 |
ئەنتۆنی گیدنز
ئەم په‌رتووكە (لە نێوان ڕاست و چەپدا)، یەكێكە لە بەرهەمە ناودارەكانی بیرمەندی ناسراوی بریتانی، "ئەنتۆنی گیدنز". نووسەر لێرەدا هەوڵی ئەوەی داوە ڕاڤەكردنێكی قووڵ بكات لەسەر كۆمەڵگەی مەدەنی، دەوڵەتی خۆشگوزه‌ران و دیموكراسی؛ پاشان لێرەوە دەیەوێت كە بەدەر لە جیهانبینیی ڕاست و چەپ، جەخت بخاتە سەر شێوازێكی نوێ كە بە ڕیبازی سێیەم لە جیهاندا ناسراوە. ئه‌نتۆنی گیدنز بەپێچەوانەی "فۆكۆیاما"، پێی وایە كە كۆتاییی مێژوو نەهاتووە و پرس و بابەتەكانی ئیمڕۆی جیهان پێویستی بە ڕێكار و ڕێوشوێنی نوێی تایبەت هەیە كە هزر و ڕوانگە لیبراڵ-دیموكراسییەكان ناتوانن وه‌ڵامدەری بن و چارەسەی قەیرانەكانی بكەن.
گیدنز لای وایە كە خەتی سێ، بەدەر لە چەمكی ڕاست و چەپ، بۆتە پێویستییەكی گرنگ بۆ ژیانی كۆمەڵایەتیی سەردەم؛ هەروەها پێی وایە كە بەم شێوازە دەتواندرێت كۆمەڵگە لە هەموو توندوتیژییەك دوور بخرێتەوە و، لە جێگەی ململانێی توند، دیموكراسیی دیالۆگ بهێندرێتە ئاراوە. لێرەیشەوە نووسەر دەیەوێ تیشك بخاتە سەر پەیوەندیی نێوان سروشت و مرۆڤ، خێزان، بازاڕ و پەیوەندیی تاك بە كۆمەڵگەوە.
ئەنتۆنی گیدنز، زانای كۆمەڵناسی بەناوبانگی بریتانی، مامۆستای ڕۆحیی "تۆنی بلێر"ی سەرۆكوەزیرانی پێشووی بریتانیا و "بیل كلینتۆن"ی سەرۆككۆماری پێشووتری ئەمریكا بووە. بێجگە لەوانەیش لە جیهاندا سیاسەتمەداران و چاودێرانی سیاسی بەوردبینییەوە چاودێریی تێزەكانیان دەكەن و، لایان وایە كە وەكوو بیرمەندێكی گەورە توانیوییەتی لە دەرەوەی تیۆرییەكانی ڕاست و چەپی نەریتییەوە، خوێندنەوەیەكی ورد لەسەر چۆنێتیی چارەسەركردنی كێشەكانی مرۆڤایەتی، بەتایبەتی لە ئەوروپا بكات. گیدنز لە په‌رتووكەكەیدا باسی مەترسییەكانی ژینگە و گۆڕانكارییەكانی سروشت دەكات و، پێی وایە دەبێت بۆ پاراستنی تەندروستیی مرۆڤایەتی، پاراستنی ژینگە ببێتە ئەركی هەمووان. هەروەها هۆشداری دەداتە وڵاتانی سەرمایەداری تا بە هۆی ململانێ و بەرهەمهێنانی زۆرەوە، ئەم پرسە گرنگە لەبیر نەكەن و بیر لە ڕێگەچارەیەكی گونجاو بكەنەوە.
لیبرالیزمی نوێ بریتییە لەو سیاسەتە ئابوورییەی كە لە شێوەی كودەتایەك بەسەر سیستەمی ئابووریی ناسراو بە "ئابووریی كینزی"دا هاتووە، كە لە پاش جەنگی جیهانیی دووەمەوە باو بووە. هه‌ندێ جاریش لیبرالیزمی نوێ بە ناوی "تاچێریزم-ڕێیگانیزم" و... دەناسرێت؛ واتە ئەو ڕێچكەیەی كە لە ماوەی حوكمی حزبی پارێزگارانی بریتانیدا لەسەر دەستی "مارگاریت تاچێر" پیادە دەكرا و، هەروەها ئەم سیاسەتەی كە لە لایەن حزبی كۆماری لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەیڕەو دەكرا و لەسەر دەستی "ڕێیگان" و "جۆرج بۆشی باوك" دەستی پێ كرد، پاشانیش لە سەردەمی سەرۆكایەتیی بۆشی كوڕ لە ئەمریكا. لیبرالیزمی نوێ، پراكتیزەكردنی ڕێنمایییەكانی فه‌یله‌سووفی ئابووریناسی ئەمریكی لە زانكۆی شیكاگۆ، "فریدریك فۆن هایك"ە؛ پاش ئەویش قوتابییەكی "میلتۆن فریدمان"ە. شایانی باسیشە كە مارگرێت تاچێریش بە قوتابیی "هایك" دادەندرێت.
لیبرالیزمی نوێ بڕوای بە ڕوانینی داروینیزمی كۆمەڵایەتی لە بواری ئابووریدا هەیە؛ بەم واتایە كە پێی وایە بەبێ ڕێسا و دیسپلینگەلێك بۆ بەرژەوەندیی كۆمپانیا زەبەلاحەكان (بەبێ سنوور یاخود كۆت و بەربەست)، ئەلتەرناتیڤ بۆ ڕكابەری ڕەها بوونی نییە. دروشمەكانیشی دەوڵەتی ئەوپەڕی سنووردارە، یاخود دەوڵەتی سنوورداری لانی كەم (دولە الحد الادنی) بۆ دەستێوەردان وەكوو زەمینەسازییەك بۆ:
- ئازادیی بازرگانی، شمەك و خزمەتگوزارییەكانی
2- ئازادیی دەستاودەستكردنی سەرمایە
3- ئازادیی وەبەرهێنان
4- هەڵوەشاندنەوەی كەرتی گشتی و سەروەریی كەرتی تایبەت
5- نایەكسانیی كۆمەڵایەتی، دیاردەیەكی سروشتیی تەندروستە.
بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین كە ئەم ڕوانگەیە، بانگەشە بۆ نەمانی سنوورە نەتەوەیی و كۆت و پەیوەندییە پارێزكارانەكان دەكات بۆ بەرژەوەندیی خاوه‌نكارەكان؛ لەبەر ئەوەی كە مانەوە بۆ بەهێزترینە و، قوربانییش شایستەی چارەنووسی خۆیەتی.
لە ڕووی شكڵییەوە وا سەپاوە كە سیاسەتی حزبی كرێكارانی بریتانی، ڕكابەری حزبی پارێزگارانە، كە سوورە لەسەر ڕاگەیاندنی بێبەریبوونی خۆی لە سیاسەتی پارێزگارەكان. بۆیەیشە كە ڕێگەی سێیەمیش لەسەر زمانی "ئەنتۆنی گیدنز" وەك ڕاگەیاندنی بێبەریبوونیك دێت لە "واقع/مرۆڤی" ئێستای كۆمەڵگەی بریتانی.
بەڵام دەبینین كە گیدنز ڕەخنە ئاراستەی دەوڵەتی خۆشگوزەران دەكات؛ كە ئەمە لەدایكبوونی قۆناغی كینزیزمـی نەریتییە. هەروەها گیدنز ڕەخنە توندەكانیشی دژی ئەزموونی سۆسیالیستییەكان ئاراستە دەكات كە هەمووان شكستیان هێناوە. بەڵام بەهێمنی دەربارەی بزووتنەوەی لیبرالیزمی نوێ دەدوێت كە لە لای گیدنز ڕاست (الیمین) لە ڕێگەی فراوانبوونی بەردەوامی بازاڕەكانەوە پرۆسەگەلێكی ڕادیكاڵانە بەرهەم دەهێنێت و چالاكیان دەكات. بەم شێوەیە ڕاست (الیمین) بۆ ڕادیكاڵیزم وەرچەرخا، لە كاتێكدا كە چەپ هەوڵی ئەوە دەدات كە بە بەرگریكردنی لە دەوڵەتی خۆشگوزەران، پارێزگار بێت.
"لەودیو چەپ و ڕاستەوە"، "ڕێگەی سێیەم" و "میانڕەوی" و...، گوزارشتگەلێكن بە شێوەیەكی مێژوویی بە دوای یەكدا هاتوون؛ وەك چۆن بە درێژاییی سەدەی بیستەم ئەم ناونیشانانە لە نێوان شەپۆلە فیكری و ئایدیۆلۆژییە جیاوازەكاندا هاتوون. شێوازە جیاوازەكانیش وەك بانگەواز یاخود ڕاگەیاندنی ڕزگاربوون لە پەڕگیری هاتوون؛ یاخود وەك بێئومێدبوون لە هەڵوێستە توند و یەكلاكەرەوەكان بە مەبەستی میانڕەوی. ڕووداوەكانی ئێستا كێشە لەناكاو و ناچارییەكان لە چوارچێوە فیكرییە ئامادەكان یاخود تەقلیدییەكاندا لە ڕووی تەفسیرەوە چارەسەری بۆ بەدی ناكرێ؛ واتە كاتێك مرۆڤایەتی دەبێتە واقع و فیكرێك لە بەردەرگه‌ی وەرچەرخانێكی نوێی ڕیشەییدا و، پێویستیشی بە چوارچێوەیەكی نوێی فیكری دەبێت كە بە ڕێنمایییەكانی كار بكات.
هزر و بیرۆكەی ئەنتۆنی گیدنز، ئەم واقعه قەیراناوییە بەرجەستە ده‌كات. دانراوەكانیشی كە لە سی په‌رتووك تێپەڕ دەكات، هەروەها كۆنگرە و موحازەرەكانیشی، گوزارشتن لە هەمەڕەنگییەك لە سەر یەك ئاواز: بانگەواز بۆ لادان لە ڕاست و لە چەپ، بۆ گەڕان بە دوای ڕێگەی سێیەمدا. پێویستە لە فیكری گیدنز بڕوانین لە چوارچێوەی ئەو بەسەتێن و چوارچێوەیەدا كە ئەم فیكرەی بەرهەم هێناوە، بۆ ئەوەی ئەو دوژمنە ڕاستەقینەیە بناسین كە هێرشی بۆ دەكات؛ ئەو ئاراستەیەیش بزانین كە خەڵكی بۆ هان دەدات، لەگەڵ ڕەگەزەكانی هێز یاخود لاوازی، یان دوودڵی. ئەمەیش لە دوو بەستێن یاخود دوو ڕەهەنددا دەست دەكەوێت: بەستێن و چوارچێوەی گەردوونی و بەستێنێكی لۆكاڵییانەی بریتانییانە.
ئەم په‌رتووكە وەك په‌رتووكەكانی دیكەی "گیدنز"، خەمێكی ڕۆژاوایییە و خوێنەری ڕۆژهەڵاتی یاخود جیهانی سێیەم و عەرەبی دەنگدانەوەی خەم و مەسەلەكانی خۆی تێدا بەدی ناكات. بەپێچەوانەی ئەوەی ڕووناكبیرانی جیهانی سێیەم و عەرەب برەویان پێ داوە كە ئەوان و مرۆڤایەتی پێكەوە ڕێگەی ڕزگارییان لە "ڕێگە سێیەمەكەیدا" دۆزیوەتەوە؛ وەك ئەوەی چارەسەرگەلێك بۆ كێشەكانی باشوور لەخۆ بگرێت، یاخود ڕێگه‌ی سێیەمی تاقانەیە. هەرچەندە ڕێگه سێیەمینەكان ئێستا لە دەوڵەتانی باشوور و باكووریشدا زۆرن، تەنانەت لە خودی بریتانیایشدا "حزبی ڕێگه‌ی سێیەم" هەیە كە ساڵی (1990) دامەزراوە؛ بە تەبیعەتی حاڵیش ئەو حزبە حزبێكی كرێكارانە نییە كە "گیدنز" وەك بیریار و تێوریسییەن كاری بۆ دەكات.
بەڵام گرنگیی په‌رتووكەكە لەوەوە دێت كە دۆزه‌ره‌وه‌ی واقعی حاڵی فیكری ڕۆژاوایییه: مێژوو، پەرەسەندن، قەیران، تایبەتمەندییەكان. بەهاكەیشی سەبارەت بە خوێنەری جیهانی سێیەم و عەرەبی، كە بۆ زەمەنێكی دوورودرێژ بە كۆیلەی چوارچێوەی فیكری ڕۆژاوایی ژیاوە، بە سەلمێنراو و ڕاستی و حەقیقەتی دەبینێت، كە خۆی لەوەدا دەنوێنێت ئەوە كەشف دەكات كە حەقیقەت ئەم فیكرە نییە، یاخود فیكری ڕۆژاوایی وەك سەرجەم چوارچێوە فیكرییەكان حەقیقەتی ڕەها نییە، بەڵكوو ڕوویەكە بۆ واقعێكی ڕێژەیی لە كات و شوێنێكدا.
هەروەها په‌رتووكەكە تایبەتمەندییەكانی دووڕوویی، سلبی و ئیجابی، لە فیكری ڕۆژاواییدا، دەخاتە ڕوو: ڕووە ئیجابییەكە كرداری دەستاودەست و گفتوگۆی ئازادی بەرهەمهێنە سەبارەت بە مەسەلەكانی كۆمەڵگە لە نێوان خاوەنانی بیروڕادا. لایەنە سلبییەكەیش ئەوەیە كە ڕۆژاوا لە قەیرانی فیكردا دەژی، بەڵام قەیرانەكە دەیخاتە سەر ڕێگه‌ی وەرچەرخانێكی ڕیشەیی، یاخود بریتییە لە ژانی لەدایكبوونێكی نوێ. تواناكانی وەرچەرخان و تێپەڕاندنی قەیرانەكەیش بە هۆی كرداری كۆمەڵایەتییانەی داهێنەرانەی چالاكانەوە ئامادە دەبێت.
دواتریش تەنیا ئەوەمان لەسەر نییە كە ئێمە ببین بە دەنگدانەوەی واقعی سیستەم، بەڵكوو پێویستە ببینە كردارێكی داهێنەرانەی چالاكیی ڕەسەن و لە هەر دوو بەستێن و ڕەهەندی لۆكاڵی و گەردوونیدا بیر بۆ خۆمان بكەینەوە؛ گەرچی لەگەڵ چەند ڕەگەز و ڕێبازەكانی دیكەدا هاوبەشیش بێت، ڕێگەكەمان بدۆزینەوە و بیگرینە بەر.
ئەم په‌رتووكه لە پێشەكی و (10) بەشی سەرەكی پێك هاتووە:
پێشەكیی گیدنز: ژیاننامەی فیكر لە سیاقێكی هەسارەییدا
بەشی یەكەم: ڕەوتی موحافیزكار: ڕەوتێكی ڕادیكاڵییانەی شاراوە
بەشی دووەم: سۆسیالیزم: پاشەكشێ لە ڕادیكاڵیزم
بەشی سێیەم: شۆڕشی كۆمەڵایەتیی سەردەمە جیاكان
بەشی چوارەم: دوو تیۆری دەربارەی پراكتیكی دیموكراسییەت
بەشی پێنجەم: هاودژییەكانی دەوڵەتی خۆشگوزەران
بەشی شەشەم: سیاسەتی بەرهەمهێنەر و خۆشگوزه‌رانیی پۆزەتیڤ
بەشی حەوتەم: خۆشگوزه‌رانیی پۆزەتیڤ و هەژاری و بەهاكانی ژیان
بەشی هەشتەم: نوێگەری لە دیدێكی نێگەتیڤەوە: مەسەلە ئیكۆلۆژییەكان و سیاسەتی ژیان
بەشی نۆیەم: تیۆریی سیاسی و كێشەی توندوتیژی
بەشی دەیەم: مەسەلەكانی كارایی و بەهاكان
وەرگێڕانی كوردی:
ئەنتۆنی گیدنز، لە نێوان ڕاست و چەپدا، وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە: خەسرەو میراودەلی، سلێمانی: چاپخانەی ڕەنج، 2010.