جاڕنامەى جيهانيى مافەكانى مرۆڤ

ئەم جاڕنامە جیهانییەى مافەکانى مرۆڤ، بە گوێرەی بڕیارى ژمارە 217 ئەلف (د-3) لە 10ى کانوونى یەکەمى 1948، بە 48 دەنگ لە کۆى 56 دەوڵەت و دەنگنەدانى 8 وڵات، پەسند کراوە.

THIS UNIVERSAL DECLARATION OF HUMAN RIGHTS

10/12/1948

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم  26, 12, 2016

ديباجە

لە سەرينى ئەوەى كە داننان بە ئابڕوو و كەرامەتى ڕەگئاژۆى سەرجەم ئەندامانى بنەماڵەى مرۆڤايەتى و، بە مافە وەكيەك و حاشالێنەكراوەكانى ئەوانيشەوە، بناغەى ئازادى، دادپەروەرى و ئاشتى لە دنيادا پێك دەهێنێ،

له‌بەر ئەوەى كە لەبيرخۆبردنەوەى مافەكانى مرۆڤ و سووكايەتىپێكردنيان، كردەوەى بەربەرى و هۆڤييانەى ئەوتۆيان بەدواوە بووە كە ئازارى ويژدانى مرۆڤايەتييان داوە،

لەبەر ئەوەى كە ئاواتى هەرە بەرزى تەواوى خەڵك ئەوە بووە كە دنيايەك بێتە ئاراوە، مرۆڤ بەئازادانە قسەى خۆى بكا و، باوەڕى خۆى دەرببڕێ و لە ترس و بيم و نەدارى و دەستکورتی ڕزگارى ببێ،

لەبەر ئەوەى كە پێويست بووە، یاسا مرۆڤ بپارێزى، نەبادا لە دواجاردا ناچار ببێ دژى ملهوڕى و ستەم ڕابپەڕێ و ياخى ببێ،

لەبەر ئەوەى كە پێويست بووە، گەشەپێدانى پێوەنديى دۆستانەى نێوان نەتەوان پەرەى پێ بدرێ،

لەبەر ئەوەى كە گەلانى نەتەوە يەكگرتووەكان سەرلەنوێ لە پەيماندا جەختيان لەسەر باوەڕبوون بە مافە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ، بە كەرامەت و بەها و بايەخى تاكەكەس و بە مافە وەكيەكەكانى پياوان و ژنان كردووەتەوە و، بڕياريان داوە كە پێشكەوتنى كۆمەڵايەتى بەرەو ژوور ببەن و، لە كەشێكى بەرفرەترى ئازاديدا، ئاستەكانى ژيان و گوزەران بەرەو سەرتر ببەن،

لە سەرينى ئەوەى كە دەوڵەتانى ئەندام، بەڵێنى هاريكارييان بە نەتەوە يەكگرتووەكان داوە، بەردەوام چاودێريى ماف و ئازادييە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ بكەن و ڕێزيان لێ بگرن،

لەبەر ئەوەى كە تێگەيشتنێكى هاوبەشى ئەم ماف و ئازادييانە، گرنگيى هەرە مەزنى لەو بەڵێنبردنەسەرەدا هەيە بەتەواوى،

هەنووكە، كۆمەڵەى گشتيى ئەم جاڕنامە جيهانييەى مافەكانى مرۆڤ، وەك نموونەيەكى هەرە بەرزى هاوبەشى تەواوى گەلان و نەتەوەكان، ڕادەگەيەنێ تا هەموو تاك و دەستە و گرووپێكى ناو كۆمەڵگە، بەردەوام ئەم جاڕنامەيان لەبەرچاو بێ كە لە ڕێگەى خوێندن و فێربوون و پەروەردە و ڕێوشوێنى جێگيرى نەتەوەيى و جيهانييەوە، ڕێزگرتن لەو مافانە پەرە پێ بدەن و، بە شێوەيەكى جيهانى و كارا لەنێو گەلانى دەوڵەتە ئەندامەكان خۆيان و گەلانى ئەو هەرێمانەیشەوە كە لەژێر دەسەڵاتى ئەواندان، دەستەبەرى دانپێدانان و ڕەچاوكردنيان بكەن.

ماددە 1

هەمى خەڵك بەئازادى لەدايك دەبن و لە كەرامەت و مافەكانياندا وەكيەكن. گشتيان ئاوەز و هۆش و ويژدانيان پێ بەخشراوە و، دەبێت بە گيانێكى برايانە مامەڵە لەگەڵ يەكديدا بكەن.

ماددە 2

1. 1. هەر يەكێك، بەبێ هيچ جياوازيدانانێكى وەك توخم، ڕەنگ، ڕەگەز، زمان، ئايين، بيروڕاى سياسى، يان هەر بيروڕايەكى ديكە، بنەچە و ئەسڵ و فەسڵى نيشتیمانى، يان كۆمەڵايەتى، سامان، بارى لەدايكبوون، يان ڕەوش و بارى ديكە، مافى كەڵكوەرگرتنى لە سەرجەم ئەو ماف و ئازادييانەدا هەيە كە لەم جاڕنامەيەدا جێيان بۆ كراوەتەوە.
2. 2. سەربارى ئەوەیش، نابێ جياوازى لەسەر بنەماى ڕەوش و ستاتۆى سياسى، دادوەرى و نێونەتەوەيیى وڵات، يان ئەو هەرێمەى كە كەسەکەى پێوە بەستراوە، بكرێ؛ جا هەرێمەكە سەربەخۆ بێ، يان لەژێر سايە و چاودێريدا بێ، يان هەرێمێكى ناخۆبەڕێوەر بێ، يان لەژێر سايەى هەر جۆرە بەرتەسكردنەوەيەكى ديكەى سەروەريدا بێ.

ماددە 3

هەر تاكێك مافى ژيان، ئازادى و تەناهيى تايبەت بە خۆى هەيە.

ماددە 4

نابێ هيچ تاكێك بە كۆيلە، يان ژێردەستە بكرێ. كۆيلايەتى و كڕين و فرۆشتنى بەندان، هەر شێوەيەكى هەبێ، قەدەغەيە.

ماددە 5

نابێ هيچ كەسێك ئازار و ئەشكەنجە بدرێ، يان ڕەفتار و سزاى توند و نامرۆڤانە و كەرامەتشكێنانەى لەتەكدا بكرێ.

ماددە 6

مافى هەر يەكێكە، لە هەر جێيەك بێ، وەك كەسێك لە بەردەم یاسادا، دانى پێدا بنرێ.

ماددە 7

هەموو خەڵك لە بەردەم یاسادا وەكيەكن و، دەبێت یاسا وەكيەك و بەبێ هيچ جياوازيدانێك بيانپارێزێ. هەمووان مافى ئەوەيان هەيە وەكيەك دژى هەر جياوازيدانانێك كە ئەم جاڕنامەيە پێشێل بكا، دژى هەر جۆرە هاندانێك بۆ جياوازیدانان، پارێزگارییان لێ بكرێ.

ماددە 8

هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە هانا بۆ دادگەى نيشتیمانيى پسپۆڕ ببات تا لە بەرانبەر ئەو كار و كردانەى كە مافە بنەڕەتييەكانى پێشێل دەكەن و، دەستوور، يان یاسا دەستەبەرى كردوون، چارەسەرێكى كاراى بۆ بدۆزێتەوە و هەقى بۆ بكاتەوە.

ماددە 9

نابێ هيچ كەسێك لەخۆوە بگيرێ، گل بدرێتەوە، يان دوور بخرێتەوە.

ماددە 10

هەر يەكێ، تەباى كەسانى ديكە، مافى ئەوەى هەيە لە لايەن دادگەيەكى سەربەخۆ و بێلايەن و دەستپاكەوە، بە شێوەيەكى دادپەروەرانە و بەئاشكرا سەيرى كه‌یسەكەى بكرێ و بڕيار لە ماف و پابەندييەكانى، يان هەر تۆمەتێكى پێى كراوە، بدرێ.

ماددە 11

1. 1. هەر كەسێك بە هەر تاوانێك تۆمەتبار بكرێ، تا ئەو دەمەى لە دادگەييكردنێكى بەئاشكرادا كە هەموو دەستەبەرێكى پێويستى بۆ بەرگريگردن لەخۆ بۆ دابين دەكرێ و تاوانباربوونەكەى بە یاساى بەسەردا ساغ دەكرێتەوە، بە بێتاوان دادەنرێ.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك به‌ هۆی کردن، یان نەکردنى كارێك، تاوانبار بكرێ كە بەپێى یاساى نيشتیمانى، يان یاساى نێودەوڵەتى لە كاتى تاوانكردنەکەدا، بە تاوان نەژمێردرێ. هەروا نابێ سزايەكى توندتر لەو سزايەى كە لە كاتى تاوانکردنەکەدا بۆ ئەو تاوانە دياري كراوە، بەسەر ئەو كەسەدا بسەپێنرێ.

ماددە 12

نابێ ژيانى تايبەتيى هيچ كەسێك، يان بنەماڵەكەى، يان ماڵ و نامە و نامەكارييەكانى مايەى هيچ جۆرە خۆتێكردنێكى ملهوڕانە بێ. هەروا نابێ پەلامارى ئابڕوو و شۆرەتيشى بدرێ. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە یاسا لەم جۆرە مايەخۆتێكردن و پەلامارانەى بپارێزێ.

ماددە 13

1. 1. هەموو كەسێك ئازاديى هاتوچۆ و نيشتەجێبوونى لەناو سنوورى هەر دەوڵەتێكدا، هەيە.
2. 2. هەموو تاكێك مافى ئەوەى هەيە كە هەر وڵاتێك، بە وڵاتەكەى خۆیشيیەوە، بەجێ بهێڵێ و، هەم بۆیشى بگەڕێتەوە.

ماددە 14

1. 1. هەموو تاكێك، لەبەر ستەم و چەوساندنەوە، مافى ئەوەى هەيە بە دواى پەنابەرى لە وڵاتێكى ديكەدا بگەڕێ و كەڵكى لێ وەربگرێ.
2. 2. هەر كەسێك لەبەر تاوانگەلێكى ناسياسى درابێتە دادگە، يان لەبەر كار و كردەيەكى پێچەوانەى مەبەست و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكان، كەڵك لەم مافە وەرناگرێ.

ماددە 15

1. 1. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە، دەوڵەتنامە (جنسیە)يەكى هەبێ.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك ملهوڕانە لە دەوڵەتنامەكەى بێبەش بكرێ، يان لە مافى گۆڕينى دەوڵەتنامەكەى بێبەش بكرێ.

ماددە 16

1. 1. هەر ژن و پياوێك تەمەنيان گەيشتبێتە تەمەنى هاوسەرگيرى، بێ هيچ كۆتوبەندێك بە هۆى ڕەگەز، يان دەوڵەتنامە، يان ئايين، مافى هاوسەرگيرى و پێكهێنانى خێزانيان هەيە. ژن و پياو، چ لە كاتى ژن و مێردايەتى و، چ لە بارى هەڵوەشاندنەوەیشيدا، مافگەلى وەكيەكيان هەیه‌.
2. 2. هاوسەرگيرى، دەبێت بە ڕەزامەنديى ئازادانە و تەواوى هەر دوو لايەنى هاوسەرگيرى بێ.
3. 3. ماڵبات، يەكەيەكى سروشتيى بنەڕەتيى كۆمەڵگەيە و مافى ئەوەى هەيە لە لايەن دەوڵەت و كۆمەڵگەوە بپارێزرێ.

ماددە 17

1. 1. هەر كەسێك، چ بەتەنيا و چ بە هاوبەش، مافى موڵكداريى هەیه‌.
2. 2. هيچ كەسێك، نابێ ملهوڕانە و بەزۆر مڵك و ماڵى لێ زەوت بكرێ.

ماددە 18

هەر كەسێك مافى ئازاديى بيركردنەوە و هۆش و ويژدان و ئايينى هەيە. ئەم مافەیش، ئازاديى گۆڕينى ئايين يان باوەڕ، ئازاديى ئايين دەربڕين، چ بەتەنیا و چ به‌ هاوبه‌ش، لەگەڵ كەسانى ديكەدا، چ بەئاشكرا و چ بەنهێنێ، لە ڕێگەى خوێندن و فێركردن و ڕەچاوكردن و بەجێهێنانى ڕێورەسمى ئايينیيش، دەگرێتەوە.

ماددە 19

هەر كەسێك مافى ئازاديى بيروڕا و ئازاديى ڕادەربڕينى هەيە. ئەم مافەیش ئازاديى پێڕەوكردنى هەر بيروڕايەك دەگرێتەوە بەبێ مايەى خۆتێكردن، هەروا وەدەستهێنان و وەرگرتن و بڵاوكردنەوەى هەواڵ و بيروڕایش دەگرێتەوە، جا بە هەر ئامرازێكى ميديا بێ، بێ خۆبەستنەوە بە سنوورەكان.

ماددە 20

1. 1. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە بەئازادانە بەشدارى لە كۆڕ و كۆبوونەوە و كۆمەڵەدا بكات.
2. 2. نابێ هيچ كەسێك ناچارى چوونەناو كۆمەڵەيەك بكرێ.

ماددە 21

1. 1. هەموو تاكێك مافى ئەوەى هەيە، ڕاستەوخۆ، يان لە ڕێگەى نوێنەرە بەئازادى هەڵبژێردراوەكانيیەوە، بەشدارى لە حكوومەتى وڵاتەكەيدا بكات.
2. 2. هەموو كەسێك، تەباى هەر يەكێكى ديكە، مافى ئەوەى هەيە پۆستى گشتى لە وڵاتى خۆيدا وەربگرێ.
3. 3. دەبێت خواست و ويستى گەل، چاوگەى دەسەڵاتى حكوومەت بێ. ئەم ويست و خواستەیش لە ڕێگەى هەڵبژاردنى پاك و بێگەردى ناو بە ناودا دێتە دى، كە دەبێت بە دەنگدانى نهێنى و يەكسانيى لە نێوان هەموواندا، يان هەر كارڕاييیەكى ديكەى هاوشێوە كە ئازاديى دەنگدانى تێدا مسۆگەر ببێ، بێتە دى.

ماددە 22

هەر كەسێك، وەك ئەندامێكى كۆمەڵگە، مافى بيمەى كۆمەڵايەتیى هەيە لەسەر بنەماى سوودمەندبوون لەو مافە ئابوورى و كۆمەڵايەتى و كه‌لتوورييانەى كە پێويستن بۆ پاراستنى ئابڕوو و كەرامەت و نەشونماى ئازادانەى كەسايەتیى خۆى، بە سايەى هەوڵى نەتەوەيى و هاريكاريى نێودەوڵەتى و بەگوێرەى رێکخستن و سەرچاوەكانى هەر دەوڵەتێك.

ماددە 23

1. 1. هەموو كەسێك مافى ئەوەى هەيە كار بكات، بەئازادى كار و شۆل بۆ خۆى هەڵبژێرێ، هەلومەرجێكى دادپەروەر و دڵخوازانەى كارى هەبێ و، لە بێكاربوون بپارێزرێ.
2. 2. هەموو تاكێك، بێ هيچ جياوازيدانانێك، مافى ئەوەى هەيە هەقدەستى يەكسان لە بەرانبەر كارى وەكيەك وەربگرێ.
3. 3. هەموو تاكێك كار بكات، مافى ئەوەى هەيە لە بەرانبەردا هەقدەستێكى دادپەروەرانەى گونجاو وەربگرێ كە بژێو و گوزەرانێكى شياو و بەكەرامەتى مرۆڤانە بۆ خۆى و بۆ خێزانەكەى دەستەبەر بكا، ئەمە سەربارى ئامرازەكانى ديكەى پاراستنى كۆمەڵايەتى لە كاتى پێويستدا.
4. 4. هەموو كەسێك بۆ پاراستنى قازانج و بەرژەوەندييەكانى خۆى، مافى پێكهێنانى كۆڕ و كۆمەڵەى پيشەيى و چوونەناو سەنديكاى هەیه‌.

ماددە 24

هەموو كەسێك مافى پشودان و كات و دەمى بێشۆل و كارى هەیه‌، نەمازە دياريكردنى بەجێ و ڕێى كاتژمیره‌كانى كار و پشووى ناو بە ناوى بەمز (بەکرێ).

ماددە 25

1. 1. هەر كەسێك مافى ئەوەى هەيە ئاستێكى گوزەرانى هەبێ و تەندروستى و بژێوى خۆى و ماڵباتەكەى پێ دابين بكا، بە خۆراك، جلوبەرگ، خانوبەرە و و چاودێريى پزيشكى و خزمەتگوزارييە پێويستە كۆمەڵايەتييەكانيشەوە. هەروا مافى ئەوەیشى هەيە لە بارى بێكارى، نەخۆشكەوتن، پەككەوتن و بێوەژنى و بێوەمێردى و پيربوون و هۆكارى ديكەى لەدەستدانى ئامرازەكانى بژێوى لە ئەنجامى هەلومەرجێكدا، بێ ويست و خواستى خۆى، ژيان و گوزەرانى بۆ دابين بكرێ.
2. 2. دايكايەتى و منداڵێتى، مافى هاريكارى و چاودێريى تايبەتيان هەیه‌ و، دەبێت سەرجەم مناڵان، جا چ لەدايكبوونيان ئاكامى گرێبەستێكى شەرعى بێ، يان ڕێگەيەكى ناشەرعى، مافى ئەوەيان هەيە وەكيەك لەبارى كۆمەڵايەتييەوە بپارێزرێن.

ماددە 26

1. 1. هەر كەسێك مافى ئەوەى هەيە پێى بخوێندرێ. دەبێت خوێندن و فێربوون، بە لانى كەم لە هەر دوو قۆناخى سەرەتايى و بنەڕەتيدا، بەخۆڕايى بێ. دەبێت خوێندنى سەرەتايى بەزۆر بێ و، خوێندنى تەكنيكى و پيشەيى بگشتێندرێ و، وەرگرتن لە خوێندنى باڵادا لەسەر بنەماى لێوەشاوەيى و بۆ هەمووان وەكيەك بێ.
2. 2. دەبێت ئامانجى پەروەردە و فێركردن، پێگەياندنى هەمەلايەنەى كەسايەتيى مرۆڤ و ڕێزگرتنى زێترى ماف و ئازادييە بنەڕەتييەكانى مرۆڤ، برەودان بە لێكحاڵيبوون و لێبووردەيى و دۆستايەتيى نێوان سەرجەم گەل و گرووپ و كۆمەڵە ڕەگەزى و ئايينييەكان و هەوڵى زێترى نەتەوە يەكگرتووەكان بێ، بۆ پاراستنى ئاشتى.
3. 3. دایكان و باوكان، پێش كەسانى ديكە، مافى ئەوەيان هەيە جۆرى ئەو پەروەردەيە ديارى بكەن كە منداڵەكانيان پێ پەروەردە دەكرێ.

ماددە 27

1. 1. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە ئازادانە بەشدارى ژيانى كه‌لتووريى كۆمەڵگە بکا و، چێژ لە هونەر وەربگرێ و، بەشدارى لە پێشكەوتنى زانستیدا بكا و، سوود لە دەسكەوتەكانى وەربگرێ.
2. 2. هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە، بەرژەوەندە مەعنەوى و ماددييەكانى بپارێزرێن، كە بەرەنجامى هەر بەرهەمێكى زانستى، ئەدەبى، يان هونەرى بن كە خۆى دايناوە.

ماددە 28

هەر تاكێك مافى ئەوەى هەيە كەڵك لە سیسته‌مێكى كۆمەڵايەتى و نێودەوڵەتيى وەسا وەربگرێ كە بەساى ئەمەوە، ئەو ماف و ئازادييانەى لەم جاڕنامەيەدا هاتوون، بەتەواوى بێنە دى.

ماددە 29

1. 1. هەر تاكێك لە بەرانبەر ئەو كۆميونيتەى كە، دەكرێ گەشەكردنى ئازادانە و هەمەلايەنەى كەسايەتيى بۆ بڕەخسێنێ، ئەركگەلێكى دەکەونە ئەستۆوە.
2. 2. تاكەكەس لە پراكتيزەكردنى ماف و ئازادييەكانى خۆيدا تەنيا مل بۆ ئەو كۆتوبەندانەى یاسا بڕيارى لێ داون، دادەنەوێنێ، بە مەبەستى دابينكردنى داننان و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادييەكانى كەسانى ديكە و بۆ باوەگۆدانەوەى داخوازيى دادپەروەرانەى ڕەوشت، نيزامى گشتى و بەرژەوەنديى گشتى لە كۆمەڵگەيەكى ديموكراتيكدا.
3. 3. نابێ لە هيچ بارێكدا پراكتيزەكردنى ئەم ماف و ئازادييانە پێكناكۆك بێ، لەتەك ئارمانج و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكاندا.

ماددە 30

لەم جاڕنامەيەدا دەقێکى تێدا نییە کە وا لێك بدرێتەوە مافى کار و کردەیەک یان چالاکییەکى ئەوتۆ بە دەوڵەتێك، گرووپێك، يان تاكەكەسێك بدا کە تێكدانى ماف و ئازادييەكانى ناو ئەم جاڕنامەيەى بەدواوە بێ.