 |
جه‌نگێکی نوێى سارد؟ كشانه‌وه‌ى ترامپ له ڕێككه‌وتننامه‌ى نوكليارى، ئه‌وروپاى پێ نيگه‌ران ده‌بێ
بڕيارى سه‌رۆكى ئه‌مريكا، دۆناڵد ترامپ، به كشانه‌وه‌ى وڵاته‌كه‌ى له په‌يماننامه‌ى ڕاده‌نان بۆ چه‌كى نوكلياريى مه‌ودا مامناوه‌ند [1]، سه‌ركرده‌كانى ئه‌وروپا له گه‌ڕانه‌وه بۆ جه‌نگى سارد، نيگه‌ران ده‌كا. لێ له‌وانه‌يه بڕياره‌كه كه‌متر سه‌روكارى به ڕووسياوه هه‌بێ و زێتر مه‌به‌ستى چين بێ.
30ى ئۆكتۆبه‌رى 2018.
ڕاپۆرت: كريستيان ئيسچ، ماتياس گابوئه‌ر، ديتمار پيپه‌ر، كلاوس ويگرف، بێرنارد زاند
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
"پێشبركێى چه‌ك" كه ده‌سته‌واژه‌يه‌كى كۆن و ترسناك و توقێنه‌رى سه‌رده‌مى جه‌نگى سارده، جارێكى ديكه له زمانى ڕۆژانه‌دا به‌كار ده‌هێنرێته‌وه. وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌ڵمانيا، هيكۆ ماس له‌مباره‌وه هۆشداریى دا. سه‌رۆكى ڕووسيا، ڤلاديمير پووتين، هه‌ڕه‌شه‌ى ده‌ستكردنه‌وه‌ى به‌و پێشبڕكێيه كرد. سه‌رۆكى ئه‌مريكا، دۆناڵد ترامپ وێده‌چێ به‌شانازييه‌وه چێژ له‌وه وه‌ربگرێ كه وڵاته‌كه‌ى چ له جبه‌خانه‌ى نوكلياریى خۆى ده‌كا ئه‌گه‌ر پێشبركێيه‌كى نوێى چه‌ك ده‌ستى پێ بكرێته‌وه و ده‌ڵێ: "تا خه‌ڵك عه‌قڵيان بێته‌وه سه‌ر، تا ئه‌وپه‌ڕى، په‌ره به جبه‌خانه‌ى چه‌كى نوكليارى ده‌ده‌ين."
چه‌ندان ساڵ خه‌ڵكى ئه‌ڵمانيا و ئه‌وروپا زۆر بيريان له‌و كڵاوه نوكليارييانه ده‌كرده‌وه كه ده‌توانن چه‌ند شارێ به‌ته‌واوى و به‌يه‌كجارى له‌سه‌ر زه‌وى بسڕنه‌وه. ماوه‌يه‌ك، ته‌نيا ئه‌و خه‌ڵكانه خۆيان به تێرم و وشه‌گه‌لێكى وه‌ك "مه‌وداى ئاور" و "سيناريۆكانى تۆڵه‌ئه‌ستاندنه‌وه" و "په‌يماننامه‌كانى چه‌كداماڵين" سه‌رقاڵ ده‌كرد، كه خه‌ڵكێكى سه‌ربازى و كارناسى ئه‌و بواره بوون.
جارێكى ديكه، ترامپ به ده‌ربڕينى چه‌ند تێبينييه‌كى ئومێدبڕانه، چه‌خماخه‌ى شه‌ڕه شيرێكى نوێى لێ دا. به‌ر له هه‌فته‌يه‌ك زێتر [20ى ئۆكتۆبه‌ر- ئاسۆ]، ترامپ به دونياى ڕاگه‌ياند كه نيازى وايه وڵاته‌كه‌ى له ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى ديكه‌ى نێوده‌وڵه‌تى بكێشێته‌وه. پاش كشانه‌وه‌ى ئه‌مريكا له ڕێككه‌وتننامه‌ى پاريس له‌باره‌ى گۆڕانى كه‌شوهه‌وا و له ڕێككه‌وتننامه‌ى نيوكلياريى ئێران (JCPOA)، ئێسته ترامپ چاوى بڕيوه‌ته سه‌ر په‌يماننامه‌ى INF. ئه‌م په‌يماننامه‌يه ڕێگه‌ى بۆ كۆتاييهێنان به جه‌نگى سارد كرده‌وه و له ئه‌نجامدا به هه‌زاران مووشه‌كى باليستيكى و كرۆز له‌به‌ين بران و كرانه خورده [ده‌وروبه‌رى 2700 مووشه‌ك له‌به‌ين بران- ئاسۆ]. ئه‌و په‌يماننامه‌يه، نيشانه‌يه‌كى گرنگى سياسه‌تى چه‌كداماڵين بووه.
ترامپ له پێشهاتێكى كه‌مپين له نيڤادا گوتى: "ئێمه ده‌مانه‌وێ كۆتايى به‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه بهێنين و لێى ده‌كشێينه‌وه." پاشان جۆن بۆلتون، ڕاوێژكارى ئه‌نجومه‌نى ئاسایشی ئه‌مریكا گوتی كه "ئێمه ده‌مانه‌وێ ڕاوێژ به هاوپه‌يمانه‌كانمان له ئه‌وروپا و ئاسيا بكه‌ين." ئه‌مريكييه‌كان بۆ كشانه‌وه‌يان پاساوى ئه‌وه دێننه‌وه كه مۆسكۆ پابه‌ندى ئه‌و په‌يماننامه‌يه نه‌بووه. لێ وه‌ك گريمانه ده‌كرێ هه‌نده‌ى ئه‌مريكييه‌كان له چين هه‌راسانن، هه‌نده له ڕووسيا نا.
به‌پێى ئه‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه، ئه‌مريكا و ڕووسيا نابوايه چه‌كى نوكلياريى مه‌ودامامناوه‌ند له‌سه‌ر زه‌وى و وشكانى بڵاوه پێ بكه‌ن و نيشانگه‌لێكى پێ بپێكن له نێوان 500 تا 5500 كيلۆمه‌تر. ئه‌و سه‌ودايه، به ده‌سكه‌وتێكى گرنگى ڕۆناڵد ڕيگن و ميخائيل گورباچۆڤ داده‌نرێ؛ ئاخر به مۆركردنى ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه له واشنتۆن دى. سى له 8ى كانوونى يه‌كه‌مى 1987دا، كۆتايى به پێشبركێيه‌كى تاڵ و دژوارى پێشبڕكێى چه‌ك له نێوان ئه‌و دوو وڵاته هێنرا.
ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه، بووه هۆى ڕه‌وينه‌وه‌ى ئه‌و ترس و تۆقينه‌ى كه گه‌يشتبووه پله‌ى تاگرتن، به‌تايبه‌تى له ئه‌ڵمانياى ڕۆژاوادا؛ ئاخر هيچ شتێكى ديكه ئه‌ڵمانه‌كان نيگه‌ران ناكا، به‌قه‌د وه‌شاندنى دربێكى نوكليارى له‌سه‌ر خاكى ئه‌ڵمانيا. له ده‌سپێكى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، به سه‌دان هه‌زار خه‌ڵك له دژى بڵاوه‌پێكردنى مووشه‌كه باليستيكييه‌كانى په‌رشنگ II له ئه‌ڵمانيا ناڕه‌زاييیان ده‌ربڕى. ئه‌م هه‌نگاوه‌ى ناتۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ى چه‌قاندن و بڵاوه‌پێكردنى مووشه‌كه‌كانى SS-20ى يه‌كێتیى سۆڤيه‌ت بوو.
نا-بزوێ
به له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌م هه‌نگاوه، سياسه‌توانانى وه‌ك هايكۆ ماس به‌ڵێنيان دا كه به هه‌موو ڕێوشوێنيكى ديپلۆماتى شه‌ڕ بۆ مانه‌وه‌ى ئه‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه بكه‌ن. له دوا ته‌له‌فۆنێكى له‌گه‌ڵ هاوشانه ئه‌مريكييه‌كه‌ى، مايك پۆمپيۆ، ماس جه‌ختى له‌وه كرده‌وه كه ئه‌م هه‌نگاوه‌ى ترامپ كاريگه‌رى له‌سه‌ر "به‌رژه‌وه‌نده جه‌وهه‌رييه‌كانى بنيادى ئاسايشى ئه‌وروپى" داده‌نێت. لێ كاربگێڕيى ترامپ زۆر جاران، حيسابێكى ئه‌وتۆى بۆ به‌رهه‌ڵستييه‌كانى ئه‌وروپا نه‌كردووه و، ساغ بووه‌ته‌وه كه گوێیشى پێ نابزوێ.
ئيدى ده‌ست به گه‌مه‌يه‌كى مه‌زه‌نده و مه‌زه‌نده‌كارى كراوه: به‌ڕاستى ترامپ و بۆلتۆن چيیان ده‌وێ؟ ڕاوێژكارى سمێڵبابڕى ئه‌نجومه‌نى ئاسايش، به شێوه‌يه‌كى به‌رفره به ستراتيژزانێكى وا داده‌نرێ كه ڕايه‌كى باڵا و ماقووڵى له‌باره‌ى ڕێككه‌وتننامه‌كانى چه‌كداماڵين، يان پابه‌ندبوونه نێونه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى ديكه نييه؛ له برى ئه‌وه، بۆلتۆن به‌ته‌واوى پشت به هێزى ئه‌مريكا خۆى- به سياسه‌تگه‌لێكى تاكلايه‌نه‌ى هێز ده‌به‌ستێ.
هاوينى ڕابردوو، وه‌زيرى به‌رگريى ئه‌ڵمانيا، ئوزرۆلا ڤۆن ده‌ر لاين، له نێوهندى وتووێژێكى له‌گه‌ڵ بۆلتۆندا، هه‌وه‌ڵ جار هێماى بۆ ئه‌وه كرد كه له‌وانه‌يه واشنتۆن له INF بكشێته‌وه. پێش سێ هه‌فته له‌مه‌وبه‌ر، هاوشانه ئه‌مريكييه‌كه‌ى، جيمس ماتيس، له كۆبوونه‌وه‌يه‌كى وه‌زيرانى به‌رگريى ناتۆدا گوتى: ئه‌مريكا وه‌ك هه‌ميشه، هيچ بڕيارێ به‌بێ ڕاوێژ و پێوه‌نديكردن له‌گه‌ڵ هاوپه‌يمانه‌كانى خۆى نادا. به‌ڵام ماتيس له وه‌زيره خۆشتڤييه‌كانى ترامپ نييه. له‌به‌ر ئه‌وه جێگه‌ى سه‌رسڕمان نييه كه هه‌واڵه‌كان له نيڤاداوه بگه‌نه به‌رلين، به‌بێ ئه‌وه‌ى هيچ ڕاوێژێكى پێشوه‌خته له نێوان هه‌ر دوو لادا كرابێ.
چه‌ند ڕۆژێ دواتر، كه هێشتا حكوومه‌تى ئه‌ڵمانيا نازانێ، داخوا سه‌رۆك ترامپ ته‌نيا ده‌يه‌وێ ئه‌و په‌يماننامه‌يه هه‌ڵبپه‌سێردرێ و جاره‌كى ديكه وتووێژى له‌باره‌وه بكرێ، يان به‌ته‌واوى ئه‌مريكا لێى ده‌چێته ده‌رێ. له حاڵه‌تى كشانه‌وه‌دا، دواى شه‌ش مانگ پاش كشانه‌وه‌ى فه‌رميى هه‌ر لايه‌كيان [ئه‌مريكا و ڕووسيا]، ئه‌و په‌يماننامه‌يه به‌كۆتا دێ و ئێكسپايه‌ر ده‌بێ. ئا ئاوا و ڕه‌نگه زۆر شت له ئاخاوتنى نێوان ترامپ و پووتين قسه‌يان لێ بكرێ كه بڕياره له 11ى ئه‌م مانگه‌دا له پاريس له په‌راوێزى ئاهه‌نگه‌كانى 100 ساڵه‌ى ئاگربڕى كۆتاييهێنان به جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م، به‌ڕێوه بچێ. بۆلتۆن ئه‌م هه‌فته‌ى ڕۆيى، سه‌رى له مۆسكۆ دا و بۆ ماوهى كاتژمێر و نيوێك له‌گه‌ڵ پووتيندا كۆ بووه‌وه و پاشان دووباره‌ى كرده‌وه كه مۆسكۆ پابه‌ندى ڕێككه‌وتننامه‌كه نه‌بووه.
ئه‌مه تۆمه‌تێكى نوێ نييه. به‌ر له ترامپيش، سه‌رۆك باراك ئۆباما ئه‌و تۆمه‌ته‌ى دايه پاڵ ڕووسه‌كان. له شوباتى 2017دا، حكوومه‌تى ئه‌مريكا له ڕوانگه‌ى خۆيه‌وه ئه‌وه‌ى به گرفت دانا: مووشه‌كێكى كرۆزى ڕووسى به ناوى 9M729 كه سوپاى ئه‌مريكا ناوى screwdriver يان SSC-8 به‌سه‌ردا بڕيوه. ڕووسه‌كان جه‌ختيان كرده‌وه كه ئه‌و چه‌كه له‌به‌ر مه‌وداى قه‌ده‌غه‌كراو تاقى نه‌كراوه‌ته‌وه و پاشان گوتيان: ئه‌وه واشنتۆنه ڕێككه‌وتننامه‌كه‌ى پێشێل كردووه و سيسته‌مگه‌لێكى مووشه‌كى به‌رگریى له ڕۆمانيا و پۆله‌ندا چه‌قاندووه و بڵاوه پێ كردووه. لێ وێده‌چێ ئه‌م تۆمه‌ته‌ى ڕووسه‌كان، ده‌سكرد بێ.
لێ تا ئێستا ئه‌مريكا به‌ڵگه‌ى باوه‌ڕپێكراوى به هاوپه‌يمانه‌كانى نيشان نه‌داوه كه ساغى بكاته‌وه، مۆسكۆ ڕێككه‌وتننامه‌كه‌ى پێشێل كردووه و گوايا ده‌يانه‌وێ سه‌رچاوه هه‌واڵگرييه‌كانى خۆيان بپارێزن. لێ ئه‌و زانيارييانه‌ى له‌به‌رده‌ستن، ڕاشكاوانه و به‌سن كه ڕووسيا پابه‌ندى ڕێككه‌وتننامه‌كه نه‌بووه و ته‌نانه‌ت به لاى وه‌زيرى به‌رگريى ئه‌ڵمانيا، ئوزرولا ڤۆن ده‌ر لاينيشه‌وه كه شك و گومانى به‌رچاوى خۆى له‌باره‌ى پابه‌ندنه‌بوونى ڕووسه‌كان ده‌ربڕيوه.
تۆمه‌ته‌كانى ئه‌مريكا سه‌رچاوه له پێوه‌نديى ته‌له‌فۆنيى وه‌رگيراو، له وێنه‌ى سه‌ته‌لايت و هه‌ندێ حيساباتى ديكه هه‌ڵده‌گرن. ئه‌مريكييه‌كان ده‌زانن چ ده‌گوزه‌رێ؛ له مووشه‌كى كرۆز و سه‌كۆى مووشه‌ك هه‌ڵدانه‌وه بگره تا ده‌گاته كۆمپانياكانى ڕووسيا كه چ پارچه‌يه‌كى هاردوێر دروست ده‌كه‌ن، يان هه‌ماهه‌نگيى تاقيكردنه‌وه‌ى مووشه‌كه‌كان و هه‌وڵه‌كانى مۆسكۆ بۆ شاردنه‌و‌ه‌ى شته‌كان.
واقعێكى نوێى ستراتيژى
پاش ئاخاوتن له‌گه‌ڵ پووتيندا، بۆلتۆن له ديمانه‌يه‌كدا له وێستگه‌ى ڕاديۆى Ekho Moskvy گوتى، له سه‌رينى ئه‌وه‌ى ڕووسيا به‌و سازش و سه‌ودايه پابه‌ند نه‌بووه، هه‌روا "چين"يش وه‌ك هێزێكى نوكليارى لايه‌نێكى ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه نييه؛ كه‌واته بێ مانايه ئه‌مريكا له‌ناو INFدا بمێنێته‌وه و گوتى: تاكه وڵاتێ كه پابه‌ندى INF بێ، ئه‌مريكا بووه.
له‌وانه‌يه، ئه‌وه قسه‌يه‌كى ڕاست بێ، به‌ڵام وه‌ڵامى ئه‌و پرسياره ناداته‌وه كه داخوا هۆكارى سه‌ره‌كيى واشنتۆن بۆ كشانه‌وه له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه چييه؟ ئايا ته‌نيا له‌به‌ر ئه‌وه‌يه كه مۆسكۆ ڕێككه‌وتنه‌كه‌ى پێشێل كردووه يان له‌به‌ر ئه‌وه‌يه كه چين پابه‌ند نييه به‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه‌وه؟ ڕۆژنامه‌نووسان له مۆسكۆ بێهووده هه‌وڵيان دا وه‌ڵاميكى خويايان له بۆلتۆن گوێ لێ بێ، لێ هيچيان لێ هه‌ڵنه‌كڕاند. دياره بۆلتۆن له وه‌ڵامدانه‌وه‌دا به‌پارێز بووه، به‌ڵام ئه‌و له يه‌ك شتدا هه‌ق بووه كه گوتى: واقعێكى نوێى ستراتيژى له‌وێ هاتووه‌ته گۆڕێ.
ئه‌و قسه‌يه تا ڕادده‌يه‌كى زۆر سه‌باره‌ت به چين ڕاسته. له سه‌رده‌مى جه‌نگى سارددا، ئه‌م وڵاته چ له ڕووى ئابوورى و چ له ڕووى سه‌ربازييه‌وه به به‌راورد به‌مڕۆ لاواز بووه، لێ ئێستاكه چين بووه‌ته يه‌كێ له ڕكابه‌ره جيۆپۆلیتيكه‌كانى ئه‌مريكا. له ستراتيژيى به‌م دوايیيه‌ى به‌رگريى نيشتمانیى خۆيدا، پێنتاگۆن به‌ر له ناوهێنانى ڕووسيا، چين وه‌ك ڕكابه‌رێكى ستراتيژيى خۆى ده‌ستنيشان ده‌كا. چه‌ند ساڵێكه چين هێزه چه‌كداره‌كانى فره‌وان ده‌كا، به‌تايبه‌تى هێزى ده‌ريايى و جبه‌خانه‌ى مووشه‌كیى خۆى. شاره‌زا و كارناسه نێوده‌وڵه‌تييه‌كان پێيان وايه، ئێستاكه په‌كين كۆنترۆڵى گه‌وره‌ترين ژماره‌ى مووشه‌كى باليستيكى له جيهاندا كردووه. ئه‌و مووشه‌كانه، جێگه‌يه‌كى سه‌نتراڵيان له‌نێو دۆكترينى سه‌ربازيى چيندا گرتووه؛ له‌م سۆنگه‌يه‌یشه‌وه په‌كين هه‌وڵ ده‌دا تا ڕادده‌يه‌ك بوونێكى جيهانیى هه‌بێ – وه‌ك ئه‌مريكا- و زۆرتر بازنه‌ى نفووزى خۆى له ناوچه‌كه‌ى خۆيدا بپارێزێ. چين ده‌توانێ پشت به خه‌سڵه‌ته به‌جيا هه‌ڵكه‌وتووه‌كانى جوگرافى وه‌ربگرێ و سووديان لێ وه‌ربگرێ: عه‌ردوبانێكى ئێكجار گه‌وره‌ى هه‌يه كه ده‌كارێ چه‌كه مه‌ودامامناوه‌نده‌كانى خۆى له‌سه‌ر بڵاو بكاته‌وه و بجه‌ربێنێ- ئاخر چ ئه‌مريكا و چ ڕووسيا كه INFيان مۆر كردووه، ناكرێ له‌سه‌ر خاكى خۆيان ئه‌و كاره بكه‌ن. ئه‌مريكا له لايه‌كى ديكه‌وه، ته‌نيا ئه‌وه‌ى بۆ ماوه‌ته‌وه كه بۆ كاريگه‌ريدانان له ئۆقيانووسى هێمندا، پشت به بنكه سه‌ربازييه‌كان و هاوپه‌يمانه‌كانى ببه‌ستێ.
ڕۆكيتى هه‌ره به‌هێزى چينى كه به Dongfeng، يان باى ڕۆژهه‌ڵات ناسراوه، ده‌توانێ هه‌م چه‌كى نه‌ريتئاسا و هه‌م كڵاوه‌ى نوكلياریى له‌سه‌ر ببه‌سترێ و هه‌ڵبگرێ. مووشه‌كى مه‌وداناوه‌ندى 21D DF- كه پێش سێ ساڵ چين ئاشكراى كرد، سه‌رنجێكى زۆرى له‌ناو كارناساندا ڕاكێشاوه و به نازناوى "بكوژهه‌ڵگر" ناسراوه. ئه‌و مووشه‌كه ده‌توانێ كه‌شتیى فڕۆكه‌هه‌ڵگرى ئه‌مريكى، بێكاريگه‌ر بكا. له‌مێژه ئه‌و فڕۆكه‌هه‌ڵگرانه كه‌وتوونه‌ته به‌ر مه‌وداى سيسته‌مگه‌لى چه‌كى چينييه‌وه.
زێتر له نيوه‌ى مووشه‌كانى چين قه‌ده‌غه ده‌كران ئه‌گه‌ر په‌كين INFى مۆر بكردبايه. ئه‌و مووشه‌كانه كه تا 5000 كيلۆمه‌تر بڕ ده‌كه‌ن، ده‌توانن بگه‌نه بنكه و باره‌گاكانى ئه‌مريكا له كۆرياى باشوور و ژاپۆن؛ به بنكه‌ى ئاسمانیى كادينا له ئۆكيناوا، يان دوورگه‌ى هه‌ره گرنگى ستراتيژيى "گوام"يشه‌وه. به قسه‌ى كارناسێكى سه‌ربازيى ئۆسترالی، ئاده‌م نى، هێزه‌كانى ئه‌مريكا ته‌نيا به مووشه‌كگه‌لى هه‌وا بۆ زه‌مين، يان ده‌ريا بۆ زه‌مين ده‌توانن له نيشان و ئارمانجه‌كانى چين بده‌ن. به‌م دواييیه "نى" به ڕۆژنامه‌ى South China Morning Postى ڕاگه‌ياندووه كه "بڵاوكردنه‌وه‌ى مووشه‌كى مه‌وداكورت و مامناوه‌ند له‌سه‌ر خاكى ژاپۆن، تواناكانى ئه‌مريكا له ناوچه‌كه‌دا به‌هێز ده‌كه‌ن و باڵاده‌ستیى چين، كه به ده‌يان ساڵه كارى بۆ ده‌كا، بێكاريگه‌ر ده‌كه‌ن."
قافى هاتووه
ئه‌مه هۆيه‌كى گرنگه كه واشنتۆن ده‌يه‌وێ له INF بكشێته‌وه. بۆلتۆن له 2011دا داواى له ئه‌مريكا كردووه، ئه‌م هه‌نگاوه بهاوێژێ و له ڕێككه‌وتنه‌كه بێته ده‌رێ و، پێى له‌سه‌ر ئه‌وه داگرتووه كه هه‌ڕه‌شه‌ى چين ڕۆژ به ڕۆژ له گه‌وره‌بووندايه. هارى ب. ماريس، كه فه‌رمانده‌يه‌كى پێشووى فه‌رمانده‌يیى ئۆقيانووسى هێمن بووه و ئێستاكه باڵیۆزى ئه‌مريكايه له كۆرياى باشوور، له‌باره‌ى هێزه چه‌كداره‌كانه‌وه له ئادارى ڕابردوودا له به‌رده‌م كۆميته‌ى سيناتدا گوتى: ئێمه مووشه‌كى زه‌مينيمان نييه كه بتوانێ هه‌ڕه‌شه‌ى پێ له چين بكه‌ين، چونكه له‌به‌ر زۆر هۆكار، له‌وانه پابه‌ندبوونى ته‌واومان به‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه‌وه، ده‌ستوپێى هێزه چه‌كداره‌كانى ئه‌مريكاى به‌ستووه.
به لاى چينه‌وه، ئه‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه- كه كۆتوبه‌ند بۆ توانا و هێزى ڕكابه‌ره‌كانى داده‌نێ- ته‌نيا قازانجى بۆ چين هه‌يه. لێ چين، خۆى له قه‌ره‌ى هيچ كام له‌و سوودانه نادا. وته‌بێژێكى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى چين كاتێ له‌باره‌ى چوونه‌ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه قسه ده‌كا، خۆى له قه‌ره‌ى ئه‌وه نادا و ده‌بيندرێ زوو به زوو [23ى ئۆكتۆبه‌ر]، ئه‌و وته‌بێژه پاش ئاخاوتنه‌كانى ترامپ و بۆلتۆن دێته قسه و ده‌ڵێ: چين له دۆكترينى سه‌ربازیى خۆيدا، ده‌ست به كاراكته‌رى داكۆكيكردن له خۆيه‌وه ده‌گرێ و، هه‌رگيز ڕێگه نادا هيچ وڵاتێكى ديكه، مه‌چه‌كى با بدات.
په‌كين هيچ كاردانه‌وه‌يه‌كى ده‌رهه‌ق به‌و بۆچوونه‌ى ترامپ نيشان نه‌دا كه ده‌ڵێ چين و ڕووسيا، ژير و زيره‌كانه ده‌جووڵێنه‌وه، ئه‌گه‌ر بكارن له‌گه‌ڵ ئه‌مريكادا بسازێن و هێورى بكه‌نه‌وه و چيديكه چه‌كى له‌م بابه‌ته به‌رهه‌م نه‌هێنن. شاره‌زا و كارناسێكى چه‌كداماڵين و جه‌نه‌راڵى پێشوو، شو كوانگ يو گوتى: ئه‌مه له مه‌وداى كورتخايه‌ندا، كارێكى كرده‌نى نييه. ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه (INF) له نێوان ئه‌مريكا و يه‌كێتيى سۆڤيه‌تدا مۆر كراوه و ئه‌و له مه‌ترسى و نيگه‌رانييه‌كانى ئه‌وروپييان ده‌گا، كه ديسان هه‌ست ده‌كه‌ن ده‌كه‌ونه به‌ر هه‌ڕه‌شه و ته‌قڵ و شه‌قڵى تازه‌ى ڕووسييه‌وه، لێ من باوه‌ڕ ناكه‌م به‌م زووانه و ئێستا بكرێ ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى جيهانى يان چه‌ندلايه‌نه مۆر بكرێ.
ڕاسپارده‌ى "شو" ئه‌وه‌يه كه ده‌كرێ ئێستا كۆميسيۆنى چه‌كداماڵينى سه‌ر به UN، له تابڵۆنامه‌يه‌ك بۆ مووشه‌كى مه‌ودامامناوه‌ند بكۆڵێته‌وه و دابڕێژێ، تا وه‌ختى دێ ڕێككه‌وتننامه دووقۆڵييه‌كان به‌رفره بكرێن و ده‌وڵه‌تى ديكه‌یش بێنه ناوه‌وه. كاتێك وه‌ختى دێ- به‌و مانايه‌يه: كاتێ كه چين ڕێوشوێن و ئامرازى ديكه‌ى بۆ داكۆكيكردن له خۆى و جه‌ختكردنه‌وه له به‌رژه‌وه‌نده ستراتيژييه‌كانى، وه‌ده‌ست ده‌هێنێ.
وه‌زيرى به‌رگريى ئه‌ڵمانيا، ئوزرولا ڤۆن ده‌ر لاين، له نێوهندى سه‌ردانى په‌كين له هه‌فته‌ى ڕابردوودا [22ى ئۆكتۆبه‌ر]، كه‌مێ باشتر له هه‌ڵوێستى چين گه‌ييوه. له كاتێكدا بۆلتۆن ميوانێكى كرملين بووه، ڤۆن ده‌ر لاينيش له ئێواره‌خوانێكدا له‌گه‌ڵ جه‌نه‌راڵ شو كيليانگ، جێگرى سه‌رۆكى كۆميسيۆنى ناوه‌نديى سه‌ربازیى چيندا پێكه‌وه بوون. شو گله‌يیى كردووه كه ديسان ترامپ و بۆلتۆن ناوى چينيان، ته‌باى ڕووسيا، هێناوه له كاتێكدا باسيان له INF كردووه. له كاتێكدا وڵاته‌كه‌ى هيچ سه‌روكارێكى به‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه‌وه نييه.
شو له پێڤاژۆى 15 خاڵى دوورودرێژدا، بۆ ڤۆن ده‌ر لاينى شرۆڤه كردووه كه له‌به‌ر چ په‌كين بۆ پاراستنى سنووره ده‌ره‌كييه‌كانى خۆى، پێويستى به جبه‌خانه‌ى نوكليارى هه‌يه. شو ده‌ڵێ: هيچ هۆيه‌كى ديكه بۆ به‌رنامه‌ى به‌رفره‌ى چه‌كسازى له گۆڕێدا نييه و، هه‌قه ئه‌ڵمانه‌كان له يه‌ك شت حاڵى ببن: وڵاته‌كه‌ى به ڕێككه‌وتننامه نێوده‌وڵه‌تييه‌كانه‌وه پابه‌نده- له كاتێكدا ئه‌مريكا چيتر ده‌ستيان پێوه ناگرێ.
لێ ئه‌مريكا تاكه وڵات نييه كه له‌و فاكته هه‌راسان بێ كه چين گوێ به INF نادات، ڕووسيایش هه‌راسان و نيگه‌رانه. به‌گشتى هه‌ستێكى گشتى له مۆسكۆ هه‌يه كه گۆرباچۆ‌ڤ له 1987دا، خاپێندراوه. ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه سيسته‌مگه‌لى زه‌مينیى قه‌ده‌غه كردووه، نه‌ك سيسته‌مگه‌لى ده‌ريايى و ئاسمانى. ئه‌وه‌یش به‌و مانايه‌يه ڕووسيا، وه‌ك وڵاتێك كه سوپايه‌كى به‌هێزى وشكانیى هه‌يه، ده‌بێ هه‌وڵ بدات بگاته‌وه وڵاتانى ديكه. كاتێ كه ڕووسيا ده‌يان مووشه‌كى كرۆزى له 2015 له ده‌رياى خه‌زه‌ره‌وه بۆ ناو خاكى سووريا هه‌ڵدا، پێش هه‌موو شتێكى ديكه كرملين ده‌يه‌ويست: توانا نوێيه سه‌ربازييه‌كانى خۆى نيشانى جيهان بدات.
زۆر شت، ده‌بێ گفتوگۆيان له‌باره‌وه بكرێ
تا ئه‌مڕۆ، مۆسكۆ هێشتا بۆ په‌يماننامه‌يه‌كى ديكه شين و واوه‌يلا ده‌كا، ئه‌ویش په‌يماننامه‌ى دژه‌مووشه‌كى باليستيكييه (ABM)، كه كۆتوبه‌ندى بۆ سيسته‌مگه‌لى به‌رگریی مووشه‌كى داده‌نا و ئه‌مريكا له 2001دا كۆتايیى پێ هێنا و لێى چووه ده‌رێ. په‌يماننامه‌ى ABM به‌ناڕاسته‌وخۆ گه‌ره‌نتیى ئه‌وه‌ى ده‌دا كه هه‌ر لايه‌نێكى ده‌ستدرێژكارى نوكليارى، به دژه-زه‌برێكى له‌ناوبردن باوه‌گۆ ده‌درێته‌وه. له ڕوانگه‌ى مۆسكۆوه، ئه‌و په‌يماننامه‌يه بۆ هاوشانيى نێوان هه‌ر دوو زلهێزه نوكلياره‌كه هاتبووه گۆڕێ و، به قسه‌ى كارناسێكى سه‌ربازيى ڕووسى، ئه‌ليكسانده‌ر گۆلز، پووتين به‌ده‌گمه‌ن ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ى بۆ هاتووه‌ته پێش به بير هه‌موو لايه‌كى بهێنێته‌وه كه ئه‌وه ئه‌مريكييه‌كان بوون يه‌كلايه‌نه له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه (ABM) چوونه ده‌رێ. كشانه‌وه‌ى ئه‌مريكا، گۆلز وا ده‌ڵێ، داخێكى ده‌روونیى به پووتينه‌وه ناوه.
ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رسووڕمانه ئه‌و پياوه‌ى كه هه‌واڵى كشانه‌وه‌ى ئه‌مريكاى له ABM به مۆسكۆ له 2001 دا، هه‌ر جۆن بۆلتۆن خۆى بووه. ئه‌وده‌م بۆلتۆن، جێگرى وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا بووه بۆ ڕادده‌نان بۆ خۆپڕچه‌ككردن و كاروبارى ئاسايشى نێوده‌وڵه‌تى. بۆلتۆن به‌شادييه‌كه‌وه گه‌شته‌كه‌ى 2001ى بۆ مۆسكۆ، ئه‌م جاره له هه‌فته‌ى ڕابردوو [23ى ئۆكتۆبه‌ر] هێناوه بير كه چۆن ميديا، په‌يماننامه‌ى ABMى به به‌ردى بناغه‌ى سه‌قامگيريى ستراتيژيى نێوده‌وڵه‌تى داده‌نا، له كاتێكدا هه‌رگيز ئه‌و قسه‌يه ڕاست نه‌بووه.
به‌و سه‌ركه‌وتنه‌ى بۆلتۆن، دانوستاندنى ديكه له نێوان ئه‌مريكا و ڕووسيا كارێكى ئاسان نابێ و زۆر شت ماون كه وتوويژيان له‌باره‌وه بكرێ. پاش هه‌موو شتێ، هه‌ر دوو ده‌وڵه‌تى ڕكابه‌ر و ناحه‌زى يه‌كتر دواى INF، ته‌نيا يه‌ك ڕێككه‌وتننامه له نێوانياندا ماوه، ئه‌ویش ڕێككه‌وتننامه‌ى ڕادده‌دانانه بۆ مووشه‌كگه‌لى نيوكلياریى درێژمه‌ودا: ڕێككه‌وتننامه‌ى نيوستارت. ئه‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه، له 2021 ئێكسپايه‌ر ده‌بێ، ئه‌گه‌ر بۆ ماوهى 5 ساڵى ديكه درێژ نه‌كرێته‌وه.
له ديدى دۆناڵد ترامپه‌وه، ڕێككه‌وتننامه‌ى نيوستارت يه‌ك خه‌وش و كه‌له‌به‌رى سه‌ره‌كیى هه‌يه، ئه‌ويش ئه‌وه‌يه كه سه‌رۆك باراك ئۆباما واژووى كردووه. ساڵى ڕابردوو، ترامپ ڕێككه‌وتننامه‌ى 2010ى به سه‌ودايه‌كى خراپ ناو هێنا. ئايا ترامپ بۆ چوار ساڵى ديكه هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه؟ ئه‌گه‌ر وا كه‌وته‌وه ئه‌وا پێده‌چێ ئه‌مريكا له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه‌یش بكشێته‌وه.
ئه‌گه‌ر ئه‌مريكا INFى له به‌ين ببات، به ماناى گه‌ڕانه‌وه‌ى جيهان دێ بۆ ڕه‌وش و بارى پێش 1972؛ پێش ئه‌وه‌ى كه يه‌كه‌مين ڕێككه‌وتننامه‌ى سنووردانان بۆ پێشبركێى چه‌كسازيى نوكليارى مۆر بكرێ. ده‌وڵه‌تانى خودان چه‌كى نوكليارى ئيدى ده‌كارن، چه‌ندى حه‌ز بكه‌ن، جبه‌خانه‌ى خۆيان به‌رفره بكه‌ن.
بۆلتۆن هێشتا هه‌وڵ ده‌دا ئه‌وروپييه‌كان دڵنيا بكاته‌وه كه واشنتۆن نايه‌وێ وا زوو مووشه‌كى نوكلياريى مه‌وداماناوه‌ند له كيشوه‌رى ئه‌وروپادا بڵاو بكاته‌وه. سكرتێرى گشتيى ناتۆ، لينس ستوتلنبرگ له نووسينێكدا به ده‌سخه‌تى خۆى و له چوارشه‌ممه‌ى ڕابردوو، ناحه‌زیى خۆى نيشان داوه كه ده‌ڵێ: چاوه‌ڕوان ناكه‌م هاوپه‌يمانان چه‌كى نوكلياريى زێتر له ئه‌وروپا بڵاوه پێ بكه‌ن و، جه‌نگێكى نوێى ساردمان نه گه‌ره‌كه، پێشبركێيه‌كى ديكه‌ى چه‌كسازيمان نه گه‌ره‌كه.
ئه‌گه‌ر و ده‌رفه‌تى ئه‌وه هه‌يه كه زوو به زوو گوێمان له‌و قسانه ببێته‌وه.
[1] ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه ناوى Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty و كورتكراوه‌كه‌ى INF و له 8ى دێسه‌مبه‌رى 1987 له واشنتۆن دى سى، له نێوان ڕۆناڵد ڕيگن و ميخائيل گۆرباچۆڤدا مۆر كراوه و له 1ى ته‌مووزى 1988ه‌وه كه‌وتووه‌ته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه.
سەرچاوە: