(هەمووان بە دواى ناسنامەدا وێڵن: سوننە و کورد لە هەوڵی پاراستنیدان، بەڵام شیعە دەیسەپێنێ)
پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران
بۆ 18ی دێسه‌مبه‌ر؟
“چوارچێوەى هەماهەنگى” کە خۆى پێکهێنەرى سەرەکیی “هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت” و خودى حکوومەتە و زۆربەى وەزیرەکان لە ئەنجومەنى وەزیران سەر بە ئەون، پڕۆژە یاسایەکیان بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى عیراق ناردە ئەنجومەنى نوێنەران، کە دەبێ دواى ساڵێک لە تەمەنى حکوومەتەکەى سودانى ساز بدرێ، چونکە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى عیراق لە نیسانی 2013ەوە ئەنجام نەدراوە. ئەو پرۆژە یاسایە بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى عیراق، یەکێک بوو لە داواکارییەکانى خۆپیشاندەرانى تشرین لە 2019، گەرچی ئەنجومەنى پارێزگاکان لە 2019 هەڵوەشێندرانەوە، بەڵام هەڵبژاردنى نوێ نەکرا.
ئەزموونى ئەنجومەنى پارێزگاکان لە ڕووی کردارییەوە هەرەسی هێنا و ئەرکی کارگێڕی و خزمەتگوزاریى خۆى به‌جێ نه‌گه‌یاند، هەرچەندە بەپێی دەستوور لە ماددەى 122 ئەنجومەنى پارێزگاکان دەسەڵاتێکی بەرفراوانیان هەیە. حکوومەت دواى هەڵبژاردنەکەى ئۆکتۆبه‌رى 2021 کە دواى یەک ساڵ لە وادەى هەڵبژاردن پێک هات، چوارچێوەى هەماهەنگى بەپێویستى زانی کە کارەکان لەسەر بونیادی زه‌ینییه‌تی سیاسیی خۆى ڕێک بخاتەوە؛ هەر بۆیە 18ی دێسه‌مبه‌رى بۆ ئەو بۆنەیە دانا، بەڵام بۆ؟ وەڵامى ئەو پرسیارەیش ئەوە دەردەخا کە کورد و سوننە لە بەردەم مەترسییەکى گەورەدان، ئەگەر بەرەنجامەکان لەگەڵ خواستى ڕەوتە وەلائییەکانى سەر بە ئێران هەماهەنگ بوو.
- دەبوایە حکوومەت دەرچەیەک بۆ هەڵبژاردن بکاتەوە، ئیدی ئەنجومەنى پارێزگاکان بوایە یان پەرلەمان، هێزە سیاسییەکان و خودى سەدریش بەتەماى هەڵبژاردنى پەرلەمانى بوون دواى ساڵێك لە پێکهێنانى حکوومەت؛ بەڵام چوارچێوەى هەماهەنگی کە ئەوکات تەواوى جومگەکانى دەسەڵاتى کەوتە دەست، ئامادە نەبوو جارێکی تر بیانخاتەوە مەترسی و بەردەستى سەدر. هەر بۆیە واى بەباش زانى کە پێش هەڵبژاردنى پەرلەمانى، هی ئەنجومەنى پارێزگاکان بکات، تا ببێتە زەمینەیەک بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمان.
- خاوکردنەوەى هاوکێشەکان؛ بەوەى لایەنە سیاسییەکان چاویان بکەوێتە سەر هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکان و کەمێک لە گوشارخستنە سەر حکوومەت دوور بکەونەوە.
- لە ڕێگەى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانەوە توانیاین گەورەترین گورز دەرهەق بە سەدر و کورد و سوننە بوه‌شێنن، بەوەى یاساى هەڵبژاردنیان هەموار کردەوە بۆ 18 بازنە و سیستەمى سانت لیگۆ، کە تەواو لە بەرژەوەندیى شیعە بوو؛ بەوەى کە بەردەوام دەبوایە لە بازنەى مەزهەبیدا بیر بکەنەوە و هەر ئەوانیش زۆرینە و دەسەڵاتدارانى عێراق دەبن. بەڵام لە پێش هەموویانەوە سەدر هەر هەستیشی پێ نەکرد، هەر بۆیە گەرچی یاساکە لێدان بوو لە سەراپاى بەرەنجامەکانى هەڵبژاردنى ساڵی 2021، لە هەمان کاتیشدا یاسایەک بوو بۆ حزبە زلەکانى دەسەڵات، بەتایبەت شیعییەکان.
- سەرلەنوێ داڕشتنەوەى کاروبارى وڵات لەسەر زه‌ینییه‌تی سیاسیی چوارچێوەى هەماهەنگى، ئەویش لە ڕێگەى ئەو هەڵبژاردنەوە دەبێ؛ چونکە دواى ئەنجومەنى وەزیران کاروبارى وڵات دەکەوێتە ژێردەستى ئەنجومەنى پارێزگاکان، کە دەسەڵاتێکی زۆریان هەیە.
- تا لەو ڕێگەیەوە ده‌ستیده‌ستی بە هەرێم بکەن؛ لە لایەک پەرلەمان و کۆمیسیۆنى هەڵبژاردنەکانیان بە بڕیارى دادگه هەڵوەشاندەوە و کارى پرۆسەى هەڵبژاردنیشیان دایە دەست کۆمیسیۆنى فیدراڵى، بەڵام ئەو بیانووى بەوە هێنایەوە کە هەرگیز ناتوانێ هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێم لە وادەى دواى ساڵێک لە درێژکردنەوەى ئەنجام بدات. بەمەیش هەرێمیان لە بازنەیەکی بەتاڵی یاساییدا هێشتەوە لەسەر ئاستى یاسادانان و دواتریش پەڕوباڵکردنى حکوومەتەکەى، کە بووە کاربەڕێکەر و بەبێ پەرلەمان ناتوانێ چەندان بڕیار بدات.
- دواى ئەو هەڵبژاردنە جۆرێکە لە پێداچوونەوە بە سەنگی گرووپە وەلائییەکانى سەر بە ئێران؛ ئەگەر ئەنجامەکانى باش کەوتنەوە، ئەوکات لەوانەیە بڕیار لەسەر هەڵبژاردنى پێشوەختەى پەرلەمان بدرێت دواى یەک ساڵ، ئەگەریش خراپ بوو، دەبێتە پێداچوونەوەیەک بۆ هەڵبژاردنى داهاتووى پەرلەمان؛ ئەوکاتیش پرۆسەى بەخۆداچوونەوە و کەوتنەخۆ بۆ چارەسەرى کەموکورتییەکان، تا بە باڵادەستى بمێننەوە.
دواى ئەو نمایشی داتایانە، ئایا هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکان هیچ لە نەخشەى پرۆسەى سیاسیی عێراق دەگۆڕێ؟
وەڵامەکە “بەڵێ”یە. ئەم هەڵبژاردنە خاڵی وەرچەرخانى مەترسیدارترین قۆناغی سیاسییە ئەگەر ئەوەى کە ڕەوتە وەلائییەکانى سەر بە ئێران پلانیان بۆ داناوە بێتە دی، ئەویش لە دووتوێی چەند ڕەهەندێکەوە:
- لە عێراقدا بێمتمانەییی گەل بە کاربەدەست و سیاسەتمەدارەکانى گەیشتۆتە ترۆپکە، گەل وەسفی ئەو دووتوێژە “بە قۆڵبڕ و فێڵباز” ناوزەد دەکات، ئەمەیش ڕەنگدانەوەى یاساى ژمارە 111ى ساڵی 1969ی سزادانى عیراقییە، کە لە ماددەى 456 باس لە قۆڵبڕین و فێڵکردن یان ساختەکردن دەکات. گەلى عێراق ئەوان بە 56 بانگ دەکەن و بۆتە کەلتوورێکی زارەکیی ناو خەڵک، هەر بۆیە هیچ لیستێک نەیوێراوە ژمارەیەک وەربگرێ کە ژمارە 56ی تێدا بێت (56، 156، 256، 356، 456،…)، لەو بارەیەوە ئەگەر سەرنجی ژمارەى لیستەکانى هەڵبژاردن بدەیت، ژمارە 156 بوونى نییە، کە خۆى زنجیرەکە لە 101ەوە دەست پێ دەکات، ئەوەش بۆتە گرفتێکی هەڵبژاردن و کۆمسیۆن. هەر بۆیە کۆمسیۆن بە ناچارى لە 12/7/2021 بڕیارێکی سەمەرەى دەرکرد، بەوەى هەموو ئەو ژمارانەى کە لیستی لایەنەکان بۆ هەڵبژاردن وەری دەگرن، نابێ ژمارە 56 تێدا بێت، ئەو بڕیارەش لە 2021وە لە جێبەجێکردندایە.
- ئەگەر ڕەوتە وەلائییەکان لەم هەڵبژاردنەدا سەر بکەون، ئەوا پرۆسەى سیاسی لەسەر ئاستى تەواوى دامەزراوە دەستوورییەکان دەکەوێتە ژێردەستیان، سوننە و سەدر و کوردیش پەراوێز دەخەن و لە هەوڵی گۆڕینی تەواوى نەخشەى مەزهەبی و نەتەوەیی و سیاسیدا دەبن؛ بێ گومان ئێرانیش لەو هاوکێشەیەدا باڵادەستە.
- ڕەوتە وەلائییەکان نەک هەر کار لەسەر بازنەکانى باشوورى شیعەمەزهەب دەکەن، به‌ڵكوو لە هەوڵی دوورخستنەوەى تەواوى هێزەکانى ترن، وەک سەدر، عەبادی، حەکیم و…؛ لە پێشەنگى هەموویشیانەوە مالیکی ئەو هەوڵەى هەیە.
- زۆرینەى ئەنجومەنى پارێزگان لە کام ڕەوت بن، دەبنە بنەما بۆ هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى عێراق لە داهاتوودا.
- لە هەموویان مەترسیدارتر سەرکەوتنى مالیکییە. ئەو نیازی ئەوەى هەیە 40%ی دەنگەکان لە نۆ پارێزگا شیعەکەى باشوور بۆ خۆى ببات و لە هەوڵیشدایە لەو 9 پارێزگایە 5ی بۆ خۆى ببات. بەمەیش دەبێتە هێزی یەکەمى شیعی لەسەر ئاستى سیاسی و دامەزراوەییی بێڕکابەر.
- شیعەکان مەبەستیانە گۆڕانکارى لە نەخشەى سیاسیی هەڵبژاردنى پارێزگا سوننییەکاندا ڕوو بدات؛ بۆ ئەو مەبەستەیش لە تەواوى پارێزگاکانى سوننە کاندید و هاوپەیمانییان هەیە. هه‌ر بۆیه‌یش زۆر جەختیان لەسەر پارێزگاى نەینەوا، سەڵاحەددین و کەرکووکە، تا بە دواییدا گۆڕانکارى لە دیموگرافیاى دانیشتووانیشدا بکەن، چونکە لەو ناوچانە هیچ ڕێگرییەکی دەستوورى بۆ بابەتە نییە. لەوەیش زیاتر، ئەگەر لە کۆى 56 کورسیی ئەو سێ پارێزگایە 10 کورسییان بۆ دەربچێ، یان 10%ی دەنگەکانى هەر یەکێک لەو پارێزگایانە بەدەست بێنن، کاریگەریی دەستوورییان لەسەر چارەنووسی پارێزگاکە دەبێت.
- ئەگەر لەو سێ پارێزگایە ڕەوتە وەلائییەکان بتوانن 10%ی دەنگى هەر یەکێک لەو پارێزگایانە بێنن، ئەوا داواى دروستکردنى پارێزگایەک بۆ شیعە تورکمانەکانى دەشتى نەینەوا دەکەن.
- شوێنبوونەوەى ڕەوتە وەلائییەکان لەو سێ پارێزگایەى سەرەوە کە باسمان کردن، گەورەترین مەترسی لەسەر بونیادی زۆنی سوننى دروست دەکات؛ بە شێوەیەک کە زۆنێک نامێنێ بە ناوى سوننە، بەڵکوو لە چەند ساڵی داهاتوو، دەبێتە زۆنێکی تێکەڵە لە سوننە و شیعە. ئەویش هەمان ئەزموونى دیالە لەوێ دووبارە دەبێتەوە و دواتر ڕەوتەکان پەرە دەسێنن.
- لە لایەکی تریشەوە شوێنبوونەوەى ئەو ڕەوتانە لەو سێ پارێزگایە گەورەترین مەترسی بۆ سەر کورد و پێکهاتەى مەسیحی لەو ناوچانەکەدا دروست دەکات. ئەوەى پەیوەندیی بە کوردەوە هەیە چەند شتێکە: جێبەجێکردنى ماددەى 140 بەرەو مەحاڵ دەچێ، ڕووبەڕووبوونەوە لەسەر ناسنامە و خاک ڕاستەوخۆ دەکەوێتە نێوان کورد و شیعە، ئەگەرى ڕووبەڕووبوونەوەى چەکدارى زۆرتر دەبێت و، سوننە لە هاوکێشەى ماددەى 140 دەچێتە دەرەوە. بەڵام ئەوەى کە پەیوەندیی بە مەسیحییەکانەوە هەیە ئه‌مانه‌ن: دەرکردن، ڕاوەدوونان، هەڵخەڵەتاندن بە پۆست و دارایی و چوونەناو حەشدی شیعییەوە. بەمەیش یان پرسەکەیان لەدەست دەدەن یان بەرامبەر پێشمەرگە و هەرێم بەکار دەهێندرێن، یان ئەگەر نا چۆڵکردنى شوێنەکانیانە.
- لایەنەکان بۆ گۆڕینى نەخشەى سیاسی، قورسایییان خستۆتە سەر چوار پارێزگاى سەرەکیی عێراق، کە هەر یەکەیان سەنگ و پێگەیەکی تایبەتى هەیە لە عێراقدا: بەغدا، نەینەوا، بەسرە و کەرکووک. ئەو پارێزگایانە گەورەترین پانتاییی بازنەى هەڵبژاردنن. لەو چوار پارێزگایە 2843 پاڵێوراو هەیە کە 48.01%ی هەموو پاڵێوراوانى 15 بازنەکەى هەڵبژاردنە و ململانێی توند لەسەر 112 کورسی دەکەن، کە 39.29%ی کورسییەکانى گشتیی پارێزگاکانە. مالیکی لەو چوار پارێزگایە لە بەغدا، کە پایتەختى سیاسییە و، بەسرە کە پایتەختى ئابوورییە، تەواو خۆى لە چوارچێوەى هەماهەنگی جیا کردۆتەوە، بەڵام لە پارێزگا سوننییەکان دژایەتییان ناکات. واتە دواى هەڵبژاردن لاى مالیکی شتێک نامێنی بە ناوى چوارچێوەى هەماهەنگى.
- بۆ کورسیی کۆتاکان لەو چوار پارێزگایە هەمان هاوکێشەى پێشوو دروستە، چونکە 70%ی کورسیی کۆتاکان بۆ ئەو 15 پارێزگایە دەکەونە ئەو چوار پارێزگایەوە، کە لێرەدا ململانێیەکی توند لەسەریان لە نێوان حزبه شیعەکاندا هەیە. بەڵام چانسی شیعەکان بۆ کۆتا لە بەغدا زیاترە، کە لە کۆى 10 کورسییەکە، 3 کورسییان لە بەغدان.
- ململانێکە لەسەر هەژموون و ناسنامەیە. شیعە لەم هەڵبژاردنەدا هەردوو مەبەستەکەى هەیە، ئەویش پلانی مالیکییە، کە دەیەوێ هەژموونی خۆی بەسەر باشووردا بسه‌پێنێت و ناسنامەى زۆنى سوننەیش بگۆڕێ. بەڵام هەرچی کورد و سوننەن، لە پێگەى بەرگریدان لە بەرامبەر هەڵمەتى مەزهەبی و سیاسی.
- هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگانى 2023 وەک “جەنگێکی تائیفەگەریى بێچەک” وایە؛ هەمووان لە بەرەى سیاسیدا خۆیان مەڵاس داوە؛ ئەوەى کە دەتوانێ ڕۆڵی هەبێت هاوپەیمانێتییە نەک بەتەنیا حزبى سیاسی. بۆ نموونە 71.03%ی بەربژێرەکان لە هاوپەیمانێتیی سیاسییدان، حزبەکانیش- تایبەت ئەوانەى بچووکن- یان دەبێ هاوپەیمانێتى دروست بکەن- کە ئەمەیش بۆ ئەوان ئاسان نییە-، یان دەبێ پاڵ بدەنە حزب یان هاوپەیمانێتییە گەورەکان، چونکە دەنگەکان بە سانت لیگۆ یەکلایی دەکرێنەوە و حزبە بچووکەکان هیچ چانسێکی ئەوتۆیان نییە؛ هەر چەندە 29%ی پاڵێوراوان سەر بە حزبەکانن. لەوەیش زیاتر، 13 هاوپەیمانێتیى سوننە و زیاتر لە 11 هاوپەیمانێتیى شیعە ململانێ دەکەن و 26 هاوپەیمانێتیی تێکەڵیش هەن. بەڵام ئەوەى کە سەد و هەشتا پله لەگەڵ هەڵبژاردنەکانى پێشوو جیاوازە و جێی مەترسییە، ئەوەیە: کە هیچ پێگەیەک بۆ کەسانی سەربەخۆ نییە و زۆر مەحاڵە بەو حاڵ و وەزعەوە ببنە ئەندامى یەکێک لەو ئەنجومەنانە؛ ئه‌وان کەمترین ڕێژەى پاڵێوراویان هەیە کە بریتییه له 1.18%ی لە کۆى گشتیى تەواوى پاڵێوراوان.
ئایا چارەنووسی چوارچێوەى هەماهەنگی دواى هەڵبژاردن چیی لێ بەسەر دێت؟
چوارچێوەى هەماهەنگی ئێستا دووچارى پەرتبوون بووە لەسەر ئاستى ناوەڕاست و خوارووى عێراق و ململانێیەکی توند لە نێوانیاندا هەیە. ئەوەى کە ئه‌مه‌ی خوڵقاندووه مالیکییە؛ ململانێکەیشی لەگەڵ حەشدی شیعییە. هەر بۆیە ڕاستەوخۆ ڕووی لە “عامری”یە و پێی دەڵێ ئێوە بەبێ من هیچتان پێ ناکرێ! ئەوەى لە هەوڵی کۆنترۆڵکردنى تەواوى پرۆسەکەیە، ڕەوتە وەلائییە توندڕەوەکانن. مالیکی بەنیازی 40%ی دەنگەکان و 5 پارێزگارە لە کۆی 9 پارێزگا شیعییەکەى عێراق، بەڵام هەر ئەوانیشن نزیک و دۆستن لە پارێزگا سونییەکان.
بەڵام چارەنووسی هەماهەنگی دواى هەڵبژاردن لە سێ سیناریۆ بەدەر نابێ:
- مانەوەى وەک خۆى لەگەڵ هەژموونى تەواوى مالیکی بەسەریدا و ئاڕاستەکردنى؛ ئێرانیش ئەمەى پێ خۆشە و پشتیوانییشی لێ دەکات.
- مالیکی جیا دەبێتەوە و چوارچێوەى هەماهەنگی ئێستایش بەدەر لە مالیکی بەردەوام دەبێت و هەردووکیشیان پەیوەندییان لەگەڵ ئێران باش دەبێ و لەلایەن ئێرانیشەوە پاڵپشتى دەکرێن. هەردوو لایان- مالیکی و هەماهەنگى- دژ بە سه‌در دەبن. ئەمەیش ئێران پێی ناخۆش نییە، چونکە بوونى دووبەرە دژ بە سه‌در، کاریگەریى زۆرترە بە مانەوەى ماڵی شیعە لە عێراق وەک لە دژایەتیی دوو بەرە کە جاران کە پێک هاتبوو لە سه‌در و چوارچێوەى هەماهەنگی.
- پەرتبوونى چوارچێوەى هەماهەنگى و نەمانى بەو شێوەیەى کە ئێستا هەیە؛ بەڵکوو ببێتە چەندان ڕەوت و گرووپ. بەو شێوەیەیش ماڵی شیعە لە عێراق بەیەکگرتوویی نامێنێته‌وه؛ چەندان دەستەى شیعی پەیدا دەبن، کە کاریگەرییش دەبێت لەسەر خودی مەرجەعییەتێکی مەرکەزی؛ لەوانەیە هەر یەکە لەوانە بانگەشەى مەرجەعییەتێک بۆ خۆى بکات. لەو حاڵەتەدا تەنیا مالیکی و سه‌در- کە دوو گرووپی دژ بەیەکن- بەبەهێزی دەمێننەوە و ڕووبەڕووبوونەوەیشیان لەگەڵ یەکدی بەدوور نازانرێ. ئەم سیناریۆیە ئێران پێی کەیفخۆش نییە و هەرگیز دەرفەتیشی پێ نادات.
ئایا ئەو هەڵبژاردنە لە ناوچە کوردستانییەکان هاوسەنگی تێک دەدات؟
وەڵامی ئەو پرسیارە دەبێ لە دوو ڕەهەندەوە سەرنجى بدەین: به نیسبه‌ت کورد و سوننە هیچ گرفتێکی ئەوتۆ لە هاوسەنگیدا دروست نابێ؛ ئەوەندە نەبێ کە سەنگی کورد لەو ناوچانە ئەگەر وەک خۆى نەمێنێتەوە زیاتر دەبێ. بەڵام ڕەهەندی دووەم لە وەڵامی پرسیارەکە ئەوەیە، کاتێک لایەنی سێیەم دێتە ناو هاوکێشەکەوە هاوسەنگییەکە تێک دەدات، چونکە ئەوەندەى ڕەوتە وەلائییەکان و شیعییەکان بەگشتى لە سەنگی سوننە لەو ناوچانەدا کەم دەکەنەوە، ئەوەندە لە هی کورد نا. بەڵام ئەوەى جێی مەترسییە ئاستى ڕووبەڕووبوونەوە و ململانێی شیعە و کورد زیاتر دەبێ و دژایەتى بۆ پارتى دیموکراتى کوردستان پەرە دەسێنێ، چونکە ئەوەى کە جێی ئاماژەپێدانە لەوانەیە پارتى دیموکراتى کوردستان زیاتر لە 15 کورسی تەنیا لە کورد لەو چوار بازنەیە بێنێ و، وا چاوەڕوانیش دەکرێ لە ڕێگەى هاوپەیمانێتییەکەیەوە چەند کورسیی دی لە کۆتا و عەرەب بۆ ئەو دەربچن. بەمەیش دەبێتە جۆرێک لە گوشار بۆ سەر یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان، تایبەت لە کەرکووک کە لە دواى هەڵبژاردن هەماهەنگیى سیاسی و نەتەوەیی لەگەڵ پارتى کەم بکاتەوە.
ناوچە کوردستانییەکان- مەبەستمان هەر چوار بازنەى نەینەوا و سه‌ڵاحه‌ددین و کەرکووک و دیالەیە، کە سەنگێکی ململانێی زۆری لەسەرە، بۆ نموونە ژمارەى پاڵێوراوانی ئەو چوار بازنەیە 1447 کەسن، کە 24.4%ی کۆى گشتییە، ململانێ دەکەن لەسەر 71 کورسی کە 24.9%ی کۆى کورسییە گشتیەکانن. لە لایەکی تریشەوە ئەو چوار بازنەیە 4 کورسیی کۆتاى تێدایە: 3 لە نەینەوا، 1 لە کەرکووک کە 40%ی کۆى کورسیی کۆتاکانە.
لە ناوچە کوردستانییەکان سێ ڕەهەندی دژوار لەم هەڵبژاردنەدا کۆ بوونەتەوە، کە هەندێکیان پێشتر نەبوون یان کاریگەرییان ئەوەندە نەبوو، ئەوانیش:
- ململانێی کورد و کورد ئەم جارە توندترە و ژمارەى بکەرە سیاسییەکانیش زۆرترن و “نەوەى نوێ”یش هاتۆتە ناوەوە. هەرچەند ئەو ململانێ توندە ئەگەرى بەدەستهێنانى دەنگی زۆرتر لە جارانی بۆ کورد هێناوەتە ئاراوە.
- ململانێی پارتى و پەکەکە لە شنگال و مەخموور کاریگەریى لەسەر هەڵبژاردن دەبێ، چونکە پەکەکە ڕۆڵی تەواوکاریى حەشدی شیعی دەبینێ، زیاتر دژ بە پارتى نەک هاوکار بۆ یەکێتی. کەواتە یەکێتیى نیشتمانییش زۆر لە پەکەکە سوودمەند نابێ. لە لایەکی تریشەوە ململانێی پارتى و یەکێتى دەچێتە قۆناغێکی نوێوە؛ کاتێک کە پارتى زۆرینەى کورسییەکانى کورد لە ناوچە کوردستانییەکان بێنێ. ئەو واقعەیش ئەوەندەى یەکێتى لە وەلائییەکان نزیک دەکاتەوە، ئەوەندە لە پارتى نا. بەمەیش پەرتەوازەییی کورد دەچێتە قۆناغێکی مەترسیدارەوە.
- ململانێی بێشومارى لایەنە شیعییەکان لەسەر ئەو ناوچەیە بەتایبەتى و، زۆنى سوننە بەگشتى؛ کە لە هەوڵی ئەوەدایە شوێن پێگەیەى بەرچاوى لە ڕێگەى سیاسەت و پارە و هێز و هاوپەیمانێتییەوە بکاتەوە، تەنانەت لە شارۆچکەى عۆجە، کە شوێنى لەدایکبوونى “سەددام”ە؛ چونکە بەنیازن زیاتر لە 3 کورسی لە پارێزگاى سه‌ڵاحه‌ددین بەدەست بێنن.
- ململانێی بێشومارى لایەنە شیعییەکان لەسەر ئەو ناوچەیە بەتایبەتى و زۆنى سوننە بەگشتى، کە لە هەوڵی ئەوەدایە شوێنپێگەى بەرچاوى لە ڕێگەى سیاسەت، پارە، هێز و هاوپەیمانێتییەوە بکاتەوە، تەنانەت لە شارۆچکەى عۆجە، کە شوێنى لەدایکبوونى سەددامە، چونکە بە نیازن زیاتر لە 3 کورسی لە پارێزگاى سەڵاحەدین بەدەست بێنن. لەوەیش زیاتر شیعەکان لە کۆى 10 هاوپەیمانێتى 3-4 هاوپەیمانێتیان هەیە، لە سەلاحەدینیش لە کۆى 6 هاوپەیمانێتی شیعە 2ى هەیە، لە کەرکووک لە کۆى 10 هاوپەیمانێتى 3 شیعەن، لە دیالەش لە کۆى 7 هاوپەیمانێتی 3 شیعەن، کەواتە لە کۆى 33 هاوپەیمانێتى لە ناوچە کوردستانییەکان، زیاتر لە 11 یان شیعەن، واتە یەک لەسەر سێ.
ئایا شیعەکان دەتوانن بەسەر زۆنی سوننەدا زاڵ ببن؟
وەڵامەکە “بەڵێ”یە. چونکە هەر ئەوانن کە ئێستا لە ڕێگەى دەوڵەتەوە لە دواى داعش لە ڕووى سەربازییەوە کۆنترۆڵی ئەو ناوچانەیان کردووە؛ بەڵام ئەوەى ئێستا لە ڕێگەى هەڵبژاردنەکانەوە هەوڵی بۆ دەدرێ، زاڵبوونى سیاسی و مەزهەبییە. میکانیزمى تەواویش لەلایەن ئەوانەوە بۆ ئەو مەبەستە لە نێوه‌ندی هەڵبژاردنەوە دانراوە. لەم قۆناغەدا ئەگەر ئەوان لە 10%ی ئەنجومەنى ئەو زۆنە سوننییە بەدەست بێنن، سەرکەوتوون؛ دواتر دەست دەدەنە میکانیزمی سیاسەتى نەرم وەک: نۆژەنکردنەوە، ئاوەدانکردنەوە، پڕۆژە، نزیکبوونەوە، کردنەوەى دامەزراوەى ڕۆشنبیری، پارەبەخشینەوە، گرنگیدان بە خێڵ و هۆزە عەرەبەکان و کارئاسانی بۆکردنیان و هتد. لە لایەکی تریشەوە ئەو واقعەى کە سوننەکانی تێدایە، بریتییە لە پەرتەوازەیی و ناکۆکی. بەو حاڵەیشەوە وەک ئاماژەمان پێ دا زۆنێکی سوننى لەسەر زەمینى واقع، دەگۆڕێ بۆ زۆنی تێکەڵ لە نێوان سوننە و شیعە و، دواتریش بونیاتنانى پارێزگایەکی شیعی لە دەشتى نەینەوا کە دەکەوێـتە ناوجەرگەى زۆنى سوننییەوە! لەو ڕێگەیەیشەوە مەزهەب تەشەنە پێ دەدەن و لە هەمان کاتیشدا دەبێتە هۆی پەرتەوازەبوون و لێکترازانى زۆنى سوننە، تەنانەت لە ڕووی جیۆپۆلیتیکیشەوە. بەڵام ئایا دەتوانن بەتەواوى سەر بکەون؟ نەخێر چونکە ئەمە قۆناغێکی پلانەکەیە و بە دوو یان سێ هەڵبژاردنى دی وەک دیالە و دوزخورماتووى لێ دێ.
ئایا لەو نێوەندەدا چارەنووسی حەلبووسی چیی لێ دێت؟
بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، دەبێ ئاماژە بە چەند شتێک بدەین:
- شیعەکان ئێستا لەوە زیاتر گرنگى بە حەلبووسی نادەن، چونکە کاتەکەى هەستیارە و پێش هەڵبژاردنە.
- حەلبووسی وەک ڕەمزێکی سوننى، ئیدی لەلایەن دادگه‌ى باڵاوە قوفڵ کرا، کە ناتوانێ لەوە زیاتر بڕوا. ئەوەى کە حەلبووسی ئێستا دەیکات هیچ ڕۆڵێكی نییە، بەڵکوو تەقەلایەتى بۆ مانەوە.
- شیعەکان مەبەستیانە لە قۆناغی دواى بڕیارى دادگه‌ى فیدراڵی شوێنگرەوەیەک بۆ حەلبووسی دابنێن. دەستێوەردانەکانیشیان بەناڕاستەوخۆیی بەردەوامە، تا له‌وێوه لە بەهاى حەلبووسی و هاوپەیمانێتییەکەى کەم بکەنەوە.
- دواى هەڵبژاردن چارەنووسی حەلبووسی ئەگەر هاوکێشەى سیاسیی نوێ نەیەتە ئاراوە، ئەوا لە دوو حاڵەت بەدەر نابێ: یان بەردەم دادگه بە تۆمەتى ساختەکارى و پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل، یان چوونەدەرەوە لە عێراق. بەڵام شیعەکان ئەوەى دووەمیان زیاتر لا پەسەندە، چونکە هیچ کاردانەوەیەکی ئەوتۆى لەسەر شەقامی سوننە لێ ناکەوێتەوە.
سەدر لە کوێی هاوکێشەکەیە؟ ئایا زیاتر له‌وه پەراوێز دەخرێ؟
ئەم هەڵبژاردنە ناتوانێ سه‌در پەراوێز بخات، چونکە تا هەنووکە شەقامی بەدەستەوەیە و هەر کاتێ بیەوێ دەتوانێ هەمان ڕۆڵی جاران بەدەست بێنێتەوە و هاوکێشەکان دووچارى شۆک بکات. بەڵام ئایا سه‌در لەم هەڵبژاردنەدا کام ستراتیژییەتى گرتۆتە بەر؟ (كه ئەویش بە چەند قۆناغێکە):
- دواخستن یان ئەنجامنەدانى هەڵبژاردن.
- نەچوون بۆ هەڵبژاردن و هەڵوێستوەرگرتن، تا هەڵبژاردن نزمترین ئاستى بەشداربوون بەخۆیەوە ببینێ و کاریگەرى بخاته سه‌ر ڕەوایەتیى نوێنەرەکان.
- دەنگدان بەو لایەنەى کە سەر بە ڕەوتە وەلائییەکان نین، یان ئەو حزبانەى کە ڕاستەوخۆ کار بۆ ئێران ناکەن؛ چونکە سه‌در لە پەیامێکیدا بۆ لایەنگرانى دەڵێ: “نیگەران و بێئومێدم دەکەن، کاتێک کە دەتانەوێ بچنە هەڵبژاردن و دەنگ بە گەندەڵەکان بدەن.” ئەمەیش ئاماژەیە بەوەى کە لایەنگرانى دەتوانن بچن، بەڵام دەنگ نەدەنە گەندەڵکارەکان لە چوارچێوەى هەماهەنگی. سەدر ئێستا کار لەسەر دووەم و سێیەم دەکات.
سەدر، کەی جووڵەى سیاسیی ڕاستەوخۆى لەسەر شەقام دەست پێ دەکات؟
- دواى هەڵبژاردن و دەستبەکاربوونى ئەنجومەنەکان، نەهێشتن بۆ سەرکەوتنیان و کارکردن بۆ هەڵبژاردنى پێشوەختەى پەرلەمان.
- ئەگەر بارودۆخەکە لە نێوان ڕەوتە وەلائییەکان و ئەمریکا تێک چوو؛ سه‌در زۆر هەوڵی بۆ دەدا. بەڵام ئەو بابەتە لەلایەن هەماهەنگییەوە دوورە، تەنانەت لاریشیان نییە لە پێناو مانەوەدا سازش بۆ ئەمریکا بکەن و هەندێ لە هێرشەکانیان بۆ سەر ئەمریکا کەم بکەنەوە و دەستى “سوودانی”یش واڵا بکەن بۆ ڕاوەدوونانى هەندێ گرووپ.
- ئەگەر مالیکی زۆرینەى دەنگەکانى بەدەست هێنا و زۆرترین پارێزگار کەوتنە دەست ئەو، ئەو دەمە سه‌در پێی قبووڵ ناکرێ؛ شەقام لە دژى مالیکی لە ڕێگەى دژایەتیى نوێنەرانى ئەنجومەن و دامەزراوەکانەوە جممەى دێ.
سەدر لە سیاسەت پەراوێز ناخرێ، هەروەک چۆن بێئومێدیش بووە لە گەیشتنە دەسەڵات، بەڵام کاریگەرییشی ئەوەندە نابێ بتوانێ شوێن بە هەماهەنگی لەق بکات؛ چونکە بەردەوام ئەو کەسی بزووتنەوە و دژایەتیكردنی دەسەڵات بووە. بەڵام هیچ پەیامێکی ڕۆشنی لەو بارەیەوە پێ نییە و لە ئاییندەیشدا لایەنەکان خۆیان لە هاوپەیمانێتى لەگەڵیدا بەدوور دەگرن، چونکە بەرەى دژ بە ئەو، تەواوى گرووپە وەلائییەکان و دەوڵەتی ئێرانیش دەگرێتەوە. ئەمەیش کارێکی ئاسان نییە و سوودێکی ئەوتۆیشی لێ ناکەوێتەوە.
گەرچی لە سێ پارێزگاکەى هەرێم هەڵبژاردن ناکرێ، بەڵام ئایا ئەو هەڵبژاردنە کاریگەریى لەسەر هەرێم هەیە؟
دەکرێ زۆر بەپوختى کاریگەرییەکانى لەسەر هەرێم ئاماژە پێ بدەین:
- هەرێم نەک هەر کاریگەر دەبێ، بەڵکوو خۆى بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ لەناو ململانێکەدایە؛ بە لانی کەم لە پێنج پارێزگا کە نزیکەى 60%ی پرۆسەکەیە، ئەویش لە پارێزگاکانى بەغدا، نەینەوا، سه‌ڵاحه‌ددین، کەرکووک، دیالە. بۆ هەر یەک لەو بازنانەیش پاڵێوراوى تایبەت و هاوپەیمانێتیى لایەنانى پێکهێنەرى حکوومەتى هەرێمی تێدایە و ململانێی تەواویش دەکەن.
- ناوچە جێناکۆکەکان پشتێنەى ئاسایشیی هەرێمی کوردستانن لە ڕووى دیموگرافی و سیاسی و نەتەوەیییەوە. هەر گۆڕانکارییەک لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە لەو ناوچانە ڕوو بدا، کاریگەریى لەسەر ئاسایش و پرسی نەتەوەیی دەبێت.
- هەڵبژاردنەکانى پەرلەمان و شارەوانییەکانی هەرێم بە بەرەنجامەکانى کاریگەر دەبن.
- ئاستى ململانێی کورد لەگەڵ کورد لە ناوچە کوردستانییەکان بە شێوەیەکی نێگەتیڤ بۆ ئاییندە دەگوازرێتەوە هەرێم؛ بەمەیش تەباییی نیشتمانى، زیاتر لەوەى ئێستا لاواز ده‌بێت.
- سەرکەوتنى مالیکی بە پلەى یەکەم و ڕەوتە وەلائییەکان بەگشتى، کاریگەریى نەرێنی لەسەر پەیوەندییەکانى هەرێم و حکوومەتى فیدراڵ دروست دەکات و ئاییندەى پەیوەندییەکان تا دێ زۆر نالەبار و دژوار دەبێ و شێوازەکانى سزادان و گەمارۆ دژ بە هەرێم زیاتر دەبن و ئەگەرى ڕێکكەوتن تا بێ مەحاڵ دەبێ و، مالیکییش بەدووى تۆڵەسەندنەوە لە کورد دەبێ. لە ئاکامیشدا ڕۆژ بە ڕۆژ ڕووبەڕووبوونەوەى چەکدارى نزیکتر دەبێتەوە.
- ئەگەر مالیکی لەم هەڵبژاردنەى شارەوانییەکاندا زۆرینە بەدەست بێنێ، ئەوە بەدووریش نازانرێ لە هەڵبژاردنى پەرلەمانییش زۆرینە بەدەست بێنێ. ئەمەیش سیسته‌مى سیاسیی وڵات و دەستوور و پرۆسەى سیاسی دووچارى گۆڕان و ئاشوب دەکات.
- ئەگەر مالیکی سەر بکەوێ، لێکترازانى ماڵی کورد زیاتر دەبێ و ڕەوتى دژایەتى بۆ هەرێم بۆ بەرزترین ئاست هەڵدەکشێ و، ئەو نەیارانەیش کە پەیوەندیی بەرژەوەندیسازیان لەگەڵ بەغدادا هەیە، زیاتر داڵدە دەدرێن و بەدەمەوەچوونی مالیکییش بۆ بەدیهێنانى داواکانیان زێتر دەبێ.
