|
لە كەس ڕوون نییە یەكەم دەقی وەرگێڕدراو هی چ سەردەمێكە و، چ نەتەوەیەك یەكەم جار دەستی داوەتە كاری وەرگێڕان، بەڵام ڕاشكاوانە دەتوانین بڵێین وەرگێڕان لەگەڵ داهاتنی زماندا، بووەتە پێویستییەكی ژیانی ئینسانەكان. لەو سۆنگەیەوە، وەرگێڕان لەگەڵ تێپەڕبوونی زەماندا نەك لە پێویستبوونەكەی كەم نەبووەتەوە، بگرە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر هەست بە پێویستبوونەكەی دەكەین. ئەو ڕۆژە ئێمە پێویستمان بە وەرگێڕان نابێ، كە ئیتر بۆ هەتاهەتایە ماڵاواییمان لە زمان كردبێ و دەرگه‌ی هەموو پێویستی و پێداویستییەكانیشمان لەسەر خۆمان گاڵە دابێ.
سوودی وەرگێڕان
بە هێنانەوەی چەند نموونەیەكی مێژوویی، دەتوانین باسی سوودەكانی وەرگێڕان بكەین. یەكێك له وێستگە هەرە دیار و كاریگەرییەكانی ژیانی مرۆڤایەتی، چاخی ڕێنیسانسی ئەوروپایە كە كاریگەرییەكانی هەتا ئەم دەموساتەیش بەسەر جیهان و ژیانی مرۆڤ و مرۆڤایەتییەوە ماوە و نەبڕاوەتەوە. ڕێنیسانس بەرهەمی وەرگێڕانە. لە سەردەمی سەدەكانی ناوەڕاستدا شارستانییەتی ئیسلام لە لووتكەی گەشەی خۆیدا بوو و هەتا چەقی ئیسپانیا پەلوپۆی هاوێشتبوو. ئەو كاتەی كەسێكی وەك "ئیبنولڕوشد" بە قووڵاییی فەلسەفەی یۆناندا ڕۆ چووبوو و هێشتا شەریعەتزانەكان بەگژ عەقڵ و فەلسەفەدا نەهاتبوونەوە، ڕەوتە هزرییەكان لە دەرباری عەباسییەكاندا شەو و ڕۆژ مشتومڕ و چەلەحانێیان بوو و، محەمەدی غەزالی لە داخی ئیبنولڕوشد، "تهافت الفلاسفە"ی نەنووسیبوو و فتوای سەری فەیلەسووفانی نەدابوو، ئەو دەمەی ئیبنولڕوشد بە ڕاڤەكەری فەلسەفەی یۆنان دەناسرا و پێیان دەگوت "ئەرستۆی دووەم"، لەو جەنگەدا ڕۆژاوا لە گێژاوی سەدەكانی ناوەڕاستدا نوقم ببوو و ڕۆژانە خەڵكی جیابیر و ئازادیخواز لە دادگه‌كانی پشكنینی بیروباوەڕه‌كاندا حوكمی سووتاندن و دەست و لاق پەڕاندن و سێدارەیان بۆ دەبڕدرایەوە. بەڵام لە سۆنگەی وەرگێڕانی بەرهەمەكانی ئیبنولڕوشدەوە بۆ سەر زمانی لاتینی، ئەوان گەنجینەی بیری یۆنانی كۆنیان دۆزییەوە و لە جوغزی تەسك و تاریكی كلێساكان هاتنە دەرێ و بووژانەوە. ئێستایشی لەگەڵدا بێ، ئەوان ئەوەی هەیانە قەرزباری وەرگێڕانن؛ وەرگێڕانی ئەو هەموو كتێب و نامیلكەیەی لە ئیمپراتۆرە ئیسلامییەكەی دراوسێیاندا دەردەچوون و، بەرهەمی خوێندنەوە و بەدواداچوون و لێكدانەوە و ڕاڤەی فەلسەفە و ئەدەبی یۆنانی كۆن لە لایەك و، چەلەحانێ و مشتومڕی كەلامییەكان لە لایەكی دیكەوە بوون.
كەوابوو، ئێمەیش دەتوانین ئاوا سوود لە وەرگێڕان وەرگرین و، لەم سەردەمە تاریكەی عەقڵی خێڵەكی و عەشیرەتگەرایییەی ئێستامان دەرباز بین. لە سۆنگەی وەرگێڕانەوە جگە لەوەی كه‌لتوور و داب و نەریت و جیهانبینیی گەلانی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو دەناسین، هاوكات دەتوانین بۆ پێشخستنی خۆمان كەلك لە بەرهەمە هزری و پیشەیی و تەكنه‌لۆژییەكانیان وەرگرین. وەرگێڕان ئەمڕۆ ئامرازێكە، كە ناهێڵێ تۆ كاتی خۆت بە تاقیكردنەوە و هەڵەكردن بەفیڕۆ بدەیت، بەڵكوو ئەوەی گەلانی پێشكەوتوو پاش تاقیكردنەوە و هەڵە وەك ئەنجامێكی دڵخواز بەدەستیان هێناوە، بە وەرگێڕان دەكەوێتە بەردەستت. وەرگێڕان دەبێتە هۆی دەوڵەمەندبوونی كتێبخانەی كوردی و، لەو سۆنگەیەیشەوە كەوشەن و ئاسۆی ماریفەت و تێگەیشتنی تاكی كورد ڕۆژ بە ڕۆژ بەرفرەوانتر دەبێ. یانی وەرگێڕانی هەر كتێب و نامیلكە و بابەتێكی بەسوود، وەك ئەوەیە تۆ لە ژوورێكی تاریكدا بیت و پەنجەرەیەكی ڕووناكت بۆ بكەنەوە و لەوێوە بڕوانیت؛ بۆیە چەندی پەنجەرەكانی ئەم ژوورە (دنیایە)ی تێیدا دەژیت زیاتر و گەورەتر بن، ئاسۆی ڕوانین و بیركردنەوە و ماریفەتت بەربڵاوتر دەبێت. لێرەوەیە كە ئیتر پرسیارەكانی: من كێم؟ چیم؟ چۆن هاتووم؟ بۆ هاتووم؟ ئەركم چییە؟ مافم چییە؟ چیم لەدەست دێ؟ دەبێ چ بكەم و چۆنی بكەم؟ لە كوێی ئەم جیهانەدا وه‌ستاوم؟ چۆن بگەمە ئەو كەسانەی ئاوا لە پێش منەوە دڕۆن و ئەو هەمووە لێیان دوا كەوتووم؟ و، دەیان و بگرە سەدان پرسیاری دیكەی لەو چەشنە بە مێشكتدا دێن. دەی، گووران (بووژانەوەی نوێ) و پشكووتنی پرسیار لە مێشكی مرۆڤدا، سەرەتای گەڕان و كنە و پشكنینی مرۆڤە بەدوای خۆناسیندا. ئیتر مرۆڤێك كە هەموو دەرگه و ڕۆچنەكانی لە خۆی داخستبێ، چۆن ئەم پرسیارانە لە خۆی بكات؟ باشە ئەی مرۆڤێك هیچ پرسیارێكی لە مێشكیدا نەبێ، چۆن بكەوێتە گەڕان و دۆزینەوە و هەڵكشان؟
وەرگێڕان وەك هونەری گواستنەوەی مانا
وەرگێڕان تەنیا زانینی دوو، یان چەند زمانێك نییە. زانینی زمان، هەم ئەو زمانەی لێی وەردەگێڕیت و هەمیش ئەوەی بۆی وەردەگێڕیت، پێویستییە سەرەتایی و بنەڕەتییەكانی وەرگێڕانن، بەڵام هێشتا شتی دیكەیش هەن كە بەبێ ئەوان، وەرگێڕان و دەقی وەرگێڕدراو وشك و ڕەق و تەق دەبێت و خوێندنەوەی ئەستەم دەبێت؛ وەك سەدا هەشتای ئەو دەقانەی تا ئێستا كراونەتە كوردی. لێرەوە پێویستە تیشك بخەینە سەر خاڵێكی دیكە لە وەرگێڕاندا، كە هێندەی دوو بنەما سەرەكییەكە گرینگە و، مخابن زۆربەی هەرە زۆری وەرگێڕەكانمان یان نایزانن، یان گوێی نادەنێ؛ ئەو خاڵەیش: "هونەری وەرگێڕان"ە. هونەری وەرگێڕان واتە ناسینی ئاوازی ڕستە و وشە.
خۆماندووكردن بە داڕشتنەوەی سەرلەنوێی دەقەكە لە زمانەكەی خۆتدا، بە شێوەیەك كە بۆنی وەرگێڕان لە دەقە كوردییەكە نەیەت و خوێنەر هەست نەكات دەقێكی وەرگێڕدراو دەخوێنێتەوە. هەست بكات دەقێكی بیانی دەخوێنێتەوە بەڵام ئەو هەستكردنەی لە ڕێگەی ناوە بیانییەكان و شوێن و جوگرافیا و ئەو كه‌لتوورەوە بێت كە دەقەكە باسی دەكات نەك لە ڕێگەی ڕستەی بێسەروبەر داڕێژراو و ڕەق و تەق و وشك و برینگەوە. زۆر كەس پێیان وایە كورداندنی دەق بەو مانایەیە تۆ "قەشە" بكەیتە "مەلا"... لە بری ناوی "ژاكوب"، بنووسیت "یاقوب" و لە بری "كلێسا"، بنووسیت "مزگەوت"... ئەوە كورداندن نییە، بەڵكوو غەدر و خیانەتە لە دەق. ئەوەی من وەك وەرگێڕێك بەلامەوە گرینگە، داڕشتنەوەی كوردانەی ڕستەیە. یانی تۆ پەیامی نووسەرەكە بەبێ هیچ كەم و زیادەیەك داڕێژیتەوە، ئەویش لە ڕستەیەكدا كە خوێنەر هەست نەكا ئەم ڕستەیە بۆنی ڕێزمانی زمانی دراوسێكانمان، یان نەخێر زمانی ئەسڵیی دەقەكەی لێوە دێ. ئاخر ئەوەی ئەمڕۆ لە وەرگێڕانی كوردیدا وەك نەخۆشی و پەتایەك لە دوورەوە خۆی دەنوێنێ، نامۆبوونی وەرگێڕەكانمانە لەگەڵ زمانی كوردی، نەك لەگەڵ ئەو زمانەی لێی وەردەگێڕن. وەرگێڕ هەیە لەم كوردستانەدا، قامووسە فارسییەكەی لێ بستێنی، بە شەش مانگیش لاپەڕەیەكی پێ تەرجومە ناكرێ! بەو حاڵەیشەوە هەر فارسییەكەی لە كوردییەكەی باشتر دەزانێ. چونكە وەختێك دەقە كوردییەكەی دەخوێنیتەوە، بەر لەوەی هەست بەوە بكەیت كە فارسی نازانێت، یان خراپ لە مانای دەقی یەكەم تێ گەیشتووە، دەسبەجێ لێت ڕوون دەبێتەوە ئەم وەرگێڕە كوردی نازانێ.
خاڵێكی زۆر هەستیاری دیكە ئەوەیە وەرگێڕی كورد، زمانی كتێب و زمانی ڕۆژنامە لێك جیا ناكەنەوە. یانی ئەو زمانە سەقەت و ڕووكەشەی لە ڕۆژنامەكاندا هەواڵ و ڕاپۆرتی پێ دادەڕێژرێت و ناویان ناوە زمانی "صحوفی"، كتێبەكانی بەو زمانە دەنووسنەوە و دادەڕێژنەوە. بۆیە دەگمەنن ئەو كتێبە كوردییانەی، خوێنەرێكی تاسەبار بتوانێت بەبێ وەڕەزبوون بیانخوێنێتەوە و تەواویان بكات.
وشەی كوردی لە وەرگێڕاندا
بە ڕای من، جگە لە وشە خۆماڵی و ڕەسەنەكانی زمانەكەی خۆمان، تەواوی ئەو وشە فارسی و توركی و عەرەبییانەیش كە لەمێژساڵە كورد بەكاری هێناون و دەستەمۆی كردوون و تام و بۆن و ڕەنگی زمانەكەی خۆمانیان گرتووە، ئیتر بێگانە نین و پێویست نییە دەریان بكەینە دەرێ. داخستنی دەرگه‌ی زمان، دەبێتە هۆی هەژاركەوتنەوەی زمان؛ بەو مەرجەی وشەیەك كە وەری دەگریت، بتوانی لە زمانەكەتدا بیتوێنیتەوە وەك وشەی "تاریف" كە لە "تعریف"ی عەرەبی وەرگیراوە. كورد لەوەتەی وەبیرمان دێ دەڵێ: جوانییەكەی لە تاریف نایە. كاكە ئەوەندە تاریفی خۆت مەكە...
وەك وشەی "مەحموودی بێ زەواد" ئاگای لە مەحموودی بێزەواد نییە"... لە ئەسڵدا "محمود بی زوال"، واتە ئەو مەحموودەی نامرێ و نەمرە، كەچی كورد ئاوای لێ كردووە؛ وەك وشەی "تاریكەسەلات"، كە كورد بۆ ئەنگوستەچاو بەكاری دێنێ، لە كاتێكدا "تارك الصلاة"ی عەرەبی مانایەكی دیكەی هەیە و، سەدان وشەی دیكە.
ئێمە ئەمڕۆ لە وەرگێڕانی كوردیدا جگە لەو مەسەلەیە، پەتایەكی دیكە بەرۆكی گرتووین، ئەویش ئەوەیە كە خاوەنی وەشانگە و چاپخانەكانمان لە وەرگێڕ و نووسەر دێنە جواب و دەڵێن: "ئەم وشەیە هی مەڵبەند و ناوچەی ئێمە نییە و خەڵكی لای ئێمە نایزانن." ئەم قسەیە نەگبەتییەكە و، بەرۆكی زمانەكەمانی گرتووە. بەرتەسككردنەوە و جڵەوكردنی قەڵەمی نووسەر و وەرگێڕ، بەو بیانووەوە كە خوێنەری من مانای ئەو وشانە نازانن، غەدرێكی دیكەیە لە زمانی كوردیی دەكەن. ئەوە بەو مانایەیە كە ئێمە نووسەر و دەق لە پەیژەكەی سەرەوەڕا دادەبەزێنینە خوارەوە، لە حاڵێكدا ئەركی وەرگێڕ و نووسەر ئەوەیە دەستی خوێنەر بگرێت و هەڵی كێشێتە سەرەوە و جێگە و پێگەی بەرزتر بكاتەوە. لێرەدا لە بری هەڵاواردن و بژاركردنی دەق بەو بیانووە لەرزۆكانە، با داوا لە نووسەر و وەرگێڕ بكەن فەرهەنگۆكێك بۆ دەقەكەی دابنێ. ئەگەر ئێمە هەر جارەو بە بیانوویەك كۆمەڵێك وشە و دەستەواژەی فڵان و فیسار ناوچە لە كۆماری زمانەكەمان دەربكەینە دەرەوە، وردەوردە تەنیا ئەو كۆمەڵە وشەیەمان پێ دەمێنێ كە لە شارەكەی خۆماندا قسەیان پێ دەكەین و، بەو كارەیش جگە لەوەی زمانەكەمان هەژار و لاواز دەكەین، دەبینە هۆی ئەوەی هەموو نووسراوەكان و بەرهەمی هەموو شاعیر و نووسەر و وەرگێڕەكانمان لە یەك بچن و هیچ جیاوازییەكیان نەبێ.
زمانی میدیاكانی كوردستان بە نووسین و پەیڤ و وەرگێڕانەوە
میدیاكانی كوردستان، وەك ئامرازی گەیاندنی پەیام سەیری زمانی كوردی دەكەن. تەنانەت لەو حاڵەتەیشدا، نایانەوێ وەك ئامرازێكی باش و بەباشی كەلكی لێ وەرگرن. ئەگەر وای دانێین زمان ئامرازی گەیاندن بێ، لەو حاڵەتەدا ئامێر و ئامرازەكەت چەندی پتەوتر و باشتر بێ، مەبەستەكەت باشتر دەپێكێ؛ وەك لە سەنگەری پێشمەرگەدا چەكی "میلان" لە "ئارپیچی" كاریگەرتر بوو. وای دانێ لەو حاڵەتەدا پێشمەرگەیەك لە بری ئەوەی فیشەكەكانی بەخاوێنی ڕاگرێ و چەكەكەی جوان چەور بكا، بێنێ فیشەكەكەی سەروبن بخاتە نێو فیشەكدانەوە و، لە بری سێرەگرتنیش هەر وا هەڕەمەكی تەقە بكا، چەندە ئامانجەكەی خۆی دەپێكێ؟ ئەمڕۆ زمانی كوردی بە دەست میدیاكانەوە ئاوای لێ هاتووە. میدیاكان هیچ گرینگی بە زمان نادەن و، لەو سۆنگەیەوە كاریگەرییەكی زۆر خراپیان خستووەتە سەر زمانی ئاخافتنی ڕۆژانەی خەڵكیش. جگە لە ڕۆژنامە و میدیای كوردی، لە میدیا و ڕۆژنامەی هیچ وڵات و میللەتێكدا لە ڕۆژنامەنووس قبووڵ ناكرێ "فرمان"ێك بەهەڵە بەكار بێنن، یان ڕستەیەكی ڕێزمانشێوێنراو لە وتار و ڕاپۆرتیاندا بێ، كەچی شێواندنی زمان ئەگەر بەئه‌نقەستیش نەبێ، لە میدیای كوردیدا ئاسایییە و نە خۆیان هەڵەكە ڕاست دەكەنەوە و نە گوێ لە ڕەخنەگرانیش دەگرن. ئیتر ئەو شێواندن و لێشێوانە ئەو كاتە زۆر زەقتر خۆ دەنوێنێ، كە دەقێك لە زمانێكی دیكەوە دەكرێتە كوردی؛ لەو حاڵەتەدا وەرگێڕ هیچ بنەمایەكی وەرگێڕان ڕەچاو ناكا.
لێرەدا گلەییمان لە وەرگێڕانی زارەكی و هاوكات نییە، ئەودەمەی دیپلۆمات، یان كەسێكی سیاسیی بیانی قسە دەكا و قسەكانی دەكرێنە كوردی، بەڵكوو ئەو كاتەیە كە وتارێك بۆ وێنە لە عەرەبییەوە دەكرێتە كوردی و لە تەلەڤزیۆنێكی خاوەن پێگەوە بڵاو دەبێتەوە و، عەرەبەكە گوتوویەتی: "قوات البیشمركە غنی علی التعریف" و، وەرگێڕە ئازیزەكەیشمان ئاوا دەیكاتەوە كوردی:
"هێزەكانی پێشمەرگە، دەوڵەمەندن لە پێناسەكردندا!" لە حاڵێكدا كورد دەڵێ: "هێزی پێشمەرگە لە تاریف نایەن"، "زمان بۆ پەسنی هێزی پێشمەرگە لاڵە" و...
|
