 |
ئاخيرزه‌مانێكى هه‌نووكه‌يیى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست: داعش وه‌كوو ديارده‌يه‌كى كه‌لتوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى
مايكل مليشتين*
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
6ى ئادارى 2019
له‌م مانگانه‌ى ڕابردن، زۆر كاربه‌ده‌ستى پله باڵاى كاربگێڕيى سه‌رۆك دۆناڵد ترامپ، لافى ئه‌وه‌يان لێ داوه كه "خه‌لافه‌ت چه‌ند ڕۆژێكى كه‌مى ماوه و هاكا داڕووخا". به‌م دوا دواييیه‌یش، ترامپ خۆى (به‌په‌له و پێشوه‌خته) گوتى ئه‌و ناوچه و ده‌ڤه‌رانه‌‌ى كه سه‌روه‌ختێ له‌بنده‌ستى ده‌وڵه‌تى ئيسلامى (داعش)دا بوون، كۆنترۆڵ كراون. ئه‌م گه‌شبينييه ئه‌مريكييه، له زنجيره‌يه‌ك تێكشكان و دۆڕانى يه‌ك له دواى يه‌كى داعش له عێراق و سووريادا سه‌رچاوه هه‌ڵده‌گرێ، كه حاڵى حازر ته‌نيا چه‌ند پۆرگ و لان و كاشانه‌ى بچووك بچووكى له‌سه‌ر سنوورى نێوان سووريا- عێراقدا به‌ده‌سته‌وه ماوه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، ئه‌م گه‌شبينييه پێويستى به پێداچوونه‌وه‌يه‌كى ڕه‌خنه‌گرانه و، هه‌روابێته‌وه ڕاڤه‌كردنێكى ڕه‌گ و ڕيشه‌كانى ديارده‌ى ده‌وڵه‌تى ئيسلامى هه‌يه كه له ماوه‌ى پێنج ساڵى ڕابردوودا به ناوچه‌كه‌دا بڵاو بووه‌وه.
ده‌وڵه‌تى ئيسلامى له هه‌وڵدا بووه كه ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ى له ماوه‌ى دوو سه‌د ساڵى كارلێكى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و ڕۆژاوادا، هاتوونهته دى، سه‌ره‌وژێر و قڵپ بكاته‌وه. داعش ئه‌و ده‌وڵه‌ته- نه‌ته‌وانه‌ى له پاش جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌مه‌وه پێك هاتوون و ئه‌و سنوورانه‌ى له لايه‌ن هێزه سه‌ركه‌وتووه ڕۆژاوايیيه‌كانه‌وه كێشراون؛ ئه‌و به‌هايانه‌ى كه به هۆى یاساى ڕۆژاوايى شێوه و شكڵيان گرتووه و كاريگه‌ريى كه‌لتوورى ڕۆژاوايى له‌سه‌ر جلوبه‌رگ و بنه‌ما و نۆرمه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان؛ ئه‌و سيسته‌مى به‌هايانه‌ى بايه‌خ به مافه‌كانى تاك، ئازاديى ئاخاوتن و كۆڕ و كۆبوونه‌وه و ڕێزگرتن له كه‌مينه ئيتنى و ئايينييه‌كان ده‌ده‌ن، ڕه‌ت ده‌كاته‌وه. داعش، هه‌ر هه‌موو ئه‌وانه به به‌رجه‌سته‌بوونێكى ئه‌و جيهانه كه‌چ و خوار كه ڕۆژاوا شێوه و شكڵى پێ داوه و به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌يدا سه‌پاندووه، چاو لێ ده‌كا. له جێگه‌ى ئه‌وانه‌دا، داعش ده‌يه‌وێ سيسته‌مێكى ئه‌ڵته‌رناتيڤى كۆمه‌ڵايه‌تى و كه‌لتوورى دابمه‌زرێنێ و سه‌د ده‌ر سه‌دى شه‌ريعه‌تى ئيسلامى تێدا جێبه‌جێ بكا كه ته‌نيا و ته‌نيا له‌سه‌ر يه‌ك لێكدانه‌وه و شرۆڤه‌كردن ڕۆ نرابێ، ته‌نانه‌ت به بێ ئه‌وه‌ى داعش هيچ پاساوێكيشى بۆ له‌ڕێلادانى ڕاديكاڵانه‌ى خۆى له نۆرم و بنه‌ما په‌سندكراوه‌كانى شه‌ريعه‌ت هه‌بێ.
سه‌رهه‌ڵدانى داعش، به‌رجه‌سته‌ى ئاراسته‌گه‌لێكى به‌قووڵداچووى ناو كۆمه‌ڵگه‌ى عه‌ره‌بى به‌گشتى و ناو نه‌وه گه‌نجه‌كان به‌تايبه‌تى ده‌كا. وێده‌چێ داعش، تا ڕادده‌يه‌كى زۆر، ته‌عبيرێكى توندڕه‌وانه بێ له ده‌نگى نه‌وه‌ى گه‌نجى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست كه له نه‌وه‌ده‌كانه‌وه سه‌رى هه‌ڵداوه و، په‌ره‌سه‌ندنه سياسى و كۆمه‌ڵايه‌تى و پێوه‌ندى و كه‌لتوورييه‌كان كه سه‌رانسه‌رى جيهانيان داگرتووه، زاتيان له‌به‌ر ئه‌و نه‌وه‌يه نابێ. له ڕاستيدا ته‌مه‌نى ئه‌ندامه‌كانى داعش نيشانى ده‌ده‌ن كه ڕێكخراوى داعش له‌سه‌ر نه‌وه نوێيه‌كانى ناوچه‌كه بنيات نراوه. داعش توانيويه خه‌ڵكێكى گه‌نج، به منداڵ و هه‌رزه‌كارانيشه‌وه، بۆ لاى خۆى ڕابكێشێ. گه‌نجان، تا ڕادده‌يه‌كى زۆر، به‌رجه‌سته‌ى قه‌يرانێكى قووڵى كۆمه‌ڵايه‌تى ده‌كه‌ن كه وه‌كوو ئاكامێكى له‌باريه‌كچوون و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى چوارچێوه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان، ئه‌وانى وه‌كوو نه‌وه‌يه‌كى نوێ، لێ پێك هاتووه.
ژيانى گه‌نجان، له جۆش و خرۆشێكدا بۆ هێنانه‌دیى نيزاميكى نوێ كه ڕابردووى ناخۆش و ناسازى ئه‌وان بسڕێته‌وه، كورت بووه‌ته‌وه. كۆمه‌ڵانى خه‌ڵكى گه‌نج له باكوورى ئه‌فريقا، له عێراق، له سووريا، له ئورد‌ن، له غه‌ززه، له عه‌ره‌بستانى سعوودى و ته‌نانه‌ت له ئاسياى ناوه‌ڕاست و ئاسياى ڕۆژهه‌ڵاتيشدا به هۆى پرسگه‌لێكى هاوشێوه‌وه خۆيان له‌ناو داعشدا بينيوه‌ته‌وه؛ به‌و پێيه‌ى ئه‌وان وه‌كوو گه‌نج به‌شدارييان له شۆڕشگه‌لێكى گه‌وره‌ى سه‌ده‌ى بيسته‌مدا كردووه. ئه‌و خه‌ڵكه گه‌نجانه هيچ سه‌روكارێكيان به فه‌زاى كه‌لتووريی ترادیسیۆناڵى يان خێزانييه‌وه نييه و هاتوونهته ناو بزووتنه‌وه‌يه‌كى شۆڕشگێڕه‌وه كه ده‌يه‌وێ نيزامى كۆن له‌نێو ببا و، نيزامێكى نوێ له جێگه‌يدا ڕاست بكاته‌وه. گه‌نج و خورتێكى زۆر وه‌كوو پێشه‌نگى ئه‌و بزاڤه سه‌يرى خۆيان ده‌كه‌ن و داعشيان پێ وه‌كوو خێزان و ماڵباتێكى نوێيه؛ هاوشێوه‌ى ڕۆڵى ستالين له يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت، يان نيزامى نوێى بنه‌ماڵه‌يیى پۆل پۆت له كامبۆديا، وه‌كوو جه‌نگاوه‌ره موسڵمانه‌كان له هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوو له ئه‌فغانستان، يان چيچانييه‌كان له نه‌وه‌ده‌‌كاندا، هاتوونهته ڕێزى بزووتنه‌يه‌كى شۆڕشگێڕانه‌وه كه مانا و واتايه‌ك به ژيانيان ده‌به‌خشێ و ئاسۆيه‌كى ئايديۆلۆژيك و كه‌سايه‌تييان له‌به‌رده‌مدا ده‌كاته‌وه كه له‌و ناوچه و ده‌ڤه‌ره هه‌ژارنشينانه‌ى ئه‌وان (واته گه‌نجه‌كان) لێيانه‌وه هاتوون، ده‌ست ناكه‌وێ و ده‌رفه‌تێكى ئه‌وتۆيان بۆ خۆپێگه‌ياندنى گه‌نجان تێدا نييه.
ده‌كرێ پرۆفايلى ئه‌و خه‌ڵكه گه‌نجانه‌‌ى ده‌چنه ڕێزه‌كانى داعشه‌وه، به پرۆفايلێكى زيواڵ زيواڵ، نامۆ و گۆشه‌گير پێناسه بكرێ. له جيهانى ڕۆژاوادا، ده‌رفه‌تى سه‌رنجڕاكێش له به‌رده‌م گه‌نجاندا هه‌يه و، له ڕێگه‌ى ته‌له‌ڤزيۆن و مۆبايله‌كانه‌وه، سه‌رنجى ئه‌و نه‌وه نوێيه نائومێده‌ى موسڵمانانيان ڕاكێشاوه. فه‌زاى "تۆڕ"ه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان كه له ژيانى گه‌نجانى عه‌ره‌ب و موسڵماندا باوه، زه‌وينه‌يه‌كى به‌پيتيشى بۆ ده‌وڵه‌تى ئيسلامى پێك هێناوه. داعش و جيهانى ديجيتاڵى كاتڕابواردن، هه‌مان سه‌رچاوه‌ى ئيلهامن بۆ گه‌نجان كه به‌ئاسانى له ڕێگه‌ى كليكێكى خێراى كيبۆردى كۆمپيوته‌رێك يان سمارتفۆنێكه‌وه به‌ئاسانى ده‌ستيان هه‌م به داعش و هه‌م به‌و جيهانه ديجيتاڵييه ڕاده‌گا. وه‌كوو هه‌ر نمايشێكى ديكه‌ى واقع، ڤيديۆكليپ يان يارى و گه‌مه‌ى ئۆنلاين، داعشيش له ڕێگه‌ى جيهانى ديجيتاڵييه‌وه، وه‌ڵامگه‌لێكى ڕوون، كورت و دياريكراو و له سه‌رووى هه‌موویشيانه‌وه به ماناى خه‌ڵكى گه‌نج ده‌داته‌وه. سه‌ڵاحه‌ددين به‌ره‌كات، كه له بنه‌ڕه‌تدا پێشنوێژێكى خه‌ڵكى لوبنان و ئێستا له شارى "مالمۆ"ى سوید داده‌نيشێ، به شێوه‌يه‌كى ڕوون و خويا، باس له بانگه‌واز و گوتارى داعش ده‌كا: "ئه‌و گه‌نج و لاوانه‌ى چوونه‌ته سووريا له كايه‌ى خوێندنى قورئاندا پێ نه‌گه‌يشتوون و گه‌وره نه‌بوون، به‌ڵكه له‌ناو يارى و گه‌مه‌كانى ڤيديۆ، هۆليوود و MTVدا، له‌ناو كه‌لتوورێكى تژى توندوتيژيدا گه‌وره بوون و، كاتێ سه‌يرى ڤيديۆ‌كانى داعش بكه‌يت، ده‌بينى ئه‌و خه‌ڵكه گه‌نجه بانگ بۆ جيهانى ئايين ناكه‌ن، ئه‌وان بانگ بۆ گه‌مه‌كانى كۆمپيوته‌ر و كتێبه‌كانى ڕاده‌هێڵن." [1]
"ديارده‌ى داعش" شان به شانى ئاراسته‌يه‌كى هاوته‌ريب سه‌ری هه‌ڵداوه كه ژماره‌يه‌كى بێوێنه‌ى خه‌ڵكى گه‌نج له جيهانى عه‌ره‌بيدا توخمه‌كانى كه‌لتوورى ڕۆژاواييیان وه‌رگرتووه و پێڕه‌وييان لێ ده‌كه‌ن. ئه‌م ئاراسته‌يه به‌شداريى له ئاوات و خه‌ونه تاكه‌كه‌سى و به‌كۆمه‌ڵه‌كاندا كردووه به ڕۆحى خۆسه‌لماندن و خۆپێگه‌ياندن، به‌ره‌وپێشچوونى وه‌زيفى و پيشه‌يى و خوێندن، له ته‌ك ڕه‌شبينى و بێمتمانه‌يى و گومانكارى و هه‌ندێ جار بێزكردنه‌وه له سه‌رچاوه نه‌ريتييه‌كانى ده‌سه‌ڵات (حكوومه‌تان و سه‌ركردايه‌تيى جڤاكى) و، ئاره‌زووى خۆڕاپسكاندن و خۆڕزگاركردن له كۆت و زنجيره‌كانى تراديسيۆن؛ ئه‌م ئاراسته‌يه به‌تايبه‌تى له‌نێو ئافره‌تاندا ده‌بينرێ. ئه‌م دوو ئاراسته‌يه، وه‌كوو ده‌بيندرێ له فه‌زاى تۆڕى ديجيتاڵ و ئۆنلايندا، سه‌ريان هێناوه‌ته ده‌رێ، له‌وما پێوه‌ندى و ڕايه‌ڵه‌يه‌كى سيموڵيك له نێوان ئه‌و دووانه‌دا هه‌يه. چه‌نده بێئومێديى خه‌ڵكى گه‌نج زۆرتر ببێ، وه‌كوو ئه‌نجامێكى ناتوانايى له به‌ديهێنانى خه‌ون و ئاواته تاكه‌كه‌سييه‌كانى خۆيان كه له ڕێگه‌ى كه‌لتوورى ڕۆژاواييیه‌وه ئاشناى ئه‌و ئاوات و خه‌ونانه‌يان بوون، ئه‌وا ديسان وه‌كوو ئه‌نجامێكى ئه‌و بێئومێدى و وه‌ڕسبوونه، هه‌ندێكيان ڕوو له داعش ده‌كه‌ن.
داعش نه‌ك هه‌ر جۆرێ له مانا به هه‌رزه‌كاران له هه‌ر دوو جيهانى عه‌ره‌بى و ئيسلاميدا ده‌دا، به‌ڵكه ئه‌و مانايه به خه‌ڵكێكى زۆر عه‌ره‌ب و موسڵمانانيش ده‌دا كه له ڕۆژاوادا ده‌ژين. به لاى ئه‌وانه‌وه، داعش نوا و په‌نايه‌كه بۆ ڕاكردن له‌و بێئومێدييه كه‌ڵه‌كه‌بووه‌ى كه له ئه‌نجامى گرفته‌كانى تێكه‌ڵى له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه ڕۆژاوايى و ئه‌و فه‌زا كه‌لتوورييانه دروست بوون، له‌و ساته‌وه‌ى كه دایك و باوكيان له‌و كۆمه‌ڵگه ڕۆژاواييیانه‌دا جێگير بوون. داعش وه‌كوو ئامرازێك بۆ ڕزگاربوون له نائومێدى، بۆ "قه‌ره‌بووكردنه‌وه"ى نامۆبوونى منداڵێتيى خۆيان دێته به‌كارهێنان. له‌م ساڵانه‌ى دوايى، به هه‌زاران موسڵمان كه له ئه‌ڵمانيا، بريتانيا، فه‌ڕه‌نسا و به‌لژيكاوه هاتوونهته ناو ڕێزه‌كانى داعش، ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ديارده‌يه‌كى قووڵى كه‌لتوورى كۆڕ و كۆمه‌ڵه موسڵمانه‌كانى ڕۆژاوايه، كه گرفتێكى جددى بۆ وڵاتانى ڕۆژاوايى دروست ده‌كه‌ن. ڕق و كه‌ربى هه‌ندێ گه‌نجى موسڵمان ده‌رهه‌ق به‌و شوێن و جێيانه‌ى لێى هاتوونهته دنيا و گه‌وره بوون و خوێندوويانه، له‌ناو گوتارى داعشدا وه‌كوو چاره‌سه‌رێكى به‌هێز ڕه‌نگى داوه‌ته‌وه. به هه‌مان مانا، ئه‌و بێزارى و كه‌رب و كينه‌يه نيشانى ده‌دا كه سيسته‌مى خوێندن و په‌روه‌رده‌ى ڕۆژاوايى، كاريگه‌رييه‌كى سنوورداريان بۆ سه‌ر گه‌نجانى موسڵمان هه‌يه.
نووسه‌رى تونسى، "هادى يه‌حمه‌د" له كتێبه پڕفرۆشه‌كه‌ى خۆيدا "كنت في الرقة... ذكريات هارب من داعش" (من له ڕه‌ققه بووم... بيره‌وه‌رييه‌كانى ڕاكردووێكى داعش)، به شێوه‌يه‌كى كۆنكرێت ئه‌و ناكۆكى و دژبه‌رانه‌ى كه ئه‌مڕۆ ڕووبه‌ڕووى گه‌نجێكى عه‌ره‌ب ده‌بنه‌وه، ده‌رده‌بڕێ. هه‌ر ئه‌و ناكۆكييانه‌یش وا ده‌كه‌ن گه‌نجێ بچێته ناو ڕێزه‌كانى داعشه‌وه. كاراكته‌رى ئه‌م كتێبه، موحه‌مه‌د فاهيم ناوێكه، كه كوڕێكى گه‌نج و ساڵى 1990 له دۆرتمۆند/ ئه‌ڵمانيا له خێزانێكى كۆچبه‌رى تونسيدا له‌دايك بووه. ئه‌و ماڵباته له سه‌رينى داته‌پينى ئه‌خلاقيى كۆمه‌ڵگه‌ى ڕۆژاواييیه‌وه، له وه‌ختێكدا كه فاهيم منداڵ بووه، گه‌ڕاونه‌ته‌وه تونس. له‌وان ساڵاندا، زه‌ين ئه‌لعابدين بن عه‌لى حوكمڕانیى تونسى كردووه و زه‌وينه‌يه‌كى به‌پيت بۆ بوونى فاهيم به چالاكوانێكى ڕاديكاڵى سه‌له‌فى له ئارادا هه‌بووه- ئه‌ويش هه‌ستكردن بووه به نه‌بوونى هيچ ئاسۆ و ده‌ره‌تانێك له به‌رده‌م زۆرينه‌ى نه‌وه‌ى گه‌نجى تونسدا؛ دابڕان و نامۆبوونێكى قووڵ له ڕژێمێكى گه‌نده‌ڵ؛ ماوه‌يه‌ك مانه‌وه له‌ناو زيندانى ده‌وڵه‌تدا كه له‌وێ موحه‌مه‌د فاهيم تێكه‌ڵاوى ڕاديكاڵه‌كان بووه. ئه‌و كتێبه ساڵى 2017 بڵاو كراوه‌ته‌وه و باس له‌و ڕێچكه پێچاوپێچه‌ى فاهيم ده‌كا به ئاراسته‌ى داعش: ده‌رچوونى فاهيم له زيندانى تونس، گه‌يشتنه سووريا، شه‌ڕكردن له پێناوى داعش، بێئومێدبوون له‌و ڕێكخراوه و له كۆتادا وازهێنان و ڕاكردن له داعش [2].
عه‌بدولبارى عه‌توان، سه‌رنووسه‌رى پێشووى ڕۆژنامه‌ى قودسى ئه‌لعه‌ره‌بى و، حسام شاكرى چاودێرى فه‌ڵه‌ستينيش له نووسينه‌كانى خۆياندا، باسيان له ڕه‌گ و ڕيشه كه‌لتوورييه‌كانى داعش كردووه. ل گۆڕ ئه‌و دووانه، داعش ئه‌نجامى فه‌شه‌ڵى به‌ربڵاوى جيهانى عه‌ره‌بى بووه كه تا سه‌ر ئێسقان نه‌وه‌ى نوێى سه‌غڵه‌ت كردووه. ڕژێمگه‌لى عه‌ره‌بى به‌و ملهوڕى، به‌و گه‌نده‌ڵى و سيسته‌مه خراپه‌ى په‌روه‌رده و به‌و سه‌ركردايه‌تييه سياسى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تييه‌ى خۆيانه‌وه، فه‌شه‌ليان هێناوه و نه‌يانتوانيوه هه‌ژارى و نه‌دارى، بێكارى و نامۆبوون له كۆمه‌ڵگه‌كانى خۆياندا چاره بكه‌ن. به‌پێى لێكدانه‌وه‌ى ئه‌و دوو نووسه‌ره، داعش به‌شێكى به‌رچاوى تينوگوڕ و بڕستى خۆى له نائومێدييه‌كى وجووديى قووڵ وه‌رده‌گرێ كه له‌نێو گه‌نجانى عه‌ره‌بدا ڕه‌گى داكوتاوه؛ واته نامۆبوون له هه‌موو سه‌رچاوه‌كانى ده‌سه‌ڵات كه ده‌ورى لاوانيان داوه و هه‌روابێته‌وه نامۆبوون له ئايديۆلۆژييه عه‌لمانييه‌كان كه ده‌بوايه ڕێنوێنى ژيانى گه‌نجان بوونايه. [3]
داعش تێكه‌ڵه‌يه‌كى كۆن و نوێيه. له سه‌رێكه‌وه، ئه‌م ديارده‌يه ڕه‌هه‌ندگه‌لێكى داهێنانه‌ى هه‌يه بۆ تێكوپێكدانى نيشانه و ئاماژه كۆنه سياسى، كه‌لتوورى و گشتييه‌كانى جيهان [ئيسلامى] و، دامه‌زراندنى نيزامێكى نوێ له جێگه‌يدا به: سيسته‌مێكى یاسايیى نوێ، دراو، ئاڵا، ده‌وڵه‌ت و ساڵنامه، سيسته‌مێكى جياى سياسى و، له هه‌موویشيان گرنگتر، سه‌رچاوه‌گه‌لێكى نوێى ناسنامه، چ بۆ تاك و چ بۆ كۆ، كه به‌ته‌واوى جيا بێ له سه‌رچاوه‌كانى ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و، له‌و چه‌مك و ده‌سته‌واژه ئه‌وروپييانه‌ى وه‌كوو نه‌ته‌وه و ده‌وڵه‌ت، كه‌وتووه‌ته‌وه.
له لايه‌كى ديكه‌وه، داعش "ته‌واو نوێ"یش نييه. وێڕاى دژمنايه‌تى ده‌گه‌ڵ پێشكه‌وتن و گه‌شه‌ى ڕۆژاوايى، داعش پێڕه‌وى له چه‌ندين سيما و بيچمى مۆدێرنيته ده‌كا، به‌تايبه‌تى چۆنچۆنى نزيككه‌وتنه‌وه له كۆميونيكه‌يشن و به‌كارهێنانيدا: به‌كارهێنانى به‌ربڵاوى سۆسيال ميديا؛ دامه‌زراندنى پێوه‌نديى بازرگانى (ناڕه‌سمى) له‌گه‌ڵ جيهانى ده‌ره‌كيدا و؛ دابه‌شكردنى به‌لاڤۆكى ناو به ناو به چه‌ندين زمانى جياجيا و ئاراسته‌ى ئه‌و كه‌سانه ده‌كرێ كه داعش وه‌كوو خوانه‌ناس سه‌يريان ده‌كا، يان ئاراسته‌ى ئه‌و موسڵمانانه‌ى ڕۆژاوا ده‌كرێ كه به زمانه‌كانى جيهانى ئيسلامى قسه ناكه‌ن.
بێ له‌وه‌یش، داعش گه‌لێ نموونه‌ى سياسى، كه‌لتوورى و ئايديۆلۆژيى ده‌يان ساڵه و بگره سه‌دان ساڵه‌ى دوايى كه ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستيان پێ ده‌ناسرێته‌وه به شێوه‌يه‌كى زۆر توند و بێوێنه دێنێته‌وه گۆڕێ. دوا به دواى ڕاپه‌ڕينه‌كانى "به‌هارى عه‌ره‌بى" و داگيركردنى عێراق له لايه‌ن ئه‌مريكاوه، جه‌وهه‌رى سياسى و كه‌لتوورى و ئايديۆلۆژيى ئه‌و نموونانه‌ى كه له ڕابردوودا هه‌بوون، كه‌وته‌وه ڕوو: دوژمنايه‌تيكردنێكى به‌هێزى ڕۆژاوا؛ گرژيى به‌قووڵی ڕۆچووى نێوان گرووپه ئيتنى و ئايينييه‌كان و؛ لێكدانه‌وه‌ى ڕاديكاڵانه‌ى شه‌ريعه‌تى ئيسلام. ئه‌و تۆوه‌ى كه له ڕابردوودا وه‌شێنراوه، ئه‌مڕۆ هه‌لومه‌رج و ده‌رفه‌تى شينبوون و بله‌ز بڵاوبوونه‌وه‌ى بۆ هه‌ڵكه‌وتووه و له نموونه‌ى داعشدا ده‌ركه‌وتووه كه كاره‌ساتى نايه‌وه.
هه‌م له ڕۆژاوا و هه‌م له جيهانى عه‌ره‌بيدا، هۆشدارى ده‌درێ كه هه‌ق نييه پێشوه‌خته و زوو جاڕى تێكشانى داعش بدرێ. عه‌بدولستار ئه‌لخاديمى، كه ڕۆژنامه‌نووسێكى تونسييه، هۆشدارى ده‌دا كه هه‌ق نييه پێشوه‌خته ئاهه‌نگ بۆ كۆتاييهێنان به داعش بگێڕدرێ و ده‌ڵێ: مه‌ته‌رێز و قه‌ڵاى به‌هێزى داعش له‌ناو هۆش و بير و مێشكى گه‌نجاندايه. [4] له‌وه‌یش پتر، جه‌نه‌راڵ جۆن ئالين، كه نێرده‌ى تايبه‌تيى سه‌رۆكى ئه‌مريكايه له ها‌وپه‌يمانێتيى نێوده‌وڵه‌تى بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعش ڕای ده‌گه‌يه‌نێ، كه "تا ئێمه ئه‌و فيكره‌يه‌ى له پشت پێكهاتنى داعشه‌وه‌يه تێك نه‌شكێنين، ئه‌و ڕێكخراوه به‌ڕاستى و به‌كرده‌وه ناهێته تێكشكاندن." [5] ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر داعش به‌رده‌وام زه‌بر دواى زه‌برى سه‌ربازيیشى پێ بكه‌وێ و، هه‌موو نوا و لانه و كاشا‌نه‌كانى خۆى له‌ده‌ست بدات، هێشتا ئه‌و ئايديايه‌ى كه داعش نوێنه‌رايه‌تیى ده‌كا، له‌نێو هزر و بيرى خه‌ڵكێكى زۆرى نه‌وه‌ى نوێى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا ده‌مێنێته‌وه و، ڕێكخراوى داعشيش هێز و توان و بڕست له گرفته جه‌وهه‌رييه كۆمه‌ڵايه‌تى و ئابوورييه‌كانى ناوچه‌كه وه‌رده‌گرێ كه وێده‌چێ ئه‌و ئاريشه و گرفتانه خراتر و خراتريش ببن. ڕاماڵين و سڕينه‌وه‌ى ڕاسته‌قينه‌ى ديارده‌ى داعش ته‌نيا به هێز و تواناى سه‌ربازى له جيهانى عه‌ره‌ب و كۆمه‌كى سه‌ربازيى بيانى به‌دى نايه‌ت. به‌ڵكه ده‌بێ هه‌ق و حيسابێكى جددى بۆ ئه‌و ئالينگارييه كه‌لتوورييانه‌ى ئێستاى ناو جيهانى ئيسلامى بكرێ، به‌تايبه‌تى ئه‌وانه‌ى خۆيان به ده‌رگه‌وانى جيهانى ئيسلامى ده‌زانن و كۆنترۆڵيان به‌سه‌ر ميديا، سيسته‌مى په‌روه‌رده و دامه‌زراوه‌ى ئايينيدا هه‌يه و هه‌روا ده‌سته‌بژێره كه‌لتوورى و كۆمه‌ڵگه‌ييیه‌كان، ئه‌و ئالينگارييانه به‌جددى وه‌ربگرن.
*مايكل ميليشتين، سه‌رۆكى كۆڕبه‌ندى فه‌ڵه‌ستينييه له سه‌نته‌رى مۆشێ دايان بۆ ديراساتى ئه‌فريقى و ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، زانكۆى ته‌ل ئه‌بيب.
** ئه‌م وتاره كه له بنه‌ڕه‌تدا له 21ى شوباتى 2019دا له MDC's Tzomet HaMizrach HaTichon دا به زمانى عيبرى بڵاو كراوه‌ته‌وه، بنيامين جويل كردوويه به ئينگليزى.
سەرچاوە:
[1] David Stavrou, “Is the Muslim Community in Sweden a New Front in the Culture War or an Opening for Coexistence?,” Ha’aretz, February 18, 2015.
[2] Hadi Yahmed, I Was in Raqqa: The Fugitive from the Islamic State [Arabic] (Tunis: Editions Arabesques, 2017).
[3] ʿAbdel Bari Atwan, The Islamic State (Beirut: Al Saqi, 2015), pp.15-16; Hossam Shaker, “The ISIS phenomenon and discussion that has not yet begun ,” Al Jazeera, August 26, 2014.
[4] ʿAbd al-Sattar al-Khademi, “ISIS: A phenomenon capable of reproduction [Arabic],” al-Arab (London), July 19, 2017.
[5] An interview by Attila Shomfalvi and Alexandra Lukash with American General, John Allen: “ISIS has not been defeated, this is a war on ideas [Hebrew],” Ynet, January 30, 2019.