د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق
جەنگی ئیسرائیل_ ئێران كە 12 ڕۆژی خایاند، عێراقی خستە ناو هاوكێشەیەكی ئاڵۆز و لێواری جەنگەوە، لە هەمان كاتیشدا تاقیكردنەوەیەكی كرداری بوو بۆ ڕاددە و ئاستی پێگە و نفووزی ئێران لەم وڵاتە لە كاتێكی هەستیاردا. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی بەرنامەی کار و هەڵوێستی هێزە پرۆ_ ئێرانییەكان لەو جەنگە و ڕۆڵی ئاییندەیان هەڵوێستە دەكات.
هەوڵی پەلكێشكردنی عێراق بۆ بەرەی دژەئیسرائیل
هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر تاران (13ی حوزەیرانی 2025)، سەرنج و چادێرییەكان چوونە سەر هەڵوێستی عێراق لەم پێشهاتەدا؛ بەو پێیەی چەند گرووپێكی چەكداری تێدایە ئەگەرچی بەڕواڵەت سەر بە هێزەكانی حەشدی شەعبیی عێراقن، بەڵام بەكردەیی و لە ڕووی باوەڕی سیاسییەوە بەشێكن لە میحوەری ئێران. لە سەرەتای جەنگەكەدا هەندێك لە هێزە پرۆئێرانییەكان بانگەشەیان بۆ ئەوە دەكرد عێراق لە جەنگەكەدا دەكرێتە ئامانج، ئەمەیشیان وەك پاساو بۆ ناچاربوونی تێوەگلان دەخستە ڕوو؛ بەڵگەیشیان بۆ ئەم لێكدانەوەیە لە چەند پێدراوێكەوە سەرچاوەی دەگرت كە ئەمانە گرنگترینیانن:
_ ئیسرائیل تەنیا مەبەستی ئێران نییە لە بنەڕەتدا، بەڵكوو ئامانجیشی عێراقە و دەیەوێت داگیری بكات، “چونكە پێی وایە سنووری ئیسرائیل لە نیلەوە تا فوراتە.” هەندێك لایەنی ئێرانییش پەرەیان بەم بۆچوونە دەدا و بەڵگەیان بەوەیش دەهێنایەوە كە ئەمریكا و ئیسرائیل لە هەوڵدان، گازی سروشتیی ئێران لە عێراق ببڕن و، بەمە سزای عێراق بدەن و دۆسیەی هەردوو وڵات تێكەڵ بكەن[1].
_ هەندێك لە قسەكەرە نزیكەكان لە “چوارچێوەی شیعی” باسیان لەوە كرد، “لەنێو ئەو بەڵگەنامە ئیسرائیلییانەی كە ئێران دەستی بەسەردا گرتوون، ئەوە دەركەوتووە كە عێراق بەشێكە لە ئامانج؛ پیلانەكەی ئیسرائیلیش ئەوەیە ناوخۆی عێراق تێك بچێت[2].”
_ هەستكردنی شیعەكان بە ساردوسڕیی ڕانەگەیەنراوی پەیوەندییەكانی ئیدارەی ترەمپ لەگەڵ عێراق؛ ئەمەیش زیاتر هانی بەدگومانی و بینشكردن (تەسەورکردن)ی سیناریۆی خراپی دەدا. ئەوەیشی گومانەكانی زیاتر دەكرد ئەوەیە، هێشتا هەڵسووڕێنەر، كاروباری باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق بەڕێوە دەبات و واشنتۆن دیاریكردنی باڵیۆز بۆ باڵێۆزخانەكەی لە بەغدا هەر دوا دەخات. بە بۆچوونی هەندێك توێژەری ئەمریكی، هۆكاری ساردبوونەوەی ئەمریكا لە عێراق ئەوەیە ئیدارەی ترەمپ “بە هەمان دووربینیی تەماشاكردنی ئێران، لە عێراقیش دەڕوانێت”؛ هەروەها بەگرنگی نابینێت وەبەرهێنان لە عێراقدا بكات و، بگرە بەغداش تاقی دەكاتەوە بەوەی لە جێبەجێكردنی سزا بەسەر تاراندا چەندە دەتوانێت هاوكار بێت؛ تەنانەت پرۆژەی ڕێكخراوەكانی خۆیشی لە عێراق بۆ نزمترین ئاست كەم كردووەتەوە[3].
هەڵوێستی حكوومەت و هەڵوێستی گرووپە چەكدارەكان
_ حكوومەتی عێراق: حكوومەتی “محەمەد شیاع سوودانی” كە لەسەر چوارچێوەی شیعی ئەژمارە، جگە لە ڕەتكردنەوەی بەكارهێنانی ئاسمانەكەی، داوای دانبەخۆداگرتن و پاراستنی سەروەریی خاكی عێراقی دەكرد. لە یەكەم كاردانەوەیشدا بەرامبەر هێرشەكانی ئیسرائیل دژی ئێران، هاوسۆزیی خۆی لەگەڵ گەلی ئێران دەربڕی، بەبێ ئاماژەكردن بۆ ڕژێمی حوكمڕان[4]. دواتریش جەختی كردەوە كە ئەوپەڕی دانبەخۆداگرتن پەیڕەو دەكات؛ ڕووی لە ئەمریكاش كرد بۆ ئەوەی ڕێگری لە بەكارهێنانی ئاسمانەكەی بكات[5]. لە هەڵوێستەكاندا جگە لە هاوسۆزی، هیچ میكانیزمێكی تر ڕانەگەیەنرا كە لە جەنگەكەدا عێراق بخاتە پاڵ ئێران.
_ گرووپە چەكدارەكان: سەرباری هەوڵەكانی پاڵنانی عێراق بۆ شەڕی ئیسرائیل لە میدیا و لێدوانە زارەكییەكانی هێزە پرۆ-ئێرانییەكان، بەڵام گرووپە چەكدارەكانی پەیوەست بە میحوەری تاران، لە هەڵوێستی فەرمی و كرداریدا گرێ و بەندوباوی زۆریان بۆ بەشداریكردن لە جەنگەكەدا دانا. سەرباری ڕوودانی هەندێك لەو پێشمەرجانەیش لە ڕۆژانی كۆتاییی جەنگ، هیچیان بەشدار نەبوون و تێوە نەگلان! بەوانەیشەوە كە زۆر لە ئێرانەوە نزیكن لە چەشنی: “كەتیبەكانی حزبوڵڵا، بزووتنەوەی نوجەبا، بزووتنەوەی عەسائیب، كەتیبەكانی سەییدولشوهەدا”.
_ هێزە سیاسییە شیعەكان: لەسەر ئاستە سیاسییەكەیش چوارچێوەی شیعی، كە چەتری كۆكردنەوەی هێزە شیعەكانە، تەنیا بانگەوازی بۆ ڕێكخستنی خۆپیشاندان كرد بۆ پاڵپشتیی هەڵوێستی ئێران[6]؛ بەڵام ئەوەیش نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە و ناڕەزایەتیی بەرفراوانی ئەم جەمسەرە شیعییە ڕێك نەخرا. بەپێچەوانەوە سەدرییەكان كە ڕكابەری هێزە پرۆ-ئێرانییەكانن، بەچڕی گردبوونەوە و ناڕەزایه‌تیی بەفراوانیان لە بەغدا له دژی هێرشەكانی ئیسرائیل و پێشێلكردنی ئاسمانی عێراق ڕێك خست و، لە هوتافەكانیاندا دژی ئەمریكا و ئیسرائیل دروشمیان گوتەوە[7].
_ مەرجی گرووپەكان بۆ پشتیوانیی سەربازی لە ئێران: ئەو هێزانەی لە ئێرانەوە نزیكن یان بە بڕیاری تارانەوە پەیوەستن، لە دەمی جەنگەكەدا ئەم هەڵوێست و مەرجانەیان دانا:
1_ كەتیبەكانی حزبوڵڵای عێراق هەڕەشەی بەئامانجگرتنی بەرژه‌وەندییەكانی ئەمریكایان كرد لەناوچەكە، ئەگەر بچێتە نێو جەنگەكە (15ی حوزەیران). لەم پەیامەیشدا “حزبوڵڵا لە ڕێگه‌ی ئەمیندارەكەیەوە، “ئەبو حسێن حمێداوی”، جگە لە هەڕەشەی هێرشكردن، داوای لە حكوومەت و “چوارچێوەی شیعی” كرد بەرپرسیارێتی هەڵگرن بۆ ڕێگرتن لە فراوانبوونی جه‌نگ؛ هەروەها “باڵیۆزخانەی ئەمریكا داخەن و سوپاكەی دەركەن”[8]. لەپاش هێرشەكانی ئەمریكاش بۆ “فۆردۆ”، ئەم هێزە هەڕەشەی خۆی نەبردە سەر و نەچووە نێو جەنگه‌وه!
2 _ بزووتنەوەی نوجەبا لە زاری سەرۆكەكەیەوە، “ئەكرەم كەعبی”، هەڕەشەی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و دیپلۆماتەكانی و هەڵگری ڕەگەزنامەكانی لەناوچەكە كرد، “ئەگەر دەست بۆ تاڵەموویەكی ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی ببەن”[9] (20ی حوزەیران). بەم پێیەیش تەنیا گرنگیی بە ئاسایش و پاراستنی خودی ڕێبەری شۆڕش دا.
3 _ بزووتنەوەی عەسائیب، لە زاری ئەمیندارەكەیەوە، قەیس خەزعەلی، هۆشداریی دا لە ئەگەری بەئامانجگرتنی ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی، عەلی خامنەیی[10]. دواتر لە ڕێگەی بەرپرسەكانی دیكەیەوە جەختی لەوە كردەوە، ئێران پێویستیی بەوان نییە “چونكە جەنگەكە تەكنەلۆژییە.” لەگەڵ ئەوەیشدا بەوە پاساوی بێدەنگییانی هێنایەوە كە “چاوەڕێی ئاماژەی ڕێبەری شۆڕشی ئێرانن”[11]. لە ڕۆژانی جەنگەكەیشدا ڕێبەری ئێران جگە لە پەیامێكی تۆماركراو دەربارەی بەرگریكردنی ئێرانییەكان، هیچ فەتوایەكی سەرانسەریی جیهادكردنی بۆ شیعە ڕانەگەیاند.
ئەوەیشی ئەم خۆپاراستنەی گرووپە شیعەكان دەكاتە جێگەی پرسیار، هەندێك زانیاریی دزەپێكراوه كە باسیان لەوە دەكرد گرووپە شیعە چەكدارەكانی عێراق، مووشەكی بالیستی و درۆنیان لە ئێرانەوە پێ گەیشتووە و لە بەسرە و ئەنبار و مووسڵ هەڵیان گرتووە بۆ بەكارهێنانی دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە كاتی گەرمبوونی جەنگەكەدا، چ لەناوخۆی عێراق بێت یان وڵاتانی دەوروبەر.[12] هەروەها لەگەڵ ئاماژەكردنێكدا بە جەنگ لەلایەن ئەمریكاوە، گرووپە شیعەكان دەكەوتنە هەڕەشەكردن و وەها خۆیان پیشان دەدا كە ساز و ئامادەن[13]. بەڵام هیچ نەجووڵان و كە جەنگیش كۆتاییی هات، هەندێك لەوانە لە چەشنی ئەمینداری گشتیی بزووتنەوەی عەسائیب، “قەیس خەزعەلی”، لە پەیامی پیرۆزباییدا دانی بەوەدا نا “ئێران بەتەنیا سەر كەوت”[14]؛ بەبێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەك بە هاوپەیمان و هێزە نزیكەكانی ئێران بكات.
مەترسیی گرووپەكان و ڕێگرییە ناوخۆیییەكان
دەشێت لەمپەری بەردەم لایەنە عێراقییەكان بۆ تێوەگلانی جه‌نگی ئیسرائیل و مەترسییەكانیان، لە چەند خاڵێكدا كورت بكرێتەوە:
_ لەمپەرە شیعییەكان: شان بە شانی هەوڵە دیپلۆماسییەكانی حكوومەتی عێراق بۆ بێلایەنی، دوو جەمسەری گەورەی نەجەف، كە “سیستانی” و “سەدر”ن، ڕۆڵیان هەبوو لە دوورخستنەوەی عێراق لە تێوەگلانی ڕاستەوخۆ لە جەنگدا. هەڵوێستەكانی ئەم دوو جەمسەرە شیعییە بەم جۆرە بوون:
1 _ سیستانی، كە مەرجەعی باڵای شیعەیە، لەبارەی هێرشەكانی سەر ئێران بەیاننامەیەكی ئیدانەی بڵاو كردووەتەوە (13ی حوزەیران). لە بەیاننامەكەدا داوای گوشاری نێودەوڵەتیی كرد بۆ ڕاگرتنی هێرشەكان؛ هیچ ئەركێكی بەهاناوەچوونیشی بە عێراقییەكان نەسپارد[15]. پاش ڕاگەیاندنی ئەگەری بەئامانجگرتنی ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی، عەلی خامنەیی، مەرجەعی باڵای نەجەف لە بەیاننامەیەكی دیكەدا (25ی حوزەیران) هۆشداریی دا كە وەها كارێك، وێڕای ئەوەی هەنگاوێكی نائەخلاقی و نایاسایییە، لێكەوتەی خراپیشی لێ دەكەوێتەوە و دەبێتە هۆی بشێوی لەناوچەكە. سیستانی داوای ڕاگرتنی جەنگ و دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتییانەی دۆسیەی ئەتۆمیی كرد بەپێی یاسای نێودەوڵەتی[16]. بەمەیش خۆی به‌دوور گرت لە ڕاگەیاندنی فەتوای بەرگریكردن لە ئێران وەك ئەوەی لە هەندێك لاوە چاوەڕێ دەكرا.
2 _ سەبارەت بە هێرشەکانی سەر ئێران “موقتەدا سەدر” ڕای گەیاند: “گرنگ ئەوەیە عێراق لە جه‌نگ بەدوور بێت؛ ئەم وڵاتە و گەلەکەی پێویستیان بە جەنگی نوێ نییە.” داوای ئەوەیشی كرد “دەنگە تاکلایەنە پیسەکان” بێدەنگ بکرێن. ئەم پەیامەیش دووركەوتنەوەی ئاشكرا بوو لە شوێنکەوتنی ڕەهای ئێران و بەرە شیعەکەی، لەسەر بنەمای “خۆمان لەپێشترین”[17].
_ بەرژەوەندییە ماددییەكان: پیاوی ئایینیی شیعەی نزیك لە سەدرییەكان، ئەوس ئەلخەفاجی، ئەوەی دركاند كه گرووپە شیعەكان نەك بەهانای ئێرانەوە نەچوون، بەڵكوو لە عێراق، سیاسی (شیعە) هەن پەیامیان بۆ ئەمریكییەكان ناردووە تا دڵنیایان بكەنەوە نابنە دژیان، “چونكە گیرفانیان پڕە لە پارە و سەرمایەیش ترسنۆكە.”[18]
_مەترسییە ئەمنییەكان: سەركردە لە كەتیبەكانی حزبوڵڵا، حسێن موئنیس، كە پەرلەمانتاریشە، نەیشاردەوە مەترسییان لە خەرقكردنی ڕیزەكانی حەشد و هەبوونی سیخوڕ هەیە لە چەشنی ئێران و لوبنان و، هیوای خواست هێزە چەكدارەكانی حەشد هەڵوەشێنرێنەوە و بكرێنە دەزگه‌یەكی هەواڵگری بۆ خۆلادان لە چارەنووسی سوپای پاسداران و حزبوڵڵای لوبنان.[19] هەر بەهۆی ترسی هێزە شیعەكانیشەوە لە بەئامانجگرتن، سەركردەكانیان ناچار بوون بە گۆڕینی شوێنی نیشتەجێبوون و هەڵوەشاندنەوەی چالاكییەكانیان؛ ئەمەیش تووشی دابڕانی كردن لە گۆڕەپان [20].
_ترس لە ئاییندە: ترسی گرووپە شیعەكان لە تێكشكان و جێگرتنەوەیان لەلایەن ڕەوتی سەدری ڕكابەرەوە، بەتایبەت پاش بەشداریكردنی كونسوڵی ئێران لە وتاری هەینیی سەدر؛ بە جۆرێك خه‌فاجی ئەوەیشی دركاند كە ئێران زۆر پەست و نیگەران بووە لەم هەڵوێستەی گرووپە شیعەكان تا ئاستی ئەوەی پەیامێكی توندی بۆ ناردوون كه پوختەكەی ئەوەیە: “گوركمان برسی كرد و سەگمان تێر كرد”[21]. ئەمەیش ئاماژەیە بە پشتیوانیی ئیران لە چوارچێوەی شیعی لە كێشمەكێشی سیاسیدا بەرامبەر ڕەوتی سەدر؛ بە شێوەیەكی گشتیش باوەڕێك هەیە كە هەر بۆشایییەكی گرووپە پرۆ-ئێرانییەكان، بە سەدرییەكان پڕ دەكرێتەوە[22].
ترس لە سوننەکان: لە پاش کەوتنی ئەسەد و هاتنە سەر حوکمی “تحریر الشام”، شیعەکان ترسیان لە کوودەتا و هەڵگەڕانەوەی سوننەکان هەیە بە کاریگەریی گۆڕانە جیۆسیاسییەکانی سووریا و لەدەستدانی قووڵایی ستراتیژیی شیعی لە بەری خۆراوای عێراق. لەم میانەیەشدا هەندێک سیاسەتوانی شیعە هۆشداری ئەوەیان دا، ئەگەر ئیسرائیل هێرش بکاتە سەر عێراق، ڕژێمی حوکمڕان دەڕووخێت.
پلانی ئێران: بۆچوونێك هەیە پێی وایە، ئێران ویستوویەتی گرووپە عێراقییەكان وەك خۆیان بمێننەوە بۆ كاتی دیكەی پێویست؛ بەو پێیەی ئەوان لە دەوڵەتی عێراق سوودمەندن و مانەوەیان لە عێراق بۆ ئێران باشترە[23]. ئەم بۆچوونە لە هەندێك ناوەندی سیاسی و میدیاییدا باوە؛ پێی وایە لەپاش لەدەستچوونی سووریا و گوزرخواردنی حزبوڵڵا، عێراق، وەك باخچەی پشتەوەی ئێران، ڕۆڵی هەیە لە یارمەتیدانی تاران. لەم سۆنگەیشەوە ئێران ناخوازێت بە ئاگری جەنگ بسووتێن و بچنە ڕیزی حزبوڵڵا و حووسییە گەمارۆدراوەكان.
ئاییندەی نفووزی ئێرانی لە عێراق
سەرباری بەدەمەوەنەچوونی سەربازییانەی ئێران لەلایەن گرووپە چەكدارە شیعەكانی عێراقەوە، هێشتا ئەستەمە بگوترێت كە چوونەتە دەرەوەی پشتێنەكەی تاران، چونكە هێشتا نفووزی ئێران لە عێراقدا بەهێزە و، لەگەڵ ئەوەیشدا دەكرێت بگوترێت هه‌ندێ گۆڕانكاری لەم پێگە و هەژموونە ئێرانییە لەناو عێراق ڕووی داوە. هەندێكیش زیاتر دەڕۆن و گریمانەی ئەوە دەكەن ئێران نەتوانێت ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی هەبێت لە دیاریكردنی سەرۆكوەزیرانی داهاتووی عێراق[24]. باڵیۆزی پێشووی بریتانیا لە عێراق، “ستیڤ هیكی”، لە دانیشتنێكی “چاتام هاوس”دا باسی لەوە كردووە، تا ئێستا حكوومەتەكانی بەغدا نەیانهێشتووە عێراق بچێتە نێو جه‌نگی بەوەكالەت، بەڵام گه‌رەنتیی ئەوە نییە بتوانێت تاسەر بێلایەنی بپارێزێت و بەسەر گرووپە چەكدارەكاندا زاڵ بێت. بە بۆچوونی “هیكی” پشتێنەی ڕزگاریی عێراق، لە بەهێزكردنی پەیوەندیدایه لەگەڵ دراوسێكانی لە كەنداو، بەتایبەت سعوودیا و قەتەر و ئیمارات”؛ ئەمەیش تاقیكردنەوەی دووركەوتنەوەی عێراقە لە ئێران[25].
هەرچەندە لە “جەنگی 12 ڕۆژە”یشدا گرووپە عێراقییەكان دانیان بەخۆیاندا گرت، بەڵام لە شەوی كۆتاییی جەنگەكە هەندێك لەو ڕادارانە كرانە ئامانج كە حكوومەتی عێراق بۆ چاودێریی ئاسمان كڕیبوونی. چالاكێكی نزیك لە گرووپە چەكدارەكانی شیعە، “عەباس عەرداوی”، لە تۆڕی ئێكس لە پۆستێكدا دانی بەوەدا نا كە “ڕادارێكی فەڕەنسی لە سەربازگەی تاجی، خزمەتی دوژمنكاریی ئیسرائیلی كردووە و نێردراوە بۆ سكراب”[26]. ئەمەیش ئینتیمای هێزە وەلائییەكان بۆ ئێران لەسەر حیسابی عێراق دەردەخات، چونكە بەپێی زانیارییە بەردەستەكان ئەو ڕادارانە (TPS-77، Ground Master 400) لە نێوان 2020_2022دا لە كۆمپانیا ئەمریكی و فەڕەنسییەكان كڕدراون؛ یەكەمیشیان لە جۆری ستراتیژییە و توانای چاودێریكردنی زۆرە. ئەمەیش جێگەی گومانە بۆ گرووپە پرۆ-ئێرانییەكان[27]؛ لەناوبردنیشیان كێشەی زۆر بۆ سەربەخۆییی سیاسەت و بڕیاری ئەمنیی عێراق دروست دەكات و هەڵگری مانایە، جگە لە زیانە ماددییەكان.
كۆبەند
جەنگی ئیسرائیل_ ئێران تاقیكردنەوەیەكی كردەیی بوو بۆ نفووز و پێگەی ئێران لە عێراق. لەم پێشهاتە جومگەیییەدا كە 12 ڕۆژی خایاند، گرووپە چەكدارە شیعە عێراقییەكانی پەیوەست بە ئێران و میحوەرەكەی، تێوە نەگلان؛ هەروەها لە جەنگەكەدا بەشدار نەبوون و هەڕەشەكانیان بۆ بەهاناوەچوونی تاران جێبەجێ نەكرد. لەمپەرەكانی بەردەم بەشداریكردنی ئەو گرووپانە لە جەنگ جۆاوجۆرن و تێكەڵەیەكن لە: ناهاوسەنگیی باڵانسی هێز، مەترسیی ئەمنی و سیاسی و دارایی، لەگەڵ هەبوونی لەمپەری ناوخۆیی (سیستانی _ سەدر)، بەڵام ئەنجامگیرییەكانی ئەم بەشدارینەكردنە ئەوە بەدەستەوە دەدات كە ئێران، لە ناوخۆی عێراق خاوەن بڕیاری هەڵسووڕێنەر نییە؛ یان لەپاش داڕمانی میحوەری تاران _ دەریای ناوەڕاست، چیدی ناتوانێت ڕیسك بە عێراقیشەوە بكات، بەتایبەت كە لەنێو شیعەی عێراقیشدا جەمسەری بەهێز هەن، پێیان وایە بەرژەوەندییەكانی عێراق لەپێشترە تا بەرژەوەندیی ئێران.
