دەروازە:

كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی، بابەتێكی گەرمی سەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراقە. هەر لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە نیسانی 2003 و، پەسەندكردنی دەستووری هەمیشەییی عێراق لە تشرینی یەكەمی 2005‌ و، دامەزراندنی عێراقی نوێ لەسەر بنەمای سیستەمی فیدراڵی، دەستپێكی قۆناغێكی نوێ بۆ حكوومەتی فیدراڵی ‌و هەرێم كرایەوە، چونكە بە درێژاییی مێژووی دەوڵەتی عێراق، كوردەكان لە لایەن حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقەوە چەوسێنراونەتەوە ‌و مافەكانیان پێشێل كراوە. لە ئێستایشدا عێراق لە بەردەم چوارەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانیدایە، كە وا بڕیارە لە ڕێكەوتی 12ی ئایاری 2018 ئەنجام بدرێت. بۆیە ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، دەمانەوێت تیشكێك بخەینە سەر ڕۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران لە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی.

پرس ‌و كێشەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی چین ‌و كامانەن؟

ئەگەرچی كورد لە دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی نوێ‌، ڕۆڵی ئەرێنی ‌و بەرچاوی بینی، بەڵام كێشە ‌و گرفتەكانی نێوان حكوومەتی فیدراڵی ‌و حكوومەتی هەرێم، پاش پرۆسەی ئازادیی عێراق، سیما ‌و خەسڵەتی دیكەی وەرگرت، كە گرنگترینیان خۆی لە پرسی خاك و سنوور، نەوت، دارایی ‌و بوودجە، پێشمەرگە و چەسپاندنی فیدراڵییەتدا دەبینێتەوە. لێرەدا پوختەی كێشەكانی نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق، لە چەند خاڵ و بڕگەیەكدا دەخەینە ڕوو.

یەكەم/ پرسی خاك ‌و سنوور: مەبەست لە پرسی خاك و سنوور ئەو ناوچانەیە، كە لە دەستووری هەمیشەییی عێراقدا بە "ناوچە جێناكۆكەكان" ناوی هاتووە، كە ئەو ناوچانە دەگرێتەوە كە حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق، بەپێی چەند قۆناغێكی جیاواز و بە بەرنامەیەكی پلان بۆ داڕێژراو، هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیا و سنووری ئیداریی ڕووبەرێكی فراوانی لە باشووری كوردستان دا؛ ئەم ناوچانەیش دەكەونە سنووری چەند پارێزگه‌یەك، ئەوانیش پارێزگه‌كانی كەركووك ‌و مووسڵ ‌و دیالە ‌و سەڵاحەددینە.

دەبینین دۆسیەی خاك ‌و سنوور لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق، یەكێكە لە دۆسیە هەرە گرنگ ‌و چارەسەرنەكراوەكان. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق ‌و، لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، ماددەی 58 تایبەت بە ناوچە كێشەلەسەرەكان تەرخان كرا. دواتریش لە دەستووری هەمیشەییی عێراق، هەمان دۆسیە لە چوارچێوەی ماددەی 140 ڕێك خرا. ئەم ماددە دەستوورییەیش بە یەكێك لەو ماددانە دادەنرێت كە مشتومڕێكی زۆری لە نێوان حكوومەتی هەرێم ‌و حكوومەتی فیدراڵی دروست كردووە؛ بە جۆرێك كە تا ئێستا ئەم ماددەیە، لەبەر چەندین هۆكاری خودی و بابەتی، بە جێبەجێنەكراوی ماوەتەوە.

پەرلەمان و حكوومەتی هەرێم و سەركردایەتیی سیاسیی كورد، بەردەوام حكوومەتی فیدراڵیان بە سستینواندن لە بەرامبەر جێبەجێنەكردنی ئەم ماددە دەستوورییە ناو بردووە و، لە لایەكی دیكەیشەوە حكوومەتی عێراق ‌و بەرپرسە باڵا و سەركردە سیاسییە عەرەبەكان دەیانویست، هاوكێشە سیاسییەكان لەم دۆسیەیەدا بە قازانجی خۆیان بگۆڕن ‌و كۆتاییی پێ بهێنن و، نەگەڕانەوەی ناوچە كێشەلەسەرەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان بكەنە دیفاكتۆ.

ئەوەی كێشەكەیشی ئاڵۆزتر كردووە ئەوەیە، كە سوپای عێراقی و حەشدی شەعبی، بە زەبری هێز و پاش ڕووداوەكانی 16 ی ئۆكتۆبەر بەشێكی زۆری ئەو ناوچانەی خستۆتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، دوور لە بنەمای تەوافق و ڕێكارە دەستوورییەكان.

دووەم/ پرسی نەوت: ئاشكرایە كە نەوت وەك سامانێكی سروشتی، بایەخی گرنگ و ستراتیژیی خۆی هەیە ‌و، بەشدارییەكی كاریگەری لە پەرەسەندنی ژێرخانی ئابووری و ژیانی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتیی گەلانی جیهان كردووە ‌و، ڕۆڵێكی بەرچاوی لە بەهێزكردنی پێگەی وڵاتان بەگشتی ‌و عێراق بەتایبەتی بینیوە. سەبارەت بەم پرسە، دەستووری نوێی عێراق لە ماددەكانی 111 ‌و 112، ئاماژە بە سامانی نەوت و گاز و بەڕێوەبردنی دەكات. بە جۆرێك دەبینین لە ماددەی 111دا، بە دەقێكی گشتی هاتووە كە سامانی نەوت و گاز موڵكی هەموو گەلی عێراقە. لە بڕگەی یەكەمی ماددەی 112یشدا، باس لەوە دەكات حكوومەتی فیدراڵ لەگەڵ هەرێم و پارێزگه بەرهەمهێنەرەكانی نەوت و گاز، كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوە دەبەن. لە بڕگەی دووەمی هەمان ماددەیشدا باس لە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەت ‌و ستراتیژیی پێویست بۆ پێشخستنی سامانی نەوت و گاز دەكات. كەواتە بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، حكوومەتی فیدراڵی و حكوومەتی هەرێم و پارێزگه‌كان، لە دانانی پلان و ستراتیژییەتی سامانە نەوتییەكاندا بەشدار دەبن ‌و، نابێت حكوومەتی فیدراڵی یەكلایەنانە بەڕێوەی ببات.

دەبینین كرۆكی كێشەكانی حكوومەتی فیدراڵی ‌و حكوومەتی هەرێم لەم دۆسیەیەدا، خۆی لە جیاوازیی دابەشكردن ‌و بەڕێوەبردنی ئەم سامانە سروشتییەدا، لە ڕێگەی تەفسیر ‌و ڕاڤەی جیاواز بۆ بڕگە و ماددەكانی 111 ‌و 112ی دەستووری عێراق دەبینێتەوە؛ بە جۆرێك كە حكوومەتی فیدراڵی عێراق، هەرێم بە پێشێلكەر ‌و ناشەفاف لە واژووكردنی گرێبەست ‌و دەرهێنان ‌و هەناردەكردن ‌و بەبازاڕكردنی نەوت تۆمەتبار دەكات؛ لە بەرامبەریشدا حكوومەتی هەرێم ئاماژە بەوە دەكات كە بەو پێیەی دەستووری عێراق، دەستووری وڵاتیكی فیدراڵە، بۆیە دەسەڵاتی زیاتری بە هەرێمەكان و پاراستنی تایبەتمەندییەكانیان داوە ‌و، لە چوارچێوەی دەستووردا دەتوانن یاسای تایبەت بە خۆیان دەربكەن. لە لایەكی ترەوە ئەم كێشانە، بەدەر نییە لە ڕەهەندی سیاسی ‌و نەبوونی متمانە لە نێوان هەر دوو حكوومەتی ناوبراو.

سێیەم/ پرسی دارایی ‌و بوودجە: بوودجەی ساڵانەی حكوومەتی عێراق ‌و پشكی هەرێمی كوردستان تیایدا، مژاری گەرمی ساڵانەی نێو پەرلەمانی عێراقە. لە بوودجەی خەمڵێنراوی عێراق بۆ ساڵی 2005، پشكی هەرێمی كوردستان بە ڕێژەی لە (8%) بۆ (10%)، دیاری كرا و، ئەم بابەتە كاردانەوەی توندی هەرێمی كوردستانی لێ كەوتەوە. لەم چوارچێوەیەدا سەركردایەتیی سیاسیی كورد ناڕەزاییی خۆی دەربڕی ‌و، لە پەیامێكدا سەرۆكایەتیی كۆمار ‌و سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتی عێراقیان لەو نادادپەروەرییە ئاگادار كردەوە؛ تیایدا داوایان كرد ڕێژەكە بكرێ بە (25%)، بەڵام دواتر پشكی (17%) بۆ هەرێمی كوردستان جێگیر كرا. بەم پێیە، پشكی (17%)ی بوودجەی گشتیی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، دەرەنجامی ڕێككەوتنی سیاسیی نێوان لایەنەكان بوو؛ هەرچەندە چەند لایەنێك ڕازی نەبوون ‌و، بەڵگەی ئەوەیان دەهێنایەوە كە ئامارێكی ورد ‌و گشتیی دانیشتووان نییە لە عێراقدا. لەبەر ئەوە، دەبێت لێژنەیەكی تایبەت بۆ هەڵسەنگاندن ‌و سەرژمێریكردنی دانیشتووانی تەواوی عێراق پێك بهێنرێت، بۆ ئەوەی ڕێژەی دانیشتووانی هەموو پارێزگه‌یەك دیاری بكرێت ‌و دواتر پشكیان لە بوودجە بۆ دیاری بكرێت.

سەرەڕای ئەوەی پشكی (17%)ی بوودجە بۆ هەرێمی كوردستان تاكوو ساڵی 2014 جێگیر كرابوو، بەڵام كێشەی بوودجە لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق هەر بەردەوام بوو؛ بە شێوەیەك ئەم ناكۆكییانە گەیشتە لووتكە. ئەوەیش دوای ئەوەی كە نووری مالكی، سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق، لەسەرەتای ساڵی 2014، بە بیانووی پابەندنەبوونی هەرێمی كوردستان بە هەناردەكردنی نەوت لە ڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆ و ناشەفافی ‌و ڕادەستنەكردنی داهاتەكانی نەوت و گومرگی خاڵە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستان بە بەغدا، بە بڕیارێك بەشە بوودجەی هەرێمی كوردستانی ڕاگرت.

لە پێشهاتێكی نوێیشدا یاسای بوودجه‌ی گشتیی عێراق بۆ ساڵی 2018، به‌بێ به‌شداریی كورد و حسابكردن بۆ داخوازییه‌كانی په‌سه‌ند كرا، كە تیایدا بوودجەی هەرێم كەم كراوەتەوە بۆ 12% و، هەرێمیشی پابەند كردووە بە فرۆشتنی نەوتەكەی لە ڕێگەی كۆمپانیای "سۆمۆ"وه‌ و پاشانیش ڕادەستكردنی داهاتەكانی بە حكوومەتی فیدراڵی.

چوارەم/ پرسی پێشمەرگە: بڕگەی 5 لە ماددەی 121ی دەستووری عێراق، وەكوو هێزی پاراستنی سنووری هەرێمی كوردستان ئاماژە بە هێزی پێشمەرگەی كوردستان دەكات؛ لە ماددەی (9)یشدا ئاماژە بەوە دەدات كە پێویستە سوپای عێراق بە شێوەیەكی هاوسەنگ نوێنەرایەتیی هەموو پێكهاتەكان بكات و سوپایش دەست وەرنەداتە كاروباری سیاسی.

بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەوەیە، كە ئەم ماددە دەستوورییانە وەك پێویست جێبەجێ نەكراون؛ بۆ نموونە ئەوەی پەیوەندیی بە پێشمەرگەوە هەیە، كۆمەڵێك كێشە و ناكۆكی لە نێوان هەر دوو حكوومەتی هەرێم و فیدراڵیدا هەن، كە گرنگترینیان خۆی لە بوودجەی هێزی پێشمەرگە ‌و ژمارەی ئەم هێزانە و پڕچەككردن و مەرجەعییەتەكەیاندا دەبینێتەوە؛ بە جۆرێك حكوومەتی هەرێم بەبەردەوامی جەختی لەوە كردۆتەوە كە ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگە زیاترە و، بەو ڕێژەیە ڕازی نییە كە حكوومەتی فیدراڵی دیاری كردووە. لەگەڵ ئەوەیشدا، حكوومەتی هەرێمی كوردستان داوای تەرخانكردنی بوودجەی هێزی پێشمەرگە و چەك و جبەخانە لە بوودجەی وەزارەتی بەرگریی عێراق دەكات ‌و، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی هەرێم مەرجەعی ئەم هێزانە سەرۆكی هەرێمە، بەو پێیەی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانە لە هەرێم. حكوومەتی فیدراڵییش بوودجە ‌و ژمارەی هێزه‌كانی پێشمەرگە بەو شێوەیەی حكوومەتی هەرێم داوای دەكات ڕەت دەكاتەوە و هیچ جۆرە چەك و جبەخانەیەكیشیان بۆ دابین ناكات و، جەختیش لەوە دەكاتەوە، پێویستە مەرجەعی ئەم هێزە سەرۆكوەزیرانی عێراق بێت؛ بەو پێیەی بەگوێرەی دەستوور فەرماندەی هێزە چەكدارەكانی عێراقە. ئەوەیشی پەیوەندیی بە سوپاوە هەیە ئەوەیە، كە لە ڕووی ڕێژەی كورد لە سوپای عێراقیدا، هاوسەنگی نییە؛ بە جۆرێك بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی، ئەو ڕێژەیە ناگاتە 5%ی كۆی سوپای عێراق. سەبارەت بە دەستێوەردانی سوپایش لە كاروباری سیاسیدا، ئەوا دەكرێت بڵێین ئەو ماددە دەستوورییە بەزەقی پێشێل كراوە. بۆ نموونە پێكهێنانی هێزەكانی حەشدی شەعبی، كە هێزێكی عەقائیدیی مەزهەبییە و، پەیوەستكردنیان بە هێزی بەرگری و سەربازیی عێراقییەوە، یەكێكە لە مەترسییەكان. ئەمە جگە لەوەی سوپای عێراقی و حەشدی شەعبییش، بۆ یەكلاییكردنەوەی كێشە و ناكۆكییە سیاسی و یاسایییەكان بەكار هێنراون؛ دیارترین نموونەیش پرسی كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچە جێناكۆكەكان بوو لە لایەن ئەو هێزانەوە.

پێنجەم/ پرسی چەسپاندنی سیسته‌می فیدراڵی: بەو پێیەی دەسەڵاتەکان لە سیستەمە فیدراڵییەکان بۆ سەر دوو ئاستی فیدراڵی و هەرێمی دابەش دەکرێن، بۆیە لە بەشی هەرە زۆری دەوڵەتە فیدراڵییەكاندا، دەسەڵاتی یاسادانان دووئه‌نجومه‌نییە. هەر بۆیە لە ڕووی تیۆرییەوە وا گریمانە دەکرێت کە ئامانج لە پێکهێنانی ئەنجومەنی یاسادانانی دووەم، بریتییە لە نوێنەرایەتیکردنی هەرێمەکان و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان. ئەوەی پەیوەستە بە عێراقەوە ئەوەیە، كە بەگوێرەی ماددەی 65 لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005، دەبێ ئەنجومەنێکی یاسادانان، بە ناوی ئەنجومەنی فیدراڵی (مجلس الإتحاد) پێک بێت، کە نوێنەری هەرێم و پارێزگە ڕێکنەخراوەکان لەناو هەرێم لەخۆ دەگرێت. هەروەك پرسی پێکهێنان، مەرجەکانی ئەندامێتی و دەسەڵاتەکانی ئەم ئەنجومەنەی، گرێ داوەتەوە بە دەرچوواندنی یاسایەكی تایبەت، کە دەبێ بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران دەربچێت.

لەسەر ئەم بنەمایە و بە وردبوونەوە لە بنەماكانی سیسته‌می فیدراڵی، دەبینین پره‌نسیپ و بنەما گرنگەكانی فيدراڵی لە عێراق بوونیان نییە، تا لە سایەیاندا مافەكانی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی ئەو فيدراڵییەتە دەستەبەر بكرێت، چونكە دەتوانین بڵێین عێراق تاكە وڵاتێكی فیدراڵییە كە تەنیا یەك هەرێم لەخۆ دەگرێ‌، ئەویش هەرێمی كوردستانە و بەپێچەوانەی هەموو هەرێمێكی ناو دەوڵەتانی فيدراڵیش سنووری دیاریكراو نییە. بۆ بەرجەستەكردنی بەشداریی كارای ئەو هەرێمەیش لە حكوومەتی فيدراڵی ناوەنددا دامەزراوەی پێویست نییە، وەك زۆربەی وڵاتانی فيدراڵی كە خۆی لە ئەنجومەنی دووەمی دەسەڵاتی یاسادانان دەبینێتەوە و لەسەر بنەمای نوێنەرایەتیكردنی هەرێمەكان بەیەكسانی پێك دەهێنرێت.

ئەنجومەنی نوێنەران و، چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی

ئەنجومەنی نوێنەران بەگوێرەی ماددەی (47)ی دەستووری عێراق، یەكێكە لە سێ دەسەڵاتە فیدراڵییەكەی ناو عێراق _دەسەڵاتی فیدراڵی لە دەسەڵاتی یاسادانان و ڕاپەڕاندن و دادوەری پێك دێت؛ ئەركەكانی خۆیان لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان پیادە دەكەن_، هەروەها باڵاترین دامەزراوەی یاسادانانە لە عێراقدا. ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە ئەوەیە، باس لە ڕۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران بكەین لە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی، بەم شێوەیەی خوارەوە:

یەكەم/ ئەرك و دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی نوێنەران:

ئەنجومەنی نوێنەران وەك باڵاترین دامەزراوەی یاسادانان، بەگوێرەی ماددەی (61)ی دەستووری هەمیشەییی عێراق لە ساڵی 2005، ئەم ئەرك ‌و دەسەڵاتانەی خوارەوەی لە ئەستۆدایە:

1. دانانی یاسا فیدراڵییەكان.
2. چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
3. ڕێكخستنی پرۆسەی پەسەندكردنی پەیماننامە و ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان بە دانانی یاسایەك كە لە لایەن زۆرینەی 3/2ی دەنگی ئەندامانەوە پەسەند دەكرێت.
4. نیشاندانی ڕەزامەندی لەسەر دامەزراندنی هەر یەك لە سەرۆك و ئەندامانی دادگه‌ی تێهەڵچوونەوەی فیدراڵی و سەرۆكی داواكاری گشتی و سەرۆكی دەستەی سەرپەرشتیاری دادوەری بە زۆرینەی ڕەها، لەسەر پێشنیاری ئەنجومەنی دادوەریی باڵا و، دامەزراندنی باڵوێز و خاوەن پلە تایبەتەكان لەسەر پێشنیاری ئەنجومەنی وەزیران؛ لەگەڵ دامەزراندنی سەرۆكی ئەركانی سوپا و سەرۆكی دەزگه‌ی هەواڵگری لەسەر پێشنیاری ئەنجومەنی وەزیران.
5. ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، دەتوانێت پرسیار ئاڕاستەی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان بكات لە هەر بابەتێكدا لە بواری پسپۆڕی ئەواندا بێت و، ئەوانیش هەموویان مافی ئەوەیان هەیە وەڵامی پرسیارەكانی ئەندامان بدەنەوە.
6. ئەنجومەنی نوێنەران مافی ئەوەی هەیە بە زۆرینەی ڕەها، متمانە لە یەكێك لە وەزیرەكان بكێشێتەوە، وەزیرەكەیش لە ڕێكه‌وتی بڕیاری كێشانەوەی متمانەوە، بە "لەكارلادراو" دەژمێردرێت.
7. ئەنجومەنی وەزیران لەسەر داوای 5/1ی ئەندامانی، دەتوانێت داوای متمانەكێشانەوە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بكات؛ نابێت ئەم داوایەیش پێشكەش بكرێت، لە دوای ئاراستەكردنی بانگهێشتنامەیەك نەبێت بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و لە دوای تێپەڕبوونی بە لانی كەم حەوت ڕۆژ بەسەر پێشكەشكردنی داواكارییەكەدا. ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی ڕەهای دەنگی ئەندامانی، بڕیاری متمانەكێشانەوە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران دەدات. ئەنجومەنی نوێنەران مافی بانگهێشتكردن و بەخشینی بەرپرسانی دەستە سەربەخۆكانی هەیە لە ئەركەكانیان، بە گرتنەبەری هەمان ئەو ڕێوشوێنانەی بە زۆرینەی ڕەها، بۆ وەزیرەكان دەگیرێتە بەر.
8. ڕەزامەندی لەسەر ڕاگەیاندنی جه‌نگ و باری نائاسایی بە زۆرینەی دەنگی 3/2ی ئەندامانی، لەسەر داوای هاوبەشی سەرۆككۆمار و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران.

دووەم: دیدێكی یاسایی بۆ ڕۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران لە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی:

بە چاوخشاندنەوە بە ئەرك ‌و دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ڕووی یاسایی و دەستووری و ئەزموونی سێ خولی ئەم ئەنجومەنە لە ڕابردوودا، بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە ڕۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران لە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی لە دیدە یاسایییەكەیەوە ڕۆڵێكی بەرچاو و یەكلاییكەرەوە نەبووە. بۆ نموونە لە دۆسیەی خاك ‌و ناوچە كێشەلەسەرەكان، ئەنجومەنی نوێنەران نەیتوانیوە یاخود نەیویستووە، چاودێرێكی باش ‌و جددی بێت بەسەر دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە لە جێبەجێكردنی تەواوی بڕگە و هەنگاوەكانی ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەییی عێراق. لەگەڵ ئەوەیشدا ئەم ئەنجومەنە نەیتوانیوە تەوافق ‌و ڕێككەوتنێكی سیاسیی گونجاو لە نێوان لایەنە عێراقی ‌و كوردستانییەكان ئەنجام بدات تاوەكوو كار بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆ سنووری پارێزگه‌كانی خۆیان بكرێت.

سەبارەت بە دۆسیەی نەوت ‌دەبینین، تاكوو ئێستا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نەیتوانیوە پرۆژەیاسای نەوت ‌و گاز، كە لە ساڵی 2007 ئامادە كراوە، تێ پەڕێنێت؛ كە ڕەنگە بە دەرچوونی ئەم یاسایە بەشێك لە كێشەكانی نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق لەسەر دۆسیەی نەوت چارەسەر بكات.

ئەمە سەرباری ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ڕەنگڕێژكردنی نەخشەی ئابووریی وڵات ‌و ئامادەكردنی یاسای بوودجەی ساڵانە ‌و دیاریكردنی داهات ‌و دابەشكردنی خەرجی و پشكەكانی نێوان هەرێم و ناوەند، ڕۆڵێكی ئەوتۆی نییە، چونكە بەپێی دەستوور و یاسا كارپێكراوەكانی هەرێم ئامادەكردنی بوودجە ئەركی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە و، ئەنجومەنی نوێنەرانیش لە كاتی گفتوگۆكردنیدا، ئەو دەسەڵاتەی پێ نەدراوە كە گۆڕانكاریی جەوهەری لە بڕگە و ماددەكانیدا بكات، تەنیا ئەوەندە نەبێت لە دانیشتنێكی ئەنجومەنەكەدا دەنگی لەسەر دەدات یاخود لە باشترین حاڵەتدا دەیگەڕێنێتەوە بۆ حكوومەت تاوەكوو گۆڕانكاریی تێدا بكات. هەر نەبوونی ئەم ڕۆڵەیشە وای كردووە، كە ئەنجومەنی نوێنەران نەتوانێ‌ لە چارەسەركردنی دۆسیەی داراییی نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراقدا كاریگەریی هەبێت.

سەبارەت بە دۆسیەی هێزی پێشمەرگەیش دەبینین، كە بەشێكی گرنگ لە دۆسیەكە گرێدراوی بوودجەیە و بەشەكەی تریشی پەیوەستە بە تەوافق و ڕێككەوتنی لایەنی كوردستانی و لایەنە عێراقییەكان بەگشتی و لایەنە دەستڕۆیشتووەكانی ناو پێكهاتەی شیعە بە شێوەیەكی تایبەت؛ هەر بۆیە ئەنجومەنی نوێنەران ڕۆڵێكی ئەوتۆی لە چارەسەركردنی ئەم پرسەدا نییە.

هەرچی سەبارەت بە پرسی چەسپاندنی سیسته‌می فیدڕاڵییشە ئەوەیە، كە هەتا ئێستا ئەنجومەنی ئیتیحاد لە عێراق دروست نەبووە و یاسای تایبەتی بۆ دەرنەچووە؛ تەنانەت جگە لە هەرێمی كوردستان هیچ هەرێمێكی تر لە عێراق دروست نەبووە. ئەمەیش دەرخەری ئەو ڕاستییەیە، كە نییەتێكی ڕاستەقینە بۆ چەسپاندنی سیسته‌می فیدراڵی لە عێراق نییە و، تەنانەت پاشگەزبوونەوەیش لە هەڵوێستی هەندێك لە لایەنەكان سەبارەت بەم پرسە بەدی دەكرێت و، ئەگەر بۆیان بچێتە سەر، كار لەسەر لاوازتركردنی هەرێم و بچووكتركردنەوەی قەوارە یاسایی و سیاسییەكەی دەكەن، بە ئاراستەی بەناوەندیكردنی سیسته‌م و دەسەڵات لە عێراقدا.

سێیەم: واقعی سیاسیی عێراق و كاریگەریی لەسەر چارەسەركردنی پرس و كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێر وبەغدا:

سەرباری ئەوەی، وەك پێشتر ئاماژەمان پێ دا، لە ڕووی یاسایییەوە ئەنجومەنی نوێنەران ڕۆڵێكی ئەوتۆی نییە لە چارەسەركردنی پرس و كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، واقعی سیاسیی عێراقیش بە جۆرێكە، وای كردووە كە چارەسەركردنی ئەو پرس و كێشانە زەحمەت و ئاڵۆتر ببێت. لە خوارەوەیش ئاماژە بە گرنگترین هۆكارەكانی ئەم دۆخە دەكەین:

1. بەو پێیەی عێراق وڵاتێكی فرەنەتەوە ‌و مەزهەب ‌و ئایین ‌و كەلتووره‌ ‌و، ئایدیای سیاسیی لەیەكتر جیاوازە، ئەم جیاوازی و فرەیییەیش چۆتە نێو دامەزراوە یاسایی و دەستوورییەكانییەوە ‌و، كاریگەریی بەرچاوی كردۆتە سەر ململانێ و هاوكێشە سیاسییەكان؛ بە جۆرێك، دەبینین كە جگە لەو ناكۆكی و جیاوازییانەی نێو پێكهاتەكان هەیە، باڵادەستیی پێكهاتەی شیعەكانە بەسەر دامەزراوە سیاسییەكانی وڵاتدا. بۆ نموونە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردندا سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران و بەشێكی بەرچاو لە وەزارەت و پۆستە گرنگەكانی تر لە دەستی ئەم پێكهاتەیەدایە؛ هەروەك لە ئەنجومەنی نوێنەرانیش پێكهاتەی شیعە زۆرترین كورسییەكانی بەردەكەوێت و ڕێژەی كورد لەو ئەنجومەنەدا ناگاتە یەك لەسەر پێنجی كۆی كورسییەكانی. بەمەیش كورد هەمیشە لە ئەنجومەنەكەدا كەمینەیە و بەتەنیا ناتوانێت هیچ یاسایەك تێ پەڕێنێت یاخود ڕێگری لە تێپەڕاندنی بكات.
2. لە لایەكی ترەوە سروشت ‌و سیستەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بە جۆرێكە، كە دەرفەتی ئەوەی ڕەخساندووە ئەوانەی دەبنە ئەندامی ئەم ئەنجومەنە، ئەندام یان نزیك لە حزب ‌و هێزە سیاسییەكانن. هەر ئەمەیشە وای كردووە، كە پەرلەمانی عێراق ببێت بە گۆڕەپان ‌و شانۆی سیاسیی حزب ‌و لایەنەكان كە هەوڵ دەدەن تیایدا كێشمەكێش ‌و ململانێ سیاسییەكان بە ویست ‌و قازانجی خۆیان یەكلایی بكەنەوە. هەر ئەمەیشە بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كە، لە ڕووی سیاسییەوە ڕۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران لە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵیدا، بكەوێتە بەر ململانێی كوتلە سیاسییە پەرلەمانییەكان؛ كە ئەمەیش كارێكی تا ڕاددەیەك ئەستەمە.
3. ئەوەی دۆخەكەی قورستر كردووە ئەوەیە، كە لە ئێستادا هەرێمی كوردستان لە پێگەیەكی لاواز و بارودۆخێكی خراپدایە. بۆ نموونە لە ئاستی ناوخۆییدا ڕووبە ڕووی چەندین كێشە و قەیرانی سیاسی و یاسایی و دارایی و كارگێڕی بۆتەوە و، لە بەرامبەریشدا حكوومەتی فیدراڵی عێراق، بەراورد بە هەرێمی كوردستان، لە دۆخێكی باشتردایە، بەتایبەت دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، بە مەنتقی براوە و دۆڕاو وەك لایەنێكی سەركەتووی ململانێكە مامەڵە دەكات؛ لە ئاستیی هەرێمی و نێودەوڵەتییشدا تەرازووی هێز لە بەرژەوەندیی هەرێم نییە چونكە لە بابەتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، بینیمان چۆن زۆربەی ئەكتەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان پشتگیریی دید و تێڕوانینەكانی بەغدایان كرد.
4. لەگەڵ ئەمانەیشدا ئەو عەقڵییەت و كه‌لتوورە سیاسییەی لە پشت فەرمانڕەوایەتی و ئیدارەدانی عێراقەوە هەیە، عەقڵییەت و كه‌لتوورێكی تەقلیدی و پاوانخوازییە، كە نایەوێت یان ئیرادە و مەبەستی نییە هەنگاوی جددی بە ئاراستەی چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان بنێت. ئەم نییەتەیش بەتەواوی بەدیار كەوت لە ڕێگەی ئەو كاردانەوە سیاسی و ئابووری و یاسایی و سەربازییە توندانەی حكوومەت و پەرلەمان و دادگه‌ی ئیتیحادی و هێزە سیاسییە عێراقییەكانەوە، كە پاش هەڵكردنی ئاڵای كوردستان لە كەركووك و ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێم و ناوچە كێشەلەسەرەكان نواندیان.

كۆبەند:

لە خوێندنەوەمان بۆ ڕۆڵی سیاسی ‌و یاساییی ئەنجومەنی نوێنەران ‌و، بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونی سێ خولی ئەم ئەنجومەنە، دەگەینە ئەو بڕوایەی كە، ئەم ئەنجومەنە نەیتوانیوە ڕۆڵی بەرچاو ‌و یەكلاییكەرەوە بە ئاراستەی چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵ، ببینێت. ئەمە سەرباری ئەوەی تێكچوونی پەرەنسیپی سازان _توافق_ لەنێو پرۆسەی سیاسیی عێراق ‌و، كەمیی ڕێژەی نوێنەرانی كورد لە پەرلەمان ‌و، ناتەبایی و لێكترازانی نێوانیان، یەكێكی دیكەیە لە هۆكارەكانی پشت چارەسەرنەكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا. بۆیە پێمان وایە هەڵبژاردنی ئەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، كەوا بڕیارە لە ڕێكەوتی 12ی ئایاری 2018 ئەنجام بدرێت، هیچ لە ڕۆڵی ئەم ئەنجومەنە، لە ڕووی سیاسی ‌و یاسایییەوە لە چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكانی نێو عێراق بەگشتی ‌و هەرێم ‌و ناوەند بەتایبەتی، ناگۆڕێت.