 |
نووسەر: ئەحمەد گوڵمحەممەدی
پرسەكانی تایبەت و پەیوەندیدار بە دیاردەی ناسراو بە "بەجیهانیبوون"، یەكێك لەو پرس و بابەتە ئاڵۆز و پڕ لە مشتومڕانەیە كە لە ڕوانگەی جیاواز و جۆراوجۆرەوە، بەتایبەت لە پاش كۆتاییی جەنگی ساردەوە خوێندنەوەی بۆ كراوە. ئەم دیاردەیە لایەنگر و نەیاری زۆریشی لە ناوەندە ئەكادیمی و تەنانەت سیاسییەكانیش هەیە. بەڵام ئەوەی كە حاشاهەڵنەگرە، بەجیهانیبوون لە هەر ڕوانگەیەكەوە و بە هەر دوو لایەنی ئەرێنی و نەرێنییەوە بۆتە بەشێك لە ڕاستیی سەردەمی ئێمە. بۆیە تەنانەت ڕوانگەی بیرمەند و هەڵوێستە سیاسییەكانی سیاسەتمەدارانی دەوڵەتانی ڕۆژاوایی و ڕۆژهەڵاتی (وڵاتانی باشوور و پەرەنەسەندوو) لە هەمبەر ئەم دیاردەیەدا لە بوارە جۆراوجۆرەكانی سیاسی، ئابووری، كه‌لتووری و كۆمەڵایەتی و... خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. لەم نێوەندەیشدا پرسی كه‌لتوور و ناسنامه (شوناس) یەكێك لەو پرسانەیە كە لەژێر پارادایمی بەجیهانیبوونەوە گوڕوتینێكی نوێ و تایبەتی بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەت بۆ نەتەوە، ئایین، ئایینزا، ئیتنیك، گرووپ، ناسنامه و بزووتنەوە پەراوێزخراوەكان. بۆیە تێگەیشتن لەم پرسە ئالۆزە و كاریگەرییەكانی بەجیهانیبوون لەسەر پرسە ناسنامەیی و كه‌لتوورییەكان بۆ ئێمەی كورد، كە تاوەكوو ئێستا خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆی خۆمان نین، گرنگیی تایبەتیی هەیە. ئەم په‌رتووكەیش وەكوو هەوڵێكی ئەكادیمی و زانستی بە بەرهەمێكی بەپێز دادەندرێت كە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین كە هۆگرانی پرسە كه‌لتووری و ناسنامەیییەكان و بەگشتی خوێنەرانی ئازیز و بەڕێز زیاتر لەگەڵ ئەم بەرهەمە كە بە زمانی كوردی لەبەردەستە ئاشنا بكەین.
هەندێ لە بیرمەندانی سەدەی نۆزدەیەم، بەتایبەتی فەیلەسووف و كۆمەڵناسانی وەك كانت و ماركس لەم بڕوایەدا بوون، كە بە تێپەڕینی كات و گۆڕانی كۆمەڵگە مرۆیییەكان دەور و كاریگەریی كه‌لتوورە جۆراوجۆرەكانی وەك ئایین، ئیتنیك و نەتەوە لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا كەمتر دەبنەوە و كۆمەڵگەی جیهانی، بێ جیاوازی و كەلێنە كۆمەڵایەتی-كه‌لتوورییەكان پێك دێ. ماركسیستەكانی سەدەی بیستەمیش پێیان وابوو كە كه‌لتوور شوێنكەوتووی چین و پەیوەندیی چینایەتییە و، هەر بەم هۆیەوه گومانیان لەوە نەبوو كە لە كۆمەڵگە و جیهانێك كە چین تێیدا چیتر واتای نییە، ئایین، ڕەگەز، نەتەوە و ئیتنیك پێگە و گرنگییەكانی پێشووتری نابێت. تەنانەت لیبراڵەكان و تیۆریداڕێژانی نوێكردنەوەیش ئەو جۆرە نیشانانەی كه‌لتوورییان بە دیاردەیەكی مێژوویی لە قەڵەم دەدا كە لە "كۆتاییی مێژوو"دا و دوای كامڵبوونی قۆناغەكانی نوێكردنەوە و، یان (فراوانبوون) وردەوردە لەنێو دەچن. بە هەر حاڵ ئەندامانی كۆمەڵگەی ئایدیاڵی، واتە ئەو تاقمە بیرمەند و تیۆریداڕێژانەی كە پێیان وابوو كۆمەڵگەی ئایدیاڵی، بێ ئەملاوئەولا پێك دی، مرۆڤگەلێك بوون كە لە پلەی یەكەمدا بە هۆی مرۆڤبوون و بوونی هۆگری و پرسە هاوبەشەكان كەسایەتییەكەیان دادەڕێژن، نەك لەسەر بنەمای هۆگری یاخود پەیوەستبوونە كه‌لتوورییەكان.
بەپێچەوانەی پێشبینییەكان، لە دەیەكانی كۆتاییی سەدەی بیستەمدا جیهان شایەدی زەقبوونەوەی كه‌لتوور یاخود ئەو شتەی لەم په‌رتووكەدا پێی دەڵێن "تایبەتخوازیی كه‌لتووری" بووە. تەنانەت كۆتاییی جەنگی سارد و شكستی سیاسەتی چینایەتییش ئەو ڕەوتەی خێراتر كردووە. ئەم زەقبوونەوەیه بەره‌و هەڵكشانە و، كەم تا زۆر زۆربەی كۆمەڵگەكان دەگرێتەوە و لە وڵات یاخود ناوچە، یان كیشوەرێكدا قەتیس نامێنێتەوە. ئێستاكە چ وڵاتانی گەشەكردوو و دەوڵەمەندی ڕۆژاوایی و چ وڵاتانی گەشەنەكردوو و هەژاری جیهانی سێیەم لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتیی خۆیاندا بینەری ئامادەبوونی بەرچاوی توخمە جۆراوجۆرە كه‌لتوورییەكانن.
ژیان و زەقبوونەوەی كه‌لتوور لە ئێستادا نەك تەنیا زۆر گشتگیر و بەربڵاوترە، بەڵكوو هێمای جۆراوجۆریشی هەیە. ئەگەرچی ئەم جۆراوجۆرییە پۆلێنكردنی هەمەلایەنەی تایبەتخوازی دژوار دەكات، بەڵام دەتوانین ئەم هێمایانە بەسەر چەند گرووپدا دابەش بكەین. ڕاپەڕین و كێشە ئیتنییەكان نیشانەی ناسراو و باوی تایبەتخوزاییە كه‌لتوورییەكانن. بزووتنەوە نەتەوەخوازییەكان بە گرووپێكی دیكەی تایبەتخوازییە كه‌لتوورییەكان دێنە ئەژمار كە لە سەرچاوەی جۆراوجۆردا لە ژێر ناوی "شەپۆلی سێیەمی ناسیۆنالیزم" تاووتوێ دەكرێن. بونیادگەراییی ئایینی، سێیەمین گرووپی تایبەتخوزاییەكان پێك دێنن كە بۆ خۆیان بۆ سەر گرووپی بچوووكتر دابەش دەبن. سەرەڕای ئەمانەیش تایبەتخوازیی كه‌لتووریی وایش هەن، كە لە چوارچێوەی بزووتنەوەگەلی توندڕەوی كۆمەڵایەتی-ڕەگەزپەرەستییە نوێیەكان و ئەنارشیستەكان و... لەم چەشنەدا دەردەكەون.
پێدراوە جۆراوجۆرەكان نیشانی دەدەن كە ئەم تایبەتخوازییانە لە دەیەكانی كۆتاییی سەدەی بیستەمدا (لە 1970 بەولاوە) بەربڵاوتر و زۆرتر بوونە. بە واتایەكی تر، ئیتر لەم سەردەمەدا مروڤەكان زیاتر لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژییه ژیاندنەوەخوازانەكان، جیاوازیخوازانە، نەتەوەخوازانە و هەروەها ئایدیۆلۆژییه بونیادگەرایانە توندڕەوەكان ئامادەیییان هەیە كە زۆرتر كرداری كۆ دەنوێنن و، ئەمەنانەیش دۆخی پڕ لە ئاڵۆزی و كێشەئامێزیان لێ كەوتۆتەوە. ئەگەرچی پەرەسەندنی زیاتری تایبەتگەراییی كه‌لتووری، خۆی لە خۆیدا پرسێكی گرنگە، بەڵام كاتێك گرنگیی زیاتر دەبێت كە سەرنج بدەینە هاوكاتی ئەو دیاردەیە لەگەڵ ڕەوتی "بچووكبوونەوەی جیهان" بە هۆی گۆڕان و پێشكەوتنە سەرسووڕهێنەرەكانی تەكنەلۆژی و پەیوەندی و گواستنەوە و زانیاری. بێ گومان سەرنجدان لەم ڕەوتە دیالێكتیكییە دژوازە نوێیە، شتێكی پرسیارخوڵقێنە: چونكە لە دەیەكانی ئەم دوایییەدا زۆربەی كۆمەڵگەكان شایەدی گەشە و پەرەگرتنی تایبەتگەرایییە كه‌لتوورییە جۆراوجۆرەكان بوون. بەم پێیە كە تایبەتگەرایییە كه‌لتوورییەكان نیشانه‌ی جۆراوجۆریان هەیە و بگۆڕی جیاجیایش لەم دیاردەیەدا بەشدارن.
پێداچوونەوەی بەرهەمە پڕژمارەكانی پەیوەندیدار بە گرووپی ئینتیما (هۆگری) و بزووتنەوە جۆراوجۆرە ئیتنی، ئایینی و ڕەگەزییەكان دەری دەخات، كە توێژەران بۆ ڕوونكردنەوەی ئەم جۆرە دیاردانە پەنا دەبەنە بەر بگۆڕی جۆراوجۆری وەك كۆلۆنیالیزم، ئیمپریالیزم، دەستێوەردانی دەرەكی، جیاوازیدانان، ناوەندگەرایی، نایەكسانی و بژاردەی سیاسی. ئەگەرچی یەكەیەكەی ئەم هۆكار و بگۆڕانە لە پەرەسەندنی جۆرەكانی تایبەتگەراییی كه‌لتووریدا شوێندانەر بوون و هەن، بەڵام ناتوانین بەباشی تایبەتگەراییی كه‌لتووری بە واتا گەشەیییەكەی وەك دیاردەیەكی گشتگیر و جیهانیی بەم بگۆڕانە پێناسە بكەین.
لەم په‌رتووكەدا، دەگوترێت كە بگۆڕی مەبەست، هەمان ڕەوتی بەجیهانیبوونە؛ واتا گریمانەی توێژینەوەكە دەتوانێت ئەمە بێت: "پرۆسەی بەجیهانیبوون، تایبەتگەرایییە كه‌لتوورییەكان بەهێز دەكات." بە گوتەیەكی میتۆدۆلۆژیك، ئەم تویژێنەوەیە لە سێ بەشی سەرەكی پێك دێت: لە بەشی یەكەمدا باس لە بگۆڕی سەربەخۆی توێژینەوەكە، كە هەمان دیاردەی بەجیهانیبوونە دەكات و، ئەم دیاردەیە وەك پرۆسەیەكی چەندلایەنە لە گۆشەنیگای جۆراوجۆرە لێی دەكۆڵدرێتەوە. لە بەشی دووەمدا، لە بگۆڕی گرێدراو بە توێژینەوەكە دەكۆڵدرێتەوە. بگۆڕی گرێدراو بەم توێژینەوەیه، تایبەتگەراییی كه‌لتوورییە كە هێما و وێنەی جۆراوجۆری هەیە. لە بەشی سێیەم، یان كۆتاییی توێژینەوەكەیش، بۆ ڕوونكردنەوەی پەیوەندی و خستنەڕووی میكانیزمەكان تەرخان دەكات. دیارە ئەو ئەنجامەیش كە لەو توێژینەوەوه وەدەست هاتوون دەخریتە ڕوو.
بەشە سەرەكییەكانی په‌رتووكەكە:
بەشی یەكەم: بەجیهانیبوون
- پێناسە، پێشینە و گرنگی
- تیۆرییەكانی بەجیهانیبوون
- بەرەی یەكەم
- بەرەی دووەم
- بەرەی سێیەم
- كۆبەند
- هێماكانی بەجیهانیبوون
- بەجیهانیبوونی ئابووری
- بەجیهانیبوونی سیاسی
- بەجیهانیبوونی كه‌لتووری
بەشی دووەم: تایبەتگەراییی كه‌لتووری
- كه‌لتووریبوونی جیهان
- گشتگەراییی كه‌لتووری
- پەیوەندی و پێكهاتە ئاڵۆزە تایبەتمەندیبەخشەكانی پانتاییی كه‌لتووری جیهان
- پێكەوەژیان و ئاوێتەبوونی كه‌لتووری
- دیالێكتیكی گشتی/تایبەت
- گۆڕانكاری و پێشكەوتنی كه‌لتووری
- تایبەتگەراییی كه‌لتووری
- تایبەتگەراییی ئیتنیكی/قەومی
- بووژانەوەی ئیتنیكی و گۆڕانكاری لە تیۆریداڕێژیدا
- نەتەوەگەرایی
- بونیادگەراییی ئایینی
- بونیادگەراییی مەسیحی
- بونیادگەراییی ئیسلامی
- بونیادگەراییی جووەكان
- بونیادگەراییی ئایینی لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا
- تایبەتگەرایییە كه‌لتوورییەكانی دیكە
بەشی سێیەم: خۆبنیاتنانەوەی كه‌لتووری
- تایبەتگەراییی كه‌لتووری؛ پەرچەكردارێك بەرامبەر بە كەموكوڕییەكانی جیهانی هاوچەرخ
- پەرچەكرداریك لە ئاست نایەكسانی و جیاوازییەكاندا
- پەرچەكردارێك بەرامبەر كەموكورتییەكان و دژوازییەكانی دیكەی نوێبوونەوە
- تایبەتگەراییی كه‌لتووری، دیاردەیەكی سیاسی
- خۆبنیاتنانەوەی كه‌لتووری
- ناسنامه
- بەجیهانیبوون و ناسنامهسازیی نەریتی
- شوێن و فەزا
- زەمەن
- قەیرانی ناسنامه و مانا
- بنیاتنانەوەی ناسنامه
- تایبەتگەراییی كه‌لتووری؛ پەرچەكرداریك بۆ قەیرانی ناسنامه و مانا
كۆبەند
لیستی سەرچاوەكان
سەرچاوە:
احمد گل محمدی، جهانی شدن فرهنگ، هویت، چاپ پنجم، تهران: نشر نی، 1391.
وەرگێڕانی كوردی:
ئەحمەد گوڵمحەممەدی، بەجیهانیببون، كه‌لتوور، ناسنامه، وەرگێڕانی: عەبدوڵڵا بەهرامی، دهۆك: چاپخانەی خانی، دەزگه‌ی توێژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی، 2007.