د. پەرویز ڕەحیم قادر\ دکتۆرا لە فەلسەفەی زانستە سیاسییەکان- دیراساتی ئاسایشی نەتەوەیی\ مامۆستای زانکۆ
لەم ڕۆژانەدا هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی کۆمار لە ئەمریکا تەنیا لە سنوورەکانی ئەمریکا قەتیس نەماوەتەوە و، زێدەرۆیی نییە ئەگەر بڵێین ئەم هەڵبژاردنە بۆ هەموو جیهان گرنگ و چارەنووسسازە. لەم نێوەندەیشدا بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چ بەهۆی جۆری پەیوەندییان لەگەڵ ئەمریکا و چ بەهۆی هاوکێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ململانێی ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان لەم ناوچەیە، هاتنەسەرکاری ترامپ وەکوو تارمایییەک دەبینین؛ ئەمەیش لە لایەک بەهۆی سیاسەت و کەسایەتیی خودی ترامپ و لە لایەکی دیکەیشەوە کاریگەریی سیاسەت و کەسایەتیی ترامپ لەسەر بارودۆخ و ئاسایشی جیهانی و ناوچەکە. تەنانەت وڵاتانی ئەوروپییش کە بە هاوپەیمانی نەریتیی ئەمریکا هەژمار دەکرێن، بەهۆی ئەزموونی ڕابردوویان لە ٤ ساڵی سەرۆکایەتییەکەی، بەنیگەرانییەوە دەڕواننە دووبارە هاتنەسەرکاری ترامپ لە ئەمریکا.
بۆ هەرێمی کوردستانیش کە لە چەقی ململانێ و پێکدادانی هاوپەیمان و لایەنگرانی ئەمریکا وەکوو ئیسرائیل و وڵاتانی کەنداو و، دژبەرانی ئەمریکا وەکوو ئێران و گرووپە پرۆکسییەکانیدایە، ئەم هەڵبژاردنە هەم گرنگە و هەمیش هەستیار. هەڵە نییە ئەگەر بڵێین بەشێکی زۆری دڵەڕاوکێی ئێران، وەکوو ئەکتەری نەیاری ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە، بووە هۆی ئەوەی کە کاندید و هەڵبژاردنێکی جیاوازتری سەرۆکایەتی لە ئێران ببینین و بەرهەمەکەیشی هاتنەسەرکاری “مەسعوود پزیشکیان” بێت.
ئەمەیش پێمان دەڵێت کە تارماییی گەڕانەوەی ترامپ وەکوو سەرۆککۆمار، کاریگەرییەکانی پێشوەختەی بەسەر سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکیی دەوڵەتانی ناوچەکە دەبینرێت. بۆ نموونە ڕووسیا هەوڵی داوە جەنگەکەی لەگەڵ ئۆکراینا درێژ بکرێتەوە بۆ ئەوەی کە لە ئەگەری هاتنەسەرکاری ترامپ و گوشارەکانی بۆ سەر ئۆکراینا، دەسکەوتەکانی لە ئۆکراینا جێگیر بکات.
ئیسرائیلیش بە هەمان شێوە لە پاڵپشتیی ترامپ دڵنیایە و ئەوە دەزانێت کە هاتنەسەرکاری ترامپ گوشارەکانی سەری لە ڕووی پاڵپشتیی سەربازی و بەستنەوەی بە مافی فەڵەستینییەکان و یاساکانی جەنگ و دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستینی کەمتر دەکاتەوە. ئێرانیش هەر لەبەر ئەم هۆکارە دەیەوێت پێش هاتنەسەرکاری ترامپ کێشەکان لە ناوچەکە لە بەرژەوەندیی خۆی یەکلایی بکاتەوە.
تەنانەت تورکیایش کە لە ئێستادا ئۆپەراسیۆنێکی لە هەرێمی کوردستان دەست پێ کردووە، هەمان ڕوانگەی هەیە کە پێش هاتنەسەرکاری ترامپ بتوانێت پێگەی خۆی بە شێوەیەک بەهێز بکات کە بتوانێت خۆی وەکوو هێزێک بناسێنێت کە دەتوانێت بەنوێنەرایەتیی ئەمریکا لە ناوچەکە ئاسایش و سەقامگیری دەستەبەر بکات و لەم نێوەندەیشدا سووریا و عێراق، بۆ تورکیا ئاڵقەی پێکگەیشتنی ئەم ستراتیژییەیە.
هەروەها هەوڵەکانی ئەردۆغان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەتی سعوودیا و میسر و ئیمارات وای کرد، کە تورکیا زیاتر وەکوو براوەیەک لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکانی هەرێمایەتی دەربکەوێت و هەوڵی ڕۆڵبینین لە ئاستی نێودەوڵەتی بدات. هەروەها ڕووداوەکانی جەنگی ئەرمینیا و ئازەربایجان بەهۆی ساپۆرتی سەربازیی تورکیا، بەتایبەتی دابینکردنی درۆن براوەی سەرەکیی ئەم جەنگە، بووە تورکیا.
جگە لەمانەیش، بۆ وڵاتانی عەرەبییش هاتنەسەرکاری ترامپ دەتوانێت هەم دەرفەت بێت و هەمیش هەڕەشە؛ بەم واتایە کە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ چین و ململانێی ئەمریکا و چین، دەتوانێت هەڕەشە بێت و گرنگیی ترامپ بە بازرگانی و ئابووری، هەروەها توانای ئەو وڵاتانە بۆ کڕینی چەک و فرۆشتنی نەوت دەتوانێت دەرفەت بێت. چین لە لایەک کەڵک لە هێزی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەردەگرێت کە ئاسایشی ناوچەکە دەپارێزێت و پەیوەندییەکی پتەویشتی لەگەڵ نزیکترین هاوبەش و هاوپەیمانەکانی ئەمریکا وەکوو ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی کەنداودا هەیە و لە لایەکی تریشەوە، پەیوەندییەکی بەهێزیشی لەگەڵ ئێران و نەیارەکانی ئەمریکادا هەیە. هەر ئەمەیش وا دەکات کە چین بە کەمترین تێچوو زۆرترین دەسکەوتی دیپلۆماسی و ئابووریی هەبێت.
بۆیە هەڕەشە لە چین، هەڕەشەیە لە بەرژەوەندیی وڵاتانی عەرەبی و، لە سەردەمی ترامپیش بارگرژیی نێوان چین و ئەمریکا ئەگەرێکی بەهێز و چاوەڕوانکراوە. لە لایەکی دیکەیشەوە، وڵاتانی عەرەبی نیگەرانن لە سیاسەتی ترامپ کە وەکوو هێرشکردنە سەر دامەزراوەکانی ئارامکۆ و بێدەنگی، یان لاوازیی هەڵوێستی ئەمریکا لە هەمبەر ئێران، ئەم جارەیش ئەمریکا هیچ کاردانەوەیەکی نەبێت بەرامبەر هێرشی میلیشیا و پرۆکسییەکانی ئێران بۆ سەر ئەو وڵاتانە. هەرچەندە سعوودییەکان و وڵاتانی کەنداو دەتوانن براوەی سەرەکیی هاتنەسەرکاری ترامپ بن؛ بەو پێیەی کە هەم کەڵکیان لە دەرفەتە نێودەوڵەتییەكان وەرگرتووە و، لە ئاستی ناوچەییدا بەکاریان هێناوە بۆ بەدواداچوونی بەرژەوەندییەکانیان و، تەنانەت جێبەجێکردنی سیاسەتی بەرزەفڕانەی بن سەلمان لە چوارچێوەی ڕوانگەی ٢٠٣٠، دەتوانێت لە چوارچێوەی روانگە و ستراتیژیی ترامپ بێت.
تێگەیشتن لە دۆکترینی دۆناڵد ترامپ
ترامپ لە وتار و چاوپێکەوتنەکانیدا بەرنامەی خۆی ڕاگەیاندووە و لە ٨ی تەممووزدا کۆمارییەکان بەرنامەی ترامپیان لە پلاتفۆرمی هەڵبژاردنی حزبەکەیان تۆمار کردووە. لەم بەرنامەیەدا سێ ڕەگەز و بنەمای بنەڕەتی هەیە. کەمکردنەوەی ڕێسا و یاساکان، گرنگترینیانە کە سیاسەتێکی بنەڕەتییە بۆ کۆمارییەکان. بەپێچەوانەی ساڵی ٢٠١٧ کە ترامپ و ڕاوێژکارەکانی ئامادەکاریی پێویستیان بۆ سەرۆکایەتیی کۆماری نەبوو، ئەم جارەیان لەشکرێکی هێزی مرۆیی و بەرنامە و سیاسەتی پێویستیان ئامادە کردووە؛ وەک لە خولی یەکەمیدا بەڵێنی داوە بۆ هەر یاسایەک کە دەرچووە، دوو یاسا هەڵبوەشێنێتەوە.
بۆ تێگەیشتن و ڕوونبوونەوەی سیاسەت و ستراتیژیی ترامپ لە ناوچە، پێویستە و دەبێت ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی و دۆکترینی فەرمیی ئیدارەی ترامپ لە سیاسەتی دەرەوەی بەگشتی و لە هەمبەر کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ماوەی خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەی (January 20, 2017 – January 20, 2021) بخەینە ڕوو. جێگەی ئاماژەیە کە هەموو ئەمانەیش لەژێر گوتاری America first واتادار دەبێت[1].
ئیدارەی ترامپ دۆكترینی خۆی لە سیاسەتی دەرەوەدا ناو نابوو “ڕیالیزمی پڕەنسیپ تەوەر” (Principled realism). لە ڕاستیدا ترامپ پێی وا بوو كە هێزی ئابووری و هێزی سەربازی، بەهاكانی ئەمریكا و بەم پێیە ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەپاریزێت؛ بەڵام ڕەگەزەكانی ئەم ستراتیژییە لە چوارچێوەی چەندان سیاسەتی دیكە لە ئاستی كردەییدا بەرجەستە دەبێت.
لەژێر ناونیشانی “ئەمریكا یەكەم”، دەوڵەت-تەوەریی یاخود دەوڵەتگەرایی (Statism)ی ڕیاڵیستەكان هەم لە ئاستی گوتار و هەم لە ئاستی ڕەفتار و سیاسەتدانانی ترامپدا بەرجەستە دەبێت. لەم چوارچێوەیەدا (National Protectionism)، ترامپ بەنیازە ڕێساکانی ژینگەییی ئیدارەی بایدن بگەڕێنێتەوە دواوە و سنووردارکردنی هەڵکەندنی و دۆزینەوەی بیر و کێڵگەی نوێ بۆ کۆمپانیا نەوتییەکان ئاسان بکات و خەرجییەکانی دامەزراوە و دەزگە فیدراڵییەکان کەم بکاتەوە.
هەروەها ترامپ دەیەوێت کەمکردنەوەی باجی کۆمپانیاکان و کەمکردنەوەی باجی داهاتی کەسی بکاتە هەمیشەیی. جێگرەوە بۆ ئەم کەمکردنەوەیە (نزیکەی ٤.٥ تریلیۆن دۆلار) لە ڕێگەی باج و هەڵوەشاندنەوەی هەندێک لە سیاسەتەکانی بایدنەوە دەکرێت. جگە لەمانەیش، ترامپ بەنیازە 10%ی باج لەسەر هاوردەکردن و 60%ی باج لەسەر کاڵا چینییەکان دابنێت. هەروەها ترامپ بە دوای دوورکەوتنەوەی زیاتر لە چین دەگەڕێت. ترامپ لە ڕێگەی دیپۆرتکردنەوەی کۆچبەران و بەم پێیەیش کەمبوونی کرێکاریشەوە، دەتوانێت مووچە بەرز بکاتەوە. بەڵام پێ دەچێت لە خودی حزبی کۆماریدا ڕێگری هەبێت و ئەگەری دژایەتی لەلایەن دیموکراتەکان لە دادگەکانیشدا هەیە.
ئەمریكا لە سەردەمی”ترامپ”دا هەوڵی دا ئەم هەژموونەی خۆی لە ڕووی هێز و تواناوە بپارێزێت و ڕێگە لە وڵاتانی نەیاری خۆی، وەكوو ئێران و كۆریای باكوور و چین و ڕووسیا بگرێت كە ئاستی توانا و هێزیان بەرز بكەنەوە؛ چونكە ئەو كاتە دەبوونە هەڕەشە لەسەر ئاسایش و مانەوەی ئەمریكا. ئەم پاراستنی هەژموون و دابەشکردنی توانایانەیش دەبێتە هۆی پاراستنی “سیاسەتی نێودەوڵەتی” کە لە قازانجی ئەمریکادایە. بۆیە “ترامپ” لە ڕێگەی بەرزكردنەوەی بارگرژییەكانه‌وه هەوڵی سڕینەوەی بارگرژیی دەدا و، چەمكی Escalation For De-escalation دەتوانێت ستراتیژیی ترامپ لە ڕەفتار و سیاسەتی دەرەكیدا لە هەمبەر كۆریای باكوور و ئێران زیاتر ڕوون بكاتەوە. چونكە ترامپ بەهۆی پێگەی ئەمریكا و دابەشبوونی هێز لە پێكهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی، لە لایەك ڕێگە لە وڵاتە نەیارەكان دەگرێت كە هەڕەشە لە ئاسایشی ئەمریكا بكەن و، لە لایەكی تریشەوە لە ڕێگەی بەرزكردنەوەی تێچووی بارگرژی و پێكدادان و جەنگ لەگەڵ ئەمریكا، پێگەی ئەمریكا دەپارێزێت و ڕیگە لە بەرزبوونەوەی پێگەی وڵاتان لە ڕێگەی بەدەستهێنانی هەژموون و هێز دەگرێت و دابەشبوونی هێز لە ئاستی پێكهاتەی سیتسەمی نێودەوڵەتی دەپارێزێت. ئەمەیش لە ڕێگەی گوشار، ئابڵووقە و سزا و گەمارۆی ئابووری و دارایی و دیپلۆماسیی هێرشبەرانە و تەنانەت هەڕەشەی هێرشی سەبازییه‌وه ئەنجام دەدات.
ترامپ لە بەڵگەنامەی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكادا زۆر گرنگی بە دەستەبەركردنی ئاشتی و ئاسایش لە ڕیگەی هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزی سەربازییەوە دەدات، نەک تێوەگلان لە جەنگ. بۆیە چەمكی “ئاشتیی زۆرەملێ”(Bullying Peace) دەتوانێت ئەم ڕوانگەیەی ترامپ ڕوون بكاتەوە. بەم واتایە كە ئەمریكا ئاشتی و ئاسایش لە ڕێگەی بەهێزبوون و هێزی سەربازییه‌وه، بەبێ بەكارهێنانی، دەستەبەر دەكات. هەر بۆیە “ترامپ” زۆر گرنگی بە ڕێككەوتن و هاوپەیمانێتییه‌كان و تەنانەت ڕۆڵی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان نادات.
بەم پێیەیش چەمكی “هاوپەیمانێتیی كەم-تێچوو” (Low -Cost Alliance) وێنای ڕەفتاری ترامپ ده‌كات لە دەرچوون لە ڕێككەوتننامەی كەشوهەوای پاریس، هەروەها ڕێككەوتننامەی “ترانس–پاسێفیك” و هەڕەشە لە وڵاتانی ئەوروپی بۆ كەمكردنەوەی بوودجەی “ناتۆ” و وەئەستۆگرتنی لەلایەن وڵاتانی ئەوروپی و تەنانەت داواكردن لە وڵاتانی دەوڵەمەندی عەرەبی، بەتایبەتی سعوودیا، بۆ وەئەستۆگرتنی تێچووەكانی جەنگ لە سووریا، هەروەها وتەكانی ترامپ لە هەمبەر هێزەكانی ئەمریكا لە كۆریای باشوور و هتد. بۆ نموونە هەڵوێستی ئەمریكا لە هەمبەر ڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و 5+1 و هاتنەدەرەوەی “ترامپ” لە ڕێككەوتنەكە، هەروەها هەڕەشەی هێرشی سەربازی بۆ سەر كۆریای باكوور و، لە بەرامبەردا ڕازیبوونی كۆریای باكوور بۆ ڕاگرتنی هەموو چالاكییە ئەتۆمی و مووشەكییەكانی، دەرهاوێشتەی ئەم سیاسەتەی ئیدارەی نوێی ئەمریكا دەبێت.
لەم چوارچێوەیەدا پێ دەچێت وەکوو خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەی، گوشارەکانی ترامپ بۆ سەر دەوڵەتانی ئەوروپی بۆ گرتنەئەستۆی تێچوو و هێزی مرۆیی و بەشداریی سیاسی و بەرپرسیارێتیی وڵاتانی ئەوروپی بەردەوام بێت. بەم واتایە كە پێوستە لە لایەك دەوڵەتانی ئەوروپی لەگەڵ ئەمریكا لە ناوچەكەدا و لە ئاستی نێودەوڵەتی و تەنانەت سەبارەت بە ڕووسیا، هەروەها لەسەر پرسی كۆماری ئیسلامی هاوڕا بن و، لە لایەكی دیكەیشەوە ئەو بەرپرسیارێتییه بگرنە ئەستۆ و جێگەی هێزەكانی ئەمریكا بگرنەوە. بێجگە لەمەیش، ئەو وڵاتانە تێچووە سەربازییەكانی “ناتۆ” لە بری ئەمریكا بگرنە ئەستۆ، چونكە لە ڕاستیدا ترامپ پێی وایە، مەترسیی داعش و گرووپە تیرۆریستییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، هەروەها مەترسییەکانی ئێران و بارودۆخی ناسەقامگیری ئەم ناوچەیە ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر ئاسایشی وڵاتانی ئەوروپی دادەنێت. بۆ نموونە لە 20-12-2019 دا ترامپ دەڵێت: “کشانەوە لە سووریا سوپرایز نەبوو، چونکە من ماوەی چەندان ساڵە بانگەشەی بۆ دەکەم؛ شەش مانگ پێش ئێستایش بەئاشکرا ڕام گەیاندووە کە دەمەوێ بکشێینەوە، بەڵام دواتر ڕازی بووم ماوەیەکی دیکەیش بمێنینەوە.”
تێگەیشتن لە دۆکترینی سیاسەتی دەرەکیی دۆناڵد ترامپ لە هەمبەر ئێران و ناوچەکە
لە بەڵگەنامەی 68 لاپەڕەییی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە كۆتاییی مانگی دێسەمبەری 2017 وەكوو یەكەمین بەڵگەنامەی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆكایەتیی “دۆناڵد ترامپ”، ئاماژە بەوە دەدات كە ئێران لە ئاستی جیهانیدا ڕێبەرایەتیی تیرۆریزم دەكات. بۆیە ئێران سوود و قازانجی لە ناسەقامگیركردنی ناوچەكەدا و، هەروەها بڵاوبوونەوەی چەك هەیە؛ ئەمەیش بە مەبەستی زیاتركردنی نفووزی خۆی لە ڕێگەی هاوپەیمان و هێزە نادەوڵەتییەكان كە “جەنگی بەنوێنەرایەتی”ی بۆ دەكەن. هەروەها ئێران سوود لە ململانێ هەرێمییە درێژخایەنەكان و لاوازی و داڕمانی دەوڵەتان یاخود ڕژیمەكانی ناوچەكە دەبینێت. لە لایەكی تریشەوە كۆماری ئیسلامی لە ڕێگەی پەرەپێدانی توانا مووشەكییە بالستیكییەكان و توانا ئەتۆمییەكان و هەڕه‌شە سایبەرییەكان، هەڕەشە لە ئاسایشی دەوڵەتانی ناوچەكە و هەموو جیهان دەكات.
ڕۆژی 8-5-2018 دۆناڵد ترامپ، سەرۆككۆماری ئەمریكا، بەڵێنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكای لەمەڕ دەرچوونی لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 جێبەجێ كرد. ئەم ڕووداوە بە یەكێك لە گرنگترین، ئاڵۆزترین و پڕمشتومڕترین بڕیارەكانی ئیدارەی ترامپ لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا دادەنرێت. هەروەها لە ڕۆژی 8-4-2019 دۆناڵد ترامپ، سەرۆككۆماری ئەمریكا، لە بڕیارێكی بێوێنەدا بەفەرمی پلانی ئیدارەکەی بۆ ناساندنی سوپای پاسدارانی ئێرانی وەكوو “ڕێكخراوێكی تیرۆریستی” ڕاگەیاند و سوپای پاسدارانی خستە ناو لیستی ڕێكخراوه تیرۆریستییه‌كانی بیانی. هەروەها ترامپ سیاسەتی زۆرترین گوشار (Maximum Pressure)ی لە دژی ئێران خستە بواری جێبەجێکردنەوە و لە ڕۆژی 22/4/2019، ئه‌مریكا داوای له‌و وڵاتانه‌ی كه نه‌وتی ئێرانیان ده‌كڕی، كرد كه ده‌ست له هاورده‌كردن و كڕینی نه‌وتی ئه‌و وڵاته هه‌ڵگرن و له ڕۆژی 2/5/2019وه هه‌ر وڵاتێك پابه‌ند نه‌بێت، ڕووبه‌ڕووی سزا ده‌بێته‌وه.
هەموو ئەمانەیش وای کرد، له ڕێكەوتی (13-6-2019) لە کەنداوی عوممان نزیک لە گەرووی هورمز، هێرش بكرێتە سەر دوو کەشتیی نه‌وتهه‌ڵگر و؛ ئیمارات، سعوودیا و نۆروێژ، نەتەوە یەكگرتووەكانیان ئاگادار كردەوە كە كەشتییە بازرگانییەكانیان لە سنوورە ئاوییەكانی ئیماراتدا (فوجەیرە) كراونەتە ئامانج و زیانیان پێ گەیشتووە. دوو ڕۆژ دوای هێرشی سەر كەشتییەكان، حكوومەتی سعوودیا ڕای گەیاند كە لە ڕێکەوتی (14ی ئەیلوولی 2019 ) درۆن (فڕۆكەی بێفڕۆكەوان) دوو وێستگەی دەرهێنانی نەوتی سعوودیا، سه‌ر بە دامه‌زراوه‌كانی كۆمپانیای ئارامكۆ – (Saudi Aramco)ی كردووەتە ئامانج و، دواتریش هێزە شیعەكانی حووسی لە یەمەن بەرپرسیارێتیی هێرشەكەیان گرتە ئەستۆ. پاش ئەوە لە ڕۆژی (20-6-2019) درۆنی RQ-4 Global Hawkی ئەمریکی لەلایەن ئێرانەوە خرایە خوارەوە؛ لە پاش خستنەخوارەوەی درۆنەكە، فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران ڕای گەیاند، خستنەخوارەوەی فڕۆکە ئەمریکییەکە، پەیامێکی ڕوونە بۆ ئەمریکا. پاشان ڕۆژنامه‌ی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردەوه، سه‌رۆكی ئەمریکا ڕازی بووه هێرش بكرێته سه‌ر ئێران، وه‌ك وه‌ڵامێك بۆ تێكشكانی فڕۆكه‌كه‌ی ئەمریکا؛ به‌ڵام كتوپڕ له بڕیاره‌كه‌ی پاشگه‌ز بووه‌ته‌وه.
لە لایەکی دیکەوە، مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، لە “دامەزراوەی هێریتاج” (Heritage Foundation) لە ئەمریكا لە ڕۆژی 21-5-2018دا له گوتارێکدا بە ناونیشانی “دوای ڕێککەوتنەکە: ستراتیژیی نوێ لەبارەی ئێران” (After the Deal: A New Iran Strategy)، ستراتیژیی وڵاتەکەی لە سەردەمی ئیدارەی ترامپ لەبارەی ئێرانی خستە ڕوو.[2] ئەگەر بەوردی سەیری مەرجەکانی ئیدارەی ترامپ لە خولی یەکەمدا بکەین، دەبینین هیچ کام لەم مەرجانە تاوەکوو ئێستا جێبەجێ نەکراوە، بەڵکوو بگرە لە پاش ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ و هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل، زۆربەی ئەم خاڵانە زیاتر لەلایەن ئێرانەوە پێشێل کراوە. بۆ نموونە، بەپێی دوایین ڕاپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی، یەدەگی یۆرانیۆمی پیتێنراوی ئێران گەیشتووەتە زیاتر لە پێنج هەزار و 525 کیلۆگرام، کە نزیکەی یەک تۆن زیاترە لەو بڕەی کە چەند مانگ لەمەوبەر ڕاگەیەنرابوو (4 هەزار و 487 کیلۆگرام). ئەم ژمارانە بە شێوەیەکی بەرچاو لەو ٣٠٠ کیلۆیە زیاترە کە بەپێی ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکەی JCPOA ساڵی ٢٠١٥ ڕێگەپێدراوە کە بەپێی بڕیاری (2231)ی ئەنجومەنی ئاسایش چالاکییە ئەتۆمییەکانی تارانی سنووردار کردووە لە بەرامبەر هەڵگرتنی سزا نێودەوڵەتییەکان.
بەپێی ڕاپۆرتەکە ئێران نزیکەی 121.5 کیلۆگرام یۆرانیۆمی پیتێنراوی 60%ی بەرهەم هێناوە. لە کاتێکدا رێژەی پیتاندنی 90% پێویستە بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی، بەڵام کاریگەریی ئەم سنووربەزاندن و چالاکییانە ئەوەیە کە بە وتەی ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، ئێران ئێستا دەتوانێت تەنیا لە ماوەی یەک یان دوو هەفتەدا یۆرانیۆمی پێویست بۆ چەک (WGU) بەرهەم بهێنێت کە بتوانێت یەک بۆمبی ئەتۆمی (یان حەوت بۆمب لە مانگێکدا) دروست بکات. بە واتایەکی تر ئێران دەتوانێت ماددەی پێویست بەرهەم بهێنێت کە بۆمبێک دروست بکات پێش ئەوەی پشکنەرەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی ئاگادار ببنەوە.
بەپێی زانیارییە نافەرمییەکان-رۆژنامەی “ئەلجەریدە”ی كوێتی– لەم ماوەیەی ڕابردوودا ئیدارەی بایدن پەیامێکی نهێنیی بۆ تاران ناردووە کە ئامادەیە بە چەند هەموارێکی کەم، ڕێککەوتنی ئەتۆمیی ساڵی ٢٠١٥ زیندوو بکاتەوە و لە بەرامبەریشدا ئێران چەند مەرجی هەبووە کە گەرەنتیی ئەوە بدرێت کە ئەمریکا میکانیزمی ماشە (snapback mechanism) چالاک ناکات و ئیدارەی داهاتوویش کە بە ئەگەری زۆرەوە ترامپە، لە ڕێککەوتنەکە دەرناچێت و، هەروەها پاش ئاشکراکردنی شوێنی بنکە و دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران بۆ ئاژانسی وزەی ئەتۆمی، ئەوە ئەو شوێنانە ناکرێنە ئامانج و ئەمریکا بەتەواوی پابەند دەبێت بە بەڵێنەکانییەوە لە بەرامبەر ڕاگرتنی چالاکییە ئەتۆمییەکانی ئێران.
لە بارودۆخی ئێستا و سەروبەندی خولی دووەمی سەرۆکایەتیی ترامپ، یارمەتیدانی سەربازیی ڕووسیا لەلایەن ئێرانەوە و، هەناردەکردنی درۆن بۆ ڕووسیا، ئێرانی ڕووبەرووی ئالنگاریی توند و بێوێنە کردۆتەوە؛ هەر بۆیە کۆماری ئیسلامی بۆ بەهێزکردنی خۆی و ڕەواندنەوەی مەترسییە ناوخۆیییەکان، هەوڵی داوە کەسێکی میانڕەوتر هەڵبژێرێت و لە ئاستی دەرەکیدا هەوڵی داوە بارگرژییەکان خاو بکاتەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش کۆماری ئیسلامی هەوڵی داوە لە چین نزیک ببێتەوە و ئەم نزیکبوونەوەیەیش جگە لە پرسی شکاندنی گەمارۆکان و فرۆشتنی نەوت، جۆرێک لە دڵنیاییی دابووە ئێران لە ڕووی ئاسایشی و سیاسییەوە، بەڵام هاتنەسەرکاری ترامپ بە ئەگەری زۆرەوە ئەم هاوکێشەیە پێچەوانە دەکاتەوە و هاتنەسەرکاری پزیشکیان ئاماژەیە بۆ دوورکەوتنەوە لەم ستراتیژییە، چونکە چینیش بەدڵەڕاوکێوە دەڕوانێتە خولی دووەمی سەرۆکایەتیی ترامپ.
ئەمریکای سەردەمی ترامپ، چین بە هەڕەشە و پرسی یەکەمی ئاسایشی ئەمریکا دادەنێت، بەڵام لە زۆر بوار و پرس پێکەوە هاوکاری دەکەن، چونکە جگە لە قەبارەی گەورەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی دوولایەنە، هەروەها ئاستی بەرزی پێکەوەگرێدراوی ئابووریی چین و ئەمریکا، چین تاوەکوو ئێستا بەرژەوەندییەکانی لەم سیستەمەدا پارێزراو بووە و پشکی شێری بەرکەوتووە. هەموو ئەمانە لە کاتێکدایە کە ئەمریکا دەیەوێت مەترسیی یەکەم کە چینە کۆنترۆڵ بکات و، لە لایەکی دیکەیشەوە ترامپ دەیەوێت ڕووسیاش لە ڕێگەی ئەوروپییەکانەوە هاوسەنگ بکاتەوە و، بەم پێیەیش کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چیتر ئەولەوییەتی سەرەکیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریکا لە سەردەمی ترامپدا نین.
تەنانەت ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەل سعوودیا لە چین و هەمیش لەگەڵ ئیمارات و، هەم ڕێککەوتنی ئەمنی لەگەڵ عێراق لەلایەن عەلی شەمخانی، ئەمینداری گشتیی ئەو کاتەی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەییی کۆماری ئیسلامییەوە واژۆ کراوە و، ئەمەیش دەڕبری ئەو ڕاستییەیە کە پرسەکە بۆ کۆماری ئیسلامی پرسێکی ئەمنییە و ئەم بڕیارانە لەلایەن خودی “ئایەتوڵڵا خامنەیی” بڕیاری تایبەتی لەسەر دراوە.
لە لایەکی دیکەیشەوە، کۆماری ئیسلامی هەوڵی داوە کە بەنهێنی بارگرژییەکانی لەگەڵ ئەمریکادا خاو بکاتەوە بۆ ئەوەی ئەمریکا هەم سزاکان سووکتر بکات و هەمیش ڕێگە لەوە بگرێت کە ئەمریکا لەگەڵ ئەوروپییەکان بەهۆی هەڵە ستراتیژییەکەی ئێران سەبارەت بە ناردنی مووشەک و درۆن بۆ ڕووسیا لە جەنگ دژی ئۆکراینا، هەروەها بەبنبەستگەیشتنی دانوستانەکانی ژیاندنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمی و لەم چوارچێوەیەیشدا بەرزکردنەوەی ئاست و ڕێژەی پیتاندنی یۆرانیۆم و چالاکیی نهێنی و ڕێگەگرتن لە ئاژانسی وزەی ئەتۆمی بۆ چاودێریکردنی چالاکییە ئەتۆمییەکان و…، لە سەردەمی ترامپدا سزا و ئابڵووقەی قورس بەسەر ئەو وڵاتەدا بسەپێنرێت. بەپێی زانیارییە نافەرمییەکان لە چەند مانگی ڕابردوودا، بە فەرمانی ئایەتوڵڵا خامنەیی، “عەلی شەمخانی”، سکرتێری پێشووی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانیی ئێران، کراوەتە بەرپرسی دانوستانەکانی دۆسیەی ئەتۆمی و، ئەم پرسە لە دەسەڵاتی کابینەی ڕەئیسی نەبووە.
تەنانەت ئێران ترسی هەیە کە لەم کاتە هەستیارەدا و بە هاتنەسەرکاری ترامپ، ئەوروپییەکان سوپای پاسداران بخەنە لیستی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانی یەکێتیی ئەوروپاوە و ئەمەیش دۆخەکە بۆ ئێران زیاتر لە جاران لە ناوچەکەدا مەترسیدار بکات. لەمەیش مەترسیدارتر بۆ ئێران لە سەردەمی خولی دووەمی سەرۆکایەتیی ترامپ ئەوەیە کە بەهۆی ئەم کێشە و هاوکێشە نوێیە ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییانە، ئیسرائیل بە هاوکاریی ئیدارەی ترامپ لە ئەمریکا و گلۆپی سەوزی ئەوروپییەکان بەهۆی یارمەتیدانی ڕووسیا لە جەنگ لە ئەوروپا، هەم یارمەتیی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی و خۆپیشاندەران بدەن بۆ ڕووخان یان لانی کەم لاوازکردنی ڕژێمی کۆماری ئیسلامی و هەمیش پێکەوە پلان و بەرنامەی بەکارهێنانی هێزی سەربازیی سنووردار لە دژی بەرنامە ئەتۆمی و مووشەکییەکانی ئێران دابڕێژن و پلانەکە بخەنە بواری جێبەجێكردنەوە.
بە بڕوای ئێرانییەکان پلانی ئەمەیش لە وتارە ٥٣ خولەکییەکەی بنیامین ناتانیاهۆ لە ٢٤-٧-٢٠٢٤ لە بەردەم کۆنگرێسی ئەمریکا بەڕوونی خرایە ڕوو کە ناتانیاهۆ وتی: ئێران سەرەتا دەیەوێت شەڕی ئێمە بکات، دواتر شەڕی ئەمریکا. هەر بۆیە ئەم شەڕەی ئێمە دەکەین، شەڕی ئەمریکایە. پێکەوە دەجەنگین و پێکەوە سەر دەکەوین؛ چونکە دەرەنجامەکە ئەوەیە کە تەنیا بە پێکهێنانی هاوپەیمانییەک (هاوپەیمانیی ئیبراهیم) لە وڵاتانی ڕۆژاوا و ئیسرائیل، مەترسیی ئێران بۆ سەر شارستانییەتی ڕۆژاوا لا ببرێت.
کۆبەند
پێشووتر و لە سەردەمی خولی یەکەمی سەرۆکایەتیی ترامپ، کۆماری ئیسلامیی ئێران سیاسەتی “پشوودرێژیی ستراتیژی” و “دانبەخۆداگرتنی ستراتیژی“ی لە چوارچێوەی سیاسەتی “ئایەتوڵڵا خامنەیی”، ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامی، لە هەمبەر ئەمریکا، ناسراو بە “نە دانوستاندن و نە جەنگ”، گرتبووە بەر. لە بەرامبەردا، دۆناڵد ترامپ بە بەرزکردنەوەی گوشار و پاڵەپەستۆ لە ڕێگەی سزا و ئابڵووقەکانەوە بۆ سەر ئێران و، هەروەها هەڕەشەی ئەوەی کە ئەگەر ئێران هەر هێرشێکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ (لە ڕێگەی هێزە بەنوێنەرایەتییەکانییەوە) بکاتە سەر بەرژەوەندی و هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی، ئەوە ڕاستەوخۆ کۆماری ئیسلامی بەرپرسیار دەبێت و ڕووبەڕووی گورزی سەربازی دەبێتەوە، وای کرد کە ئاستی بارگرژییەکان بەرز ببێتەوە.
لە ئێستادا، تیمی بی (B-team) وەکوو ئاماژەی محەمەدجەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی پێشووی ئێران (بۆلتۆن و بن سەلمان و بن زائد و بنیامین ناتانیاهۆ) وەکوو کەسانێک کە دەیانەویست ترامپ و ئەمریکا بەرەو جه‌نگێکی نەخوازراو لەگەڵ ئێران بەرن، نەماون. بەم واتایە کە بۆڵتۆن لا دراوە، بن سەلمان و بن زائد چیتر دوژمنایەتیی ئێران ناکەن و بنیامین نا‌تانیاهۆش لە دۆخێکی نالەباری ناوخۆیی و لەژێر گوشاری ئاسایشیدایە. هەر بۆیە هەوڵەکانی ئێران بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەم چوارچێوەیەدایە کە ترامپ چیتر وەکوو خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەی نەتوانێت وڵاتانی دراوسێی نەیار و ئیسرائیل لە دژی ئێران بەکار بێنێت.
راستییەکی دیكە ئەوەیە کە سەڕەرای نیگەرانییەکانی ئەمریکا لە سەردەمی ترامپ، بەڵام کۆماری ئیسلامی ئەگەر لە ئاستی ناوخۆیییەوە ڕووبەڕووی هەڕەشەی ڕاپەرینی جەماوەری هاوشێوەی ٢٠٢٢ نەبێتەوە و لە ڕووی ئابوورییەوە بتوانێت بە شێوەیەکی ڕێژەیی بارودۆخەکە جێگیر بکات، دەتوانێت لە سەردەمی سەرۆکایەتیی داهاتووی ترامپدا کۆنترۆڵی بارگرژییەکان بکات، چونکە ئێران ئێستا بەباشی ترامپ دەناسێت و ئەزموونی لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەی وەرگرتووە.
لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، یەكێك لە سیاسەتەكانی ئێران لە هەمبەر ئەمریكا لە چوارچێوەی ئەزموونی لە خولی یەکەمی ترامپ، بریتی دەبێت لەوەی كە بەهۆی بەرزکردنەوەی ئاستی بارگرژییەکان و ترسی سەرهەڵدانی جەنگی نێوان ئێران و ئەمریكا، لە لایەك دەزانێت ترامپ جەنگی ناوێت و خۆی لێ به‌دوور دەگرێت و، لە لایەكی تریشەوە ناكۆكی و لێكترازان لە خودی ئەمریكا لە نێوان كۆمارییەكان و دیموكراتەكان دروست بكات. بەم واتایە كە ئێران ئەم سیاسەتەی بەپێی دوو لێكدانەوە یاخود ڕاستی پەیڕەو دەكات: یەكەم، بەڵێنی خودی ترامپ لە بەرامبەر ڕای گشتیی ئەمریكا كە خوازیاری تێوەگلان لە جەنگێكی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە و، دووەم دژبەرانی ترامپ، بەتایبەتی دیموكراتەكان لە كۆنگرێس و بەتایبەتی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بەهۆی ئەگەر و هەڕەشەی سەرهەڵدانی جەنگ، ترامپ سنووردار بكەن.
ئەم دوو گریمانەیە وا دەكات كە ئێران بەبێ دڵەڕاوكێیەكی ئەوتۆ لە كاردانەوەی سەربازیی ترامپ، ئاستی بارگرژییەكان بەرز بكاتەوە بۆ ئەوەی لە پێگەیەكی بەرزتره‌وه مامەڵە لەگەڵ ئەمریكا بكات و تەنانەت ئەمریكا ناچار بكات پاشەكشە لە گوشار و سزاكانی سەر ئێران بكات. هەروەها بەهۆی گوشاری ناوخۆیییەوە بۆ دووركەوتنەوە لە جەنگ، دۆناڵد ترامپ ناچار بكات كە دانوستاندن لەگەڵ ئێران دەست پێ بكات؛ ئەمەیش لە ڕێگەی كەمكردنەوەی سزاكان بۆ كردنەوەی دەرگه‌ی دانوستاندن و گفتوگۆكان لەگەڵ ئێران. ئامرازی سەرەكیی ئەمەیش هێزە چەكدارە شیعە و بەنوێنەرایەتییەكانی لایەنگری ئێرانە لە ناوچەكەدا، چونكە ئێران بەم كارەی، دەیەوێت سنووری بارگرژی و جەنگ وا بەرفراوان بكات كە لە ئەگەری هەر جەنگێك كۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یاخود لانی كەم ناوچەی كەنداو بگرێتەوە. ئەمەیش ئەگەری وه‌ڵامدانەوەی سنوورداری سەربازیی ئەمریكا زۆر لاوازتر دەكات و، بەهۆی لێكەوتە چاوەڕواننەكراوەكانی لە ناوچەكەدا ڕەوایەتیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی پێ نادات.
بەڵام ئەوەی کە ئەم هاوکێشە دەتوانێت پێچەوانە بکاتەوە، دەستپێڕاگەیشتنی ئێرانە بە چەکی ناوکی و، هەروەها ئەگەری ئۆپەراسیۆنی سەربازیی ئیسرائیلە بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمی و مووشەکییەکانی ئێران کە وا دەکات ئەمریکا لە جەنگێکی نەخوازراودا تێوە بگلێت. چونکە ڕێگه‌گرتن له ده‌ستێوه‌ردان و په‌لهاوێشتنه‌كانی ئێران له ناوچه‌كه و، هه‌روه‌ها ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی ئێران و ئەكتەرە سەركەشەكانی تر (Rouge States) به چه‌كی ئه‌تۆمی و كۆكوژ بۆ تێكدانی هاوسه‌نگیی هێز و هه‌ڕه‌شه له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانی له‌م ناوچه‌یه، بنەمایەی ستراتیژیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکایە. هەروەها خودی کەسایەتیی ترامپ ئێران نیگەران دەکات کە نایەوێت وەکوو شکستخواردوو هەژمار بکرێت و بکەوێتە بەر ڕەخنەی لایەنگرانی ئیسرائیل و کۆمارییەکان لە ناوخۆی ئەمریکا و، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا وەکوو ئەکتەرێکی لاواز دەربکەوێت. جگە لەمانەیش، گوشاری ترامپ و هەوڵی لێکنزیککردنەوەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسڕائیل کە لە چوارچێوەی ڕێککەوتنی “ئاشتیی ئیبراهیم” (Abraham Accords) دەستی پێ كردووە، کە ئاستی ڕەوایەتیی نێودەوڵەتی و تەنانەت ئاسایشی هەرێمایەتیی ئیسڕائیل بەرز بکاتەوە، ئەو گۆڕانکارییەیە کە ئێران بەرەوڕووی دڵەڕاوکێی ئاسایشی دەکاتەوە.
جگە لەمانەیش، یەکێک لە بنەما ستراتیژییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ترامپ، ڕێگه‌گرتنە له باڵاده‌ستیی ئەكتەر و هێزه سه‌رووناوچه‌یییه‌كانی نه‌یاری ئه‌مریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وه‌كوو: ڕووسیا و چین كە بە سیاسەتی هاوسەنگی لە ڕێگەی دوور (Off-shore balancing) دەناسرێت. هەر بۆیە ئێران ئەو ڕاستییەیش دەزانێت کە پێداگریی ترامپ لەسەر هاوكاری لەگەڵ هاوپەیمانەكان دەربارەی ئێران، گرنگیی زۆری لەسەر داهاتووی ستراتیژیی ئەمریكا لە هەمبەر ئێران هەیە. ئەم پێداگرییە دەتوانێت دڵنیاییی زیاتر بداتە ئیسڕائیل و دەوڵەتانی سوننەی ناوچەكە وەكوو سعوودیا و، هەروەها ده‌توانێ ئەوروپییەكانیش لەگەڵ ئەمریكادا بۆ سنوورداركردنی ڕۆڵی تێكدەرانەی ئێران هەماهەنگ بكات. بۆیە ئەمریكا ده‌یەوێت لەگەڵ وڵاتانی دژی ئێران لە ناوچەكە و، هەروەها هاوپەیمانە ئەوروپییەكان، ئێران گەمارۆ و سزا بدات. تەنانەت پێشبینی دەكرێت كە ئێران وەكوو كارتی دانوستان لەلایەن ڕووسیا و چین كەڵكی لێ وەربگیرێت.
بۆیە لە ئێران و لە ئاستی ناوخۆییدا ئایەتوڵڵا خامنەیی ڕێگەی دا پزیشکیان بێتە سەرکار و لە ئاستی دەرەکییشدا هەوڵ دەدات بە کارتی حەماس و پاشان فەڵەستینییەکان و بەتایبەتی حزبوڵڵا و حووسییەکان و میلیشیا عێراقییەکان ئەم هەڕەشانەی ئیسرائیل کۆنترڵ بکات. جگە لەمانەیش، بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە دەیەوێت کارتەکانی بەردەست ترامپ و ئیسرائیل لاواز بکات.
لەم چوارچێوەیەدا، دەتوانین بڵێین کە لە سەردەمی خولی دووەمی سەرۆکایەتیی دۆناڵد ترامپ، هەموو هاوکێشەکانی ناوچەکە لەژێر کاریگەریی داینامیزمی پێکدادان و ململانێ و، هەروەها دانوستانی ئێران و ئەمریکا لە لایەک و چین و ئەمریکا لە لایەکی دیکەوەدا دەبێت. جەختكردنەوەی زۆری ترامپ لەسەر پرسی ئابووری و بەتایبەت داراییی ئێران لە پاش ڕێككەوتنی ئەتۆمی، دەربڕی ئەوەیە كە ترامپ هەوڵ دەدات دووبارە كەناڵ و دەرچەكانی دەستپێڕاگەیشتنی ئێران بە سەرچاوە دارایییە نێودەوڵەتییەكان بلۆك بكاتەوە و ڕێوشوێنی تایبەت لەم بوارەدا بگرێتە بەر. هەروەها ئەوە دەردەخات كە ئەمریكا له هەوڵی سەپاندنی سزا و گەمارۆی نوێی ئابووری و داراییدایه بەسەر كۆماری ئیسلامیدا. ئەمەیش پەیامێك دەبێت بۆ دەوڵەتانی ئەوروپی و ڕووسیا و چین كە لەوانەیە ئەوانیش بەهۆی پەیوەندیی بازرگانی و ئابووری و دارایی لەگەڵ ئێران بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بكەونە بەر ئەو گەمارۆ و سزا دارایی و ئابوورییانەوە. هەر بۆیە دەبێت چاوەڕێی هەردوو سیناریۆی بەرزبوونەوەی پێکدادان و بارگرژییەکان و، هەروەها دانوستان و ڕێککەوتنیش بین، کە کاریگەریی لەسەر سەقامگیری و ئاسایشی عێراق و هەرێمی کوردستان دەبێت.
[1] –Make America Great Again
[2] – پۆمپیۆ، دوازدە(١٢) مەرجی بۆ گۆڕانكاری لە سیاسەت و ڕەفتاری ئێران دانا کە بریتیبوون لە:
١- دەبێت ئێران تەواوی ڕەهەندە سەربازییەكانی پێشووی سیستەمی ناوکیی خۆی ئاشکرا بکات و بەردەوام ڕێگە بە پشكێنەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم بدات پـشکنین بکات.
٢- ئێران دەبێت پـیتاندنی یۆرانیۆم ڕابگرێت و هیچ كاتێك هەوڵ نەدات کار لەسەر پیتاندنەوەی پـلۆتۆنیۆم بکات و، هەروەها ڕیئه‌کتۆری ناوکی، ئەوەی بە ئاوی قورس کار دەکات، دابخات.
٣- ئێران پێویستە مۆڵەتی بێسنوور بە ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم بدات لەوەی كە دەستی بە هەموو دەزگه ناوکیـیەکان ڕابگات، بە سەربازی و ناسەربازییشەوە.
٤- ئێران دەبێت سنوورێک بۆ بڵاوکردنەوەی مووشەکی بالیستی و هەڵدانی ئەو مووشەکانەی كە دەکرێت کڵاوەی ناوکی هەڵبگرن، دابنێت.
٥- دەبێت ئێران هاووڵاتیانی ئەمریكی و هەموو هاووڵاتیانی وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمریكا كە بەندی كردوون، ئازاد بكات.
٦- پێویستە ئێران سنوورێک بۆ پـشتیوانیکردن لە گرووپە تێرۆرستیـیەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وەکوو حزبوڵڵا و بزووتنەوەی حەماس و جیهادی ئیسلامی، دابنێت.
٧- ئێران دەبێت ڕێز لە حکوومەتی عێراق بگرێت و، ڕێگە بدات كە ملیشیا شیعەکان چه‌ك بکرێن.
٨- دەبێت ئێران سنوورێک بۆ پشتیوانیکردنی حووسیـیەکانی یەمەن دابنێت و، هەروەها بۆ گەیشتن بە چارەسەرێکی سیاسی لە یەمەن، کار بکات.
٩- ئێران دەبێت پاشەكشە بە هەموو هێزەكانی خۆی و، هەروەها هێزەكانی ژێر فەرمانی لە سووریا بكات.
١٠- ئێران دەبێت كۆتایی بە پـشتیوانیکردنی لە تاڵیبان و قاعیدە و ڕێکخراوی دیکەی تێرۆریستی لە ئەفغانستان بهێنێت.
١١- ئێران دەبێت كۆتایی بە پشتیوانیکردنی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران، لە تیرۆریستان و هاوپەپەیمانە میلیشیایییەكانی لە جیهاندا، بێنێت.
١٢- پێویستە/دەبێت ئێران كۆتایی بەو ڕەفتارانەی كە جێی هەڕەشەن بۆ سەر دراوسێـکانی، کە زۆربەیان هاوپەیمانی ئەمریکان، بێنێت. ئەمە مەسەلەی هەڕەشەی وێرانکردنی ئیسڕائیل و لەناوبردنیشی دەگرێتەوە؛ هەروەها هاوێشتنی مووشەک بۆ سەر سعوودیـا و ئیمارات و هەڕەشەکردن لە هاتوچۆی دەریایی و هێرشی ئەلیکترۆنییش دەگرێتەوە.
