵینەوەیەكە لەسەر ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان و ئیدارە خۆجێیییەكانی هه‌رێم
کتێب: سروشتی دیموكراتیی لامه‌ركه‌زییه‌تی كارگێڕی
نووسەر: هــۆگـر ئیبراهـیم حـه‌كیم
لامەركەزییەتی ئیداری وەك پرەنسیپێك، بەشێكی زۆری یەكە سیاسییەكان لە ڕێكخستنی كارگێڕییاندا پشتیان پێ بەستووە؛ ئەمەیش لەسەر چەند كۆلەكەیەك دامەزراوە. ئەو كۆلەكانەی لامەركەزییەتی ئیداریی لەسەر دامەزراوە، بریتین لە: بوونی بەرژەوەندییەكی خۆجێییی تایبەتتر لە بەرژەوەندیی نیشتمانی، بوونی دەستەیەكی خۆجێیی كە لە خەڵكی ناوچە خۆجێیییەكە پێك دێت بۆ بەڕێوەبردنی ئەو بەرژەوەندییە تایبەتییە. ئەم دەستە خۆجێیییە كەسایەتیی مەعنەویی خۆی هەیە كە لە بواری كارگێڕی و داراییدا سەربەخۆییی پێ دەبەخشێت، بەڵام ئەم سەربەخۆیییە ناگاتە ئەو ئاستەی هیچ چاودێرییەكی لەسەر نەبێت، بەڵكوو لە لایەن دەسەڵاتی ناوەندییەوە چاودێرییەكی سنوورداری لەسەرە. لامەركەزییەتی ئیداری، پەیوەندییەكی بە دیموكراتییەتەوە هەیە؛ ئەگەر پایەكانی لەسەر پرەنسیپە دیموكراسییەكان دامەزرابێت، ئەوا ئامانجی خۆی بەتەواوی دەپێكێت و دەرەنجامی باشتری دەبێت. ئامانجی لامەركەزییەتی ئیداری لەگەڵ ئامانجی دیموكراتییەت یەك دەگرێتەوە، بەوەی ئامانج لە هەردووكیان سەروەریی میللەتە و گەڕانەوەی دەسەڵاتە بۆ گەل. دەستەی جێبەجێكاری خۆجێیی لە لایەن خەڵكی ناوچە خۆجێیییەكەوە هەڵدەبژێردرێت و، خەڵكە خۆجێیییەكە لە بەڕێوەبردنی كاروباری خۆیان بەشدارن.
هەرێمی كوردستان وەك یەكەیەكی سیاسی، هەوڵی داوە لە ڕێكخستنی كارگێڕیدا بۆ یەكە كارگێڕییەكانی ناوخۆی، پشت بە پرەنسیپی لامەركەزییەتی ئیداری ببەستێت؛ ئامانجیشی لەمە، بەدیهێنانی دیموكراتییەتە لە بواری پراكتیكدا. گرنگیی ئەم كتێبه له‌وه‌دا دەردەكەوێت كە هەوڵ دەدات لەسەر بنەمای دیموكراسی پرسی لامەركەزییەتی ئیداری لە هەرێمی كوردستان بخاته به‌ر توێژینه‌وه، پاشان پەیوەندیی حكوومەتی هەرێم وەك دەسەڵاتی ناوەندی لەگەڵ كارگێڕییە خۆجێیه‌كانی ناوخۆی هەرێم ده‌ر بخات. پرسی توێژینەوەكە ئەوەیە: ئایا ئەو لامەركەزییەتەی لە هەرێمدا پشتی پێ بەستراوە، تاچەندە ڕەگەزەكانی لامەركەزییەتی ئیداریی لەخۆ گرتووە و، تاچەندە بنەمایەكی دیموكراتیی هەیە؟
كتێبەكە بەسەر سێ بەشدا دابەش كراوە. بەشی یەكەم، تایبەتە بە دەروازەیەكی تیۆری بۆ پرسە تیۆرییەكان، كە تێیدا پرسی لامەركەزییەتی ئیداری و جیاوازیكردنی لەگەڵ سیستەمی مەركەزیدا خراوەتە ڕوو. هەر لەو بەشەدا هەوڵ دراوە ئەو بەستەرە بدۆزینەوە كە لامەركەزییەت بە دیموكراسییەوە دەبەستێتەوە، بۆ ئەوەی بزانین سروشتی دیموكراسییانەی لامەركەزییەت چۆنە. هەر لە بابەتە تیۆرییەكاندا هەوڵ دراوە كارگێڕییە خۆجێیییەكان بخرێنە بەر لێكدانەوەی ورد بۆ ئەوەی ئامانج و فەلسەفەكەی دەستنیشان بكرێت. بەشی دووەمیش پەیوەستە بە باسكردن لە ئەزموونی لامەركەزییەت لە عێراق. لەم بەشەدا پاشخانی مێژووییی ئەو سیستەمە لە عێراق و هەرێمی كوردستان لێك دراوەتەوە، بۆ ئەوەی دەستمان بەو باكگراوندە بگات كە ئەو جۆرە سیستەمەی لە پرسێكی ڕێكخستنەوە، كردۆتە بەشێك لە كەلتووری حكومڕانی لە ڕووی سیاسی و كارگێڕییەوە. بۆیە، گرنگ بوو كە تیشك بخرێتە سه‌ر هەموو ئەو وێستگە مێژوویییانەی بەرزی و نزمییان لە سیستەمی لامەركەزی لە عێراقدا به‌خۆیانه‌وە بینیوە، هەروەها بۆ ئەوەی تێ بگەین كە سروشتە دیموكراسییەكەی لە بواری پراكتیكدا، چەندە ڕەچاو كراوە.
لە بەشی سێیەمیشدا ئەزموونی هەرێمی كوردستان لەو بوارەدا لە چەندین ڕەهەندەوە شی كراوەتەوە. لەبەر ئەوەی لامەركەزییەت لە بنەڕەتەوە پرسێكی دەستوورییە، بۆیە هەوڵ دراوە لە ڕوانگەی پرۆژەی دەستووری هەرێم و یاسا كارپێكراوەكانی هەرێمه‌وه بنەما دەستووری و یاسایییەكان دەستنیشان بكرێن. هەروەها بەو هۆیەی ئەزموونی هەرێمی كوردستان لەم ڕووەوە ئەزموونێكی نوێیە، بۆیە هەوڵ دراوە واقعی سیاسی و یاساییی پەیوەندیی حكوومەتی هەرێم بە كارگێڕییە خۆجێیییەكانه‌وه شی بكرێتەوە، بۆ ئەوەی ده‌ستنیشانی بنەماكانی ئەو پەیوەندییە بكەین و بەپێی بنەما و پرەنسیپە دیموكراسییەكان بیپێوین بۆ ئەوەی ئاستی سروشتە دیموكراسییەكەی دەستنیشان بكەین. هەر لەو بەشەدا تیشك خراوەتە سەر گرنگترین ئەو فاكتەرانەی كاریگەرییان خستۆتە سەر ئەدای ئەو كارگێڕییە خۆجێیییانە. ئەو فاكتەرانەیش بۆ دوو بەش پۆڵین كراون: فاكتەرە خودییەكان كە ڕاستەوخۆ كاریگەرییان هەیە، هەروەها فاكتەرە بابەتییەكان كە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریگەرییان هەیە. ئەم توێژینەوەیە گەیشتە چەند دەرەنجامێك، گرنگترینیان ئەوەیە كە پەیوەستە بە گریمانەی توێژینەوەكەوه. توێژینەوەكە گەیشتە ئەو دەرەنجامەی ڕێكخستنی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستان لە "عدم التمركز" نزیكترە، وەك لە لامەركەزییەت. هەروەها بەشێكی زۆری سروشتە دیموكراتییەكەی لەدەست داوە.
هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراقی فیدراڵدا، بە شێوەیەكی یاسایی و لە چوارچێوەی یاسای ئیدارەكردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی 2004، پاشانیش لە دەستووری عێراق 2005، دانی پێ دانراوە. ئەوەی هەرێمی كوردستان بە عێراقی فیدراڵ دەبەستێتەوە لامەركەزییەتی سیاسییە، كە هەرێم بە شێوەیەكی نیمچە-سەربەخۆ، واتە لامەركەزییەتێكی سیاسی، كاروبارە ناوخۆیییەكانی خۆی بەڕێوە دەبات. هەرێمی كوردستان وەك هەر یەكەیەكی سیاسی، لە بەڕێوەبردنی كاروبارەكانیدا خاوەن ڕێكاری تایبەتیی خۆیەتی؛ بە شێوەیەكی ڕوون دەسەڵاتەكانی لەیەك جیا كردۆتەوە و پەیڕەوی له بنەما دیموكراتییەكان دەكات.
گرنگیی ئەو توێژینەوەیه لەوەدایە هەوڵ دەدات بە شێوەیەكی ئەكادیمی لە سروشتی دیموكراتییانەی لامەركەزییەتی ئیداری لە هەرێمی كوردستان بكۆڵێتەوە، لەبەر ئەوەی تا ئێستایش بە هۆی بوونی ناڕوونییەك لەو پرەنسیپە گرنگەی بەڕێوەبردن، بەشێك لە پرۆسەی دیموكراتی، تەگەره‌ی تێ كەوتووە. بۆیە ئەو توێژینەوەیه لەو خاڵەوە گرنگیی خۆی پەیدا دەكات كە ئێستا هەرێمی كوردستان بەپێی یاسا كارپێكراوەكان لە سەرەتاكانی پەیڕەوكردنی ئەو ئەزموونەدایە؛ دەشێ بەرەو باشی بچێت هەروەك چۆن ئەگەری هەیە بەرەو خراپی بچێت. خاڵێكی دیكەی گرنگی ئەو توێژینەوەیه لەوەدایە، كە هەوڵ دەدات لە پاڵ پەیڕەوكردنی پرەنسیپی لامەركەزییەتی ئیداری، بەپێی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان لە لایەك و بەپێی یاسا كارپێكراوەكان لە لایەكی دیكەوە، شیكردنەوە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییەكان لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان و كارگێڕییە خۆجێیییەكاندا بكات.
بابە‌ت
پوختە
پێشەکی
بەشی یەکەم: دەروازەیەکی تیۆری
باسی یەکەم: لامەرکەزییەتی ئیداری
تەوەری یەکەم: لە نێوان مەرکەزییەت و لامەرکەزییەت
تەوەری دووەم: لامەرکەزییەتی ئیداری
ئامانجەکانی لامەرکەزیه‌تی ئیداری
فاکتەرە کاریگەرەکانى سەر لامەرکەزییەتی ئیداری
ڕەگەزەکانى لامەرکەزییەتی ئیداری (Elements of Decentralization)
تەوەری سێیەم: بەراورد لە نێوان لامەرکەزییەتی ئیداری و لامەرکەزییەتی سیاسی
باسی دووەم: سروشتی دیموکراتیی لامەرکەزییەتی ئیداری
تەوەری یەکەم/ پەیوەندیی نێوان لامەرکەزییەتی ئیداری و دیموکراتییەت
تەوەری دووەم/ ئاستی دیموکراسی لە ڕەهەندە جیاوازەکانى لامەرکەزییەته‌وە
تەوەری سێیەم/ ڕۆڵی پایەکانى دیموکراتی لە بنیاتنانى لامەرکەزییەتی ئیداریدا
تەوەری چوارەم/ پلەى دیموکراتی بەپێی ئاستی دەسەڵاتی لامەرکەزییەتی ئیداری
تەوەرەی پێنجەم/ لامەرکەزییەتی دیموکرات (Democratic Decentralization)
لامەرکەزییەتی دیموکراتی و لامەرکەزییەتی نادیموکرات
حوکمی خۆجێیی و دیموکراتییەتی خۆجێیی (Local Governance and Local Democracy)
باسی سێیەم: ئیدارە خۆجێیییەکان
تەوەرى یەکەم: ئیدارەى خۆجێیی و حوکمی خۆجێیی
تەوەری دووەم: ئیدارەى خۆجێیی چییە؟
یەکەم: ئامانجەکانى ئیدارەى خۆجێیی
دووەم: فەلسەفەى ئیدارەى خۆجێیی
سێیەم: هۆکارەکانی پەنابردنەبەر ئیدارەى خۆجێیی
تەوەری سێیەم: پەیوەندیی نێوان حکوومەتی مەرکەزی و ئیدارە خۆجێیییەکان
یەکەم: شێوازەکانى ڕێکخستنی ئیدارەى خۆجێیی
دووەم: شێوازی دەستنیشانکردنی ده‌سه‌ڵاته‌كان
سێیەم: چاودێریی مەرکەزی بەسەر ئیدارە خۆجێیییەکان
بەشی دووەم
باسی یەکەم: پێشینەیەک بۆ لامەرکەزییەتى ئیدارى لە عێراق
تەوەری یەکەم: لامەرکەزییەتی ئیداری لە عێراقی مەلەکیدا
لقی یەکەم: یاسای بنەڕەتی (القانون الاساسی 1925)
لقی دووەم: یاسا تایبەتەکانى سەردەمی مەلەکی
تەوەرى دووەم: لامەرکەزییەتى ئیدارى لە عێراقی کۆماریدا
لقی یەکەم/ پرسی ڕێکخستنی کارگێڕی لە نێوان ساڵەکانى 1958 تاوەکوو 1968
لقی دووەم: لامەرکەزییەتی ئیدارى لە عێراقی دواى 1968
یاسای پارێزگه‌کان ژمارە (159)ی ساڵی 1969
باسی دووەم: لامەرکەزییەت لە عێراقی دوای 2003
تەوەری یەکەم: لامەرکەزییەت لە قۆناغی گواستنەوە
تەوەری دووەم: عێراقی دەستووری هەمیشەیی
پەیوەندیی نێوان حکوومەتی ناوەندی و حکوومەتە خۆجێیییەکان
لقی دووەم: ئەو پارێزگه‌یانەى لە هەرێمێکدا ڕێک نەخراون
پەیوەندیی حکوومەتە خۆجێییەکان بە دەسەڵاتی ناوەندی
چاودێری بەسەر پارێزگه‌کان
هەڵسەنگاندنى لامەرکەزییەتى ئیدارى لە عێراق
یەکەم: گرنگترین تایبەتمەندییەکانى پەیڕەوکردنی لامەرکەزییەتی ئیداری لە عێراق
دووەم: تێبینییەکانی سەر ئەزموونی لامەرکەزییەتی ئیداری لە عێراقی نوێدا
باسی سێیەم: هەرێمی کوردستان – عێراق
تەوەری یەکەم: دەروازەیەک بۆ چۆنێتیی دروستبوونی هەرێمی کوردستان
تەوەری دووەم: دەسەڵاتە گشتییەکانى هەرێمی کوردستان
لقی یەکەم: دەسەڵاتی یاسادانان
لقی دووەم: دەسەڵاتى دادوەرى
لقی سێیەم: دەسەڵاتی جێبەجێکردن
تەوەری سێیەم: کارگێڕیی خۆجێیی لە هەرێمی کوردستان
بەشی سێیەم
تەوەری یەکەم: خەسڵەتی لامەرکەزییه‌ت لە پرۆژەى دەستووری هەرێمی کوردستاندا
لقی یەکەم: کورتەیەک لەسەر پرۆژەى دەستووری هەرێمی کوردستان
لقی دووەم: لامەرکەزییەت لە پرۆژەى دەستووردا
لقی سێیەم: بنەما دەستوورییەکانى پەیوەندیی نێوان حکوومەتی هەرێم و کارگێڕییە خۆجێیییەکان
تەوەری دووەم: شیکردنەوەی یاسای پارێزگه‌کانی هەرێمی کوردستان ژمارە 3ی ساڵی 2009
لقی یەکەم: ئەنجومەنی پارێزگه و پسپۆرییەتییەکانى
لقی دووەم: پارێزگار و دەسەڵاتەکانى
لقی سێیەم: سروشتی دیموکراتییانەی لامەرکەزییەت لە یاساکەدا
تەوەری سێیەم: داواکارییەکان بەرەو لامەرکەزییەت
لقی یەکەم: داواکارییەکان بەرەو بەپارێزگاربوون
لقی دووەم: یاسای ئیدارەى پارێزگه‌ی هەڵەبجە، دیدێکی ڕەخنەیی
باسی دووەم: پەیوەندیی حکوومەتی هەرێم بە کارگێڕییە خۆجێیییەکانى هەرێم
تەوەری یەکەم: بنەماکانى پەیوەندیی حکوومەتی ناوەندی بە کارگێڕییە خۆجێیییەکان
لقی یەکەم: بنەما سیاسییەکان
لقی دووەم: بنەما یاسایییەکان
تەوەری دووەم: فاکتەرە کاریگەرەکانی سەر حکوومەتە خۆجێیییەکان
لقی یەکەم: فاکتەرە ڕاستەوخۆکان (زاتی)
لقی دووەم: هۆکارە ناڕاستەوخۆکان (بابەتییەکان)
تەوەری سێیەم: لادان لە لامەرکەزییەت و لە دیموکراتییەت
لقی یەکەم: لادان لە سروشتی دیموکراتی
لقی دووەم: کارگێڕییە خۆجێیییەکان لە نێوان لامەرکەزییەت و تەرکیزنەکردندا
دەرەنجام
سەرچاوەکان
Abstract
پەراوێزەکان