2017-06-08

ئاسایشی وزە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا

Energy Security In American Foreign Policy

ئامادەكردنی: سەروەر حەمە، مامۆستا لە بەشی زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین-هەولێر

ئەم كتێبە لە بنەڕەتدا نامەی ماستەری "عەمرو سەید عەبدولعاتی محه‌مه‌د"ە، كە لە كۆلێژی ئابووری ‌و زانستی سیاسی، زانكۆی قاهیرە، لە ساڵی 2014دا بەدەستی هێناوە. نووسەری ناوبراو پسپۆڕە لە كاروباری ئەمریكا، وەكوو توێژەرێكیش لە بواری ئاسایشی وزە لە سەنتەری هەرێمی بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی (The Regional Center for Strategic Studies) كار دەكات؛ لە هەمان كاتدا بەرپرسی هۆبەی توێژینەوەیە لە ناوەندی عەرەبی-ئەمریكی لە واشنتۆن.

سەرچاوەكانی وزە بەگشتی ‌و نەوت بەتایبەتی، بۆ هەر گەل ‌و وڵاتێكی گەورەی پیشەسازی، گرنگی ‌و بایەخی تایبەتیی خۆی هەیە و، پەیوەستیشە بە كۆی دۆخی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و، پێشكەوتنی هەموو گەل ‌و وڵاتێك. شادەماری سەقامگیری ‌و بەهێزیی هەر وڵاتێك، لە سەقامگیریی ئاسایشی ئابووری ‌و وزەیەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆیە نووسەر لەم كتێبەدا دەیەوێت جەخت لەسەر ئەم پرسە بكاتەوە _پرسی ئاسایشی وزە_، هەروەك لە بەشی یەكەمدا بە ناونیشانی "چوارچێوەی تیۆریی چەمكی ئاسایشی وزە، لەژێر ڕۆشناییی گەشەسەندنی چەمكی ئاسایش"دا، ئاماژە بە ڕەهەندەكانی گەشەسەندنی چەمكی ئاسایش لە لایەك ‌و، ڕەهەندەكانی چەمكی ئاسایشی وزە لە لایەكی ترەوە كراوە. نووسەر هه‌روه‌ها پێی وایە لەگەڵ زیادبوونی ململانێ نێودەوڵەتییەكان لەسەر سەرچاوەكانی وزە، گرنگیی چەمكی ئاسایشی وزە زیاتر بەدیار كەوت ‌و قسەی لەبارەوە كرا؛ بە جۆرێك وا وێنا كراوە كە ئاسایشی وزە چەمكێكی فرەڕەهەند ‌و فراوانە ‌و، مۆركی سیاسی ‌و ئابووری ‌و ستراتیژی لەخۆ دەگرێت.

سەبارەت بە چەمكی ئاسایش، كە باسی یەكەمی لە بەشی یەكەمی ئەم كتێبەی بۆ تەرخان كراوە، نووسەر ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئاسایش به‌ واتای دابینكردنی سەلامەتی دەوڵەتە دژی ئەو مەترسییانەی لەسەرییه‌تی، لەگەڵ بەرگریكردن لە تێكڕای بەرژەوەندییەكانی لە دەرەوە ‌و ناوەوەی دەوڵەت. لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ‌و بەگوێرەی قوتابخانەی "ڕیالیزم" (Realism)، كرۆكی ئاسایش، خۆی لە ئاسایشی دەوڵەت (State Security) دەبینێتەوە.

لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی سارد، ئەم چەمكە گەشەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە ‌و، پەلی هاوێشتووە بۆ چەندین بواری جۆربەجۆر، هەروەك بەپێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان (UN) كە لە ساڵی 1994 دەرچووە، زیاتر لە هەشت ڕەهەندی ئاسایشی دیاری كردووە، كە بریتین لە: ئاسایشی ئابووری، ئاسایشی تەندروستی، ئاسایشی سیاسی، ئاسایشی خۆراك، ئاسایشی سەربازی، ئاسایشی ژینگە، ئاسایشی كۆمەڵایەتی، ئاسایشی تاك و هتد.

هەروەها سەبارەت بە چەمكی ئاسایشی وزە، كە باسی دووەمی لە بەشی یەكەم بۆ تەرخان كراوە، ئاماژە بۆ ئەوە كراوە كە مێژووی سەرهەڵدان ‌و بەكارهێنانی ئەم چەمكە، دەگەڕێتەوە بۆ سەروبەندی جەنگی جیهانیی دووەم؛ كاتێك لەسەر دەستی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری بریتانیا، "وینستۆن چەرچڵ" (Winston Churchill) بەكار هات، پاشان لەگەڵ سەرهەڵدانی قەیرانی گەورەی نەوتی لە تشرینی یەكەمی 1973‌و، شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979، زیاتر چەمكی ئاسایشی وزە كەوتە بەر باس ‌و لێكۆڵینەوە؛ چونكە ئەم دوو ڕووداوە كاریگەریی بەرچاوی لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت ‌و، كەوتنەمەترسیی سەرچاوەكانی وزە، لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبوو. هەروەها دوای ڕووداوی یازدەی سێپتەمبەرى ساڵی 2001، گرنگیی ئەم چەمكە بۆ ئەمریكییه‌كان زیاتر دەركەوت؛ دوای ئەوەی پێیان وابوو بەرژەوەندییه‌كانیان بەگشتی ‌و ئاسایشی وزەیان بەتایبەتی، كەوتۆتە بەر هەڕەشەی گرووپە تیرۆریستییه‌كان.

لە پێناسەی چەمكی ئاسایشی وزەدا ئەم كتیبە ئاماژە بەوە دەكات كە پێناسەیه‌كی گشتگیرمان نییە بۆ ئەم چەمكە، بەڵكوو هەر كەس ‌و دامەزراوە ‌و دەوڵەتێك بۆ خۆی بەجیا پێناسەی كردووە. بۆ نموونە "ناوەندی نێودەوڵەتی بۆ وزە"  (IEA International Energy Agency)دەڵێت‌: "ئاسایشی وزە، واتە گەیشتن بە ئاستێكی باش لە سەقامگیریى نرخی وزە لەسەر ئاستی جیهان." هەروەها "بانكی نێودەوڵەتی" (World Bank) لە پێناسەی چەمكی ئاسایشی وزەدا دەڵێت: "مەبەست لە ئاسایشی وزە، واتە گەرەنتیكردنی بەرهەمهێنان ‌و بەكاربردنی وزە لە نێوان وڵاتانی بەرهەمهێنەر ‌و بەكاربەر بەكەمترین تێچوو، بە ئامانجی گەشەسەندنی زیاتری ئابووریی وڵاتان ‌و باشتركردنی بژێوی هاونیشتمانیان."

ئاسایشی وزە، لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا، كە بەشی دووەمی ئەم كتێبەی بۆ تەرخان كراوە، ئاماژە بە یەكە ‌و پۆلێنە ناوخۆیی ‌و دەرەكییەكانی ئەمریكا بۆ ئاسایشی وزە لە لایەك ‌و، تێگەشتنی ئیدارەی جۆرج ده‌بلیوو بۆش  (George W. Bush)و، باراك ئۆباما (Barack Obama)، بۆ چەمكی ئاسایشی وزە ‌و، ئامرازەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە بۆ ئاسایشی وزە لە لایەكی ترەوە دەكات. باس لەوە دەكات كە گرنگیدان بە ئاسایشی وزە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بۆ حەفتاكانی سەدەی بیست دەگەڕێتەوە، بەبێ جیاوازی لە نێوان ئیدارەی دیموكرات ‌و كۆماريیەكان؛ چونكە پێیان وابووە وڵاتەكەیان وەك گەورەترین وڵاتی بەكاربەری نەوت، دەبێ ئاسایشی وزەكەی پارێزراو بێت.

سەبارەت بە یەكە ‌و سنوورە ناوخۆیی ‌و دەرەكییەكانی ئەمریكا بۆ ئاسایشی وزە، كە باسی یەكەمی لە بەشی دووەمی ئەم كتێبەی بۆ تەرخان كراوە، نووسەر ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە یەكە ‌و سنوورە دەرەكییەكانی ئەمریكا بۆ ئاسایشی وزە، بریتین لە: زیادبوونی بەكاربردنی جیهانی بۆ وزە، بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەكانی وزە لە جیهان بەگشتی ‌و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی؛ هەروەها زیادكردنی بەكاربردنی ئەمریكی بۆ وزە ‌و، ڕۆڵی لۆبیی نەوتی لە یەكە ‌و سنوورە ناوخۆیییەكانی ئەمریكایە بۆ ئاسایشی وزە.

تێگەشتنی ئیدارەی بۆش ‌و ئۆباما بۆ چەمكی ئاسایشی وزە، كە باسی دووەمی لە بەشی دووەم بۆ تەرخان كراوە، ئاماژە بۆ ئەوە كراوە كە ڕەهەندی ناوخۆییی ئەمریكی بۆ ئاسایشی وزە، خۆی دەبینێتەوە لە: هەڵگرتن ‌و پاشەكەوتكردنێكی ستراتیژی بۆ مانەوەی نەوت، بەرهەمهێنان لە وزەی خاوێن، بەكارهێنانی وزە بە شێوەیكی چالاكتر ‌و دەرهێنان ‌و هەڵكۆڵین لە كێڵگە نەوتییە ناوخۆیییەكان. بەپێچەوانەیشەوە، ڕەهەندی دەرەكیی ئەمریكی بۆ ئاسایشی وزە بریتییە لە: جۆراوجۆركردنی سەرچاوەكانی وزە و كەمكردنەوەی پشتبەستن بە نەوتی دەرەوە. لە لایەكی ترەوە سیاسەت ‌و ستراتیژییەتی هەر دوو ئیدارەی بۆشی كوڕ ‌و ئیدارەی یەكەمی ئۆباما، لەوەدا چڕ بۆتەوە، كە پشتبەستن بە هاوردەكردنی نەوت لە وڵاتانی دەرەوەی بەرهەمهێنەری نەوت كەم بكرێتەوە؛ لە بەرامبەریشدا، پێویستە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی ناوخۆیى بەرز بكرێتەوە.

هەروەها سەبارەت بە ئامرازەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی بۆش ‌و ئۆباما بۆ ئاسایشی وزە، كە باسی سێیەمی لە بەشی دووەم بۆ تەرخان كراوە، ئاماژە به‌وه‌ كراوە كە تێكڕای ئامرازەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە بۆ ئاسایشی وزە، خۆی دەبینێتەوە لە: بەكارهێنانی هێزی سەربازی لەم بوارەدا، ڕووكردنە ئەو شوێنانەی سەرچاوەی نوێی وزەی تێدایە، لەگەڵ بەكارهێنانی ئامرازی دیپلۆماسی ‌و پێشكەشكردنی هاوكاری ‌و یارمەتی بە وڵاتانی بەرهه‌مهێنەری نەوت.

هەرچی قسەكردنێك لەسەر ئاسایشی وزە ‌و سیاسەت لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر دەریای قەزوین، كە لە بەشی سێیەمی كێبەكەیدا باسی دەكات، نووسەر پێی وایە ناوچەی قەزوین شوێنێكی ستراتیژیی گرنك ‌و دەوڵەمەندی وزەیە _خاوەنی نزیكەی 6%ی هەموو یەدەگی نەوت ‌و 10%ی هەموو یەدەگی گازی سروشتیی جیهانە_، هەر ئەمەیشە وای كردووە ببێتە چەقی ململانێی وڵاتانی هەرێمی ‌و نێودەوڵەتی ‌بۆ ئەوەی هەوڵی كۆنترۆڵكردنی بدەن. هەروەك چۆن لە باسی یەكەمی بەشی سێیەم باس لەوە دەكات كە ململانێی نێودەوڵەتی لەسەر سەرچاوەی وزە لە دەریای قەزوین، مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە كە لە سەرەتادا بۆ یەكێتیی سۆڤیەتی جاران ‌و ئێران قۆرخ كرابوو، پاشان هێزە ناوچەیییەكانی دیكەی وەك ئازه‌ربایجان ‌و قه‌زاقستان ‌و توركمانستان ‌و توركیا لە لایەك ‌و، هێزە نێودەوڵەتییەكانی وەك ویلایەتە یەكگرتووەكان ‌و چین لە لایەكی ترەوە لە هەوڵ ‌و ململانێی دەستبەسەراگرتنی ئەو ناوچەیە بوون؛ بە جۆرێك كە لە دوای ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەتی جاران، ئەمریكا ویستوویەتی دەست بەسەر سەرچاوەی وزەی دەریای قەزویندا بگرێت ‌و، بیكات بە شوێنگرەوەی وزەی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی. لە هەمان كاتیشدا ئامانجێكی دیكەی ئەمریكا لە بوونی لە دەریای قەزوین، ڕووبەڕووبوونەوەی نفووز ‌و دەسەڵاتی ئێران ‌و ڕووسیایە، چونكە ئەو ناوچەیە بە ناوچەی زیندووی بەرژەوەندیی ئەو دوو وڵاتە دێتە هەژماركردن.

هەرچی پەیوەستە بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر دەریای قەزوین، كە باسی دووەمی لە بەشی سێیەمی ئەم كتێبەی بۆ تەرخان كراوە، نووسەر ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە گرنگیپێدانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بە ناوچەی دەریای قەزوین، بە شێوەیەكی كردارى دەگەڕێتەوە بۆ دوای واژووكردنی گرێبەستی نەوتی لە نێوان كۆمپانیا گەورەكانی نەوتی ئەمریكا ‌و حكوومەتەكانی قه‌زاقستان ‌و ئازه‌ربایجان لە نێوان ساڵانی 1993 ‌و 1994. دوای ئەم هەنگاوە، لە سەردەمی ئیدارەی "بیل كلینتۆن"، ئەمریكا بە بیانووی پاراستنی ئاسایشی كۆمپانیا نەوتییە بەرهەمهێنەرەكانی وڵاتەكەی، زیاتر شوێنپێی لە ناوچەی دەریای قەزوین قایمتر كرد، بە ئاراستەی زیاتر كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزەی ناوچەكە. بۆ ئەم مەبەستەیش، پشت بە هاوكاری ‌و یارمەتیدانی ئابووری ‌و سەربازی بۆ وڵاتانی ناوچەی قەزوین بەست؛ لەگەڵ ئەوەی لەژێر ناونیشانی بنەبڕكردنی تیرۆر، بنكەی سەربازیی لە نێوان دەریای ڕەش، تا دەگاتە دەریای قەزوین دامەزراند. بەپێی ڕاپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كە لە ئازاری 2011 دەرچووە، ئاماژە بەوە دەكات كە دەستێوەردان لە ناوچەی دەریای قەزوین لە ئەولەوییەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادایە. ئەم دەستێوەردانەیش لە ڕێگەی پڕچەككردن ‌و پێشكەشكردنی هاوكاریی سەربازی ‌و ئابووری بۆ وڵاتانی ناوچەكەیە.

لە كۆتاییدا توێژەری ئەم كتێبە باس لەوە دەكات سەرباری گرنگیی ئابووری ‌و سیاسی ‌و ستراتیژی ‌و جیۆپۆلیتیكیی ناوچەی دەریای قەزوین، بەڵام ناتوانێت ببێت بە شوێنگرەوەی كەنداوی عەربی ‌و نەوتی "خه‌لیج" بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. لەگەڵ ئەوەیشدا بە چاوێكی گرنگەوە لێی دەڕوانێت ‌و، بە بەشێك لە ئاسایشی وزەی وڵاتەكەی خۆی دەزانێت. بۆیە، بەم جۆرە دەبینین ئاسایشی وزە پانتایییەكی بەرچاوی لە سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە ئیدارەی جۆرج بۆش و باراك ئۆبامادا گرتووە.

ئەم كتێبە، كە هەڵگری ناونیشانی "ئاسایشی وزە، لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا"يە، لە پێشەكيیەك ‌و سێ بەش _هەر بەشێكیش لە چەند باسێك_ و، دەرەنجام ‌و لیستی سەرچاوەكان پێك دێت، بەم شێوەیەی خوارەوە:

پێشەكی:

بەشی یەكەم: چوارچێوەی تیۆریی توێژینەوەكە، "چەمكی ئاسایشی وزە" لەژێر ڕۆشناییی گەشەسەندنی چەمكی "ئاسایش"

باسی یەكەم: ڕەهەندەكانی گەشەسەندنی چەمكی ئاسایش

باسی دووەم: ڕەهەندەكانی چەمكی ئاسایشی وزە

بەشی دووەم: ئاسایشی وزە، لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا

باسی یەكەم: یەكە ‌و پۆلێنە ناوخۆیی ‌و دەرەكییەكانی ئەمریكا بۆ ئاسایشی وزە

باسی دووەم: تێگەیشتنی ئیدارەی بۆش ‌و ئۆباما بۆ چەمكی ئاسایشی وزە

باسی سێیەم: ئامرازەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی بۆش ‌و ئۆباما بۆ ئاسایشی وزە

بەشی سێیەم: ئاسایشی وزە ‌و سیاسەت، لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر دەریای قەزوین

باسی یەكەم: ململانێی نێودەوڵەتی لەسەر سەرچاوەی وزە لە دەریای قەزوین

باسی دووەم: سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر دەریای قەزوین

هەرچی بەشی كۆتاییشە، بۆ دەرەنجامە گشتییەكانی كتێبەكە تەرخان كراوە.

بیبلۆگرافیای كتێب:

ناوی كتێب: "ئاسایشی وزە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا/ أمن الطاقة في السیاسة الخارجیة الأمریكیە / Energy Security In American Foreign Policy

بابەت: لێكۆڵینەوەی سیاسی- ئاسایشیی وزە

نووسەر: عەمرو سەید عەبدولعاتى محه‌مه‌د/Amr Abdulati

ژمارەی لاپەڕە: 223

دەزگەی چاپ: مەركەزی عەرەبی بۆ توێژینەوە ‌و لێكۆڵینەوەی سیاسی- بەیروت/لوبنان.

ساڵی چاپ: ئەیلوولی 2014، چاپی یەكەم.