د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق
دەسپێك
ئەو گەشبینییەی لە عێراق پاش ئاگربەستی ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنان لە عێراق هاتە كایەوە بۆ ئۆقرەییی هەرێمایەتی، لەگەڵ داڕمانی ڕژێمی ئەسەددا لە دیمەشق، گۆڕا بۆ چاوەڕوانی و دڵەخورتێ لە ئاییندەی پەیوەندیی ئەم دوو وڵاتەی كە جوگرافیا كردوونی بە دراوسێ و هەردووكیشیان لە میحوەرێكدا بوون كە ناویان ناوە “موقاوەمە”، كە ئەركی بەرهەڵستیكردنی ئیسرائیلە.
ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات لەسەر لێكەوتەكانی بارگۆڕانەكانی سووریا لەسەر عێراق و وردتر، لەسەر گرووپە چەكدارەكانی شیعە هەڵوێستە بكات.
پشتپەردەی مشتومڕە عێراقییەكان بەر لە كەوتنی ئەسەد
ڕەوشی سووریا لە بەهاری 2011 بە خۆپیشاندانی جەماوەری دژی ڕژێمی بەعس بە سەرۆكایەتیی “بەشار ئەسەد” و داواكاریی كرانەوە و پێدانی ئازادی دەستی پێ كرد، بەڵام بەخێرایی گۆڕا بۆ ململانێیەكی چەكداریی ئاڵۆز كە وڵاتەكەی كردە گۆڕەپانێكی كراوە بۆ ململانێی هێزە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان. لەم پانتایییەدا جگە لە “شۆڕشگێڕەكان”، گرووپە چەكدارەكانی ئەلقاعیدە و پاشان داعش بە شێوەیەكی بەرچاو بڵاو بوونەوە. لە عێراقی دراوسێی سووریاشەوە 11 گرووپی چەكداری شیعە چوونە ئەودیوی سنوور لەژێر دروشمی “پاراستنی حەرەمە پیرۆزەكان”ی شیعە و بەرەنگاربوونەوەی “گرووپە چەكدارە تیرۆریستەكان”. ئەمەیش لە چوارچێوەی پلانێكی ئێرانیدا كە سەرۆكایەتیی “بەرەی موقاوەمە” دەكات و وەك پارێزەری بەرژەوەندییەكانی شیعەی ناوچەكە و دنیا مامەڵە دەكات.
چوار لە گرووپە عێراقییەكانی نێو سووریا (حزبوڵڵا، نوجەبا، عەسائیب، ئەنساروڵڵای ئەوفیا) زۆرترین چەكداریان ڕەوانەی ئەودیوی سنووری كردووە؛ لەگەڵ ئەوانیشدا هەندێك گرووپی تر (كەتیبەكانی ئیمام عەلی و سەییدولشوهەدا بە نموونە) لەسەر سنوورەكان و لە هەردوو بەری عێراق و سووریاوە لە هاتوچۆ و چالاكی و جموجۆڵدا بوون[1]. سەرجەم ئەم گرووپانەیش لەگەڵ حزبوڵڵای لوبنان و ئەفسەرانی سوپای پاسدارانی ئێرانی، بوونە بەشێك لە هاوكێشەی ئەمنیی سووریا بەرامبەر گرووپە سوننە توندڕەوەكان لە لایەك و بۆ بەهێزكردنی پشتێنە ئێرانییە شیعەكەی تاران _ بەیرووت لە لاكەی تر، بەرامبەر ئیسرائیل و پێگەی حزبوڵڵا لە هاوكێشەی نێوخۆییی لوبناندا.
لە پاش 13 مانگ جەنگ و پێكدادان و كوژرانی دەوروبەری سێ هەزار چەكداری حزبوڵڵا لەگەڵ سەركردەكانی ڕیزی یەكەم و دووەمی، لەنێویشیاندا ئەمینداری گشتی (حەسەن نەسروڵڵا)[2]، دەرفەت ڕەخسا بۆ جووڵەی گرووپە چەكدارە بەرهەڵستكارەكانی سووریا دژی ڕژێمی ئەسەد بە سەركردایەتیی “دەستەی ئازادكردنی شام” كە تێكەڵەیەكە لە گرووپی چەكداری سوننی تا دەرفەت لە لاوازیی میحوەرە ئێرانییەكە ببینن بۆ گەیشتن بە ئامانجی كۆنترۆڵكردنی حەلەب و حەما و حیمس و دیمەشق.
لەم بەرە نوێیەی جەنگیشدا حكوومەتی عێراق كەوتە بەرداشێكی قورسەوە بۆ خۆدوورگرتن لە تێوەگلان لە لایەك و هێوركردنەوەی گرووپە چەكدارە شیعەكانی تر لە لاكەی تر كە بەدیارچاویانەوە لە پاش لوبنان بلۆكێكی تری گرنگ لە میحوەرە ئێرانییەكە (موقاوەمە) دادەڕووخا. سەرەنجام ئەو ئاراستەیەیش سەر كەوت كە هیچ لایەنێكی عێراق بەشداری نەكات لە پاڵپشتیی ڕژێمی سووریا بە شێوەی سەربازی، بەتایبەت كە دەزگە هەواڵگرییەكانی عێراق دڵنیا بوونەوە لەوەی جموجۆڵەكانی “دەستەی ئازادكردنی شام” بە هەماهەنگی و ئامادەییی ئەفسەرانی هەواڵگریی توركیایە لە ژوورەكانی ئۆپەراسیۆنی چەكدارە ئیسلامییەكان[3]. هاوكات لەگەڵ ئەوەیشدا ئەردۆغان بەڕوونی ڕای گەیاند بەهیوایە پێشڕەویی چەكدارە ئۆپۆزیسیۆنەكان تا ناو دیمەشق بڕوات[4]. پێشتریش كە بەرپرسانی عێراق نێوانگرییان لە نێوان توركیا و ڕژێمی ئەسەددا كردبوو، گەیشتبوونە ئەو بڕوایەی كە ڕەتكردنەوەی سازشكردن لەلایەن ئەسەدەوە بۆ گێڕانەوەی ئاوارە سوورییەكان لە توركیا و قبووڵكردنی بڵاوبوونەوەی سوپای توركیاش لە باكووری سووریا، یەكێك لە هۆكارەكانی شكستهێنانی دانوستانی ناڕاستەوخۆی هەردوو لایە[5].
لە پاش جووڵەی گرووپە چەكدارە سوننەكان بە ئاراستەی حەلەب و حیمس و دیمەشق، “دەستەی حەشدی شەعبی” كە چەتری فەرمیی كۆكەرەوەی گرووپە چەكدارەكانی شیعەیە لە عێراق، زەنگی مەترسیی لێ دا؛ بەو پێیەی عێراق لەژێر هەڕەشەی پەلكێشانی هێزە چەكدارەكانی سووریادایە و ئەوەی لەوێش ڕوو دەدات “نیگەرانی و شڵەژان دروست دەكات”، بەڵام بەهۆی ئەوەی حەشدی شەعبی دەزگەیەكی دەوڵەتییە و “لە دەرەوەی عێراق ڕۆڵ نابینێت و ملكەچی فەرمانی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانە”[6]، جەختی لە تێوەنەگلان كردەوە لە نوێبوونەوەی قەیرانی سووریا.
شان بە شانی دامەزراوەی فەرمیی حەشدیش موقتەدا سەدر كە ڕەوتێكی سیاسی (التیار الوطني الشیعي) و باڵێكی چەكداریشی هەیە (سرایا السلام)، جەخت لە دوورەپەرێزی و بێلایەنیی كردەوە؛ نەك هەر ئەوە، داوای سزادانی ئەو لایەنانەیشی كرد كە خروقات دەكەن و دەچنە سووریا[7]. بەپێچەوانەی ئەم ئاراستەیەیشەوە كەتیبەكانی حزبوڵڵا كە شوێنكەوتەی سوپای پاسدارانە، حكوومەتی عێراقی هان دەدا بە هەماهەنگی لەگەڵ ڕژێمی سووریادا هێز ڕەوانەی ئەو وڵاتە بكات، چونكە گرووپە سوورییەكان (دەستەی ئازادكردنی شام) “مەترسین لەسەر ئاسایشی نەتەوەییی عێراق و ناوچە”.[8] هەر لەم كاتەیشدا گرووپی “ئەبو فەزڵی عەباس” بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خۆی هەڵپەسارد و گەڕانەوەی ڕاگەیاند “بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكان” و دەستی كرد بە ناونووسین بۆ ڕۆیشتن بەرەو چواردوری حەرەمە پیرۆزەكانی شیعە لە سووریا كە مەقامەكانی زەینەبی ئیمام عەلی و ڕوقیەی كچی حوسێنن[9]. بەپێی زانیاریی میدیا بریتانییەكانیش هەر لەم كاتانەدا بەشار ئەسەد و سوپای پاسدارانی ئێرانیش لای خۆیانەوە بەفەرمی داوای بەهاناوەچوونی دیمەشقیان كردبوو لە گرووپە چەكدارەكانی عێراق، بەڵام ئەوان بە كۆی دەنگ ڕازی نەبوون بە شێوەی سەربازی بچنە سووریا و، لە بری ئەوە پێشنیاریان كردبوو بە زانیاری و هەواڵگری و هاوكاریی مرۆیی یارمەتیی ڕژێمی ئەسەد بدەن[10].
سەبارەت بەوەیشی بۆچی وەك پاش 2011 ئەو گرووپانە خۆیان نەچوون بۆ سووریا و هەموویان تۆپەكەیان خستە گۆڕەپانی سەرۆكوەزیران، “كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا” بەوە لێكی دایەوە كە نەیانویست پاساو بدەنە دەست ئیسرائیل بۆ بەئامانجگرتنیان، ئەگەرنا ئەوان دەزانن ئەوەی لە سووریا ڕووی دا “گوزر بوو لە میحوەری موقاوەمە”.[11] گرووپە سەرەكییەكانی تری شیعەیش وەك تەڵەیەك تەماشای سووریایان دەكرد بۆ تێوەگلان و بەئامانجگرتنیان لەسەر خاكی سووریا پاش دوورخستنەوەیان لە عێراق[12]؛ بەتایبەت پێشتر ئیسرائیل بە ڕێگەی جۆراجۆر هەڕەشەكردن لە گرووپە چەكدارەكانی، گەیاندبووە بەغدا[13].
لە نێوان ئەم دوو ئاراستە شیعییەیشدا هاوپەیمانەكانی سوودانی لەنێو “ئیدارەی دەوڵەت” سەرۆكوەزیرانیان هان دا پەیوەندی لەگەڵ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش بەهێز بكات[14]؛ ئەمە لە كاتێكدا چەند مانگی پێشوو سەرجەم جەمسەرە جیاجیاكانی شیعەی عێراق، پێداگر بوون لەسەر كۆتاییهێنان بە ئەركی ئەو هاوپەیمانێتییە لەبەر نەمانی پاساوی مانەوە. یەكێك لەوانەیشی كە ئەم پێداگرییەی دەكرد، سەرۆكوەزیران محەمەد شیاع سوودانی بوو كە لەژێر گوشاری لایەنە شیعەكاندا داوای كۆتاییهێنانی ئەركی هاوپەیمانییەكە كرد؛ ئەمەیش لە بنەڕەتدا بەشێكە لە بەرنامەی کاری كابینەكەی[15]. ئەم پێشهاتەیش دەشێت ببێتە بنەمای ڕازیبوون بە مانەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە داهاتوودا لەبەر ڕۆشناییی گۆڕینی بارودۆخ و هاوكێشەكان.
لێكەوتەكانی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد لەسەر دۆخی عێراق
لەنێو سیستەمە پشكپشكێنەكەی عێراقدا، شیعەكان لە هەموو پێكهاتەكانی تر زیاتر بە پێشهاتەكانی سووریاوە پەیوەستن؛ لە لایەك سووریا بەشێك بوو لەو میحوەرە ئێرانییەی كە لە تارانەوە تا دەریای سپیی ناوەڕاست درێژ دەبێتەوە، لە لاكەی تر هاتنەسەر حوكمی “دەستەی ئازادكردنی شام” كە هەندێك لە پێكهاتەكانی پێشینەی بەشداریكردن و ئەندامێتییان لە ئەلقاعیدە و داعشدا هەیە و لەسەر ڕەوتی “سەلەفییەتی جیهادی” ئەژمارن، مەترسییە لەسەر ڕۆژاوای عێراق و هەمان سیناریۆی ساڵی 2014 بیر دەهێنێتەوە كە چەكدارەكانی داعش لە سووریاوە بۆ مووسڵ و پاشان 1/ 3ی خاكی عێراق كشان و، مەترسییەكی وجوودیی گەورەیان لەسەر دەسەڵاتی شیعە لە عێراقدا دروست كرد.
لەسەر ئاستە فەرمییەكەی، چوارچێوەی شیعی ئەوەی بڕییەوە كە ڕەوشی سووریا درێژكراوەی ئاسایشی نەتەوەییی عێراقە بەهۆی دراوسێیەتیی جوگرافی و كۆمەڵایەتییەوە، هەروەها نیگەرانییشیان دەربڕی لەوەی “خەڵكانی تیرۆریست” چەند ناوچەیەكی گرنگیان لە سووریا گرت[16]. بەڵام لەگەڵ كەوتنی دیمەشقدا جەمسەرەكانی چوارچێوە شیعییەكەی هاوپەیمانی تاران، خێرا گوتاری خۆیان گۆڕی بۆ پێشوازیكردن لە گۆڕانكارییەكانی سووریا”، لە پێش هەموویانەوە نووری مالیكی كە یەكێكە لە هێماكانی بەرگریكردن لە ڕژێمەكەی ئەسەد لە پاش 2011. ناوبراو جەختی لەوە كردەوە “ڕێز لە ئیرادەی گەلی سووریا دەگرن لە گۆڕینی دەوڵەتەكەیان”[17]، ئەمە لە كاتێكدا پێشتر هەر مالیكی لە وتارێكدا لە نەجەف بەرپەرچی داوكاریی “محەمەد جۆلانی _ ئەحمەد شەرع”ی دایەوە بۆ مانەوەی عێراق بەبێلایەنی لە دۆسیەی سووریا و جەختی كردەوە، ئەوان “بێلایەن نین و لە هەر كوێ پێویست بكات، بەرگری لە ئیسلام و موسڵمانان دەكەن.”[18] ئەمەیش ئاماژەی ناواخن بوو بۆ پاراستن و بەرگریكردن لە شیعەكانی سووریا.
حكوومەتی عێراق لەسەر ئاستە فەرمییەكە بۆچوونی وایە پەرەسەندنی جەنگ لە سووریا، ناوچەكە دەخاتە بەردەم پشتێنەیەكی ئاگرین؛ لەم سیناریۆیەیشدا عێراق و ئێران دەبنە ئامانج. بەم هۆیەیشەوە پێویستە چاوەكان لەسەر سووریا بن بۆ چاودێریكردنی قەیرانەكەی، تا بەرەو ڕۆژهەڵاتی سووریا پەلنەهاوێژێت.[19] هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا ترس و هۆشداریدانێك هەیە كە پاش كۆتاییهاتنی دۆسیەی لوبنان و سووریا، ئیدی سەرەی عێراقە و دەشێت گرووپە شیعەكانی عێراقیش بكرێنە ئامانج ئەگەر هات و پەیوەندیی گەرم و ئۆرگانیی خۆیان لەگەڵ تاران نەبچڕێنن و؛ ئەمەیش لە ڕێگە و كەناڵی نافەرمییەوە بەگوێی عێراقدا دەدرێت[20] كە دەشێت ترساندن بێت و دەشێت ڕاستیش بێت، هاوشێوەی حەماس و حزبوڵڵا.
دوو ئەگەر و پێشهات لە بەردەم حكوومەتی عێراقدا
بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، دەزگە هەواڵگرییەكانی عێراق چاودێریی دوو ئەگەر دەكەن لە پێشهاتەكانی سووریادا: یەكەمیان ئەگەری دروستكردنی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتییە دژی گرووپە چەكدارەكانی سووریا، هاوشێوەی 2014؛ دووەمیشیان ئەگەری ڕاگەیاندنی دەوڵەتێك یان دەسەڵاتێكی ئیسلامییە لە سووریا كە ببێتە موگناتیسی هێزە جیهادییەكانی دنیا، كە ئەمەیش مەترسییە لەسەر ڕۆژاوای عێراق[21].
بەپێی ئەو ئاماژانەی بەردەستن بۆ ئەگەری یەكەم، پێكهێنانی هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەكە دوورە و هەلومەرج و دەرفەتی پێكهێنانی لە هیچەوە نزیكە، چونكە جگە لەوەی “دۆناڵد ترەمپ” یەكلاییی كردەوە كە دەستوەردان ناكەن و شەڕەكە هی ئەوان نییە[22]، چەكدارەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا گوتاری خۆیان لە ئیسلامی ڕادیكاڵییەوە، گۆڕییەوە بۆ هەوڵی خۆگونجاندن لەگەڵ جیاوازییەكانی سووریا و ڕاكێشانی سەرنجی وڵاتان بۆ ئەم گوتارە نوێیەیان[23]؛ هەروەها زۆر لە كاردانەوەكانی ئەمریكا و ئەوروپا بەرامبەر ئەو گرووپانە، لەوانەیش پەیامەكەی بایدن بە ئاراستەی مامەڵەكردن لەگەڵیان ئەگەر لەسەر ئەم كرانەوەیە بەردەوام بن[24]. بەپێی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن و میدیای ئەمریكی بڵاوی كردوونەتەوە، واشنتۆن لە ڕێگەی توركیاوە لە پەیوەندیدایە لەگەڵ چەكدارە سەركەوتووەكان، بەتایبەت “دەستەی ئازادكردنی شام”[25]؛ بە ئەگەری زۆریش واشنتۆن و لەندەن بە ئاراستەی كاركردن لەگەڵ “دەستەی ئازادكردنی شام” هەنگاو دەنێن[26].
بۆ ئەگەری گۆڕانی سووریاش بۆ دەوڵەتێكی جیهادی كە سەرچاوەی مەترسی بێت، پێچەوانەیە لەگەڵ هەوڵەكانی “دەستەی ئازادكردنی شام” بۆ گۆڕینی وێنەی پێشووی و خۆگونجاندن لەگەڵ پێداویستیی ئەم دۆخە. لەم بەینەیشدا “ئەبو محەمەد جۆلانی” كە باكگراوندێكی جیهادیی هەیە، ناوەكەی گۆڕی بۆ “ئەحمەد شەرع” وەك هەوڵێك بۆ ڕێگەخۆشكردنی قبووڵكردن وەك كەسێكی جیاوازی كاریگەر لە سووریای ئاییندەدا. جگە لە كاریگەریی توركیاش لەسەر ئەو گرووپانەی سەركەوتوون و هەوڵی بەرهەمهێنانەوەیان، بە جۆرێك كە لەگەڵ هەلومەرجەكەدا بگونجێن، دروستكردنی دەوڵەتی ئیسلامیی جیهادی، لەگەڵ ئاسایشی نەتەوەییی وڵاتانی دیكەی وەك ئیسرائیل و میسر و ئوردن و كەنداو، نایەتەوە. تارماییی ئەزموونی كۆمەڵی “ئیخوان موسلیمین”یش لە میسر و دەوڵەتە گریمانكراوەكەی داعشیان لە سووریا لە دەیەی ڕابردوودا لەپێش چاون؛ ئەوەیشی بۆ عێراق جێگەی دڵنیاییی زیاترە، گفتی بایدنە بۆ هاوكاریكردن و بەهێزكردنی بەرامبەر مەترسییە چاوەڕوانكراوەكانی سووریا[27]. ناوبراویش تا 20ی كانوونی دووەمی 2025 لە پۆستەكەیدا دەمێنێتەوە و ئەم مانگەی سەرەتاش گرنگیی زۆری هەیە لە زاڵبوون بەسەر مەترسییەكان و ڕوونبوونەوەی وێنە تەڵخەكەدا.
باوەڕێك هەیە كە ژیاندنەوەی گرووپە چەكدارەكانی سووریا دروستكراوی ژوورەكانی هەواڵگری بن و ئەگەر عێراق دژیان بوەستێتەوە، دەكەوێتە ناو تەڵەیەكی گەورەوە؛ جگە لەوەیش دووریی ناوچەكانی بندەستی “دەستەی ئازادكردنی شام” لە سنوورەكانی عێراق، دڵنیایییەك دەدات بە عێراق، چونكە نێوانیان دەوروبەری 500 كم دەبێت و لە ئێستادا زیاتر عێراق لەگەڵ هێزەكانی سووریای دیموكرات (قەسەدە) هاوسنوورە و ئەم هێزەیش پێشتر لای حكوومەتی عێراق ناسراوە و پەیوەندییان ئاڵوگۆڕ كردووە[28]. هەر لەم نێوەدا و نزیك لەم حەزەركردنە (خۆبەدوورگرتنە)یشدا لە یەكەم كاردانەوەدا بەرامبەر كەوتنی ڕژێمی ئەسەد، حكوومەتی عێراق جەختی لەسەر ئەوە كردەوە خۆیان لە دەستوەردان لە كاروباری سووریا بەدوور دەگرن و پشتی كەس ناگرن دژی ئەوی دی و، ئەوەیشی بیر هێنایەوە كە عێراق “پەیوەندیی برایەتی، مێژوویی و ئایینی”ی لەگەڵ سووریادا هەیە[29].
لەسەر ئاستی مەیدانییش عێراق هەندێك دڵنیاییی هەیە، لەوانەیش بیابانی نێوان عێراق و سووریا بە درۆنی چاودێری ڕووماڵ كراوە؛ جگە لەوەیش چەكداری زۆری ناوچەكانی ڕۆژاوای عێراق هەن شارەزای درز و كەلەبەرەكانن[30]. جۆرێك لە گەشبینییش هەیە كە ژینگەی كۆمەڵگەییی ڕۆژاوای عێراق لە ئێستادا وەك 2014 داڵدەی توندوتیژی نەدا و ئەزموونەكانی ئەلقاعیدە و داعش بایی هێندە كاریگەر بوون كە ئەو سیناریۆیانە لە شارە سوننەكانی عێراق دووبارە نەبنەوە و هەندێك دڵنیاییش هەن لەم بارەیەوە[31].
میحوەرە شیعییەكە لە پاش كەوتنی سووریا
بۆچوونێك هەیە پێی وایە كەوتنی سووریا بوومەلەرزەیەكی جیۆسیاسیی گەورەی ناوچەكەیە و كاریگەرییەكانی بێ گومان دەگاتە بەغدا و تاران و یەمەن[32]. لەناو دەستەبژێری سیاسیی ئێرانیش هەن پێیان وایە یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی “دەستەی تەحریری شام” پاش دیمەشق، تارانە.[33] بۆ قەرەبووكردنەوەی شكستی كەوتنی ئەسەد و ئەو دۆخەیش كە دووچاری “میحوەری موقاوەمە” بووە، پەرلەمانتارێكی ئێرانی، تەنیا چارەسەر بە “تاقیكردنەوەی بۆمبی ئەتۆمی” دەبینێت بۆ ئەوەی برینەكانی بەرەی موقاوەمە ساڕێژ بكات[34]، بەڵام ئەم پێشنیارە لەگەڵ سەردەمی هاتنی سەرۆكێكی وەك دۆناڵد ترەمپدا هیچ زەمینەیەكی سەركەوتنی نییە. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا ئاژانسێكی ئێرانی گرنگیدانی بە حووسییەكانی یەمەن وەك بژاردەیەكی گونجاو داوەتە قەڵەم بۆ قەرەبووكردنەوەی زەبرەكانی لوبنان و سووریا[35].
بەپێی هەندێك خەمڵاندنیش تێچووی قوتاركردنی ڕژێمی ئەسەد لە پاش 2011 لەسەر ئێران، جگە لە زیانە گیانییەكان (3000_3500 كوژراو لە سوپا و حزبوڵڵا و گرووپە چەكدارەكان)، بڕی 30_50 ملیار دۆلار كەوتووە و بە داڕمانیشی كەوتە بەر با و، هەندێك پەرلەمانتاری ئێرانیش پرسیاری ئەوەیان كردووە لە پاش ئەسەد كێ ئەو 30 ملیار دۆلارە قەرزە دەبژێرێت؟[36] .
ئازاری لەدەستدانی ئەسەد بۆ میحوەرە ئێرانییەكە لەوەدایە، تاقە خێزانی سیاسیی عەلەویی حوكمڕان بوون لە ناوچەكە و بە درێژاییی 40 ساڵیش هاوپەیمان و دۆستی نزیكی “كۆماری ئیسلامیی ئێران” بوون. بە كەوتنی ئەم خێزانەیش بە ئەگەری زۆر ئێران سەرجەم دەستكەوتە ستراتیژییەكانی لە سووریا لەدەست دەدا؛ جگە لەوەیش چیدیكە سووریا وەك پردی پەیوەندی و گەیەنەری تاران بە بەیرووت نامێنێتەوە. لە ئێستایشدا تەنیا خاڵی جێگە هیوای ئێران ئەوەیە كە “دەستەی تەحریری شام” گفتی داوە پارێزگاری لە شیعەكانی بندەستی بكات و لەم بارەیەوە كەسایەتییە شیعە كاریگەر و دەركەوتووەكانی سووریا باس لەوە دەكەن گفتیان وەرگرتووە سەر و ماڵیان پارێزراو بێت، لەنێویشیدا مەقام و جێگە پیرۆزەكانی شیعە.[37]
هەندێك لە لێكۆڵەرانی سیاسییش پێیان وایە لە بنەڕەتەوە میحوەرە ئێرانییەكە لەسەر “دروشم و هەڵەشەییی سیاسی و دەمارگیری” و پشتبەستن بە ڕووە پەنهانی و نەزانراوەكان (غیبیات)ی نێو ڕیوایەت و دەقەكانی ئایینزای شیعە بنیات نراوە و داڕمانیشی بەم جۆرە جێگەی سەیر نییە[38]. لەناو ئێرانیشدا هەن باسیان لەوە كردووە كەوتنی ئەسەد دەشێت سوود و قازانجی بۆ ئێرانییەكان هەبێت؛ بەو پێیەی چیتر پارەی ئێران لە هەوڵی قوتاركردنی ئەم ڕژێمەدا خەرج ناكرێت و، دەكرێت بخرێتەوە خزمەت بوودجەی ئێران[39].
كۆبەند
كەوتنی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا گورزێكی سیاسیی دیكە بوو بەر “میحوەری مقاوەمە”ی شیعی كەوت لە ناوچەكە. لەم بارگۆڕانەیشدا عێراقی فەرمی و عێراقی گرووپەكان كەوتنە نێو دوو بەرداشی دژبەیەك كە یەكێكیان تێوەگلان و ئەوی دی مانەوە بوو بەبێلایەنی. سەرەنجام لەژێر هەندێك كاریگەریدا كە هەندێكیان ترس بوون، لۆژیكی دەوڵەت سەر كەوت و هیچ لایەنێكی عێراقی جارێكی تر، نەبوو بە بەشێك لە گرژییەكانی سووریا. بەڵام ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە لە لێكەوتەكان دوور بێت و لە قۆناغی ئاییندەدا كاریگەر دەبێت بە فۆرمی نوێی پێكهێنانەوەی دەوڵەت لە سووریا؛ هەروەها لە پێكهێنانەوەی میحوەرە شیعییەكەیشدا ئەگەر قورسایی بخرێتە سەر عێراق، ئەوە ئەگەری بەئامانجگرتنی هەیە لەسەر شێوازی حەماس و حزبوڵڵا و ڕژێمی ئەسەد. دۆخە گشتییەكەیش لە قۆناغی داهاتوودا بەسەر چەند بژاردەیەكی جۆراوجۆردا كراوەیە و بەشی زۆریشیان بە ناوخۆی سووریاوە پەیوەستن كە هێشتا ئاڵۆز و ناڕوونە.
وەرگێڕان: پێنووس کۆتاییی ڕژێمی بەشار ئەسەد کە هەڵهاتنی بۆ ڕووسیا لە ٨-١٢-٢٠٢٤، بوو بە هێمای… زیاتر
ن: تۆماس ل. فریدمان وەرگێڕانی لە ئیگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان ڕووخاندنی بەشار ئەسەد لە سووریا… زیاتر
د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان پێشەکی کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی پێنج دەیەی بنەماڵەی… زیاتر
"قەیرانەکانی ئەفغانستان و سووریا دەری دەخەن، کە پشتبەستنی زۆر بە زلهێزە دەرەکییەکان، لاوازی لە بەهێزکردنی… زیاتر
ن: ئارۆن ی. زێلین* وەرگێڕانی لە ئیگلیزییەوە: ئاوات ئەحمەد سوڵتان چەکدارەکە بە هاوەڵەکانی وت "خوا… زیاتر
خوێندنەوەیەک بۆ دەرفەت و هەڕەشەکانى نێوان کورد و زۆرینە؛ بەڵام هیچ ڕێکكەوتنێک گەرەنتیى نەبووە و… زیاتر