پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیهدین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران
ئەگەرى وێڵبونى چارەنووسى گەل بەهۆى هەڵبژاردنەوە
پاش چەند ڕۆژێکی تر، گەلی عێراق بەرەو هەڵبژاردنى خولی شەشەمی ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق دەبزوێ. تا ئێستا پێنج خولی تێ پەڕاندووە، بەڵام خۆزگە بە خولهكانی پێشوو و پێشووتر! تا ئێستا گەلی عێراق له پرۆسەى هەڵبژاردن سوودمەند نەبووە.
دوو ئەجێنداى جیاواز هەیە: ئەجێنداى نیشتمانى و دەرەکی بۆ پرۆسەى سیاسی. گەل بەردەوام وێڵە بەدواى چارەنووسیدا، بەڵام لایەنە سیاسییەکان بە پشتیوانیی فاکتەرى دەرەکی، وێڵە بەدواى بەرژەوەندییەکانى و سەلماندنى ستراتیژییەتى دەوڵەتانى دی لە عێراق؛ لە سەرووى هەموویشیانەوە، دەوڵەتى ئێران. ئەوەندەى کە ئێران لە عێراق لەدواى ساڵی 2003 فەرمانڕەواییی ڕاستەوخۆ و ناڕاستهوخۆى کردووە، ئەوەندە لایەنەکان لە ڕوانگەى نیشتمانییەوە كاریان بۆ نهكردووه. ئەمەیش بەردەوام وای کردووە لە بازنەیەکی بەتاڵدا بخولێنەوە و کەسیش ناتوانێ بیسەلمێنێ کە بەو حاڵ و وەزعەوە چارەنووسی دەوڵەت و گەل بەرەو چی وەردەچەرخێ؛ هێندە نەبێت کە زۆربەى لایەن و پێکهاتەکانى هیچ گومانێكیان نییه، کە وڵات بەرەو هەڵدێر سەری ناوە و چارەنووسێکی نادیاریش لەپێشیەتى، بهتایبەت لە نێوەندى ئەو هاوکێشە ئاڵۆز و بەیەکداچووانەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، کە هەندێ جار دەوڵەتمەدارانى عێراق، گومانیان نامێنێ کە جەنگ لەبەردەرگهیە و ئەوەندەى نەماوە تێوە بگلێن؛ ئەویش بەهۆى ئەوەى لایەنە بەهێزەکانى وڵات، ئەوەندەى گرێدراوى ئێرانن، ئەوەندە وابەستەى نیشتمان و بەرژەوەندیى گشتى نین.
ئێرانیش لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا خۆی و پرۆکسییەکانى لەو ئاستەنگ و دژوارییەدان کە تێی کەوتوون و ئەوسەرى هاوکێشەکەیش دیار نییە، تەنیا ئەوەندە نەبێ کە هەژموون و بەرژەوەندى و پرۆکسییەکانى و پەیوەندییەکانى لە مەترسیدان. بەڵام دەبێ ئەوەمان لەیاد نەچێ، کە ئێران هەرچیی کردووە لە هەوڵی قوتارکردنى ئەزموونى شیعەیە لە ئێران و عێراق بەتایبەتى و مانەوەى پرۆکسییەکانى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، ئەگەرچی لە کەمترین پێگەیشدا بن؛ بەو هیوایەى لە ڕۆژگارێکی ترى ئاییندەدا وەگەڕ بخرێنەوە و سوودیان بۆ هەژموونى ئێران ههبێت و سەرلەنوێ ببنەوە بە پارێزەرى ئەزموونى مەزهەبی و سیاسیی شیعە.
گەل و حزبە سیاسییەکان و حکوومەتى عێراق، لەو نێوەندەدا پرۆسەى هەڵبژاردن ئەنجام دەدەن؛ ئەمەیش لاى هەندێک، کارێکی زەحمەتە و لاى هەندێکی تریش دەرفەت. گەرچی دەسەڵات تا ئێستا بە پشتیوانیى ئێران لەسەر پێی خۆى وەستاوە، بەڵام کارێکی نەکردووە لە بەرژەوەندیى ئێستا و ئاییندەى گەل و سەروەریى وڵاتدا بێت.
زیاتر لە بیست و یەک ملیۆن و نیو لە هاووڵاتیان مافی دەنگدانیان هەیە؛ کەواتە بەپێى سەرژمێریى دەوڵەت کە لە 2025 ڕاگەیهنرا، لە 46.53%ی ڕێژەى دانیشتووان دەکات. ئەو ژمارەیە دەتوانن 329 ئەندامى ئەنجومەنى نوێنەران هەڵبژێرن. بۆ ئەو ژمارەى کورسییانەى پەرلەمانیش 7768 بەربژێر هەن، کە لەناویاندا 2248یان لە ڕەگەزی ئافرەت و 5520یان له ڕەگەزی پیاون، کە خۆیان لەناو 38 حزبى سیاسی و 31 هاوپەیمانى و 75 لیستى سەربەخۆدا دەبیننەوە.
ئەوەى کە ڕوو دەدا لە پرۆسەى سیاسى و هەڵبژاردن، خولانەوەیەکە لەناو بازنەیەکى داخراو و هیچ هاوکێشەیەکی کۆمەڵگهی نەگۆڕیوە، بەڵکوو قەیرانەکانى زیاتر قووڵ کردۆتەوە و برینەکانیش بێساڕێژ ماونەتەوە. کەواتە هەڵبژاردن لە عێراق نەک گۆڕانکاریى دروست نەکردووە، بەڵکوو بەردەوام لە پاشەکشەدایە و خۆى بۆتە قەیرانێک و، بێجگە لە شەرعییەتدان بە هەندێ لایەنی سیاسیی زۆرینە بۆ حوکمکردنى وڵات- بەو جۆرەى کە خۆیان دەیانەوێ- هیچی دی نەبووە.
زۆرینە لە عێراق بە شێوەیەک ئەندازەى سیستهمى هەڵبژاردنى پەرلەمانیى داناوە، کە هیچ کاریگەرییەک لە نێوان ڕێژەى بەشداریکردنى هاووڵاتیان و پرۆسەکە نەبێ. لە هیچ دەقێکی یاساییشدا ئاماژە بە هیچ ڕێژەیەک نەکراوە بۆ ئەوەى پرۆسەکە شەرعییەت وەربگرێ، ئەگەرچی 1% بێت؛ تەنیا ئەوەندە نەبێ، دابەزینی ڕێژەکە کاریگەریى نەرێنیی بۆ سەر ئابڕوو و پێگەى دەوڵەت هەیە لە ناوخۆ و دەرەوە. ڕێژەى بەشدارى لە هەڵبژاردنى دێسهمبەرى ساڵی 2005 زیاتر بوو لە 79%، بەڵام لە هەڵبژاردنەکانى ساڵانی: 2010: 62%، 2014: 60%، 2018: 44.5%، 2021: 41% بوو. کەواتە پرۆسەکە لە ماوەى تەنیا 11 ساڵدا لە 79%هوه دابەزیوە بۆ 41%؛ واتە بە ڕێژەى 38% لە بەهاى ئینتماى نیشتمانى، لەوانەى کە مافی دەنگدانیان هەیە، لەدەست داوە.
لە لایەکی تریشەوە دەوڵەت هیچ پێشکەوتنێکی نەدیوە لەسەر دەستى ئەو لایەنانەى کە حوکمیان کردووە؛ هەر ئەو لایەنانەن کە سەرلەنوێ لە هەوڵی گرتنەوەى دەسەڵاتدان. ئەوان ناتوانن قەیران چارەسەر بکەن، چونکە خۆیان هۆکارى قەیرانەکەن. هیچ دەرفەتێکیش نادەن بە هاتنەئاراى لایەنى نوێ، بۆ نموونە لایەنەکان لە پرۆسەى هەڵبژاردنەکاندا بەم شێوەیە بوون، ساڵانی: 2005: 223 لایەن و 35 هاوپەیمانى، 2010: 167 لایەن و 12 هاوپەیمانی، 2014: 205 لایەن و 38 هاوپەیمانی، 2018: 204 لایەن و 23 هاوپەیمانی، 2021: 109 لایەن و 21 هاوپەیمانی، 2025: 38 لایەن و 31 هاوپەیمانی. کەواتە تەواوى حزب و هاوپەیمانێتییەکان لە بازنەیەکی دیاریکراودا ڕۆڵەکانیان دەگۆڕنەوە؛ ئەگەر جاروباریش لایەنى نوێ بێتە کایەوە، هیچ کاریگەرییەکى جەوهەرى لەسەر پرۆسەى دروستکردنى بڕیار نانێتەوە.
لە مێژووى سیاسیی نوێدا 6 هەڵبژاردن کراوە، لەگەڵیشیدا 6 جاران یاساى هەڵبژاردن هەموار کراوەتەوە، تا باشتر لەگەڵ هەژموونى زۆرینە هاوتەریب بێت و ئەوانى تر وەک قەزەمێکی سیاسی دەرکەون. تەواوى پرۆسەکەیش لەسەر بنەماى هاووڵاتى و مەدەنییەت بونیاد نەنراوە، بەڵکوو بریتییە لە هاوکێشەیەکی مەزهەبیی تەواو و، بەربژێرە سەربەخۆکانیش هیچ کاریگەرییان نییە و ژمارەیشیان ئەوەندە زۆر نەبوون؛ تەنیا لە هەڵبژاردنى پێنجەمدا نەبێت لە ساڵی 2021، کە ژمارەیان گەیشتە 41 ئەندام لە پەرلەمان، کە لەو هەڵبژاردنەدا 789 کەس خۆیان بەربژێر کردبوو بۆ پەرلەمان، ئەویش بە هۆکارى ئەوەى کە سیستهمى هەڵبژاردنەکە گۆڕا بۆ لیستى تاکەکەسی و، وڵات دابەش کرا بەسەر 83 بازنە لە جیاتی 18 بازنە. له پێنج هەڵبژاردنى ترى پێشوودا ژمارەیان لە نێوان 17-20 بەربژێردا بووە. ئەوەى ماوەتەوە بڵێین ئهوهیه کە بۆ هەڵبژاردنى ساڵی 2025، 75 کەس وەک سەربەخۆ خۆیان بەربژێر کردووە- ئیدی نازانین چەندیان دەگەنە ناو هۆڵی پەرلەمانى عێراق.
دەکرێ بپرسین: ئایا لایەنە سیاسییەکان و هاوپەیمانێتییەکان کامانەن کە بەشداریى پرۆسەى هەڵبژاردن دەکەن؟ بەرنامەى سیاسییان چییە؟
ئەگەر ئەم پرسیارە پێش دە ساڵ لەمەبەر کرابێت، ئێستایش هەمان وەڵامی هەیە؛ شاعیری فەڵەستینی “مەحموود دەروێش” گوتەنى: “خۆمان نەگۆڕاوین و ناشگۆڕێین؛ ناشهێڵین هیچ شتێک گۆڕانی بەسەردا بێت.” ئەمە ئەو لۆژیکەیە کە بەسەر پرۆسەى سیاسیی عێراقدا جێبەجێ بووە.
لایەنە شیعییەکان هەر ئەوانەى پێشوون، تەنیا گۆڕانکارى ئەوەیە کە جارێکی دی لەناو خۆیان بەهۆى پەرتبوونیانەوە، سەرلەنوێ بۆ سەر چەند هاوپەیمانێتییەک دابەش بوونەتەوە، بەڵام هەمان ئەجێندایە، ئەوانیش بریتین له: هاوپەیمانیى ئاوەدانکردنەوە و گەشەسەندن بە سەرۆکایەتیى سوودانی، دەوڵەتى یاسا بە سەرۆکایەتیى مالیکی، هاوپەیمانیی هێزەکانى دەوڵەتى نیشتمانى بە سەرۆکایەتیى عەممار حەکیم، لیستى بەدر بە سەرۆکایەتیى عامری، لیستى ڕاستگۆیان بە سەرۆکایەتیى خەزعەلی، هاوپەیمانێتیى موژدە بێ ئەى عێراق بە سەرۆکایەتیى هومام حەموودی، هاوپەیمانیی بناغەى عێراقی بە سەرۆکایەتیى موحسن مەندەلاوی (کە خۆى کوردێکی فەیلییە و پەیوەندیی لەگەڵ ئێران باشە)، هاوپەیمانیی کرۆک یان ڕەسەن بە سەرۆکایەتیى عامر ئهلفایز و ئەسعەد عیدانی.
لایەنە سوننەکانیش هەر ئەوانەى پێشوون، بەڵام ژمارەى هاوپەیمانێتییەکان کەمترن لەوەى شیعە، كه بریتین له: هاوپەیمانیی سەروەرى بە سەرۆکایەتیى خەمیس خەنجەر، هاوپەیمانیی پێشکەوتن بە سەرۆکایەتیى حەلبووسی، هاوپەیمانیی عەزم بە سەرۆکایەتیى موسەننا سامەرائی، هاوپەیمانیی یەکلابونەوەى نیشتمانى بە سەرۆکایەتیى سابت محهمهد سهعید.
لایەنە کوردستانییەکانیش، هەر ئەوانەى پێشوون؛ کەمتر بوون، زیاتر نین، بە هەمان ئەجێنداى پێشوو.
ئەدی ئاڕاستە سیاسییەکان و هاوکێشەکانى هەڵبژاردن چۆنن؟
چوار ئاڕاستەى سیاسی هەن کە دەیانەوێ چارەنووسی هەڵبژاردن دیاری بکەن، كه بریتین لهمانهی خوارهوه:
- مانەوە لەسەر ئەو ڕیتمەى کە سیستهمى سیاسیی عێراق لەسەریەتى. هەوڵی ڕژدیش هەیە لەو بارەیەوە. ئەو لایەنانەى کە پشتیوانی لەو ئاڕاستەیە دەکەن: گرووپە پرۆکسییەکانى ئێرانن، بە “یەکێتیى نیشتمانیی کوردستان”یشەوە.
- گێڕانەوەى هاوسەنگی و سازان و هاوبەشی و سیستهمى فیدراڵییەتە بۆ تەواوى عێراق و جێبەجێکردنى دەستوور؛ کە ئەمەیش زیاتر داخوازیی چەند لایەنێکی سوننە (بێجگە لە حەلبووسی) و “پارتى دیموکراتى کوردستان”ە.
- گۆڕینی ئاڕاستەى سیستهمى سیاسی لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە، بهتایبەت قوتارکردنى وڵات لەژێر هەژموونى ئێران و گرووپە پرۆکسییەکانى. ئەمەیش لە هەوڵەکانی سوودانیدا دەبینرێ و هەندێ پشتیوانیی ناوخۆیی و دەرەکیی هەیە.
- سێنترالیزم و لەباربردنى سیستهمى فیدراڵی لە عێراق و سەرلەنوێ هەموارکردنەوەى دەستوور. ئەمەیش لەلایەن زۆربەى گرووپە شیعییەکان و هەندێ لایەنی نەتەوەییی سوننە و هەندێ لایەنى کوردییشهوه (وەک “نەوەى نوێ”) پشتگیریی لێ دەکرێ.
ئەدی سەبارەت بە هاوکێشەکانى بانگەشەى هەڵبژاردن؟
- گرنگترین هاوکێشە کە تەواوى لایەنە سیاسییەکانى سوننە و کورد کۆ دەکاتەوە، هاوکێشەى هەستکردنە بە دەوڵەت و دامەزراوەکانى. ئەمە ئەو بابەتەیە کە تا ئێستا گەلانى عێراق پێی نەگەیشتوون. سیستهمە سیاسییە فیدراڵییەکە کامڵ نییە، دەستوور جێبەجێ ناکرێ و، دامەزراوەکان کەموکورتییان زۆرە و ناتەواون. تەنیا ڕەهەندی شەرعییەتى دەسەڵات لە عێراق ئەوەیە کە: بە هەڵبژاردن هاتووە، بەڵام هەر ئەو پرۆسەیەیە کە دەسەڵاتى سیاسیی وڵاتى تەسلیم بە کەمینەیەک دەکات، کە یارى بە چارەنووسی گەل و وڵاتەوە دەکەن. بەپێی داتاکان، هەموو ئەوانەى کە دەسەڵاتیان لە عێراق قۆرخ کردووە، 6%ی کۆى دەنگدەرانى عێراق پشتیوانییان دەکات- ئەوە حاڵی دەسەڵات و حکوومەتە، کە بە ناوى زۆرینەوە دیکتاتۆرییەتێک لە وڵاتدا بەرپا کراوە.
دەسەڵاتى دادوەرییش لە ئەزموونى کارى خۆیدا، سەلماندى کە شوێنکەوتەى حکوومەت و زۆرینەى وڵاتە و چەندان جار لە هەشت دەسەڵاتەکانى خۆى لای داوە و زێدەڕۆییی کردووە؛ تەنانەت هەندێ جار چەند کەیسێکی بینیوە و بڕیاری لەسەر داوە، کە لە پسپۆڕیى ئەودا نەبووە.
پەرلەمانیش کارى لەبەر ناڕوات و، زۆرینە ئەو کاتەى کە ئیشی پێیەتى دەرگهى پەرلەمان دەکاتەوە و بانگەشەى دیموکراسییەت و نوێنەرایەتیی گەل دەکا. تەواوى بڕیارەکانى ئەگەر لە بەرژەوەندیى زۆرینەى شیعە نەبێ، تێ ناپەڕن و هەر گفتوگۆش ناکرێن. بەردەوام ئەکتیڤى پەرلەمان ڕوو لە داکشان و پاشەکشەیە و بریتییە لە دامەزراوەیەک بۆ زیاتر شەرعییەتدان بە دیکتاتۆرییەت و پێدانی ئیمتیازات بە هەندێ لایەن و کەس؛ بۆ نموونە بەپێی ئەو داتایانەى کە بڵاو بوونەتەوە و لە چەندان سایتی فەرمی و نافەرمیدا بەردەستن: دانیشتنەکانى بەردەوام لە کەمبوونهوهدان، بەپێی خولەکان: خولی دووەم 252، خولی سێیەم 272، خولی چوارەم 149 لەگەڵ 2 نائاسایی، خولی پێنجەم 140 لەگەڵ 6 نائاسایی. هەر لەو بارەیەوە سەبارەت بەو یاسایانەى کە پەسەند کراون، ژمارەکە ڕوولە دابەزینە: خولی دووەم 216 یاسا، خولی سێیەم 164، خولی چوارەم 91، خولی پێنجەم 69. کەواتە پەرلەمان تەنانەت ناتوانێ وەزیفەى یاسادانانى خۆیشی جێبهجێ بكات. ئەمەیش وای کردووە ئەندامەکانى نە تواناى کاریان هەبێ و، نە ئامادەى دانیشتنەکان ببن، بۆ نموونە تێکڕاى ئامادەبوون لە خولهكان بهم شێوهیه بوو: خولی دووەم: 232 ئەندام بووە، لە خولی سێیەم 212، لە خولی چوارەم 203، لە خولی پێنجەمی ئێستا تەنیا 173 ئەندام بووە کە دەکاتە 52.5%.
کاتژمێرەکانى کارکردنیشی هێندە کەمن کە ناکرێ لەگەڵ پەرلەمانەکانى ترى دونیا بەراورد بکرێن، بۆ نموونە: لە خولی دووەم 993.85 کاتژمێر بووە، لە خولی سێیەم 819.3، لە خولی چوارەم 428.46، لە خولی پێنجەم کە ئێستایە 294.42 کاتژمێر بووە. خۆ ئەگەر بەسەر چوار ساڵی کارکردنیدا دابەشی بکەیت کە هەشت وەرزی یاسادانان دەکا، ئەوا بۆ هەر ساڵێک 73.6% کاتژمێر و بۆ هەر وەرزێکی چوار مانگى 36.8 کاتژمێرە، کە بەرانبەر بە نزیکەى ڕۆژ و نیوێکە لە کۆى 120 ڕۆژى وەرزێکی یاسادانان. بۆ هەر چوار ساڵەکەیش دەکاتە 12.2 شەو و ڕۆژى تەواو، واتە 12.2 ڕۆژ و شەوى کارکردن ÷ 960 ڕۆژى هەشت وەرزى یاسادانان = 1.27%، ئەو ماوەیەى کە ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق کارى کردووە؛ بەڵام خەرجیی ئەو دامەزراوەیە بۆ هەر چوار ساڵەکە، زیاترە لە 410 ملیار و 592 ملیۆن دینار، کە بە نرخی ئەمڕۆى دۆلار لە بازاڕەکانى عێراق دەکاتە 291 ملیۆن و 200 هەزار دۆلار. بەڵام سەربارى ئەوە دەسەڵاتى سیاسی، بەرپرسیارێتیی خۆى بەرانبەر گەل جێبەجێ نەکردووە.
- هاوکێشەى دەسەڵات لە عێراق گەیشتۆتە حاڵەت و قۆناغی بنبەست؛ بە شێوەیەک کە چی دی ناکرێ لەسەر ئەو دۆخەى کە ئێستا تێیدایەتى بەردەوام بێت. ئەمەیش ڕاى کورد و سوننە و زۆرێک لە پانتاییی ڕای گشتى و زۆرێک لە لایەنە سیاسییە شیعییەکانە، بەڵام کەمینەیەک بە پشتیوانیی دەرەکی، بوار بەو دەرفەتە نادا. هەر بۆیە ئەم هەڵبژاردنە، یان دەبێتە هۆکارى قەیران و پەرتەوازەبوونى کۆمەڵگهى سیاسیی عێراق، یان وەرچەرخانێک بەبێ پرۆکسییەکانى ئێران. ئەو وەرچەرخانەیش پشتیوانیی دەوڵەتانى ڕۆژاواى لەگەڵدایە.
- هاوکێشەى پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەمریکا؛ کورد و سوننە و هەندێ لایەنى کەمى شیعە، تەواو پشتیوانی لەو پەیوەندییە دەکەن، بەڵام هەندێ لایەنی پرۆکسی، پراگماتیستانە دەڕواننە پەیوەندییەکە، ئەویش لە پێناو مانەوەیان لە گۆڕەپانى دەسەڵات. چوارچێوەى ئەو پەیوەندییەیش سێ ڕەهەندی سەرەکی دیاری دەکەن، ئەویش بەپێی هەردوو ڕێکكەوتننامەکەى نێوان عێراق و ئەمریکا: ئەمریکا سەرپەرشتیى پرۆسەى دیموکراسی و ئاسایشی عێراق دەکات، ڕەهەندی سێیەمیش پاراستنى بەرژەوەندییەکانى ئەمریکایە، بە ئیسرائیلیشەوە. ئەو بابەتەش یەکێکە لە بڕگەکانى ئەجێنداى حکوومەتى عێراقی داهاتوو، ئەگەر پرۆکسییەکان قەیران نەنێنەوە.
- دەبێ چەک تەنیا بەدەستى دەوڵەت بێت. ئەمەیش ماناى گۆڕینی کۆمەڵگهى سیاسیی عێراقییە لە میلیتارییەوە بۆ مەدەنی. ئەمەیش داخوازیی کورد و سوننە و هەندێ لایەنى شیعە و خودی مەرجەعییەتیشە، چونکە چارەنووسى دەوڵەتى عێراقی تووشی مەترسییەکی گەورە کردۆتەوە، بەوەى ئێستا لە عێراق 119 گرووپی حەشدی شەعبی هەن؛ لەو ژمارەیە 67 شیعەمەزهەبن و 43 گرووپیشیان سوننەمەزهەبن و 9 گرووپەکەى تریان کوردی ئێزدی و شەبەک و مەسیحی و فەیلی و تورکمانن. لە 67 گرووپە شیعهمەزهەبەکە 44یان سەر بە “ئایەتوڵڵا خامنەیی”ی ئێرانن کە 70%ی گرووپە شیعییەکان پێک دێنن و زۆربەیشیان لە لیستى تیرۆرى ئەمریکادا پۆلێن کراون- گەرچی لە پەرلەمانى عێراق ئەندامیان هەیە و لەناو حکوومەتیش بەرپرس. کەواتە پرسیارە جەوهەرییەکە ئەوەیە: ئەگەر ئەو گرووپانە لە هەڵبژاردن فراکسیۆنى زۆرینە لە پەرلەمان پێک بهێنن، ئایا ئەمریکا مامەڵەیان لەگەڵدا دەکات؟ تا هەنووکە وەڵامەکە “نەخێر”ە و ئەمریکا بەردەوام جەخت لەسەر نەمانى ئەو میلیشیایانە دەکاتەوە. کەواتە قەیرانی پێکهێنانى حکوومەت بەڕێوەیە.
- جێبەجێنەکردنى دەستوور؛ ئەمەیش تەنیا هەندێ لایەنی پرۆکسی مەبەستیانە، تا وڵات بەرەو سێنترالیزم بەرنەوە و دەستووریش تەنیا لەو سات و شوێنانەدا جێبەجێ بکرێ، کە خۆیان پێیان باشە بۆ شەرعییەتدان بە کارەکانیان. بەڵام لە بەرانبەردا کورد و سوننە لەگەڵ جێبەجێکردنى دەستووردان؛ باوەڕیشیان وایە ئەو حاڵەت و قۆناغە بنبەستەى کە پرۆسە و دەسەڵاتى سیاسی لە عێراق پێی گەیشتووە، هۆکارەکەى پەراوێزخستنى دەستوورە لە واقعى حاڵدا.
- هەر لە ساڵی 2003وە تا ئێستا لە عێراق حاڵ و قۆناغی ڕاگوزەر کۆتایی نەهاتووە؛ بەردەوام خولانەوەیە لەناو بازنەیەکی بەتاڵدا. هۆکارەکەیشی گرووپە پرۆکسییەکانن. بۆ تێپەڕاندنى ئەو حاڵەتەیش کورد و سوننە ئەو داخوازییەیان هەیە و لە هەوڵی گەڕانەوەى هاوبەشی و هاوسەنگى و سازاندان بۆ عێراق.
- هاوکێشەى پێکهێنانى حکوومەت؛ ئەمەیش گرفتێکی گەورەیە. ئەو لایەنانەى کە دەتوانن بەشداریى پێکهێنانى حکوومەت بکەن، کامانەن؟ ڕۆڵی ئێران و ئەمریکا چی دەبێ؟ ئەجێنداى حکوومەت چییە؟ ئەمانە ئاستەنگەکانى بەردەم پێکهێنانى حکوومەتن. بەپێچەوانەى کابینەکانى پێشوو، هەندێ لایەن هێڵی سوورن، وەک: پرۆکسییەکانى سەر بە ئێران، حکوومەت و دیاریکردنى سەرۆکوەزیرانەکەى تا دەکرێ بە داخوازی و ڕاى ئەمریکا دەبێت، نەک ئێران و ئەمریکا؛ ئێران تا بکرێ پەراوێز دەخرێ. ئەجێنداى حکوومەتیش کارێکی ئاسان نییە، چونکە لایەنەکان لەسەر زۆر بابەت نزیک نین، بەڵام ئایا دەتوانرێ بەو ئاسانییە زەمینەیەکی سیاسی بەدەر لە چوارچێوەى هەماهەنگی لە عێراق بونیاد بنرێ، لە کاتێکدا ئێران هەژموونى بەسەر وڵاتەوە هەر ماوە؟
بوونى دڵەڕاوکێ لەسەر چارەنووسی هەڵبژاردن
تا ئێستا زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان و ڕای گشتییش، دڵەڕاوکێیان هەیە سەبارەت بەوەى کە “ئایا هەڵبژاردن لە وادەى دیاریکراوى خۆیدا ئەنجام دەدرێ؟” بۆ وەڵامی پرسیارەکە، لە ئەگەرى نەکردنى، دەکرێ باس لە چەند سیناریۆیەک بکەین:
- لێدانی ئیسرائیل لە میلیشیاکان، ئەوەیش ئاماژەیەکە بۆ ئەوەى کە ئەمریکا لەگەڵ پرۆسەى هەڵبژاردندا نییە لەم قۆناغەدا، چونکە دەشێ پێی وابێ کە لەوانەیە پرۆکسیەکان زەفەر بەرن و سەر بکەون. بەڵام پێ دەچێ ئەو سیناریۆیە لاواز بێت، ئەگەرى ئەوەیش هەیە کە میلیشیاکان خۆیان بە کارى بۆردومانەکە دژى ئیسرائیل ئەنجام بدەن، بۆ ئەوەى هەڵبژاردن نەکرێ، لەو حاڵەتەدا میلیشیاکان دەبنە هۆکار و ئامانجەکەى ئەمریکاش دێتە دی.
- ئەنجامدانى کودەتا بەسەر حکوومەتى عێراقدا؛ ئەویش ئەو کاتەى کە بەرژەوەندییەکانى ئێران تەواو دەکەونە مەترسییەوە و قەیرانەکەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەرەو هەڵکشان بچێ و جەنگ لە دژى ئێران پەرە بسێنێ. ئەم سیناریۆیە ئەگەرێکی لاوازە، چونکە هیچ پشتیوانییەکى ئەوتۆى ناوخۆیی و دەرەکیی نابێت و، دەبێتە هۆی دابەشبوونى عێراق.
- ئاژاوهنانهوه لەلایەن “چوارچێوەى هەماهەنگی”یەوە؛ ئەویش لەسەر دوو ئاست: ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ “سەدر”، تیرۆر و ئاژاوهنانەوە لەگەڵ سوننە، تا لە بەرانبەردا هەڵگەڕانەوەى چەکدارى و خۆپیشاندان ڕوو بدات و دۆخەکە تێک بچێ، یان بۆ چەند مانگێک هەڵبژاردن دوا بخرێ. ئەمەیش سیناریۆیەکى بەهێزە، بەڵام دووچارى بەرپەرچدانەوەیەکی دەرەکی و ناوخۆیی دەبنەوە.
- ڕازینەبوونى ئەمریکا و وڵاتانى ئەوروپی و ناوچەکە بە پرۆسەیەکی هەڵبژاردن کە میلیشیاکان تێیدا باڵادەستن و بەرەنجامەکەى بە خواستى ئەوان دەشکێتەوە. ڕاستە پڕۆژەیاساى حەشدی شیعی لە پەرلەمان بەهۆی گوشارى ئەمریکاوه تێ نەپەڕی، بەڵام بوونیان لە پرۆسەى هەڵبژاردن و گرتنەوەدەستى حوکم، جارێکى دی گەڕانەوەیە بۆ خاڵی سفر و قەیرانی پەیوەندییەکان و دەسەڵات لە عێراق. میلیشیاکان جارێکی دی دەیانەوێ لە ڕێگەى هەڵبژاردنەوە، شەرعییەت بەدەست بێننەوە و لە دەسەڵات بمێننەوە، ئەمەیش گەورەترین گرفتە ئەگەر بێتە ئاراوە. گفتوگۆ تەلەفۆنییەکەى چەند ڕۆژى ڕابردووى نێوان وەزیرى دەرەوەى ئەمریکا و سوودانی، ئاماژەیەک بوو لەو بارەیەوە. ئەگەر ئەو ئاماژەیە پشتڕاست بکرێتەوە، ئەوا هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراق بۆ نزیکەى شەش مانگ دوا دەخرێ.
- ڕازینەبوون بە ئهنجامەکانى هەڵبژاردن لەلایەن چوارچێوەى هەماهەنگییەوە؛ کە ئەمەیش ترسناکترین سیناریۆیە- دەشێ جەنگى ناوخۆ یان کودەتاى لێ بکەوێتەوە.
ئایا لە چ ساتێكدا ئەگەرى ڕوودانى یەکێک لەو سیناریۆیانە هەیە لە 1-10/11/2025؟
لەو ڕوانگەیەوە ئایا نەخشەى سیاسیی هاوکێشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان سەبارەت بە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق چییە و چۆنە؟
- ئەمریکا و یەکێتیى ئەوروپا و دەوڵەتانى ناوچەکە بەگشتى لەگەڵ هەڵبژاردندان، بەڵام بەبێ بەشداریى میلیشیاکان و، حکوومەتێکی هاوسەنگ و هەماهەنگ و بهشەراکەتى لایەنەکان، تا شەرعییەت و سەقامگیری بێتە کایەوە و حکوومەتەکەیش لەژێر هەژموونى ئێراندا نەبێت و مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا و ئیسرائیل نەبێت. ئەگەر هەڵبژاردنیش کرا و میلیشیا پرۆکسییەکان توانییان گەورەترین فراکسیۆن لە پەرلەمان پێک بهێنن و حکوومەت ڕابگەیەنن، ئەوا لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە دانی پێ دانانرێ، مەگەر سازشێکی زۆر بۆ ئەمریکا بکەن؛ لەوانەیه دواى سەرکەوتنیان لە هەڵبژاردن و پێکهێنانى حکوومەت، خۆیان هەڵبوەشێننەوە. بەڵام بەدەر لەوە، نەک هەر دانی پێ دانانرێ، بەڵکوو کورد و سوننەیش بەشداریى تێدا ناکەن، بهتایبەت ئەو هێزانەى کە پرۆکسیی ئێران نین.
- تورکیا پەرۆشی کەمبوونەوەى هەژموونى ئێرانە لە عێراق، چونکە ئەو دەتوانێ لە زۆر ناوچە بۆشاییی هەژموونى ئێران بە خۆى پڕ بکاتەوە. بۆ ئەو مەبەستەیش پشتیوانیی تەواوى لایەنە سوننییەکان و تورکمان دەکات و عەوداڵی دووبارەبوونەوەى سیناریۆى سووریایە لە عێراق، چونکە ئەمریکا پێویستیى پێیەتى و حکوومەتى هەرێم و سوننە گرفتیان لەگەڵ بوونى تورکیا لە عێراق کەمە.
- ئێران مەبەستیەتى چوارچێوەى هەماهەنگی زۆرینەى کورسییەکان بەدەست بێنێ و سەرلەنوێ شەرعییەت بە خۆیان بدەنەوە و هاوپهیمانیی شیعی لە دەسەڵات بمێنێتەوە و بە درێژکراوەى هەژموونى خۆى بمێننەوە؛ بەڵام ئێران مەبەستیەتى کورد و سوننەیش لە پێکهێنانى حکوومەت بەشدار بن.
ئەگەر لە دیمەنە سیاسییەکە نزیکتر ببینەوە، دەکرێ بپرسین: ئایا پارسەنگى خراپ و هەستیارى هاوکێشەکانى ئەو دۆخە بەسەر دەوڵەت و کۆمەڵگەى سیاسیی عیراقییەوە چی دەبێ، ئەگەر گرووپە پرۆکسیەکانى ئێران بە شیعە و کوردەوە، لەسەر ئەو سیاسەتەیان بەردەوام بن؟
- قەیرانی سیاسی لەسەر هەردوو ئاستى پرۆسەى سیاسی و دەسەڵات لە عێراق بەردەوام دەبێ، تا ئاستى بنبەستبوون.
- دابڕانى عێراق لە ژینگە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکەى؛ کە بەدوور نازانرێ تووشی سزا و گوشار ببێتەوە و پێشنیارى خستنەژێرچاودێریی نەتەوە یەکگرتووەکان بێتەوە ئاراوە- ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە قەیرانی پەیوەندی لە نێوان ئەمریکا و میلیشیاکان لە پێش هەڵبژاردن و دواى هەڵبژاردن بەردەوام دەبێ.
- قەیرانی پێکهێنانى حکوومەت لەسەر هەردوو ئاستى هەرێم و بەغدا. لە بەغداش حکوومەتى سوودانی یان دەبێ بە سیاسەتى ئەوان ڕازی بێ، یان بە شێوازێک کودەتاى بەسەردا دەکرێ. ئەودەمیش قۆناغی بنبەستبوون دەست پێ دەکات.
- پانتاییی پەرتەوازەیی لە نێوان لایەنە سیاسییەکانى عێراق تەشەنەى کردووە و گەیشتۆتە بەرزترین ئاستى ململانێی سیاسی و حزبی و مەزهەبی: سوودانی لە بەرانبەر چوارچێوەى هەماهەنگی، چوارچێوەى هەماهەنگی لە بەرانبەر سوودانى و سەدر، سوننە لە بەرانبەر شیعە، سوننە لە بەرانبەر سوننە، کورد لەبەرانبەر شیعە، کورد لە بەرانبەر کورد.
- هەڵکشانى برەوى سیاسیی هەندێ لایەنى سیاسیی سوننە و پارتى دیموکراتى کوردستان لە پێگەیان لە پرۆسەى سیاسیی عێراق.
- هەر یەک لە هاوپهیمانێتییەکانى هەڵبژاردن، بهتایبەت شیعییەکان، بەربژێری پێشوەختەى خۆى بۆ سەرۆکی حکوومەتى داهاتوو هەیە، کە هەندێ جار دەگاتە دە کەس. ئەمەیش تەنانەت لەناو ماڵی شیعەیشدا یەکلابوونەوە بۆ سەرۆکوەزیرانى نوێ، ئاسان نییە.
- دانانى سەرۆکوەزیران، بەهەماهەنگیی تەواو لەگەڵ ئەمریکا دەبێت نەک ئێران؛ بەپێچەوانەوە دۆخەکە ئاڵۆز دەبێ، لەسەر هەردوو ئاستى ناوخۆ و دەرەوە.
- بێمتمانەیی بە دەسەڵاتى سیاسی دەگاتە ترۆپکە و پەرتەوازەیی و تائیفەگەرى و جوداخوازى و مەزهەبگەرایی شوێنی دەگرێتەوە. ئەمەیش عێراق دەخاتە بەردەم دووڕییانێکی هەستیار کە هەڵوەشاندنەوەى دەوڵەتە.
- قەیرانى ئابوورى و نەبوونى خزمەتگوزارى و بێکارى و داڕمانى ژێرخانی ئابوورى و کۆچکردن بەرەو هەرێمی کوردستان و دەرەوەى عێراق لە تەشەنەدا دەبێ.
- سەرلەنوێ بەهێزبوونەوەى داعش و بڵاوبوونەوەى بێهیوایی و توندڕەوى.
- پاشەکشەى پرۆسەى دیموکراسی و داکشانی جووڵەى ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى و بەرتەسکبوونەوەى ئازادییەکان، بهتایبەت لە ناوەڕاست و خوارووى عێراق.
ئەدى پارسەنگى هاوکێشە دژوارەکانى هەڵبژاردن سەبارەت بە هەرێم چین؟
- قەیرانی جێبەجێنەکردنى فیدراڵییەت و دەستوور بەردەوام دەبێت.
- قەیرانی پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا کەم نابێتهوه، بەڵکوو بەردەوام دەبێ، بهتایبەت مووچە و بوودجە؛ چونکە ئەوان دەیانەوێ ئەزموونى هەرێمیش وەک ئەوەى عێراق شکستخواردوو دەربچێ و لە گەشەسەندن بیوەستێنن.
- قەیرانی پێکنەهێنانى حکوومەت بەردەوام دەبێ.
- دوورکەوتنەوەى لایەنە سیاسییەکانى عێراق، کاریگەریى بەسەر یەکێتى و پارتیشەوە دەبێ، بهتایبەت گرووپە پرۆکسییەکانى ئێران.
- قۆناغێکی مەترسیدار ڕووبەڕووى عیراق دەبێتەوە، دەبێ لە تەواوى بوارەکاندا خۆى بۆ ئامادە بکرێت.
- دەبێت سەرۆکایەتیى هەرێم بە مەرجەعی سیاسیی قەوارەکە بمێنێتەوە و جووڵەى پێویستى بەردەوام بێت.
