 |
(The Origins of Totalitarianism)
نووسەر: هانا ئارێنت (Hannah Arendt)
هانا ئارێنت، ساڵی 1906 لە شاری "هانۆڤەر"ی ئەڵمانیا لەدایك بووە، بەشی فەلسەفەی لە زانكۆی ماربۆڕگ و فرایبۆرگ خوێندووە، خوێندكاری مارتن هایدگەر، ئەدمۆند هۆسرل و كارڵ یاسپەرس بووە و، سەرەنجام لە زانكوێ هایدڵبورگ، پلەی دكتۆرای لە بواری فەلسەفه‌دا بەدەست هێناوە. ئه‌و ته‌نیا مناڵی بنه‌ماڵه‌یه‌كی جووله‌كه‌ی لایه‌نگری حزبی سۆسیال دیموكراتی ئه‌ڵمانیا بوو و له ساڵه‌كانی لاوێتیی خۆیدا ژماره‌یه‌كی زۆر هاوڕێی كۆمۆنیستی هه‌بوو. دایكی هانا یه‌كێك له لایه‌نگرانی "ڕۆزا لۆكزامبۆرگ" بوو. ناوبراو له زانكۆ، فه‌لسه‌فه و ئیلاهییاتی پرۆتستانتی و وشه‌ناسیی زمانی یۆنانیی خوێند. هانا ئارێنت له‌گه‌ڵ هاتنه‌سه‌ركاری فاشیزم له ساڵی 1933 له ئه‌ڵمانیا، به هۆی جووله‌كه‌بوون، سه‌ره‌تا بۆ فه‌ڕه‌نسا و پاشان به‌ره‌و ئەمریكا كۆچی كردووە و لە زانكۆكانی پرینستۆن، كالیفۆرنیا و كۆڵۆمبیای ئەمریكادا سەرقاڵی وانەگوتنەوە و توێژینەوە بووە. ئەم فەیلەسووف و كۆمەڵناسە سیاسییە ناودارە لە ساڵی 1975، لە نیویۆرك كۆچی دوایی كرد.
ناكرێ ڕژێمی تۆتالیتار بەسادەیی پێناسە بكرێ و هەروا بخرێتە نێو ئەو پۆلێنكردنە تەقلیدییەی فیكری سیاسییەوە كە ڕژێمەكان دابەش دەكا بەسەر: سته‌مكار، ئۆتۆكرات، دیكتاتۆری، دیموكراتی و په‌رلەمانی و...، چونكە ڕژێمی تۆتالیتار ڕژێمێكی ئاڵۆز و فرەئەدگارە، پشتئەستوورە بە بەرهەمەكانی زانستی مۆدێرن، هونەری بیرۆكراتییەتی كارگێڕی، بەگەڕخستنی هۆیه‌كانی ڕاگەیاندن، ورووژاندنی سۆزی میللی، ئاراستەكردنی ئامرازەكانی بانگەشەی ئایدیۆلۆژی و بەئەفسانەكردنی كێشە سیاسییەكان...؛ هەروەك چۆن بەوردی كار لەسەر پاوانكردنی بواری ئابووری و پەروەردیی و ڕۆحییەتی مێژوویی و لۆژیكی زانستی و فەلسەفییش دەكا.
بە درێژاییی مێژوو، مرۆڤ خەباتی كردووە بۆ تێپەڕاندنی ئەفسانەی "حەتمییەتی غەیبانی"، بۆ ڕزگاربوون لە ئیستبدادی ئەو هێزانەی كە بە ناوی قەدەر و فەرمانی ئیلاهییەوە خەڵكیان كوشتووە و سزای ترسناكیان سەپاندووە. تۆتالیتاریزم بە هەمان میكانیزم كار دەكا، بەڵام بەپێی لۆژیكێكی پێچەوانەوە كە حەتمییەتی غەیبانی دەگۆڕێ بە حەتمییەتی زانستی. واتە هەروەك چۆن تێرۆریستە خاوەن عەقیدە غەیبانییەكان بە ویژدانی ئارامەوە قوربانییەكانیان لەناو دەبەن و قەناعەت بە خۆیان دێنن گەر قوربانییەكان گوناهبار بن، دەبێ بكوژرێن و گەر بێگوناهیش بن قەدەری ئیلاهی ئەوەی خواستووە كە بكوژرێن، تۆتالیتاریزمیش بە هەمان لۆژیك، بەڵام بەلنگاوقووچی پاساو بەدڕندەیی دەبەخشێ.
هانا ئارێنت پێی وایە مێژووی سیاسی، چەندین جۆر سیسته‌می داپڵۆسێنەری بەخۆوە بینیوە، بەڵام هیچیان لە سیسته‌می تۆتالیتاری نەچوون. چونكە هەرچەندە ڕژێمە دیكتاتۆر و ئیستبدادییەكان توندوتیژیی زۆر ترسناكیان لە پێناو مانەوە و پاراستنی ئاسایشی دەسەڵاتداراندا پێڕەو كردووە، بەڵام ڕژێمی تۆتالیتار توندوتیژی پێڕەو دەكات نەك وەكوو ئامراز، بەڵكوو وەكوو ئامانج و ستراتیژیی دوورخایەنیش، بەم پێیەش توندوتیژی دەكاتە یاسایەك و حەتمییەتی زانستی و مێژووییی پێ دەبەخشێ. واتە تەنیا پەنا نابا بۆ توندوتیژیی فیزیكی، بەڵكوو پەنا دەبا بۆ پاساوی ڕەمزی و عەقڵییەتی زانستگەری و حەتمییەتی مێژووییش، تا هەموو ڕۆحییەتێكی بەرنگاری لەو كەسانە داماڵێ كە دەچنە خانەی نەیارانەوە، تا بە ویژدانێكی ئاسوودەوە سزایان بدا و تەنیا وەك دوژمنی خۆی نیشانیان نەدا، بەڵكوو وەك دوژمنی مێژوو و زانستیش وێنایان بكا و وەك خەڵكانێكی بێهوودە لێیان بڕوانێ كە بەگژ هەقیقەتی مێژوویی و زانستی ڕەهادا دەچنەوە. لەمبارەیەوە، ئارێنت "ئینگڵس" بە نموونە دێنێتەوە كە "ماركس"ی ناو ناوە "داروینی مێژوو"؛ بەو مانایەی هەروەك چۆن داروین تیۆریی گەشەكردنی بوونەوەری بایۆلۆژیی وەك یاسایەكی زانستی حەتمی ئاشكرا كرد، بە هەمان شێوە ماركسیش گەشەكردنی ڕژێمی سیاسی و ئابووریی كەشف كرد وەك یاسایەكی مێژووییی حەتمی كە قابیلی بەرەنگاربوونەوە نییە، بگرە هەر بەرەنگارییەكی ئەو یاسا مێژوویییە بەر زەبری خودی مێژوو دەكەوێ و، چارەنووسی هیچ نییە جگە له لەناوچوون و دۆڕان.
ئەڵبەتە لە سەردەمی یەكێتیی سۆڤیه‌تدا بۆلشەفیكەكان، بەتایبەتی ستالینییەكان، تەئویلێكی زۆر ترسناكیان بۆ ئەو دیدەی ماركس كرد، كاتێ ڕەوایەتیی زانستی و ئایدیۆلۆژی و ئەخلاقییان دەبەخشییە تاوانەكانیان بۆ قەتڵوعامی سەدان هەزار كەس؛ بەو پاساوەی ئەوانە كەسانێكن بەحەتمی دەبێ لەناو بچن، چونكە بەگوێرەی حەتمییەتی مێژوویی و زانستی، ئەوانە چینی ڕوو لە مەرگن. بە هەمان شێوە نازییەكان لە تیۆریی ڕەگەزپەرستیدا سوودیان لە هەمان تێزی داروین وەرگرت، بەتایبەتی لەو خاڵەدا كە دەڵێ: مانەوە تەنیا بۆ بوونەوەرە بایۆلۆژییە بەهێزەكانە، بەڵام لای ئەوان مانەوە تەنیا بۆ ڕەگەزە جێرمەنییە باڵاكان بوو، كە دەبێ ڕەگەزەكانی تر، یان ملكەچیان بن یان بەحەتمی و بێ دوودڵی قڕ بكرین و لەناو بچن.
هانا ئارێنت ئەم گواستنەوە ترسناكەی تۆتالیتاریزم لە حەتمییەتی غەیبانییەوە بۆ حەتمییەتی زانستی، دەبەستێتەوە بە پەرەسەندنی زاراوەی ئایدیۆلۆژییه‌وە لە چاخی نوێدا، چونكە ئایدیۆلۆژی زاراوایەكی لێكدراوە و لە وشەی "ئایدیۆ" (Ideo) و پاشگری "لۆژی" (Logy) پێك دێ؛ هەرچی یەكەمیانە (ئایدیا)، واتایەكی میتافیزیكی فەلسەفیی هەیە كە خەیاڵ و فیكری مرۆڤ ڕاپێچ دەكا بەرەو ئەو شتانەی كە واقعی و بەرجەستە نین، بەڵام "لۆژی" واتایەكی زانستی دەبەخشێ و زیاتر پەیوەستە بەو شتانەوە كە دەكرێ ئەزموون بكرێن و لەسەر زەمینی واقع تاقی بكرێنەوە. ئەلبەتە ئارێنت بایەخی فەلسەفە دەزانێ وەك دەزگه‌یەكی پرسیاركردن و گەڕانی بەردەوام كە دژی چەقبەستنی عەقائیدییە، بەڵام ئەویش هاوڕای "ڕیمۆن ئارۆن"ە كە پێی وایە كاتێ فەلسەفە تەرجەمە دەكرێ بۆ ئایدیۆلۆژی، ئیتر ڕەهەندە مرۆیی و گەردوونییەكانی لەدەست دەدا و لە قاڵب دەدرێ. ئەو مارەكردنە ترسناكەی نێوان خەیاڵی میتافیزیكی و حەتمییەتی زانستی لە سەردەمێكدا پەنای بۆ برا، كە مرۆڤی مۆدێرن توانیی ترسناكترین و شەیتانیترین خەیاڵ تاقی بكاتەوە، لە كاتێكدا لە سەردەمی كۆندا یۆتۆپیای فەلسەفی تەنیا بەرهەمی خەیاڵێكی ئایدیاڵ بوو كە لە لایەن حەكیمەكانەوە لە خەڵوەتگه‌ی میتافیزیكیدا، نەك لە تاقیگه ڕاستەقینەكاندا، پەنای بۆ دەبرا.
ئارێنت پێی وایە تۆتالیتاریزم لەسەر زەمینی واقع تەنیا ئەو كاتە دامەزرا، كە ئایدیاڵیزمی فەلسەفی تێكەڵ بە لۆژیكی زانستی كرا؛ واتە خەیاڵ وەك گریمانەیەكی ئایدیاڵ لە تاقیگە ڕاستەقینەكانەكانی زانستی مۆدێرندا ئەزموون كرا؛ لەسەر ئاستی تیۆرییش زاراوەی "ئایدیۆلۆژی" لە چاخی نوێدا بایەخێكی گەورەی وەرگرت.
هانا ئارێنت لەم په‌رتووكه‌دا لەژێر ناونیشانی "كۆمەڵگەی بێچین"، ئاماژە بە ستراتیژیی دەسەڵاتی گشتگیر دەدا، كە كۆشش دەكا هەموو ئینتما كۆمەڵایەتییەكان لەناو بەرێ كە دینامیكییه‌ت دەبەخشنە كۆمەڵگه و ڕۆحییەتی جیاوازی و بەرەنگاریی تێدا دەخوڵقێنن. ئەو پرۆسەیە بە هێنانەپێشەوەی خەڵكە بێئینتما و پەراوێزخراوەكان و بەخشینی پلە و پایە و دەسەڵات پێیان دەست پێ دەكا؛ ئەو خەڵكانەی كە ئارێنت ناویان دەنێ "هەرچی و پەرچی" ڕقێكی خۆڕسكیان لە هەموو چینەكانی كۆمەڵگە هەیە و كاریگەرترین چەكی دەستی ڕژێمی تۆتالیتارن، چونكە خاوەنی هیچ بەرژەوندییەك نین كە بترسن لەدەستی بدەن. لێرەوە بەرژەوەندیی ڕژێمی تۆتالیتار لەگەڵ هێنانەپێشەوەی خەڵكە بێبەرژەوندییەكاندایە، كە بە هەموو شتێك ڕازین و هیچ بەرژەوەندییەكیان نییە لەگەڵ بەرژەوەندیی دەسەڵاتدا ناكۆك بێ و، مەرجی پێشوەختیان نییە بۆ ملدان و جێبەجێكردنی هەموو ئەو فەرمانانەی پێیان دەسپێردرێ.
ڕژێمی تۆتالیتار كاتێ دێنە سەر حوكم، هەمیشە پەیمانی سەقامگیركردنی دۆخی وڵات بە جەماوەرەكەی دەدا، بەڵام هەرگیز ئەو پەیمانەی خۆی جێبەجێ ناكا و وڵات لە دۆخێكی ناجێگیر و نائاساییی بەردەوامدا دەهێڵیتەوە؛ واتە هەرگیز ڕێگە نادا هەستكردن بە ئارامی و كۆتاییهاتنی باری نائاسایی لە ناخی خەڵكیدا بچەسپێ.
لەو پێناوەدا ڕژێم پێوستی بە جه‌نگی بەردەوام و دوژمنی بەردەوام و سازدانی سیناریۆی بەردەوام هەیە سەبارەت بەوەی كە وڵات و شۆڕش لە بەردەم مەترسیدان. شۆڕش لە دیدی ئایدیۆلۆژیی تۆتالیتاریدا قۆناغێكی پێشوەخت و ڕاگوزەر نییە كە بە دامەزراندنی ڕژێم كۆتاییی پێ بێ، بەڵكوو دۆخێكی هەمیشەیییە كە دەبێ وڵات ڕەنگی پێوە بگرێ. واتە هەروەك چۆن لەسەر ئاستی تیۆری، ئایدیۆلۆژیی تۆتالیتاریزم لەسەر بنەمای كۆكردنەوەی تێزە ناكۆك و دژبەیەكەكان دادەمەزرێ، لەسەر ئاستی پراكتیكیش ڕژێمێكی لێكدراوە، كە دوو میكانیزمی كاری ناكۆك بەیەك پێكەوە كۆ دەكاتەوە: یەكێكیان میكانیزمی بەڕێوەبردنی وڵاتە كە پێویستی بە سەقامگیركردنی دامودەزگه‌كانی وڵات هەیە؛ ئەوی تریان میكانیزمی شۆڕشە كە پێویستی بە هەڵوەشاندنەوەی بەردەوامی دامودەزگه جێگیرەكانە. بەم جۆرە ڕژێمی تۆتالیتار ڕژێمێكی بێئەدگار و بێسیمایە؛ هەر ئەو بێئەدگارییەیش دەبێتە ستراتیژێك بۆ تێركردنی بەردەوامی غەریزەی پاوانخوازی لەسەر ئاستی ناوخۆ و، فراوانخوازی لەسەر ئاستی دەرەكی.
ئەم په‌رتووكه لە پێشەكی و دەروازە و چوار بەشی سەرەكی پێك هاتووە:
بەشی یەكەم: كۆمەڵگەی بێچین
بەشی دووەم: بزووتنەوەی تۆتالیتاریزم
بەشی سێیەم: تۆتالیتاریزم لە دەسەڵاتدا
بەشی چوارەم: ئایدیۆلۆژی و تیرۆر
وەرگێڕانی كوردی:
هانا ئارێنت، بنەماكانی تۆتالیتاریزم، وەرگێڕانی: حەمە ڕەشید، سلێمانی: چاپخانەی دەزگا‌ی چاپ و پەخشی سەردەم، 2007.
بۆ دابەزاندنی په‌رتووكەكە بە زمانی كوردی:
http://ia800801.us.archive.org
بۆ دابەزاندنی په‌رتووكەكە بە زمانی ئینگلیزی: