 |
نووسەر: سەیدعەبدولعەلی قەوام
چەمكی به‌جیهانیبوون ((globalization كە لە دەیەی 1960دا هاتووەتە ناو فەرهەنگی وشەكانەوە، پاش كۆتاییی جه‌نگی سارد بۆ بواری فراوان و جۆراوجۆر بەكار دێت؛ تا ئەو ڕاددەیەی كە زۆربەی خاوەن تیۆرییەكان بارودۆخی پاش ئەو سەردەمە لەسەر بنەمای ئەم پارادایمە ڕوون دەكەنەوە. وێڕای ئەوەی كە ڕووخانی سیستەمی دووجەمسەری، خێراییی پرۆسەی به‌جیهانیبوونی هێناوەتە كایەوە، سەرەڕای ئەوەیش دەتوانین بڵێین كە سەرچاوەی ڕووخانی ئەم دوو بلۆكە دەگەڕێتەوە بۆ پرۆسەی به‌جیهانیبوون.
لەژێر كاریگەریی ئەم هەلومەرجەدا دەتوانین بڵێین كۆتاییهاتنی جه‌نگی سارد نەمانی گرنگیی زۆربەی بەها و پارادایمە ڕەفتاریییه‌كانی سەردەمی ڕۆشنگەریی لێ كەوتەوە. كەواتە دەبینین ناكۆكیی فراوان وەك: لەیەكچوون، بڵاوەخوازی، هەڤگری، تایبەتخوازی، گشتیخوازی، ناوەندسڕینەوە و...، دروست بووە. بۆیەیشە زۆربەی ئەو بەها ڕەفتارییانە كە لەسەر بنەمای داب و نەریتی ڕۆشنگەری دانراون، ناتوانین لێكدانەوەی بۆ بكەین و ئیمڕۆكە پێویستە له ڕوانگه‌ی پۆستمۆدێرنیسته‌كانه‌وه باسی بكەین. بەم جۆرە، به‌جیهانیبوون ناكۆكیی فراوانی خستە بەرچاوی ئێمە. بەم واتایە، لە كاتێكدا كە ئەم پرۆسەیە فراوانبوونی دۆستایەتی، هاولایەنییەكان و ڕەگەزەكانی هاوبەشی مرۆیی پیشان دەدات، سەرەڕای ئەمەیش دەبێتە هۆی گرژبوونی ناكۆكییەكان، جیاوازییەكان، نایەكسانییەكان، فراوانبوونی لێكترازانی مەودای هەژاری و دەوڵەمەندی.
لە تایبەتمەندییە دیارەكانی به‌جیهانیبوون، ناتوانین تەنیا ئاماژە بە "خێرایی" بكەین، چونكە لەگەڵ ڕەگەزی خێرایی، جۆری هەڵسوكەوتە ئابووری، سیاسی، كه‌لتووری، كۆمەڵایەتی و ئاسایشییەكان تووشی گۆڕانكاریی بنەڕەتی هاتوون. پێشكەوتنی تەكنەلۆژی، بووەتە هۆی بچووكبوونی جیهان، كە ئەم خۆ-ئاگایییەی بەدواوە بووە. لەژێر ئەم هەلومەرجەدا ڕای گشتی كە لە ڕێگەی پێكهاتەكانی مەجازی و كەناڵەكانه‌وه فۆرم دەگرن، لەڕاددەبەدەر لە بەرامبەر ڕووداوەكان هەستیار بوون. لەژێر ئەم هەلومەرجه‌دا بە هۆی چڕیی كات، شوێن و فەزا، ئیتر ناتوانین خۆمان لە چوارچێوەیەكی داخراوی جوگرافیدا پێناسە بكەین. لە كەشێكی وەهادا كە بەتوندی ناوەند-سڕینەوە ڕووی داوە، نابێ چاوەڕوانی توانای بەرزی ناسنامه‌سازیمان هەبێت، چونكە به‌جیهانیبوون، توانای فەزامەندبوونی ژیانی كومەڵایەتی هەموار دەكات؛ بە شێوەیەك كە ناسنامه لە ڕەوتی كاتدا، واتا و چەمكی دۆزیوەتەوە و، هەروەها لە ڕوانگەی كاته‌وه پەیوەندیی نێوان ڕابردوو و هەنووكە لەناو دەچێت.
لە بارودۆخێكی وەهادا دەوڵەت-نەتەوەكان ناتوانن وەك مۆدێلی وێستفاڵیایی كار بكەن و بە هۆی بەشداربوونی زۆربەی ئەكتەرە ناحكوومییەكان لە دەسەڵاتدا، دەوڵەت-نەتەوەكان ئیتر ناتوانن ببن بە ناوەندی توێژینەوەی پەیوەندییە نێونەتەوەیییه‌كان. ئەم گۆڕانكارییانە لە پرۆسەكانی هەڤگری و لە كۆنكریتیبوونی سنوورەكان و دیاریكردنی دەسەڵاتەكاندا دەبینین. لەسەر ئەم بنەمایە به‌جیهانیبوون تێچووی كۆنترۆڵ و هاتووچۆی، لە سەردەمی زانیاریدا بۆ دەوڵەتانی نادیموكراتیك بردووەتە سەرەوە.
هەرچەند دیاردەی به‌جیهانیبوونمان بە درێژاییی مێژوو لە چوارچێوەی ئایین و قوتابخانە جیاوازەكانی ئایدیۆلۆژیدا بینیوە، بەڵام لە ئێستادا دەبێت لە سەرهەڵدانی سەرمایەداری و بە دوای ئەو ڕووداوە جۆراوجۆرانە و گۆڕانكاریی تەكنەلۆژی، ئابووری و پەیوەندیدا بە دوای ڕیشەی به‌جیهانیبووندا بگەڕێین. لە كاتێكدا فیۆداڵیتە لە كەشێكی بەستراو و داخراو و بەگشتی ناوخۆیی بوو، بەڵام بەپێچەوانەوە ناسنامه‌ی سەرمایەداری، دەرەكی بووە؛ بە جۆرێك كە مانەوە و بەردەوامیی سیستەمی سەرمایەداری، پەیوەندیی توندوتۆڵی بە بازاڕەكان، ناردنی كاڵا و سەرمایە، ئامادەكردنی ماددەی خاو، هێزی هەرزانی كار و پێشبركێوه هەیە. جێگەی ئاماژەیە كە گشت ئەم چالاكییانە بە شێوەیەكی پڕاكتیكی لە ژینگەیەكی نێودەوڵەتیدا ڕوو دەدەن. لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین كە سەرمایەداری، نێودەوڵەتیترین سیستەمە تاوەكوو ئێستا مرۆڤ بەخۆیەوە دیویەتی.
به‌جیهانیبوونی ئاسایش پەیوەندیی نزیكی لەگەڵ قەیرانی "دەوڵەت- نەتەوە"دا هه‌یه، بە واتا وێستفاڵیایییه‌كه‌ی. لەم ڕوانگەوە ڕوخساری نوێی ئاسایش لە سەردەمی به‌جیهانیبوون تەنیا بە واتای كەمبوونی توانای دەوڵەتان بۆ دروستكردنی ئاسایشی عورفی نییە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، دەبێت باس لە ئاسایشی دەوڵەتان لە چوارچێوەی ئاسایشی جیهانیدا بكەین. هەروا كە "كلارك" دەڵێت: به‌جیهانیبوون بە مانای گۆڕان لە تێكستی دەرەكی كە دەوڵەتان ئاسایشی لێ دروست دەكەن نییە، بەڵكوو پرۆسەی به‌جیهانیبوون سەرهەڵدانی گۆڕانكارییه‌كی بناغەهەڵكەنە لە پێكهاتەكانی دەوڵەتانی مۆدێرندا.
كەواتە تەنیا ناتوانین لەسه‌ر قەیرانێك قسە بكەین كە سەروەریی دەوڵەتانی لە ڕەهەندی سەربازییه‌وه خستووەتە ژێر پرسیار، بەڵكوو وا دیارە دەوڵەت- نەتەوە وەك پاڕادایمی سیاسیی زاڵی سەردەمی مۆدێرنیتە لە گۆڕەپانی سیاسەتی نێوده‌وڵه‌تیدا تووشی قەیرانی بنه‌ڕه‌تی هاتووە. هەروەك "ڕۆبێرتسۆن" دەڵێت: "به‌جیهانیبوون تەنیا دیاردەیەكی پەیوەندیدار بە پێكهاتەكان، ڕێكخراوەكان و تۆڕەكان (networks) نییە، بەڵكوو ڕێگەیەكە كە ئێمە لەوێوە سەبارەت بە ژیانی كۆمەڵایەتی و جێگەی خۆیان بیر دەكەینەوە."
هەروەها لەم كتێبەدا باس لە قەیرانەكانی جیهانی سێیەم دەكرێت كە سەرهەڵدانی دەوڵەتانی دەسەڵاتخواز، هەژاری، بێكاری، نەتەوەخوازی، لاوازیی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، بەستراوەییی ئابووری، سەرهەڵدانی وردە-ناسێونالیزمی ناكۆكخواز لەگەڵ ئه‌نارشیزمی ناوچەیی و دواجار بارودۆخی نالەباری ئاسایش وەك بەرهەمی جه‌نگی سارد و ململانێی ئایدیۆلۆژیكی دوو زلهێزەكە، لەگەڵ ئەم بیرۆكەیەدا كە وڵاتانی جیهانی سێیەم لە كێبركێی جیهانی نوێدا بە سەركەوتوو دەژمێردرێن، یەك ناگرێته‌وه. لە ماوەی جه‌نگی سارددا، سەرەڕای ئەوەی كە دیموكراسی لە ڕوانگەی هانتینگتۆن لە زۆربەی بەشە پێشنەكەوتووەكانی جیهاندا فراوان بووە، دەسەڵاتخوازی وەك فۆڕمی بنەڕەتیی حكوومەت لەم ناوچانە هێشتا هەر ماوە. یەكێك لە گرنگترین باسەكانی ئەم كتێبە سەبارەت بە پرۆسەی دیموكراسی لە جیهانی سێیەم، پەیوەندی لەگەڵ هێزی دەوڵەتە. لەسەر بێروكەی مێژووی دەوڵەتسازیی ئەوروپا، دیموكراسی وەك قۆناغی كۆتاییی دەوڵەتسازی دادەنرێت. بەم واتایە بۆ زۆربەی وڵاتان كە قۆناغە سەرەتایییەكانی دەوڵەتسازی بەڕێوە دەبەن، دیموكراسی وەك فاكتەرێك بۆ لاوازی و پەرتبوونی ناسنامه‌ی نەتەوەیی دادەنرێت. لەم ڕووەوە بۆ زۆربەی دەوڵەتانی دەسەڵاتخواز، گرنگیی هەڤگری لە سنوورەكانی ناسنامه‌یی وەك ناسنامه‌ی نەتەوەیی و یان سەروەریی نەتەوەیی، لە سەرووی دیموكراسییەوەیە.
جگە لەمانە، سیاسەتەكانی كۆلۆنیالیزم-سڕینەوە و پەرەسەندن كە لە ماوەی جه‌نگی سارد لە نێوان نوخبەكانی وڵاتانی جیهانی سێیەمدا هەبوو، فاكتەرێك بوو بۆ دەستێوەردانی زیاتری دەوڵەتانی دەسەڵاتخواز بەسەر ڕووبەرەكانی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووریی كۆمەڵگەدا. لەم ڕوانگەیەوه، دەستێوەردانی دەوڵەت فاكتەرێك بوو بۆ دیاریكردنی گەشەكردنی ڕێكخراوە دیموكراتییەكان. ئەم دۆخە ساڵانێك لە ماوەی جه‌نگی سارد وەك كێشەی بنه‌ڕه‌تیی دەوڵەتانی جیهانی سێیەم مابوو، بەڵام بە نەمانی بیرۆكەی سەروەری، وا دیارە كە لە پرۆسەی به‌جیهانیبووندا دەوڵەتانی دەسەڵاتخواز نەتوانن بەبەردەوامی دیموكراسی بخەنە دواوە.
بۆ باسكردنی پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتخوازیی دەوڵەتان و پرۆسەی دیموكراسی، دەتوانین لە سێ پێوەر كەڵك وەربگرین: پێشكەوتنە ئابوورییه‌كان، ڕاددەی تێپەڕاندنی لە پرۆسەی دەوڵەتسازی و سیاسەتە ئایدیۆلۆژییه‌كان.
بۆیە پێویستە ئەم وتەی "دانیێل بێل" دووپات كەینەوە كە: "لە سەردەمی به‌جیهانیبووندا دەوڵەت بۆ جێبەجێكردنی كارە بچكۆڵەكان زۆر گەورەیە و، هەروەها بۆ جێبەجێكردنی كارە گەورەكان زۆر بچكۆڵه‌یه." بەم شێوەیە لە ئاستی ناوخۆییدا لە ڕێگەی بەخشینی زۆربەی بەرپرسیارێتییەكان بە كەرتی ناحكوومی و، هەروەها لە ئاستی نێودەوڵەتییش لە ڕێگەی بەشداریكردنی ئەكتەرگەلی ناحكوومی وەك NGOكان، لە هەندێك بواردا وەكوو لەناوبردنی نەخۆشییە كوشندەكان، ماددە بێهۆشكەرەكان، پیسبوونی ژینگە، پەرەنەسەندوویی، هەژاری و...، دەكرێت كارایی و دەسەڵاتی دەوڵەت زیاد بكرێت و ڕێگری لە پێكدادانەكان بكرێت.
لەم كتێبەدا كە لە دە بەشی سەرەكی و دوا وتار پێك هاتووە، هەوڵ دراوە تا ڕەهەندە جۆراوجۆرەكانی به‌جیهانیبوون و قەیرانەكانی بەردەمی ئەم پرۆسەیە بخرێتە ژێر لێكۆڵینەوە و، لێكدانەوەی لەسەر بكرێت و پێگەی باكوور و باشوور لە لایەنە جیاوازەكان و لە ڕوانگەی كاریگەریی ئەم پرۆسەیە بخرێتە ژێر خوێندنەوە و توێژینەوە.
پێكهاتەی ئەم كتێبە
بەشی یەكەم: چاوخشاندنێك بەسەر به‌جیهانیبووندا
بەشی دووەم: قەیرانی واتا لە سەردەمی به‌جیهانیبوون
بەشی سێیەم: پێگەی دەوڵەت و هاووڵاتیان لە سەردەمی به‌جیهانیبوون
بەشی چوارەم: هاوكارییە نێونەتەوەیییەكان لە سەردەمی به‌جیهانیبووندا
بەشی پێنجەم: ڕۆڵی ئەكتەرە ناحكوومییەكان لە سەردەمی به‌جیهانیبوون
بەشی شەشەم: ئاسایش و به‌جیهانیبوون
بەشی حەوتەم: به‌جیهانیبوون و بابەتی پەرەسەندن
بەشی هەشتەم: بارودۆخی ناسێونالیزم لە سەردەمی به‌جیهانیبوون
بەشی نۆیەم: پێگەی دەوڵەتانی دەسەڵاتخواز لە سەردەمی به‌جیهانیبوون
بەشی دەیەم: به‌جیهانیبوون و گوتاری جیهانی ئیسلامی
وەرگێڕانی كتێبەكە بۆ سەر زمانی كوردی:
سەید عەبدولعەلی قەوام، به‌جیهانیبوون و جیهانی سێیەم و ئاسایشی نەتەوەیی، وەرگێڕانی: سەڵاح جەعفەری، هەولێر: دەزگای توێژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی، چاپخانەی هاوسەر، 2009.
بۆ دابەزاندنی كتێبەكە:
https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/63339.PDF?ver=129817460319285780